‹stanbul Tarih Öncesi Araﬂt›rmalar›ndan Tunç Ça¤› Verilerilaboratuar.kocaeli.edu.tr/.../sci/prehistoryalab22.11.2015_22.44.12sci.pdf · ‹stanbul Tarih Öncesi Araﬂt›rmalar›ndan

21

ARKEOLOJ‹ VE SANAT | 145: OCAK-N‹SAN 2014

‹stanbul Tarih Öncesi Araflt›rmalar›ndan Tunç Ça¤› Verilerifiengül G. Ayd›ngün – Volker Heyd Hakan Öniz – Emre Güldo¤anYrd. Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü

(‹TA Projesi Baskan›) – Prof. Dr., Bristol Üniversitesi UK – Yrd. Doç. Dr., Selçuk

Üniversitesi Sualt› Arkeolojisi Anabilim Dal› Baflkan› – Yrd. Doç. Dr., ‹stanbul

Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Prehistorya Anabilim Dal›.

BRONZE AGE FINDS FROM ‹STANBUL PREHISTORIC RESEARCH PROJECT

Abstract

There are still large gaps in Istanbul’s prehistoric chronology. Especially our knowledge covering theperiods of the Early Bronze and Iron Ages is very limited. Finding new evidences to fill this gap is oneof the objectives of our Istanbul Prehistoric Research Project. Fieldworks in the past years provideddata supporting this objective. The flint tools uncovered in Istanbul’s western districts of Avc›lar-Firuzköy, the handmade burnished potteries identified in Çatalca Ince¤iz and the Da¤yenice-Karatepe/Kartepe caves gives new archaeological insights dating from the Bronze Age to the IronAges. The pottery fragments discovered in the Çatalca region show that the Bronze Age cultures ofthe Balkans reached right to the mountainous and forested zones in the west of Istanbul. On theother hand, the results obtained from the detailed surveys and geophysical studies we carried out inSilivri-Selimpafla Höyük situated at Istanbul’s Marmara Sea shores, showed that in the Early BronzeAge the höyük was under the influence of Western Anatolian cultures. Thus the western side ofIstanbul is showing influences from two different spheres. No doubt Istanbul’s western side was partof the trade route leading from Mesopotamia, over Anatolia to the Balkans which was establishedtowards the end the Early Bronze Age.

Key Words: ‹stanbul, Early Bronze Age, Çatalca-‹nce¤iz, Da¤yenice-Karatepe Caves, Selimpafla Hö-yük, Ancient Trade.

Özet

‹stanbul’un tarihsel kronolojisinde büyük boflluklar bulunmaktad›r. Özellikle Erken Tunç ve DemirÇa¤lar› kapsayan dönemler hakk›ndaki bilgilerimiz oldukça s›n›rl›d›r. ‹stanbul Tarihöncesi Ça¤lar Yü-zey Araflt›rmas›’n›n amaçlar› aras›nda bu bofllu¤u dolduracak yeni kan›tlar bulmak vard›r. Yap›lan ça-l›flmalar projenin amaçlar›n› destekler verler sunmufltur. ‹stanbul’un bat›s›ndaki ilçelerden Avc›lar-Firuzköy’de ele geçen çakmaktafl› aletler, Çatalca ‹nce¤iz ve Da¤yenice-Karatepe/Kartepe ma¤arala-r›nda tespit edilen el yap›m› açk›l› çanak çömlek parçalar› Tunç Ça¤› ile Demir Ça¤lar› aras›na tarih-lenecek yeni arkeolojik kan›tlar sunmufltur. Çatalca bölgesinde ele geçen seramik parçalar›, BalkanTunç Ça¤› kültürlerinin ‹stanbul’un kuzeybat›s›nda da¤l›k ve ormanl›k bölgelere kadar ulaflt›¤›n› gös-termektedir. Di¤er taraftan, ‹stanbul’un Marmara k›y›s›nda yer alan Silivri-Selimpaflahöyük’te yapt›¤›-m›z detayl› incelemeler ve jeofizik çal›flmalarda elde edilen sonuçlar ise höyü¤ün Erken Tunç Ça¤›’n-da Bat› Anadolu kültürleri etkisi alt›nda kald›¤›n› göstermektedir. ‹ki ayr› kültür bölgesinin etkileriningörüldü¤ü ‹stanbul’un bat› yakas› Erken Tunç Ça¤› sonlar›na do¤ru iyice belirginleflen Mezopotam-ya-Anadolu-Balkanlar aras›ndaki organize ticaretin geçifl rotas› üzerinde olmal›d›r.

Anahtar Kelimeler: ‹stanbul, Erken Tunç Ça¤›, Çatalca ‹nce¤iz, Da¤yenice-Karatepe Ma¤aralar›, Se-limpafla Höyük, Antik Ticaret.

