524

VARLIK

ilmî-akademik merkezlerde kutlanmasýnakarar verilmiþtir.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Cevad Hey’et, “Varlýk Ýgirmi Yaþýnda”, Varlýk,XX/108-1 (1377 hþ.), s. 3-9; Pervane Memmedo-va, “Varlýk Dergisi Varlýðýmýzýn Remzi ve Bayra-ðý Oldu”, a.e., XX/109-2, 110-3, Tahran 1377hþ., s. 36-39; Nezaket Rýzakýzý, “Varlýk VarlýðýnýTanýdý”, a.e., XX/109-2, 110-3 (1377 hþ.), s. 32-36; Sonel Bosnalý, “Ýran’da Türk Varlýðý ve VarlýkDergisi”, a.e., XXII/116-1, 117-2 (1379 hþ./2001),s. 35-41, 53-60; Ali Rýza Erdebilli, “25 YaþýndaBir Mekteb: Varlýk”, a.e., XXVI/133-2 (1383 hþ.), s.39-43; Bilgehan Atsýz Gökdað – M. Rýza Hey’et,“Ýran Türklerinde Kimlik Meselesi”, Bilig, sy. 30,Ankara 2004, s. 51-84.

ÿM. Rýza Hey’et

– —VARLIK FELSEFESÝ

Varlýðý her türlü nitelikve görünüþlerinden

baðýmsýz þekildesýrf varlýk olmasý açýsýndaninceleyen felsefe disiplini

(bk. VÜCÛD).˜ ™

– —VARNA

Bulgaristan’daKaradeniz kýyýsýnda

tarihî bir liman þehri.˜ ™

Bulgaristan’ýn kuzeydoðusunda ayný adýtaþýyan körfezde bir kýyý düzlüðü üzerin-de yer alýr. Güneyden Provadya nehrinin(Ýridere) bataklýðýyla çevrilidir. Kuzeydoðu-sundaki Kaliakra Burnu (Kaligra / Çiligra Bur-nu) Varna’yý uzun tarihi boyunca kuzeydo-ðudan esen poyrazdan korumuþ ve BatýKaradeniz kýyýlarýnýn en elveriþli limaný ha-line getirmiþtir. Bulgaristan’ýn en eski þe-hirlerinden biri olan Varna’da Taþ devrin-den ve Bronz çaðýndan kalma arkeolojikmalzemeler bulunmuþtur. II. yüzyýla kadar

inen büyük bir Roma hamamýnýn kalýntý-larý yanýnda IX ve X. yüzyýllara ait kiliseler-le erken dönem hýristiyan bazilikalarýnýnkalýntýlarýna da rastlanmýþtýr. Bugünkü þe-hir Yunan kolonisi Odessos olarak VI. yüz-yýlda kuruldu. Mevcut Slavca ismiyle ilkdefa 679’da, ilk Bulgarlar’ýn Bizans impa-ratoruyla burada yaptýðý ve Bulgaristan’ýnbaðýmsýz bir devlet halinde tanýndýðý birantlaþma vesilesiyle zikredilmektedir. 790’-dan sonra ilk Bulgar Ýmparatorluðu’na da-hil edilen Varna 864’te hýristiyanlaþtý veTuna Bulgaristaný ile birlikte 971’de Bi-zanslýlar’ýn eline geçti. 1190 Martýnda ÇarI. Asen kumandasýndaki Bulgarlar Varna’-ya girdi. Ancak Bizans Ýmparatoru II. An-gelos þehri geri aldý ve surlarýný yeniledi.1201 Martýnda Çar Kaloyan komutasýnda-ki Bulgarlar Varna’yý tekrar ele geçirerektahrip ettiler. XIII ve XIV. yüzyýllarda Var-na, Bulgar Devleti’nin sýnýrlarý içerisindekaldý. 1366’da Savoy Kontu Amadeus bu-rayý üç ay kuþattýðýnda Varna diye isimlen-dirilen, çok saðlam ve iyi muhafaza edil-miþ duvarlarla korunan, askerlerle dolubir þehir olduðu belirtilir. 1369’dan itiba-ren Varna hýristiyan Türkler’e ait DobrucaPrensliði’nin bir parçasý haline geldi ve buküçük devletin baþþehri yapýldý. Osmanlýtarihçisi Neþrî, Dobruca oðlunun Varna’yýmerkez edindiðini, 1388-1389 kýþýnda Ti-murtaþoðlu Yahþi Bey’in kalenin kendile-rine teslim edileceði haberi üzerine bura-ya yöneldiðini, ancak bunun doðru olma-dýðý anlaþýlýnca geri döndüðünü belirtir (Ci-hannümâ, I, 250-251).

