تــنـدرسـتـي

8

دماغي

مـــــوت

موبائــل فــون

جا صحت يت اثر

مـيـت

منـرب 01

“TANDRUSTI” A Monthly E-magazine in Sindhi language for promotion of Science & disseminating information on Health, Environment, Climate change & Biodiversity

نــومــبــر، ڊسمرب 2014

بـــ ماهوارتــــنــدرســتـــي کان اســپتالن اعــٰي ۽ دوائــن جديــد الِء معــارشي تندرســت

آهــي. هجــڻ جــو ڄــاڻ بنيــادي بابــت صحــت رضوري وڌيــڪ

نومبر - ڊسمبر 2014 ، شمارو: 08 جلد: 001

سرپرست: ؟؟

مئنيجنگ ايڊيٽر )اعزازي(:

اعجاز اسد پليجو

ايڊيٽر:ڊاڪٽر علي مرتضٰي ڌاريجو

مئگزين ڊيزائنر:ماهتاب اعجاز پليجو

ايڊيٽوريل بورڊ:ڊاڪٽر مرلي ڌر

ڊاڪٽر وجي ڪمار

ڊاڪٽر فرحان پليجو

ڊاڪٽر واسديو لوهاڻا

ڊاڪٽر ڪيشوداس

عبدالخالق ميڻو

هــــــــــن شــــمـــــــــــــــاري ۾

3دماغي موت

6موبائيل فون جا صحت تي هاڃيڪار اثر

7تندرسيت مساچار

8عورتن ۾ ماهواريءَ جا مسئال

9جريي جي ختليق ممڪن آهي

11ڇلر مروناڌ مٿي جو سور 10

14تندرسيت بُڪ شيلف )ِجِت ويڄ نه طبيب(

15تندرسيت پوسٽر )وائرسي هيپاٽائيٽس(

16جھنگلي جيوت )ڪارو ترت (

اڳوڻو شمارو:

ماهــوار “تندرســتي” مئگزيــن “ســنڌ ســائنس

فيســبڪ پــاران )رجســٽرڊ( اڪئڊمــي”

هــن ٿــو. وڃــي ڪيــو شــايع الئــن آن تــان

ســائنيس ۾ ٻــويلَء ســنڌي مقصــد جــو

ڪــرڻ عــام کــي ادب ســائنيس ۽ صحافــت

آهــي. ڏيــڻ ڄــاڻ جــي صحــت بنيــادي کــي عــوام ۽

دماغي موت

موبائيل فون جا صحت تي هاڃيڪار اثر

ڇلر مرون

3 نومرب، ڊسمرب 2014ماهوار تندرستي مئگزين

“دماغــي مــوت“ ڇــا آهــي ۽ اهــو ســڪتي

ــري )coma( يــا دل جــي بنــد ٿــي وڃــڻ يــا دل جــي م

اڳ کان ســڀ آهــي؟ مختلــف کان ڪيئــن وڃــڻ

۾ اهــا ڳالهــه ســمجھڻ ضــروري آهــي تــه هــر فــرد،

”دماغــي مــوت“ ســبب ئــي پنهنجــي زندگــي پــوري

ڪــري ٿــو پــوِء چاهــي اهــڙو فــرد ڪــو پيرســن هجــي

جنهــن جــي دل بيهجــي وڃــڻ ڪــري ســندس دمــاغ

کــي آڪســيجن يــا غذائــي جــزا پهچــي نــه ســگھن

يــا ڪــو اهــڙو نوجــوان فــرد هجــي جنهنکــي مٿــي

۾ گولــي لڳــڻ ســبب ســندس دماغــي مــوت ٿيــو

هجــي. اســانجو دمــاغ، جيتوڻيــڪ اســانجي جســم

جــي ســڀني ڪمــن تــي ضابطــو رکــي ٿــو پــر تنهــن

هونــدي بــه ٽــي ڳالهيــون اهڙيــون آهــن جيڪــي دمــاغ

ــا ــو ســگھي جهــڙوڪ: )1( ســڄي جســم ي ڪــري نٿ

جســم جــي ڪنهــن بــه حصــي ۽ عضــوي جــي درد

۽ پيــڙا کــي تــه محســوس ڪــري ســگھي ٿــو پــر

پنهنجــي کــي محســوس ڪــرڻ کان قاصــر آهــي )2(

دمــاغ، آڪســيجن جــو ذخيــرو ڪــري نٿــو ســگھي.