‹STANBUL TAR‹H ÖNCES‹ ARAfiTIRMALARINDAN TUNÇ ÇA⁄I VER‹LER‹ | fi. G. Ayd›ngün – V. Heyd – H. Öniz – E. Güldo¤an

22

kronolojik boflluklar›n›n doldurulmas›na katk› sa¤lamak amac›yla ‹TA1 projesi ad›y-la bilimsel bir proje haz›rlanm›fl, de¤iflik disiplinlerden uluslararas› bir heyet olufl-turularak, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› izinleri ile çal›flmalara bafllanm›flt›r (Harita 1).2007-2013 y›llar› aras›nda sürdürülen araflt›rmalarda ‹stanbul’un Avrupa yakas›n-daki Avc›lar, Çatalca, Silivri ilçeleri a¤›rl›kl› olarak taranm›flt›r. Di¤er ilçelerdeki ça-l›flmalar devam etmektedir. Yap›lan yüzey araflt›rmalar›nda Erken, Orta ve SonTunç ile Erken Demir ça¤lar›na ait seramikler, tafl aletler, a¤›rflak, metal kal›plar vetak›lar ele geçmifltir. Bu makalede Tunç Ça¤›’na ait veriler üzerinde durulacakt›r.2

Avc›lar- Firuzköy Yar›madas› Tunç Ça¤› Verileri

Küçükçekmece Gölü’nün bat› k›y›s›nda yer alan Firüzköy yar›madas› üzerinde sür-dürülen yüzey araflt›rmalar›nda çok fazla miktarda çakmak tafl› alet ve yar› ifllenmiflham madde ele geçmifltir. Çakmaktafllar› Alt, Orta ve Epipaleolitik, Çanak Çömlek-siz Neolitik ve daha geç döneme tarihlenebilmektedir.3 Bu alet grubu içerisinde ya-z›m›z›n konusunu oluflturan Tunç Ça¤›’na tarihleyebildi¤imiz tafl aletlerin malze-mesinin bölgenin yerel tafllar› oldu¤u ‹stanbul Üniversitesi Jeoloji Mühendisli¤iAnabilim Dal› Baflkan› Prof. Dr. Hayrettin Koral ve ayn› anabilim dal›ndan ö¤retimüyelerinin yapt›¤› incelemelerden anlafl›lmaktad›r. Erken Tunç Ça¤›’na tarihlenebi-len aletler daha çok aç›k krem ve üzeri benekli türde sileks kökenlidirler.

Çatalca- ‹nce¤iz ve Da¤yenice Tunç Ça¤› Verileri

‹stanbul’un kuzeybat›s›ndaki ilçelerden Çatalca’n›n kuzeyinde derin bir vadi içindeyer alan ‹nce¤iz ma¤aralar›n›n üst k›sm›ndaki nekropol alan›nda ve Da¤yenice kö-yünün kuzeydo¤usundaki da¤l›k ve ormanl›k arazideki, Karatepe ya da Kartepeolarak tan›nan ma¤aralarda ele geçen monokrom, koyu renkli el yap›m› seramik

stanbul’un özellikle Erken Tunç ve Erken Demir ça¤lar› aras›nda-ki dönemleri kronolojik aç›dan oldukça boflluklarla doludur. Sözkonusu dönemlere ait verileri tespit etmek ve bu dönemlerin‹

Harita 1

parçalar›, Erken Tunç Ça¤›’nda bölgenin Balkanlar’›n Ezero kültürünün etkisi alt›n-da kald›¤›n› göstermektedir. Da¤yenice köyü s›n›rlar›nda kalan ormanl›k alanda ilkkez taraf›m›zdan tespit edilen Karatepe Do¤al Ma¤ara grubu ASPEG4 üyeleri ilede¤erlendirilmifl ve çizimleri yap›lm›flt›r. Befl adet olarak tespit etti¤imiz ma¤aralar-da yap›lan incelemelerde, küçük insan gruplar›n›n bu ma¤aralarda k›sa süreli ola-rak konaklad›klar› ve ma¤ara içinde düzenlemeler yapt›klar› anlafl›lm›flt›r. Ma¤ara-lar taraf›m›zdan Karatepe 1-5 olarak numaraland›r›larak adland›r›lm›fl ve ASPEGtaraf›ndan Türkiye Ma¤ara Envanteri’ne kaydedilmifltir. “Karatepe 2” olarak nu-maraland›r›lan en genifl ma¤aran›n girifl a¤z›nda ve genifl salonunda bol miktardael yap›m› koyu kahve-gri renkli az piflmifl kaba seramik parçalar› ile yanm›fl büyükbafl hayvan kemikleri bulunmufltur (Çizim 1, Res. 1-2-3a-3b-4-5-6).


Çizim 1

1a

23

1


24

4

6

5

Silivri-Selimpafla Höyük Tunç Ça¤› Verileri

‹stanbul’un Trakya kesiminde Silivri ilçesi s›n›rlar›nda yer alan Selimpafla Höyük, ku-zeyden gelerek Marmara Denizi’ne ulaflan Kavakl›dere’nin denize döküldü¤ü nok-tan›n bat› yönünde bir yükselti biçiminde kendisini gösterir. Höyü¤ün önünde uza-nan kumsal, Kavakl›dere ile 800 m. do¤uda yine Marmara Denizi’ne dökülen Ko-cadere’nin getirdi¤i alüvyonlarla oluflmufltur. Höyük, ‹stanbul’un bat›s›nda Trakyakesiminde kalabilmifl son büyük höyük olmas› nedeniyle önem kazanmaktad›r.5

Çevredeki yap›laflmadan geriye kalan k›sm›yla höyük, 300X140 m. boyutlar›nda,42.000 m2’lik bir alan› kaplamaktad›r. Tepe ve afla¤› kesim olarak iki seviyeli höyü-¤ün günümüzdeki en tepe noktas› deniz seviyesinden 15 m. yüksekli¤indedir, ba-t› yönde 5 m.ye kadar hafif e¤imle höyük seviyesi düflmektedir6 (Google Foto¤raf).