Varna, Yýldýrým Bayezid’in Bulgaristanseferinde 795’te (1393) Osmanlý hâkimiye-tine alýndý. 1399 Þubatýnda Timur’a yeni-lip Tuna’nýn güneyine doðru kaçan AktavTatarlarý þehri yaðmalayýp tahrip etti. An-kara Savaþý’ndan sonra 1403’teki Bizans-

dî Türkçesi, Göktürk âbidelerinin dili vegünümüz Türkçe’sindeki izleri, Ýslâm dev-ri Türk edebiyatý, Azerbaycan’da alfabemeselesi, kitap eleþtirisi, eski ve çaðdaþTürk tarihi, Ýran’daki Türk hânedanlarý,tarihî sözlükler, Oðuzlar, hâtýralar, seya-hatnâmeler, Ali Þîr Nevâî’nin kiþiliði veeserleri, Türkçe basýn tarihi, Türkçe-Fars-ça karþýlaþtýrmalý dil bilgisi, Türkiye ede-biyatýndan örnekler, Ýslâm medeniyetininBatý medeniyeti üzerindeki etkisi gibi ko-nularla Cengiz Aytmatov’un romanlarýn-dan çeviriler de yer almaktadýr. Bununyanýnda Genceli Nizâmî, Þehriyâr, HamidNutký, M. A. Ferzâne, Samed Serdâriniyâ,Cevad Hey’et, Aziz Muhsinî ve Kerim Meþ-rûteçi özel sayýlarý yayýmlanmýþtýr.

Türkçe eðitim veren okullarýn bulunma-dýðý bir ortamda her düzeyde dil ve ede-biyat bilgileri vererek bir mektep halinegelen Varlýk, Türk dili ve kültürünün te-mel konularýný içeren kitaplarý da ek ha-linde neþretmektedir. Bugüne kadar ya-yýmlanmýþ olan kitaplar þunlardýr: Azer-baycan Edebiyat Tarihi I (1980), Muka-yesetü’l-lugateyn (1984), Yazý Kaide-leri veya Ýmlâ Kýlavuzu (1986), Türkle-rin Tarih ve Medeniyetine Bir Bakýþ(1987), Türk Dili ve Lehçelerinin Tarihi(1987), Azerbaycan Þifâhî Halk Ede-biyatý (1988), Azerbaycan Edebiyat Ta-rihi II (1990), Edebiyatþinaslýk (1995).

Çeþitli üniversitelerde Varlýk dergisi hak-kýnda yüksek lisans ve doktora tezleri ya-pýlmýþtýr. Bunlarýn baþlýcalarý þunlardýr: So-nel Bosnalý, Le fait turc en Iran et la re-vue Varlýq (yüksek lisans tezi, 1997, Insti-tut National des Langues et CivilisationsOrientales, Paris), Pervane Memmedova /Memmedli, Varlýk Jurnalýnda EdebiyatMeseleleri (doktora tezi, 2000, Bakü), M.Rýza Hey’et, Varlýk Dergisinde DilcilikMeseleleri (lisans tezi, 1998, Bakü), Ne-zaket Ýsmailova, Varlýk Jurnalýnda Þi-mali Azerbaycan Edebiyatýnýn Neþri(doktora tezi, 1997, Nahcývan Devlet Üni-versitesi Filoloji Fakültesi), Neslihan Deli-ce, Varlýk Dergisinin Bibliyografyasý veBu Dergide Yer Alan Halk Edebiyatý ileÝlgili Yazýlarýn Deðerlendirilmesi (yük-sek lisans tezi, 2004, Gazi Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsü). Ankara Üniver-sitesi Çaðdaþ Türk Lehçeleri ve Edebi-yatlarý Bölümü tarafýndan Gazi ve Hacet-tepe üniversitelerinin katýlýmýyla 5 Mayýs2011’de düzenlenen “I. Türkoloji Günü” ad-lý sempozyumda Varlýk dergisinin ilk sa-yýsýnýn çýktýðý 5 Mayýs günü “Türkoloji gü-nü” olarak ilân edilmiþ ve her yýl bu günün

