Ege Universitesi Edebiyat Fakiiltesi Yaym1

TARiH iNCELEMELERi . .

DERGISI

XV

Ege Universitesi Bas1mevi Bomova-iZMiR

2000

XVII. YUZYIL OSMANLI BUROKRASiSiNDE iKi YENi DEFTER: CEBE VE DERDEST DEFTERLERi

Erhan AFYONCU

Osmanh imparatorlugu'nun XVI. ytizyll sonlanndan itibaren girdigi degi~im sonucunda, XVII. yiizytlda devlet te$kilat1 farkh bir yap1ya donu~tti. Osmanll bUrokrasisi bu degi~im siirecindeki aksakhklar kar~1smda

Erhan Afyoncu

kullamlmak ic;:in defterhane tarafindan timar ruznarnc;:e defterlerindeki kayltlara gore bazulamru~~.

Cebe defterleri ibtiva ettigi bolgedeki timarh yoguruuguna gore eyaletlere6 veya sancaga7 gore diizenle~tir. Bm defterler ise birkac;: sancagm8 veya iki eyaletin9

timar kayJtlanru mubtevidir. Defterler haz1rlarurken genellikle 40-70 yJlhk10 timar ruznarnc;:e defterleri tararurdl. Bazen ise 90-110 yJlbk1 1 bir zaman dilimine ait timar ruznarnc;:e defterlerinin tarand.IgJ. gorillmektedir. Tararnarun ba~ladlgJ. yJldan cebe defterinin hazulandlgt tarihe kadar olan zarnan dilimindeki timar tezkire ka}'ltlannda, kaydl ac;:Ik olanlar yani timar ruznarnc;:e defterine tezkiresi kaydolunduktan sonra herhangi bir ~ekilde yeniden berat edilmeyip, o tarihte tasanuf olunan timarlann sahiplerinin kay1tlan timar icmal defterlerine benzer bir ~ekilde berat tarihi suasma gore cebe defterlerine kaydedilirdi. Timarh sipahiJerin beratlanrun ait olduklan }'Ibn altma kaydedilirken, berat kay

.XVll. Yilzy!l Osmanlt Biirokrasisinde iki Yeni Defter: Cebe ve Derdest Defterleri

berat tarihi

Erhan Afyoncu

Cebe defterleri sefer esnasmda yoklama i~n kullaruld.lgmda, timar sabibinin mevcut ise kaydmm ti.zerine veya altma mim harfi veya (//) resid ~areti konulurdu31 . Defterler yoklamalann haricinde, seferlerdeki timar muamelatmda da kullarultrd.l. Cebe defterlerine merkezdeki defterhane tarafindan da timar tevcih i~lemlerinde miiracaat edildigi olurdu32. Gerekli goriiliirse sefere gonderilen cebe defterinin bir sureti

XVII. l'iizyzl Osmanli Bilrokrasisinde iki Yeni Defter: Cebe ve Derdest Defterleri

kaldmlrnas1 i9in eski kayltlann giincelle~tirilerek kullaruldlg-Iru goriiyoruz. Bu daha once defterh1lnede mevcut olrnayan yukanda bahsedilen ~artlar geregi ortaya 9lkan, derdest adl verilen yeni bir defter tiirtidiir. Derdest kelime olarak "tutma, elde etrne, elde olan" rnanasma gelmekte

Erhan Afyoncu

def£erlerde, timar sahibinin .fiziki ozelliklerini belirten resmi de ismiyle beraber yeral.~rken44, XVIII. ytizyllm sonuna ait defterlerde timar sahibinin sadece ismi vardu45. Timar sahibinin katiplik, ~avu~luk, mtiteferrikahk gibi bir gorevi var ise belirtilnli~tir"6. Bu durumda olanlann resimleri yazllmarru~ttr.Timar tasarruf eden ki~inin kaydmm tizerinde, onun timanru olu~turan hisse sayts1ru gosteren rakarnlar (2, 5, 21 gibi) yeralmaktadlr"7. Timar sahibinin berat tarihi genelde giin ve aytyla birlikte yazutchr48. Bir zeamet veya timarm gelirinin tamarru timar olarak tasarrufta ise timar sahiplerini gosterir kayttlann altrna tamam yazilara.k"9, o timann btitiin gelirlerinin tevcih edildigi belirtilip, yeni tevcihlerin vuku bulmasmm online gecilrnek istenn~tir. Bu i~lem XVIII. yiizyll sonuna ait defterlerde gorillmemektedir.