Jeofizik sonuçlar›,7 höyü¤ün tepe k›sm›nda do¤u yönde denizle birleflen Kavakl›-

3b

2

3a

25

dere yönünde, 2 m.lik bir sur ya da çevre duvar› ile çevrili yukar› ve afla¤› yerleflimebenzeyen bir yerleflim biçimine8 sahip olabilece¤ini göstermifltir (Heyd vd. 2010).Yukar› yerleflmede bitiflik düzende trapez biçimli dörtgen yap›lardan oluflan, muh-temelen kerpiç ya da tafltan, birkaç odal› yap›lar›n arkadan radyal biçimde sur yada çevre duvar›na do¤ru düzenlenmifl oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Höyü¤ün bu haliy-le Erken Tunç Ça¤›’n›n “Anadolu Yerleflim Plan›” özelliklerini gösterdi¤i san›lmak-tad›r.9

2009 y›l› araflt›rmalar›m›z s›ras›nda Selimpafla Höyü¤ün karaya bakan k›sm›nda ‹s-tanbul Büyükflehir Belediyesi taraf›ndan Kavakl›dere üzerine bir köprü çal›flmas›nabafllanm›fl ve kaz›lan alandaki kesitten höyü¤ün günümüzdeki zemin seviyesi alt›n-daki topra¤›n katmanlaflmas› izlenebilmifltir. Katmanlar aras›ndaki kültür topra¤›seviyeleri iki kez denizel dolgu göstermifltir. Marmara Denizi’ndeki k›y› seviyeleri-nin bir kaçkez de¤iflti¤i kesitlerde aç›kça görülebilmektedir. Kaz› çal›flmalar› -3,5 m.seviyede bir ahflap köprü kal›nt›s›n› da ortaya ç›karm›flt›r (Res. 7). Kavakl›dere ilehöyük geçiflini sa¤lad›¤› san›lan ahflap köprü kal›nt›lar› üzerinde Peter Kuniholmekibi taraf›ndan yap›lan dendrokronolojik çal›flmalarda halka say›s› yetersiz geldi-¤inden tarihleme yap›lamam›flt›r. Belediye iflçileri birkaç y›l önce höyü¤ün kara k›s-m›ndan geçen yolda altyap› çal›flmas› yaparken bu ahflap köprü kal›nt›s› ile ayn› se-viyede büyük küpler içinde insan iskeletlerine rastlad›klar›n› ve kepçeler ile bulgu-lar›n denize döküldü¤ünü belirtmifllerdir.

Yapt›¤›m›z incelemelerde a¤›rl›kl› olarak Geç Kalkolitik-Erken Tunç Ça¤› yerleflimioldu¤u anlafl›lan Selimpafla Höyü¤ün Marmara’ya dökülen bir nehrin kenar›ndadenize aç›k biçimde kurulmufl olmas›, Eski Ça¤ deniz ticareti için özel olarak bölge-nin seçildi¤ini gösterir. Höyü¤ün üzerinde toplanan seramik parçalar›n›n en erke-ni Geç Kalkolitik-ETÇ I, en geç olanlar› ise Yunan Klasik Ça¤lar›na aittir. Tarih Ön-cesi döneme gruplanan çanak çömlekler iki grubu oluflturur.

Birinci Grup; koyu renkli açk›l› olup Bat› Anadolu’nun “Kumtepe IB” evresinin se-ramikleri ile benzerlikler göstermektedir (Res. 8). Birkaç parça yiv kaz›mal› ve içibeyaz boyal› seramik parças› Bat› Anadolu Troia I-Yortan grubunu and›rmaktad›r.Ezero-Vinça kültürlerine benzeyen birkaç seramik parças› di¤erlerine göre oldukçayabancd›r ve az›nl›kta kalmaktad›r.

‹kinci grup; el yap›m› metal oksitli turuncu-k›rm›z› astarl› açk›l› büyük ve genifl yay-



26

van Troia II’nin A1 tabaklar›n› and›rmaktad›r. Bu tabaklar›n A2 olarak adland›r›lana¤›r dönen çarkta k›rm›z› astarl› olarak üretilmifl olanlar›na ait parçalar da ele geç-mifltir. Ayn› tabaklar›n h›zl› çarkta üretilmifl aç›k k›rm›z› devetüyü/ grimsi alacal›parçalar› da mevcuttur (Res. 9-10-10a). Çark yap›mlar›n›n a¤›z kenarlar› daha fazlabelirginlefltirilmifltir. Devetüyü renkli yatay bir kulp parças› da ETÇ sonlar›na do¤-

7

27

ru ortaya ç›kan yatay ilmik kulplu parçalara benzemektedir (Res.11). Seramik bu-luntular aras›nda gri renkli çark yap›m› bir flifle parças› da dikkat çekmektedir(Res.12).

Orta Tunç Ça¤›’na tarihlenebilen çark yap›m›, çok ince ve iyi piflmifl yüksek boyun-lu gri seramikler az miktarda ele geçmifltir.

Di¤er Buluntular

Bir adet bikonkav biçimli piflmifl toprak a¤›rflak parças› ve bir adet tafltan yass› bal-ta ve havaneli ile bronz küpe parças›, tafltan metal tel kal›b› (Res.13) Erken TunçÇa¤lar›na tarihlenmektedir. Höyük, Tunç Ça¤› boyunca Anadolu, Balkanlar, Avru-pa aras›ndaki iliflkileri daha yak›ndan anlamam›z› sa¤layacak eksik bilgileri tamam-


10 10a

11 12

98


28

layacak çok önemli bilgilere sahip bir ar-fliv niteli¤indedir.