Varna’nýn deniz yönünden görünüþü

525

müslümanlar teþkil ediyordu (2100-2300kiþi). 922 (1516) tahririnden sonra büyükihtimalle 1522’de Varna kasabasý ve ya-kýnlardaki bazý büyük köyler Yavuz SultanSelim’in vakýflarýna eklenmiþtir. 1516-1597yýllarý arasýnda Varna iki mislinden dahafazla büyüdü. Ancak bu dönemde (1595)Eflak Prensi Mihail, Varna’yý ve Kuzey Bul-garistan’daki diðer þehirleri yakýp yýktý. Bu-nunla beraber 1597’de yapýlan tahrir butahribatýn etkisinin fazla olmadýðýný gös-terir. 1597 tarihli deftere göre Varna’da-ki altý müslüman mahallesinde bir grupyeni yerleþmiþ (haymanagân) müslümanve on sekiz müslüman müsellem dahiltoplam 290 hâne, 172 mücerret (bekâr)nüfus vardý. Müslüman hânelerinden enaz % 40’ý Ýslâmiyet’e yeni girmiþ kiþiler-den meydana gelmekteydi. Þehrin üç ca-misi, (Câmi-i Atîk, Câmi-i Bedreddin veCâmi-i Alâeddin) ve üç mescidi vardý. Müs-lümanlarýn yanýnda on üç gayri müslimmahallesi mevcut olup bunlarýn on ikisi ilkyerleþen papazlarýnýn adlarýyla kayýtlýydý.Bir grup hýristiyan müsellem (kýrk üç er-kek), on altý hýristiyan haymana, beþ me-remmetçiyan (tamirci) hânesi ve yirmi beþÇingene (müslüman-hýristiyan karýþýmý)mahallesi de bunlara eklenmiþti. Böylecehýristiyan hânesi toplamý 800’e ulaþtý ve495 bekâr erkek tesbit edildi. Bu rakam-lara göre Varna’nýn toplam nüfusu 1115hâne olup bu da 5200-5500 dolayýnda birnüfusa iþaret eder. Bunun % 27’sini müs-lümanlar teþkil ediyordu.

XVII. yüzyýlýn baþlarýndan itibaren Var-na Kazaklar’ýn saldýrýsýna uðradý. Bunlar1605’te þehre girip tahribatta bulundu-lar. Anconalý bir Ýtalyan þahidin raporunagöre Varna ve kalesi Kazaklar tarafýndanyaðmalanmýþ ve 2000 Türk katledilmiþti.Diðer önemli bir saldýrý 1061 (1651) yýlýn-da yetmiþ gemilik Kazak grubunca ger-çekleþtirildi, ancak bunlar Silistre Valisi Me-lek Ahmed Paþa tarafýndan aðýr kayýplarverdirilerek geri püskürtüldü. 1656’da Ev-liya Çelebi, Varna hakkýnda ve burada Ka-zaklar’a karþý verilen mücadeleye dair dik-kat çekici ve biraz abartýlmýþ bilgiler verir.Onun kaydettiði bilgilerden çok topogra-fik tesbitleri deðerlidir. Evliya Çelebi, Ka-radeniz’den gelen sularla dolu bir hende-ðin çevrelediði Varna Kalesi’ni ayrýntýlý bi-çimde tasvir eder, Kazak tehdidinden do-layý buranýn devamlý tamiri ve bakýmýnýnyapýldýðýný belirtir. Þehrin yedi müslümanve beþ gayri müslim (Rum, Ermeni ve yahu-di) mahallesinin bulunduðunu, 4000 evinmevcut olduðunu yazar. Ýsimleriyle birlik-

te beþ büyük caminin varlýðýndan söz ederve þehirde otuz altý mescidin yer aldýðýnýbildirir. Evliya Çelebi’den üç yýl sonra Var-na’yý ziyaret eden Bulgar Katolik PiskoposPhilip Stanislavov, þehirde Dubrovnik’tengelen yirmi beþ Katolik’e (tüccar) ve 1700kiþiyi barýndýran Rumlar’a ait 400 evin bu-lunduðunu belirtir. Bu grubun sekiz kili-sesi vardý; ayrýca burada bir Ortodoks pis-koposluðu mevcuttu. Stanislavov’a göreVarna’nýn Türk cemaati yedi camisi bulu-nan 4000 kiþidir ve 1500 eve sahiptir. Ev-liya Çelebi ve Stanislavov, pek çok yerdevarlýklarýný zikretmelerine raðmen Varna’-da herhangi bir Bulgar yerleþmesindenbahsetmezler.