ــه ڪــو فــرد آڪســيجن جــي اڻــاٺ، ڪجهــه جڏهــن ت

ٿــو ســگھي ڪــري محســوس کانپــوِء ســيڪنڊن

جهــڙوڪ: جڏهــن ڪــو فــرد تمــام تڪــڙو اٿــي بيهــي

ٿــو تــه مٿــي جــي ڦيــري / ڀوانٽــي محســوس ڪــري

ٿــو. جنهــن جــو مطلــب، دماغ ڏانهــن رت جو وهڪرو

نــه ٿيــڻ آهــي جيڪــو هــو محســوس ڪريٿــو )3(

دمــاغ، گلوڪــوس )رت جــي کنــڊ( بــه گــڏ ڪــري نٿــو

ســگھي. ذيابيطــس جــا اهــڙا مريــض جيڪــي پاڻکــي

گھڻــي انســولن ڏيــن ٿــا تــن جــي بــه رت جــي شــگر

ليــول گھٽجــي وڃــڻ ســبب اهــي بيهــوش ٿــي وڃــن

ٿــا ۽ اهڙيــن حالتــن ۾ جيڪڏهــن ســندن جســم کــي

ــه ــي وڃــي ت ــه ڏن هڪــدم گلوڪــوس جــي ســهائتا ن

ــو. ــه ســگھي ٿ دمــاغ مــري ب

دل جــي بيهجــي وڃــڻ کانپــوِء دمــاغ اٽــڪل

ڇهــن منٽــن تائيــن زنــده رهــي ســگهي ٿــو. اهوئــي

کانپــوِء وڃــڻ بيهجــي جــي دل جــو آهــي ســبب

الِء آڻــڻ ۾ هــوش انــدر، منٽــن ڇهــن جيڪڏهــن

کڻائــڻ ســاه ســان طريقــي هٿــرادو ۽ آڍ جــي دل

)cardiopulmonary resuscitation( شــروع ڪيــو وڃــي

ــه دمــاغ آڪســيجن جــي کــوٽ جــي پــورت ڪــري ت

زنــده رهــي ســگھي ٿــو. پــر جــي هٿــرادو طريقــي

ســان ســاه نــه کڻايــو وڃــي تــه دمــاغ مــرڻ شــروع

ڪــري ٿــو. تــرت ســاه کڻائــڻ ســان، هــڪ ڊاڪٽــر کــي

ايتــرو وقــت ملــي وڃــي ٿــو تــه جيئــن هــو، دمــاغ

انــدازو لڳائــي ۽ عــاج کــي پهتــل نقصــان جــو

ــن ۽ مشــينن ســان ــڪ دوائ ڪــري ســگھي. جيتوڻي

کــي ٽشــوئن / حصــن متاثــر رســتي کڻائــڻ ســاه

ــر جڏهــن دمــاغ کــي آڪســيجن ملــي ســگھي ٿــي پ

ســخت ڇيهــو رســيو هجــي يــا هــڪ ڊگھــي عرصــي

تائيــن آڪســيجن يــا گلوڪــس ملــي نــه ســگھي تــه ان

ســبب دمــاغ مــري وڃــي ٿــو.