Selimpafla’n›n Tunç Ça¤lar› boyunca Ka-radeniz’e aç›lmak isteyen deniz tüccarla-r›na güvenli bir liman/ bar›nak, aktarmayeri konumunda olmas› höyü¤ü, bu dö-nemin anahtar bir yerleflmesi yapmakta-d›r. Selimpafla Höyük, Bo¤azlardan geçe-rek Karadeniz ve Ege aras›nda ticaret ya-pan denizciler yan›nda Güneydo¤u Avru-pa ve Trakya’dan gelen kara ticaretinindeniz yoluyla buluflup, di¤er bölgelere

ulaflmas›n› sa¤layacak kavflak konumuyla bölgeler aras›nda önemli bir rol üstlen-mifl olmal›d›r.

Selimpafla Höyü¤ün, Tunç Ça¤lar› boyunca K›rklareli- Kanl›geçit’in Balkanlar veTrakya ile Anadolu ve Yak›n Do¤u ba¤lant›s›n› sa¤layan liman› olabilece¤i belir-tilmektedir (Özdo¤an/Parzinger 2012: 276-277; Özdo¤an 2011: 221). Höyük üzerin-de ele geçen metal oksitli k›rm›z› astarl› tabak parçalar› ve di¤er seramik buluntu-lar ile jeofizik sonuçlar höyü¤ün, Marmara Bölgesi’nde Çanakkale-TroiaII/III; (Korf-mann 2001: 347-354) ve K›rklareli-Kanl›geçit (Özdo¤an/Parzinger 2012: 276-277.)yerleflmeleri ile paralel bir dönemde yerleflilmifl oldu¤una iflaret etmektedir. Özdo-¤an’›n önerdi¤i biçimde Erken Tunç Ça¤›’n›n sonlar›nda Istranca Da¤lar›’nda yeralan alt›n ve bak›r yata¤›na ulaflmak ve uzak noktalararas› ticareti sa¤lamak ama-c›yla Troia II/III, ün bir kolonisi biçiminde kuruldu¤u düflünülen (Özdo¤an 2011:221.) Kanl›geçit’in, ticari ürünlerinin Selimpafla üzerinden Troia ve de Karadeniz ileEge dünyas›na aktar›lm›fl olmas› akla yatk›n gelmektedir. Selimpafla’n›n kuzeybat›-s›nda yaklafl›k 120 km uzakl›kta yer alan Kanl›geçit’in, ‹stanbul Bo¤az›’na ulaflaca-¤› en düzgün ve aktif hat, günümüzde de ana yol olarak kullan›lan P›narhisar, Sa-ray, Çerkezköy, Selimpafla hatt›d›r (Harita 2). ‹ki yerleflim aras›ndaki karayolu me-safesi yaya olarak yaklafl›k dört günlük bir süreyi kapsar. Kanl›geçit’ten Selimpa-

13

Harita 2

29


fla’ya ulaflt›ktan sonra Eski Ça¤lar için en h›zl› ve ucuz ulafl›m yolu, deniz yolculu¤ubafllayabilmektedir. Bu sayede Turan Efe’nin önerdi¤i gibi Erken Tunç Ça¤› III’teSuriye-Kilikya’dan bafllayan ve ‹ç Bat› Anadolu üzerinden Marmara’n›n güney k›y›-s›na ulaflan örgütlü bir ticaretin yürütüldü¤ü “Büyük Kervan Yolu”10 ile kesiflenuzak mesafeli ticaretin denizle bulufltu¤u önemli bir aktarma merkezi olarak rol al-m›fl olabilir.

Selimpafla Höyük, Marmara k›y›s›nda Silivri yak›nlar›nda K›nal›–Kanall› Köprü (K›l›ç2008), Çanakkale Karaa¤açtepe (Özbek 2008a-b) ile beraber Anadolu k›rm›z› astar-l› ve çark yap›m› çanak çömle¤e sahip üç merkezden birisidir. ‹lginç bir flekilde, Ku-zeybat› Anadolu’dan Güneydo¤u Avrupa’ya geçiflteki anahtar nokta olmas› gere-ken, ‹stanbul’un Bo¤az çevresi, k›rm›z› astarl› çanak çömlek örneklerini ç›karma-m›flt›r. Dönmez taraf›ndan Arkeoloji Müzesi koleksiyonlar›ndan tan›t›lan seramik-ler koyu renkli el yap›m› olanlard›r (Dönmez 2006). Akla yak›n gelen bir baflka ola-s›l›k ise iki k›tay› birbirine ba¤layacak bir köprü görevi görecek olan ‹stanbul Bo¤a-z›’n›n kuzeyinin daha çok Karadeniz sahil kesimlerine yönelmifl olmas›, dolay›s›ylada Selimpafla ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, tamamen baflka farkl› özellikler göstermesidir(Efe 2004:27-37). Selimpafla, M.Ö. 3. binin ikinci yar›s›nda Çanakkale Bo¤az› ve Tro-ya ile yak›n iliflkiler göstermektedir.