1088 (1677) tarihli Ýcmal Cizye Def-teri (BA, MAD, nr. 14849) Kazak saldýrýla-rýnýn ardýndan Varna’nýn nüfusunun yeni-den toparlandýðýný gösterir. Bu kayýtlarda,altý mahalledeki 740 gayri müslim hâne-siyle muhtemelen 1597’deki müsellemle-rin torunlarý olan ve kalede yaþayan kýrkhânelik bir hýristiyan gruptan söz edilir. Burakamlar gayri müslim nüfusunun 3500-3700 civarýnda bulunduðuna iþaret eder.1092 (1681) tarihli ek bir bilgi 740 hâne-nin 240’ýnýn fakir olup cizye miktarlarýnýnaz tutulduðunu ortaya koyar. Varna nâibi-nin teklifi üzerine bunlar avârýz türü ver-gilerden muaftý. Müslüman nüfus için her-hangi bir rakama rastlanmaz. XVIII. yüzyýl-da cereyan eden Osmanlý-Rus savaþýnýn ne-ticesinde 1088’deki (1677) nüfusun hýzlý birdüþüþe geçtiði açýktýr. Varna’yý oldukça et-kileyen 1768-1774 Osmanlý-Rus savaþýndanhemen sonra 1188 (1774) tarihli CizyeDefteri’nde (BA, D.CMH, nr. 26857) Var-na’da toplam 545 nefer (yaklaþýk 1650-1900 kiþi) hýristiyan nüfusu bulunan do-kuz gayri müslim mahallesi kaydedilmiþ-tir. Ancak bu tarihten itibaren þehir hýzlýbir geliþme gösterdi. XVIII. yüzyýlýn ikinciyarýsýnda çeþitli kaynaklar Varna’nýn 15.000kiþilik nüfusu olduðunu belirtir. 1786’daFransýz mühendisi Brognard, Varna Ka-lesi’nin istihkâmýyla ilgili ayrýntýlý bir planyapmýþtýr. On üç kulesi bulunan Bizanskalesi hâlâ ayaktaydý ve hizmet vermek-teydi. Ancak deniz tarafý, Provadya nehriüzerindeki köprüyü koruyan tahkim edil-miþ üç tabya ve on iki topa sahip bir mev-zi ile güçlendirildi. Türk mahallesi eski ka-lenin batýsýnda, Ermeni ve Rum mahalle-leri hemen kuzeyinde yer almaktaydý.

1810 Haziranýnda Kamenski kumanda-sýndaki Rus askerleri Varna’ya saldýrdý; an-cak aðýr kayýplar verdirilerek geri püskür-tüldü. 1227 (1812) tarihli Varna Cizye

Osmanlý antlaþmasý neticesinde YýldýrýmBayezid’in oðlu Emîr Süleyman Çelebi bü-tün Karadeniz þehirlerini aldýðýnda bunla-rýn içinde Varna’ya tam anlamýyla hâkimolup olmadýðý belli deðildir. Ancak ÇelebiSultan Mehmed, Dobruca’yý 822’de (1419)zaptettiðinde Varna’yý da kesin þekilde elegeçirdi. 1444 Kasýmýnda II. Murad kuman-dasýndaki Osmanlý ordusu ile büyük birHaçlý ordusu arasýndaki savaþ þehir yakýn-larýnda cereyan etti (bk. VARNA MUHARE-BESÝ).

Chalkocondylas ve özellikle olaya þahit-lik eden Hans Mehgast (Beheim) ile PhilippCallimachi, Haçlý ordusunun güzergâhý üze-rindeki bütün Osmanlý kalelerinin yýkýlýpyaðmalandýðýný ve yakýldýðýný, hýristiyanahalinin ayýrt edilip Türkler’in kýlýçtan ge-çirildiðini söyler. Varna, Galata ve Kavar-na gibi kýyý kalelerinde bulunan Türk as-kerleri ve sivil halk bunu haber alýnca ka-lelerini terkederek gemilerle kaçmýþ, Haç-lýlar bu kaleleri tamamen imha ettiðindengeride küçük köyler kalmýþ, Varna ise yý-kýmdan kurtulmuþtur. Varna zaferi Os-manlýlar’ýn Bulgaristan’daki geleceðini ga-ranti altýna aldý. 1444’ten sonra Varna ci-varýnda yýkýlan ve nüfustan arýndýrýlan köy-ler yörük gruplarýnca iskân edildi. XVI.yüzyýlýn ikinci yarýsýna ait bazý yörük def-terleri Varna nahiyesinde seksen bir yö-rük ocaðýnýn, toplamda 2430 neferin yada 8500 kiþi civarýnda bir nüfusun mevcu-diyetini gösterir. Ortaçað’dan kalma, sur-la çevrili bir Bulgar-Bizans þehri olan Var-na, 190 × 130 m. boyutlarýnda düzensizbir dikdörtgen biçiminde 3 hektardan da-ha az bir alaný kaplamaktaydý ve 500-600civarýnda bir nüfusa sahipti. Sur dýþýndataþtan yapýlmýþ birkaç kilisenin bulunduðuaçýk bir yerleþme mevcuttu. Bütün yerleþimhektar baþýna ortalama 150 kiþinin düþtü-ðü, toplam nüfusu 2100-2300 arasýndaolan 15 hektarlýk bir alaný kapsýyordu.