طبــي اصطــاح ۾، ”دماغــي مــوت“ ان حالت

کــي ســڏجي ٿــو جڏهــن ســڄو دمــاغ جنهــن ۾ حــرام

مغــز )brain stem( بــه اچــي وڃــي ٿــو پنهنجــا ســڀ

ڪــم ڪــرڻ بنــد ڪــري ڇــڏي ٿــو. اهــڙي مــوت جــو

قانونــي وقــت ڊاڪٽــر تعيــن ڪــري ٿــو تــه دمــاغ ۽ ان

جــي حــرام مغــز کــي اهــڙو تــه دائمــي نقصــان رســيو

آهــي جنهــن ســبب ان جــا ســڀ تنتــي / اعصابــي ڪــم

ــا آهــن. هميشــه الِء مفلــوج ٿــي وي

زخمي دماغ: ــي ــاغ زخمــي ٿ ــه ســبب دم جڏهــن ڪنهــن ب

پــوي ٿــو پــوِء چاهــي ان جــو ڪــو قدرتــي ڪارڻ

هجــي يــا مصنوعــي ڌڪ، تڏهــن اهــي ٽــن قســمن جــا

مســئا پيــدا ڪــري ســگھن ٿــا جيڪــي آهــن: رت

وهــڻ / رتهيــر )hemorrhage(، ســوڄ يــا ٻئــي. دمــاغ

جــي تباهــي، جنهــن ســبب دماغــي مــوت اچــي ٿــو

تنهــن ۾ هيٺيــون ڳالهيــون شــامل ٿيــن ٿيــون:

کليــل زخــم جنهــن ۾ )trauma( • زخــم

جهــڙوڪ: بنــدوق جــو يــا اندريــون زخــم يــا ڌڪ

اچــي وڃــي ٿــو.

• آڪســيجن جــي کــوٽ )anoxia(. جڏهــن

ــه عرصــي الِء ــاغ کــي ڪــن ســببن ڪــري ڪجه دم

ــوڻ، ــڏي پ ــه ســگھي )جهــڙوڪ: ٻ ــي ن آڪســيجن مل

ڦاهــو کائــڻ، دونهــون ۽ ڪاربــان ڊاِء آڪســائيڊ ســاهه

۾ وڃــڻ وغيــره(.

• دماغ جي شــريان ڦاٽڻ ســبب دماغ کي رت

)cerebral vascular accident( نه ملڻ

)stroke( فالج •

• ڪنهــن شــريان جــي ڀــت جــي گھڻــي ســوج

)Ruptured aneurysm( واري هنــڌ جــو ڦاٽــڻ

• روڳ. جهــڙوڪ بئڪٽيريائــي، وائــرل يــا

ڦنگــي

• ڳوڙهيــون )tumor( جيڪــي وگھرنــدڙ بــه ٿــي

ڦڦــڙ ۽ ڌڙڪــڻ دل جڏهــن ٿــو وڃــي مــري تڏهــن ماڻهــو تــه، آهــن ڀائينــدا ماڻهــو ڪيتــرا ســاه کڻــڻ بنــد ڪــري ڇڏيــن ٿــا. جڏهــن تــه اهــي ڪــم مشــين رســتي بــه جــاري رکــي ســگھجن ٿــو نــه بــه مقصــد اهــو جــو ان تــه آهــي ســلهاڙيل ســان مشــينن مريــض ڪــو جيڪڏهــن ٿــا. تــه هــو ڪــو زنــده آهــي. جڏهــن اهــڙي مريــض جــي جســم کــي هــٿ الئــڻ ســان ســندس ٿئــي ســينو جــو مريــض ســهاريندڙ تــي مشــينن ۽ آهــي ڀاســندو گــرم جســم جــو ان کــي مائٽــن هيــٺ مٿــي بــه ٿينــدو رهنــدو آهــي تڏهــن هــو ويســاهي نــه ســگھندا آهــن تــه هــو ڪــو پرلــوڪ پهچــي چڪــو آهــي ۽ چونــدا آهــن، ”ڄــڻ تــه مــري ويــو آهــي“، ”مئلــن جيــان لڳــي رهيــو آهــي“ آهــي“. ويــو ٿــي ”فــوت تــه، آهــي ٻڌبــو نــه چونــدي ائيــن پــر آهــي“ ويــو مــري تــه ”شــايد يــا

3 ڳالهيون، جيڪي دماغ ڪري نٿو سگھي؟

دمــاغ، جيتوڻيــڪ جســم جــي ســڀني ڪمــن تــي ضابطــو رکــي ٿــو پــر تنهــن هونــدي بــه هيٺيــون ٽــي ڳالهيــون اهڙيــون آهــن

ــو ســگھي: ــاغ ڪــري نٿ جيڪــي دم)1( ســڄي جســم يــا جســم جــي ڪنهــن بــه حصــي ۽ عضــوي جــي درد ۽ پيــڙا کــي تــه محســوس ڪــري ســگھي ٿــو پــر دمــاغ پنهنجــي حصــن ۽ پــاڻ کــي محســوس ڪــرڻ کان الچــار

هونــدو آهــي. )2( دماغ، آڪسيجن جو ذخيرو ڪري نٿو سگھي.