Sonuç

‹stanbul Tarih Öncesi Ça¤lar Yüzey Araflt›rmas› kapsam›nda tespit etti¤imiz ErkenTunç Ça¤›’na tarihlenebilen seramikler ve buluntu yerleri, Avrupa’n›n güneydo¤u-su ile (Eski Trakya, günümüz Bulgaristan’›, Balkan Da¤lar›’n›n güneyi, Kuzey Yuna-nistan, Nestos Irma¤›n›n do¤usu (Yunan Trakyas› ve Türkiye Trakyas›) ile karfl›lafl-t›rd›¤›m›zda; M.Ö. Orta/Geç 4. biinden M.Ö. 3. bin ortalar›na kadar olan dönemdeortaya kafa kar›flt›ran bir görünüm ç›kmaktad›r. Bir tarafta ‹stanbul ve ÇanakkaleBo¤azlar›n›n her iki taraf›nda da paylafl›lan koyu renkli el yap›m› bir seramik top-lulu¤u bulunmaktad›r. Bu “Çanak-Çömlek Birli¤i” muhtemelen bölgenin Neolitik-leflmesinden beri türünün ilk örne¤ini oluflturmaktad›r. Örne¤in en ikonik kap tipiolan ve de kaz›s› yap›lan ya da yüzey araflt›rmalar›nda tespit edilen arkeolojik alan-larda en çok karfl›lafl›lan koyu yüzlü, içe dönük kal›nlaflt›r›lm›fl a¤›zl› çanaklara (Ge-orgiev vd. 1979; Bertemes 1998; Frirdich 1997; Sar› 2009) bak›ld›¤›nda bu ba¤lant›flüphesiz M.Ö. 3. binin içlerine kadar devam etmektedir. Ancak bu yak›nl›k ne bili-nen az say›daki yerleflimlerdeki yap›sal özellikler aç›s›ndan veya bu dönemin gö-mülerinde ne de maddi olarak dönemin maden eflyalar›nda görülebilmektedir (Ni-kolova 1999: 287; Efe/Fidan 2006). Asl›na bak›l›rsa her iki bölge kültürel aç›dan sonderece farkl› yollar izlemifltir. Güneydo¤u Avrupa M.Ö. 3100/3050 y›l›nda bafllaya-rak Yamnaya insanlar›n›n s›zma bölgesinin do¤al bir parças› haline gelmifl ve 3. bi-nin ilk çeyre¤i boyunca etkili olmufltur (Heyd 2011). Onunla birlikte Ezero A Kültü-rü de kendini Trakya ovalar›nda yerlefltirmifltir (Georgiev vd. 1979; Schwenzer2005). Bu geliflime belki de nüfus yo¤unlaflmas›n›n ve ekonomik yeniden yap›lan-man›n ilk ad›mlar› olarak bak›labilecekse de, yerleflimler ortalama boyda ve orga-nizasyonda kalm›fl ve mütevaz› bir sosyal geliflmifllik seviyesi ortaya ç›km›flt›r. Bu de-virde ne göz dolduran mezar gömüleri, ne zengin hazine gömütleri ne de basit birsaç tokas›n›n ötesinde de¤erli metal nesneler vard›r (Alexandrov 2009). M.Ö. 3.binin ilk çeyre¤inde Güneydo¤u Avrupa’da Yamnaya hâlâ bask›nd›r. Bu durumda,tar›mla geçinen, höyüklerde yerleflik Ezero A ve B1 kültürü ile hayvanlar› ile göçer-lik yapan ve genifl otlaklarda yaflayan Yamnaya aras›nda bir çeflit de¤ifl tokufl siste-


30

mi, bir çeflit symbiotik bir denge olabilece¤i hayal edilebilir. Fakat ikinci çeyrekte,Yamnaya kurgan ve gömüleri say›ca h›zla azal›rken ve Ezero höyükleri hem yerel,hem de bölgesel olarak genifllerken durum de¤iflir.

M.Ö. 3. bin Güneydo¤u Avrupa’da hâlâ göreceli olarak-orta seviyeli bir sosyal veekonomik karmafl›kl›kta ve bir ölçüde Kuzey Pontik kaynakl› göçebelerin daha a¤›rbast›¤› fleklinde tan›mlansa da, M.Ö. 2400 - 2000 tarihleri aras›ndaki dönem karma-fl›kl›kta ve bölgenin çok daha büyük bir ticaret ve de¤ifl tokufl a¤›na dahil olmas›n-da, patlarcas›na bir geliflme göstermifltir. Ayr›ca ortaya yepyeni depas’lar, tan-kart’lar, ilmik kulplu kaseler, fincanlar, çark yap›m› tabaklar, insize pyksis’ler, kesikgaga a¤›zl› testiler, süzgeçler, Suriye flifleleri gibi kap türleri yan›nda kalayl› bak›r-dan bronzlar, hilal biçimli baltalar, süs baltalar, k›vr›k sapl› hançerler, madeni ha-zineler, topuz bafll›, gözlü i¤neler, kurflun figürinlerin tafl kal›plar› ve kurflun figü-rinler, ayak biçimli mühürler yan›nda Uzak Do¤u’dan yar› k›ymetli tafllardan statüve süs objeleri ve prestij nesneleri ortaya ç›km›flt›r.