Varna hakkýnda günümüze ulaþan eneski Osmanlý kayýtlarý 921 (1515) yýlýnakadar gider. Ancak bu rakamlar 1530 ta-rihli Muhasebe Defteri’ne özet halindeiþlenmiþtir (BA, TD, nr. 370, s. 432). Bunagöre Varna otuz iki hânelik müslüman bircemaate sahipti. Bunlarýn yanýnda kale-de müsellem kayýtlý elli beþ hânelik müslü-man topluluðu vardý. Ayrýca yine kale hiz-metinde yirmi yedi hâne, marangoz ve de-mircilerden oluþan yirmi dört hâne gayrimüslim nüfus bulunmaktaydý ve kendile-rine vergi muafiyeti saðlanmýþtý. Þehir-deki on hýristiyan mahallesinde 230 hânemevcuttu. Toplam 454 hâneden % 19’unu

VARNA

526

VARNA

pým tekniðine göre inþa edildi ve üç sað-lam kule eklendi. Avlunun içerisinde bü-yük barakalar ve dükkânlar inþa edildi; ih-tiyaç durumunda askerleri barýndýrmakiçin geniþ bir alan býrakýldý. Varna’nýn mer-kezî meydanýnda II. Mahmud büyük birçeþme yaptýrdý; bu çeþmenin kýrk altý mýs-ralýk kitâbesinin þiiri Hilmî’ye, hattý Yesâ-rîzâde Mustafa Ýzzet’e aittir. Kitâbe met-ninde II. Mahmud’un inþa faaliyetleri an-latýlýr; burada kapýlar, hendek, tabya, altýambar ve iki depo, bir cami ile bir çeþme-nin yapýldýðý belirtilir. Ana kapýda ve ye-ni binalarda yer alan kitâbelerde tamam-lanma tarihi 1250 (1834) olarak kayýtlýdýr.1856’da Papadopoulos-Vretos, Varna’nýnbütün nüfusunu 16.000 civarýnda tahmineder (8300 Türk, 6100 Ortodoks, 1000 Er-meni, Yunanistan’dan 150 Yunanlý ve 30yahudi). Kýrým savaþýnýn sürdüðü bu dö-nemlerde (1853-1856) Varna, Ýngiliz veFransýz birliklerine üs vazifesi gördü. XIX.yüzyýlda Osmanlý Varnasý önemli bir Ýslâ-mî öðretim merkezi olma yoluna girdi. Bu-rada Hacý Þâban Camii (ilk defa 1660 yýlýn-da zikredilmiþtir), Ali Efendi (1102/1691,cami, medrese ve zâviye), Alaca Hasan b.Mustafa (XIX. yüzyýl) ve Seyyid AhmedEfendi (XIX. yüzyýl) medreseleri vardý. Var-na’daki küçük müslüman cemaatinin dörtde mektebi bulunuyordu: Pîrî Paþa (1517-1532), Defterdar Nazlý Mehmed Çelebi(1546-1547), Seyyid Mehmed Çelebi (1566-1569) ve Þeyh Müstecab (1066/1656) mek-tepleri.

Varna hakkýndaki son Osmanlý tasviriTuna Vilâyeti Salnâmesi’nde yer alýr.Salnâmede on dokuz cami, on iki kilise vesinagog, on dört han, üç hamam, 730dükkân ve 246 maðaza kaydedilmiþtir.1290 (1873) salnâmesi müslüman hânesayýsýný 1891, hýristiyan hâne sayýsýný 999olarak gösterir. Bu da toplam nüfusun üç-te ikisini müslümanlarýn teþkil ettiðine venüfusun 14-15.000 dolayýnda olduðuna iþa-ret eder. Ayný kaynak Varna kazasýndaki(þehir hariç) altmýþ altý köyün ismini zikre-der; bütün hâne sayýsýný, ödemeleri gerek-li vergilerle birlikte bütün erkek nüfusubildirir. Bu listeye giren köylerin elli doku-zu Türkçe ad taþýmaktadýr, sadece yedisiBulgarca veya Yunanca idi (Galata, Petra,Kranea). Köylerin kýrk birinde yalnýz müs-lüman nüfus vardý, on üçü tamamen hý-ristiyandý, diðer on ikisinde müslümanlar-la hýristiyanlar karýþýk yaþýyordu. Varna ka-zasýnýn taþra nüfusu çoðunlukla müslü-man Türkler’den meydana geliyordu (hâ-ne sayýsý üzerinden hesaplandýðýnda % 60,