Timar sahibinin ba~ kalemi ba~ka sancakta ise kaychrun alttnda zikre~fu5°. BazL timar gelirlerinde yekiln birkac hisseye boltinmu~ olarak kaytthchr. Boyle durumlarda kimin bangi hisseyi tasarruf ettigi cizgi ile gosterilmi~fu51 . Timar gelirleri bas52, vak1f53, arpahk.54 olarak icmal defterinde tasbib edildiyse, derdest defterinde de timar kaychna ~erh dti~erek timar olarak kullarumdan cJ.kanlrrch. icmal defterlerinin bazrrlanchg-t tarihten sonra ortaya ytkan gelir birirnleri ise derdest defterlerinin en sonuna, bu gelirlerin bangi ~ekilde ortaya clktlklan ( an-mah/ul-1 mufassa/, an-mahhul-l icmtil, bozundu, an-havas, mt-tmtfassal ber-muceb-i tashih ) kaydediln~tirss.

Timar sahibinin e~cti gonderme mtikellefiyeti var ise kaydnun alttnda belirtilmi~tir56. XVIII. yiizyllda timar gelirlerinin azalmas1 sebebiyle bir kac timarm

kay1tlanrun tlZerine daha sonra bu timan tasarruf eden ki~ilerin derdest-i ... ~eklinde bir acrtklama ile beraber kaydedildikleri gorillrnek-tedir (Bk. BOA, TD, 613, s. 9, 14, 53).

44BOA, TD, nr. 790, s. 2-5; TKA, DD, nr. 458, vr. 1b-5a; nr. 476, vr. 2a-3a; nr. 482, vr. 2b-4b; nr. 495, vr. lOb·lla; nr. 524, vr. 5b·7b.

45TK.A, DD, nr. 390, vr. lb-44a; nr. 403, vr. 2a-5a; nr. 417, vr. 8a. 46TK.A, DD, nr. 392, vr. lb-12a; nr. 476, vr. lb, 2a, 4b; nr. 495, vr. 4b; nr. 516, vr. 44b, 56a; nr.

458, vr. 2a, 4b. 47Bu durum 1069 tarihli derdest defterinde yoktur (Bk. BOA, TD, 790, s. 2-13). XVII. ytlZyU

sonlanndan itibaren tutulan defterlerde rastlaru.Jm.ak.-tad!r (Bk. TKA, DD. nr. 403, vr. 3b; nr. 413, 19b-20a; nr. 452, vr. 1b-10b; nr. 476, vr. 9a, 17a; nr. 486, vr. lb; nr. 511, vr. llb ; nr. 516, vr. 12b, 56b).

48TKA. DD, nr. 390, vr. lb-44a; nr. 458, vr. 1b-44a. 49TK.A, DD, nr. 217, vr. 6a; nr. 398, vr. 3a; nr. 458, vr. lb-5a; nr. 495, vr. 19b; nr. 516, vr. 28b. 5DTK.A, DD. nr. 486, vr. 6a; nr. 392, vr. 43b-44a, 91a; nr. 437, vr. 13a. 51TKA, DD, nr. 437, vr 3b, 5a, 13b; nr. 495, vr. 4b. 52TKA, DD. nr. 392, vr. 90b; nr. 437. vr. 3b; nr. 476, vr. 4b. 53TKA, DD, nr. 476, vr. 9a; nr. 516, vr. 7b; nr. 217, vr. 34b. 54TK.A, DD;nr. 516, vr. 45a. SSTKA, DD, nr. 390, vr. 43b-44a, nr. 398, vr. 42a-43a; nr. 458, vr. 44a; nr. 432, vr. 32a-33b. 56TK.A, DD, nr. 392, vr. 79a.

226

XVII. l'iizytl Osmanh Biirokrasisinde iki Yeni Defter: Cebe ve Derdest Defterleri

biri.ktirilerek bir ki~iye verildigi stk

228

Erhan Afyoncu

~al.3l -. '\"-··

1 J.

,.,.

\ ~ .. · . ~=, I ~

~ ~!~ I 1

8( 1: •. Ccbc Ud1ori Urnc~o " · ' • · · ·· ,. ("OA Tl'/) nr 1447.s.2-JJ.

~'--_____,._. ~--~--..; .'

~' ~' ~ .....

-~--~1. · ~t.

XVII. Yiizyll Osmanil Bilrokrasisinde jk; Yeni Defter: Cebe ve Derdest Defterleri

~t / r;, ... _ r

L . ~,\ .. :~ ' ~. \.' ----~---------·-----~'-·--~~,~~t_

.L ---------tr~

"?~ .... Q 0"-J>'I!.\.....

~· L-~ E!< ,2·. XV1J . .y01.yol Sonl•ro113 AiiOcrdtsl Oc!lcri 0.,0 n; n·KA ["' . ~ • "-'• nr.458).

229