Bu mallar›n ve insanlar›n bölgeye akmas›ndaki esas itici güç hiç flüphesiz geliflkin birde¤ifl tokufl ve organize olmufl bir ticarettir. Do¤al olarak, o güne kadar dünyan›ngördü¤ü en büyük de¤ifl tokufl a¤›n›n da zirveye ç›kt›¤› tarihlere denk gelmesi tesa-düf de¤ildir. O zamanlar en az›ndan bin y›ldan beridir tamamen flehirleflmifl GüneyMezopotamya’da merkezi olan bu ticaret a¤› bir tarafta Bat› Hindistan, di¤er taraf-ta Anadolu ve Güney Avrupa, ayr›ca Orta Asya’dan da önemli alanlar› içine almak-tad›r (Rahmstorf 2006; 2011a; 2011b). Bu ticaret a¤›n›n Anadolu ve Ege sahillerindeortaya ç›kard›¤› sosyal ve ekonomik anlamdaki etkileri son y›llarda Anadolu TicaretA¤› (fiaho¤lu 2005) ve Büyük Kervan Yolu (Efe 2004, 2007; Efe/Ay- Efe 2001; 2007)tan›mlamalar› ile yay›mlanm›flt›r. Her iki çal›flmada da Kanl›geçit ve Türkiye Trak-ya’s› tart›flmalar›n›n kapsam›na al›nm›fl olmas›na ra¤men Avrupa’n›n en güneydo¤u

Harita 3: Anadolu Ticaret A¤›, V. fiaho¤lu, “The Anatolian Trade Network and the Izmir RegionDuring the Early Bronze Age”. Oxford Journal of Archaeology, 2005, 24, no.4: 339-361.

31


Harita 5: Depas’lar, Tankart’lar, çömlekçi çark›nda üretilmifl tabaklar ve Suriye fliflelerinin yay›l›m alan› haritas›,M. Korfmann,Troia Düfl ve Gerçek Troia, ‹stanbul 2001, s. 363.

ucu olan ‹stanbul’un bu ticaret a¤›n›n ne kadar parças› oldu¤undan veri azl›¤›ndanolsa gerek söz edilmemifltir (Harita 3-4). Korfmann taraf›ndan ETÇ dönemine aitBalkanlar ile Mezopotamya aras›ndaki ticari al›flverifl ürünlerinin da¤›l›m›n›n eleal›nd›¤› çal›flmada (Korfmann 2001) da ‹stanbul’un bulundu¤u bölge aç›k kalm›flt›r(Harita-5). Bu durumun yeni verilerle gözden geçirilmesi gerekmektedir. ‹stanbulTarih Öncesi Araflt›rmalar› projesi bu amaçla çal›flmalar›na devam etmektedir.

Harita 4: Büyük Kervan Yolu, T. Efe. “The Theories of the ‘Great Caravan Route’ between Cilicia and Troy: TheEarly Bronze Age III in Inland Western Anatolia”. Anatolian Studies, 2007, 57: 47-64.


32

NOTLAR

1. ‹TA projesi (‹stanbul Tarih Öncesi Ça¤lar Arkeolojik Araflt›rmalar›). ‹TA projesi,1980’li y›llarda ‹stanbul’u da kapsayan, Mehmet Özdo¤an baflkanl›¤›nda yürütülen“Do¤u Marmara Bölgesi” Araflt›rmalar› projesi s›ras›nda ele al›nd›ktan uzun bir sü-re sonra bafllayan ilk çal›flmad›r. Kocaeli Üniversitesi baflkanl›¤›nda, Bristol, ‹stanbul,Madrid Autonoma, Dan Hagen, Bryn Mawr üniversitelerinden bilim insanlar›n›n ka-t›l›m›yla çal›flmalar devam etmektedir.

2. ‹stanbul’un Erken Demir Ça¤›’na ait veriler Arkeoloji Sanat Dergisi’nin 142. say›-s›nda “ Erken Demir Ça¤da ‹stanbul Bo¤az› Üzerinden Trak/Frig Kavimlerinin Ana-dolu’ya Geçifline Dair ilk Bulgular” bafll›kl› makalemizle tan›t›lm›flt›r.

3. Tafl aletlerimizin tarihlemesinde ve s›n›flanmas›nda Prof. Dr. Mehmet Özdo¤an,Prof. Dr. Nur Balkan Atl›, Prof. Dr. Kozlowski, Doç. Dr. Jesus Gil Fuensanta’n›n gö-rüflleri al›nm›flt›r. Kendilerine teflekkür ederiz.

4. ASPEG Anadolu Speleoloji Grubu Derne¤i’nden Hakan E¤ilmez, Dr. Mark MetinAlbukrek, Gülflen Küçükali, ‹lker Gürbüz, Gülhun Gürbüz, Dr. Emre Kuruçay›rl›araflt›rmalar›m›zda aktif olarak görev yapm›fllard›r.

5. ‹lk olarak D.H. French taraf›ndan 1960’l› y›llarda yap›lan yüzey araflt›rmas› s›ra-s›nda saptanm›flt›r (French 1965: 34-39). Daha sonra Mehmet Özdo¤an’›n TrakyaAraflt›rmalar› çerçevesinde birkaç kez ziyaret edilmifltir (Özdo¤an 1983:21-58). ‹TAprojesi kapsam›nda da fi. Ayd›ngün baflkanl›¤›nda 2007-2008-2009 y›llar›nda tekrarincelenmifltir.

6. Höyük arazi sahiplerince sürekli olarak tahrip edilerek küçültülmektedir. Kepçeile yap›lan tahribat›n belgesi ‹stanbul I. Numaral› Koruma Kuruluna sunulmufltur.Ayr›ca, höyü¤ün tepesine 2009 y›l›nda bir helikopter pisti yap›lm›flt›r. Giriflimleri-miz sonucunda tahribatlar engellenmifltir. Ancak, bu geliflmeler sonucunda arazisahipleri höyükte çal›flmam›za izin vermemifllerdir. Her y›l araflt›rma ekibimiz höyü-¤ü uzaktan kontrol ederek tahribat›n daha fazlalaflmamas› için kontrol alt›nda tut-maktad›r.