nüfus üzerinden hesaplandýðýnda ise %56,3). Müslüman yerleþimciler arasýnda Ký-rým savaþýndan sonra bölgeye gelen Çer-kez muhacirlerine ait beþ köy dikkati çe-ker (271 hâne). Doksanüç Harbi diye bili-nen 1877-1878 Osmanlý-Rus Savaþý esna-sýnda þehir olaylarýn cereyan ettiði ana sa-halarýn dýþýnda kaldý. Ancak savunma dü-zeni artýk çaðýn gerisindeydi. Bu sebepleþehir Ruslar tarafýndan savaþsýz ele geçi-rildi. Ayastefanos Antlaþmasý neticesindeVarna yeni Bulgar Devleti sýnýrlarý içerisin-de kaldý. Bulgarlar’ýn þehri ele geçirmesi-nin ardýndan müslümanlarýn üçte ikisi þeh-ri terketti. Boþ býraktýklarý yerler 1888’-de Doðu Trakya’dan ve Kotel bölgesinde-ki daðlardan gelen fakir Bulgar göçmen-leri tarafýndan hemen dolduruldu. Varna’-nýn güçlü istihkâmlarý arkasýndan hiçbiriz býrakýlmadan yerle bir edildi. 1834 yýlýn-dan kalma Osmanlý kitâbelerinin pek ço-ðu Varna Tarih Müzesi’ne konuldu.

Baðýmsýz Bulgaristan’ýn ilk yýllarýnda1881’de Varna 24.074 kiþilik nüfusa sa-hipti; bunlarýn 8903’ü Türk, 6721’i Bul-gar, 5367’si Rum, 1181’i Ermeni, 837’siTatar, 541’i yahudi, 338’i Çingene ve 186’-sý Alman’dý. Bu rakamlar dine göre deðilkonuþulan dile göre hesap edilmiþtir. Türk-çe konuþanlarýn içinde 1459 kiþiden ibarethýristiyan Gagauz Türkü de vardý. 1881-1901 yýllarý arasýnda Türkçe ve Tatarca ko-nuþanlarýn sayýsý Anadolu’ya göçler se-bebiyle % 29’a düþtü; Ermeniler’in sayýsýAnadolu’dan gelenlerle birlikte üç katýnaçýktý. 6721’den 15.601’e yükselen Bulgarnüfusu 34.295 kiþilik nüfusun hemen he-men yarýsýný teþkil ediyordu. Bu rakamlarþehrin müslüman-Türk nüfusunun üçteikiden üçte bire kadar düþtüðünü göste-rir. Bununla birlikte Varna uzun süren Os-manlý hâkimiyetinde görüldüðü gibi çok

Defteri Rus saldýrýsýnýn hemen ardýndanþehirdeki yenileþmeyi açýkça gösterir (BA,D.CMH, nr. 27092). Varna, 1196 hýristiyanve 172 Ermeni olmak üzere 1368 erkek nü-fusa (4100-4800 kiþi) ve yedi gayri müs-lim mahallesine sahipti. Müslümanlar içinyine herhangi bir resmî bilgi yoktur. 1828’-de Maximilian Thielen, Varna’yý Silistre san-caðýna baðlý, Karadeniz kýyýsýnda bir þehirdiye tasvir eder. Saðlam duvarlarla çevri-li, büyük kuleleri olan eski bir kalesi bu-lunduðunu, burada Türkler, Yunanlýlar, Er-meniler ve yahudilerden meydana gelen16.000 kiþinin oturduðu 4000 evin yer al-dýðýný yazar. Varna bütün Avrupa Türkiye-si’nin Karadeniz kýyýlarýndaki en güzel li-manýdýr ve bu konumu burayý büyük birticaret merkezi yapmýþtýr. 1828’de Molt-ke Varna’da 25.000 kiþinin yaþadýðýný be-lirtir.