7. Selimpafla Höyük’te Bristol Üniversitesi’nden Prof. Dr. Volker Heyd ve Çanakka-le Onsekiz Mart Üniversitesi’nden Doç. Dr. Ça¤lar Yalç›ner 2007-2008 y›llar› aras›n-da jeofizik ve jeoradar çal›flmalar›n› yürütmüfllerdir (Heyd vd. 2010: 553-569). Yrd.Doç. Dr. Emre Güldo¤an yüzey taramas› am›fl; Yrd. Doç. Dr. Hakan Öniz ise höyü-¤ün deniz ve nehir iliflkisini incelemifltir (Ayd›ngün vd. 2010:273-288). Yap›lan ça-l›flmalarda höyü¤ün yukar› ve afla¤› seviyelerindeki de¤ifliklikler üzerinde durul-mufltur.

8. Kentleflme süreci içinde afla¤› ve yukar› yerleflme ayr›m›n›n basit bir örne¤i ETÇI’de Karatafl Semayük’te görülmüfl (Mellink 1965: 245-248), ETÇ II’den sonra bu ay-r›m daha da belirginleflmifltir.

9. “Anadolu Yerleflim Plan›” terimi (Anatolisches Siedlungsschema) ilk kez M. Korf-mann taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Bu plan tipi en iyi biçimde Demircihöyük’ten bilinir(Korfmann 1983:222 vd, fig.343). Pulur-Sakyol, Karatafl-Semayük, Karao¤lan’dandaha sonra, Bat› Anadolu’da yap›lan Küllüoba, Seyitömer, Keçiçay›r›, Badema¤ac›,Hac›lar Büyük Höyük kaz›lar› bu plan tipinin daha çok ‹ç Bat› Anadolu’ya özgü ola-bilece¤ini gösterdi¤inden terimin “‹ç Bat› Anadolu Yerleflim Modeli” olarak kulla-n›lmas› önerilmektedir (Fidan 2012: 30).

10. Bu tez 1988 y›l›ndan beri T. Efe taraf›ndan savunulagelmifltir (Efe 1988).

33


KAYNAKÇA

Alexandrov 2009, S. Alexandrov. “Ukrashenija za kosa ot zlato i spevro prez bron-zovata epocha v Severna Bulgaria (Gold and silver hair-rings from Bronze Agenorth Bulgaria)”, Arheologija (Sofia), no. 1-2: 5-18.

Ayd›ngün – Güldo¤an – Heyd 2010, fi. Ayd›ngün, E. Güldo¤an and V. Heyd. “2008y›l› ‹stanbul Tarih Öncesi Ça¤lar Yüzey Araflt›rmas›”, 27. Araflt›rma Sonuçlar› Top-lant›s›, 3, 273-288.

Bertemes 1998, F. Bertemes. “Der mittelbronzezeitliche Kultgraben von Dramaund seine kulturhistorische Stellung in SE Europa”, Archäologisches Nachrichtenb-latt 3, no.4: 322-330.

Dönmez 2006, fi. Dönmez. “The Prehistory of the Istanbul Region: A Survey”, An-cient Near Eastern Studies 43: 239-264.

Efe/Ay-Efe 2001, T. Efe. D.fi.M.Ay-Efe. “Küllüoba: ‹ç Kuzeybat› Anadolu’da bir ‹lkTunç Ça¤› Kenti:1996-2000 Y›llar› Aras›nda Yap›lan Kaz› Çal›flmalar›n›n Genel BirDe¤erlendirmesi”, Tüba-Ar, 4, 43-78.

Efe/Ay-Efe 2007, T.Efe. and D.fi.M.Ay-Efe. “The Küllüoba Excavations andthe Cultural/Political Development of Western Anatolia Before the Second Millen-nium B.C”, (Do¤an-Alparslan M. – Alparslan, M. – H. Peker, Eds.) V‹TA/HAYAT. Bel-k›s Dinçol ve Ali Dinçol’ a Arma¤an, 251-268.

Efe 1988, Demircihüyük, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978, III, 2. DieKeramik 2 C: Die Frühbronzezeitliche Keramik der Jüngeren Phasen (ab Phase H).Philipp von Zabern, Mainz am Rhein,

Efe 2004, T. Efe. “Yassikaya, an Early Bronze Age Site near Heraclea Pontica (KdzEre¤li) on the Black Sea Coast”. B. Hänsel and E. Studeníková (eds.), Zwischen Kar-paten und Ägäis. Neolithikum und Ältere Bronzezeit. Gedenkschrift für V. Nemej-cová-Pavúková (Studia Honoria 21): 27-37. Rahden/Westf.: Leidorf.

Efe 2007, T. Efe. “The Theories of the ‘Great Caravan Route’ between Cilicia andTroy: The Early Bronze Age III in Inland Western Anatolia”. Anatolian Studies, 57:47-64.

Efe – Fidan 2006, T. Efe – E.Fidan. “Pre-Middle Bronze metal objects from inlandwestern Anatolia: a typological and chronological evaluation”. Anatolia Antiqua,14: 15-43.

Fidan 2012, E. Fidan. “Küllüoba ‹lk Tunç Ça¤› Mimarisi”, Masrop, 1-44.

Frirdich 1997, “Pinnacle E4/5 – Die Keramik der Periode Troia II im Vergleich”, Stu-dia Troica 7: 111-258.