1828-1829 savaþý süresince Varna, ÇarI. Nikola kumandasýndaki Rus ordusu ta-rafýndan üç aylýk bir kuþatma sonunda elegeçirildi. Edirne Antlaþmasý’nýn imzalan-masý neticesinde Osmanlýlar’a býrakýldý,þehrin hýristiyan nüfusunun büyük bölü-mü daha iyi bir yaþam sözü verilerek Gü-ney Rusya’ya ve Besarabya’ya götürüldü.Bunlarýn çoðu hayal kýrýklýðýna uðrayarakgeri döndü. Savaþýn ardýndan 1830-1834yýllarý arasýnda, yýkýlan askerî istihkâmlarve surlar II. Mahmud’un fermanýyla tek-rar yapýldý. Yeni surlar en modern Batýlý ya-

Varna Saat Kulesi

Varna’da Aziziye Camii

527

dikkatini çekti. Bazýlarý bu tarihte nüfusunyaklaþýk yarým milyona ulaþtýðýný, bunla-rýn da hemen hepsinin Bulgarlar’dan mey-dana geldiðini tahmin eder. 2011 yýlý res-mî kayýtlarý þehir nüfusunu 330.486 ola-rak gösterir. Varna’nýn Rum nüfusu NeuillyAntlaþmasý’ndan (1919) sonra göç etmiþ,yahudiler ise çoðunlukla Ýsrail’e gitmiþ(1948-1950), müslümanlarýn oraný giderekazalmýþtýr. Ermeniler ve Gagauzlar hâlâorada bulunmakla birlikte asimilasyon po-litikasýna tâbidir. Günümüzde Varna, Os-manlý dönemindeki çok dilli ve çok dinligeçmiþinden farklý bir görünüm arzeder.Þehrin son zamanlardaki en önemli özel-liði çok raðbet gören bir turizm merkezioluþudur.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Neþrî, Cihannümâ (Unat), I, 249-251; Selâni-kî, Târih (Ýpþirli), II, 481-482; M. F. Thielen, Dieeuropaischen Türkey, ein Handwörterbuch fürZeitungsleser, Wien 1828, s. 295-296; Freiherrvon Moltke, Der russisch-türkische Feldzug inder europäischen Türkei, 1828 und 1829, Ber-lin 1845, s. 137-207; A. Papadopoulos-Vretos, laBulgarie ancienne et moderne sous les rap-ports géographique, historique, archéologique,statistique et commercial, St. Petersburg 1856,s. 215-225; N. Mikov, Naselenieto na Turtsiya iBalgaria, Sofia 1915, I, 107; II, 108, 206-207; Z.Cankov, Geografski Re®nik na Balgaria, Sofia1939, s. 71-73; M. Tayyib Gökbilgin, Rumeli’deYürükler, Tatarlar ve Evlâd-ý Fâtihân, Ýstanbul1957, s. 57, 71, 174, 212-217; B. Cvetkova, Labataille mémorable des peuples, le sud-esteuropéen et la conquête ottomane fin XIV e-première moité du XV e siècle, Sofia 1971; H. J.Kornrumpf, Die Territorialverwaltung im östlic-hen Teil der europäischen Türkei (1864-1878),Freiburg 1976, s. 345-346; A. Kuzev, Balgarskisrednovekovni gradove i kreposti, Varna 1981,s. 293-310; a.mlf., “Srednovekovnata krepostna grad Varna”, Izvestiya na Varnenskoto Ar-heologi®esko Dru´estvo, XIII, Varna 1962, s. 111-126; a.mlf., “Korennoto naselenie na grad Var-na ot XIV do nacalnoto na XIX vek”, a.e., XIV(1963), s. 81-91; V. Tonev, Balgarskoto ®ernomo-rie prez Vazra´daneto, Sofia 1995, tür.yer.; A. Išir-kov, “Grad Varna, Kulturno-geografski belezki”,Periodi®esko Spisanie na Balgarskoto Kni´ovno

Dru´estvo, sy. 65, Sofia 1904, s. 191-236; Mo-hammed Djinguiz, “l’Islam en Bulgarie”, RMM, V(1908), s. 491; H.-K. Škorpil, “Turskite ukrepleni-ya vav Varna”, Izvestiya na Varnenskoto Arhe-ologi®esko Dru´estvo, II (1909), s. 34-37; P. Mi-yatev, “Les monuments osmanlis en Bulgarie”,RO, XXIII (1959), s. 19-23; A. Zajaczkowki, “Ma-teriali do epigrafiki osmánsko-tureckiej z Bulga-rii”, a.e., XXVI/2 (1962), s. 41-47; Emel Abdulo-va, “Osmanskite epigrafski pametnitsi v Arhe-ologiceski Muzcj vav Varna”, Arheologija, VII/4,Sofia 1965, s. 73-79; St. Dimitrova, “Varna prezKrimskata Vojna / Varna während des Krimkri-eges (1853-1856)”, Izvestiya Narodeniya MuzejVarna, XXVI, Varna 1975, s. 81-96; N. Todorov,“The Urban Population of Varna during the 16th

Century”, a.e., XXVII (1977); V. Beševliev, “ImetoVarna”, a.e., 17 (32) (1981); S. Ivanova, “GradVarna ot kasnoto srednovekovic do natsional-nata epoha-regionalnata sreštu natsionalnataistorija”, Istori®esko Bade{te, I/2, Sofia 2003, s.195-229; A. Balevski v.dðr., “Varna”, Kratka Bal-garska Entsiklopediya, Sofia 1963, I, 447-448;Entsiklopedija Balgarija, Sofia 1978, I, 586-589.

ÿMachýel Kýel

– —VARNA MUHAREBESÝ

Osmanlýlar’laMacarlar’ýn önderliðindeki

Haçlý ordusu arasýnda848 (1444) yýlýnda yapýlan

meydan muharebesi.˜ ™

Osmanlýlar’ýn Balkan topraklarýndaki ge-leceðini tayin eden ve saðlamlaþtýran sa-vaþ Varna þehri yakýnlarýnda cereyan etti-ði için bu adla anýlýr. Balkan daðlarýnýn do-ðu eteklerindeki vadilerden birinin çýkýþýn-da iki dað arasýnda kalan arazide gerçek-leþen savaþ birbirine denk güçlerin müca-delesi bakýmýndan farklý savaþ taktikleriy-le dikkati çeker. Savaþýn sebebi, papalýk ileBizanslýlar’ýn destek verip teþvik ettiði Ma-carlar’ýn liderliðindeki hýristiyan güçlerinTürkler’i Balkanlar’dan atma, Edirne’ye ka-dar inerek burayý ele geçirme ve Türk teh-didini tamamýyla ortadan kaldýrma ama-cýna dayanýr.

kültürlü ve pek çok dilin konuþulduðu birþehir durumunda kaldý.

1908’de Muhammed Cengiz Varna’daon dört caminin ayakta olduðunu bildirir.Bunlar arasýnda 1835 tarihli Hayriye Ca-mii, 1862 tarihinde inþa edilen Kale, Tek-ke ve Yûsuf Efendi camileriyle sultanlar ta-rafýndan inþa edilen ve isimleri daha son-ra konan Mecidiye ve Aziziye camileridir.Bugün mevcut birkaç camiden biri Ký-rým’dan gelen Tatar göçmenler için 1856yýlýnda yapýlan, Varna’daki küçük müslü-man cemaatin namaz kýlmaya devam et-tiði camidir. 1860’lý yýllarýn neo-gotik tar-zýnda inþa edilmiþ bir diðer cami Ortaçað’-dan kalma surla çevrili þehrin köþesindeyer almakta, fakat cami olarak kullanýlma-maktadýr. Yine 1860’ta, Bulgarlar’ýn büyükeski Bizans hisarýný bir Osmanlý yapýmýolarak düþündükleri ve deðerli görmedik-leri için yýktýklarý belirtilmektedir. Geriyesadece bazý eski fotoðraflarý ve planlarýkalmýþtýr. 2005 yýlýnda þehrin Asparuhovosemtinde küçük bir cami de inþa edilmiþ-tir.

1934’te Varna’nýn 69.944 nüfusu bulun-maktaydý. Bunlarýn 43.873’ü Bulgar, %85’lik kýsmý Türk olan 6332 müslüman,4905 Ermeni, 916 yahudi ve 480 Yunan’-la diðerleriydi. II. Dünya Savaþý esnasýndaVarna geriledi. 1946’da 80.000 kiþilik nüfu-su vardý. 1976’ya kadar bu rakam özelliklecivardaki köylerden gelenlerle 262.423’ekadar yükseldi. 2001 yýlý kayýtlarý Varna’-nýn 320.668 nüfusa ulaþtýðýný gösterir. Sonsekiz yýl içerisinde yabancý sermaye ile bir-likte pek çok yeni endüstri alanlarý kurul-du (tersane, kimya, giyim ve deri sanayiien önde gelen sanayi kollarýdýr). Bu du-rum Bulgaristan’ýn kuzeydoðu bölgesin-deki köylerden birçok yeni yerleþimcinin

VARNA MUHAREBESÝ

Varna’nýn

Asparuhovo

semtinde

2005 yýlýnda

inþa edilen

bir cami

Hayriye Camii – Varna / Bulgaristan