French 1965, “Recent Archaeological Research in Turkey- Surface Finds from Vario-us Sites”. Anatolian Studies 15, 1965, 34-39.

Georgiev – Merpert – Katincharov – Dimitrov 1979, G.I. Georgiev – N.J.Merpert –R.V.Katincharov – D.G.Dimitrov, Ezero. Rannobronzovoto selishte. Sofia: BulgarianAcademy of Science.

Heyd – Ayd›ngün – Güldo¤an 2010, V. Heyd – fi. Ayd›ngün – E.Güldo¤an. Geoph-ysical Applications for ITA 2008: The Example of Selimpafla Höyük, 25. Arkeomet-ri Sonuçlar› Toplant›s›, 553- 569.

Heyd, 2011, V. Heyd, Yamnaya burials and tumuli west of the Black Sea. In S. Mül-


34

ler- Celka – E. Borgna (eds.), Ancestral Landscapes: Burial mounds in the Copperand Bronze Ages (Travaux de la Maison de l’Orient et de la Méditerranée 61): 536-555. Lyon: Maison de l’Orient et de la Méditerranée.

K›l›ç 2008, S. K›l›ç. “The Early Bronze Age Pottery in Northwest Turkey in Light ofResults of a Survey around the Marmara Sea”, H. Erkanal, H. Hauptmann, V. fia-ho¤lu and R. Tuncel (eds.), The Aegean in the Neolithic, Chalcolithic and the EarlyBronze Age (Research Center for Maritime Archaeology (ANKÜSAM) Publication1), 275-283.

Korfmann 2001, M. Korfmann. “Tarih Öncesi Yerleflim Yeri, Hisarl›k Tepesi En Alt-tan üste Do¤ru” Troai’n›n On kenti”, Düfl ve Gerçek Troia, 347-354.

Korfmann 1983, M.Korfmann. Demircihüyük. Die Ergebnisse der Ausgrabungen1975-1978.Vol.I. Demircihüyük I:Architektur, Stratigraphie und Befunde, Mainz.

Mellink 1965, M. Mellink, “Excavations at Karatafl-Semayük in Lycia”, 1964. Ame-rican Journal of Archaeology. 69(3), 241-251.

Nikolova 1999, L. Nikolova. The Balkans in Later Prehistory (BAR International Se-ries 791). Oxford: Archaeopress.

Özdo¤an 1983, M. Özdo¤an. “Trakya’da Tarihöncesi Araflt›rmalar›n Bugünkü Du-rumu ve Baz› Sorunlar”, Güney-Do¤u Avrupa Araflt›rmalar› Dergisi 10/11, 21-58.

Özdo¤an 2011, M. Özdo¤an. “Kanl›geçit”, ArkeoAtlas, 01, 220-221.

Özdo¤an/Parzinger 2012, M.Özdo¤an – H. Parzinger. Die frühbronzezeitliche Siedlungvon Kanl›geçit bei K›rklareli, Studien im Thrakien-Marmara-Raum 3, Verlag Phillip vonZabern, Mainz.

Özbek 2008a, O. Özbek. Trakya Güneyinde Prehistorik Dönem Araflt›rmalar. Arke-oloji ve Sanat Dergisi, 129: 1-12. (2008)

Özbek 2008b, O. Özbek. “Gelibolu Yar›madas› Güneyindeki baz› höyüklerin sonaraflt›rmalar ›fl›¤›nda yeniden de¤erlendirilmesi” Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 127:1-14.

Rahmstorf 2006, L. Rahmstorf. Zur Ausbreitung vorderasiatischer Innovationen indie frühbronzezeitliche Ägäis. Praehistorische Zeitschrift 81, no.1: 49-96.

Rahmstorf 2011a, L. Rahmstorf. “Re-integrating ‘Diffusion’: the Spread of Innova-tions among the Neolithic and Bronze Age Societies of Europe and the Near East”,T. Wilkinson, S. Sherratt and J. Bennet (eds.), Interweaving Worlds. Systemic Inte-ractions in Eurasia, 7th to 1st Millennia BC. Papers from a conference in memoryof Professor Andrew Sherratt: 100-119. Oxford: Oxbow.

Rahmstorf 2001b, L. Rahmstorf. “Mass für Mass. Indikatoren für Kulturkontakte im3. Jahrtausend”, Lebenswelten, 144-153.

Sar› 2009, D. Sar›. “Late EB II pottery recovered in complex II of Küllüoba”. Anato-lia Antiqua 17: 89-132.

Schwenzer 2005, S. Schwenzer. “Zum Beginn der Frühbronzezeit in Bulgarien”, B.Horejs, R. Jung, E. Kaiser and B. Terzan (eds.), Interpretationsraum Bronzezeit.Bernhard Hänsel von seinen Schülern gewidmet (Universitätsforschungen zurprähistorischen Archäologie 121): 181-189. Rahden/Westf.: Leidorf.

fiaho¤lu 2005, V. fiaho¤lu, “The Anatolian Trade Network and the Izmir RegionDuring the Early Bronze Age”. Oxford Journal of Archaeology 24, no.4: 339-361.

Documents

‹stanbul Tarih Öncesi Araﬂt›rmalar›ndan Tunç Ça¤› Verilerilaboratuar.kocaeli.edu.tr/.../sci/prehistoryalab22.11.2015_22.44.12sci.pdf · ‹stanbul Tarih Öncesi Araﬂt›rmalar›ndan