)3( دماغ، گلوڪوس )رت جي کنڊ( به گڏ ڪري نٿو سگھي.

مــوت دماغــي

سنڌيڪار: ڊاڪٽر علي مرتضيٰ ڌاريجو

طبــي اصطــاح ۾، “دماغــي مــوت”ان

حالــت کــي ســڏجي ٿــو جڏهــن ســڄو

brain /دمــاغ )جنهــن ۾ مغــزي ڏانــڊي

stem بــه اچــي وڃــي ٿــي( پنهنجــا ســڀ

ٿــو. ڇــڏي ڪــري بنــد ڪــرڻ ڪــم

4

ســگھن ٿيــون تــه اڻ وگھرنــدڙ به.

• ڪنهن دوا جو حد کان وڌيڪ وزن.

• رت ۾ گلوڪــوس جــي ســطح جــو گھٽجــي

وڃــڻ.

دمــاغ ۾ ٿينــدڙ رتهيــر ڀيانــڪ ٿــي ســگھي کولــي ڪوپــري ســرجن نيــورو الِء جنهــن ٿــي. ــدا رتهيــر کــي ضابطــي ۾ رکــڻ جــي ڪوشــش ڪنآهــن. جڏهــن دمــاغ ســجڻ شــروع ڪــري ٿــو تــه دل جــا خانــا )ventricles( ڍرڪــي پــون ٿــا جنهــن ســبب ڪــو پــريَء ۾ آهســتي آهســتي دٻــاُء وڌڻ شــروع ٿئــي ٿــو. ڪوپــري انــدر اهــڙي وڌنــدڙ دٻــاَء کــي الزمــاً گھٽائڻــو پويٿــو نــه تــه ڪيترائــي مکيــه اعصابــي/ تنتــي مســئا پيــدا ٿــي پــون ٿــا. ڊاڪٽــر مريــض کــي ســوج گھٽائينــدڙ دوائــون ۽ اهــڙي تــازي رت ڏئــي ٿــو جيــڪا آڪســيجن ســان ڀرپــور هجــي. ائيــن، دمــاغ کــي ملنــدڙ اهــڙي رت وڌ ۾ وڌ الڀائتــي ثابــت

ــي. ٿئــي ٿــڻ الِء هــر جيتوڻيــڪ رتهيــر ۽ ســوج گھٽائ ممڪــن ڪوشــش ڪئــي وڃــي ٿــي پــر تنهــن هونــدي بــه ڪنهــن بــه عــاج رســتي ڪــو پــري انــدر وڌنــدڙ ــه، ڪوپــري ــاَء کــي گھٽائــي نٿــو ســگھجي. ڇــو ت دٻاندر دٻاَء وڌڻ ســان ســوج ســبب، واڌ ڪندڙ ٽشــوئن کــي ڪوپــري جــي هــڏي ســبب ايتــري جــاِء ملــي نٿــي ســگھي تــه اهــي پاڻکــي ماپائــي ســگھن. اهڙيــن حالتــن ۾ ورلــي ڊاڪٽــر )نيوروســرجن( ڪوپــري ۾ هــڪ ســوراخدار بولــٽ وجھــي انکــي هــڪ نلڪــي ــري جــي ــو جنهــن رســتي ڪوپ ــڍي ڇــڏي ٿ ســان ڳناندريــن ڪجهــه پاڻيــٺ خــارج ٿينــدي رهــي ٿــي، ســوج کــي وڌڻ جــي جــاِء ملــي ٿــي ۽ ڪوپــري انــدر

ــو. ــاُء جاچــي ســگھجي ٿ دٻهــٿ کــي دٻــاَء انــدر جيڪڏهــن ڪوپــري وس رکــي نــه ســگھجي تــه اهــو دٻــاُء آهســتي آهســتي

ــض جــي ــو مري ــدو جيســتائين اه ــدو رهن ــرو وڌن ايتبلــڊ پريشــر جيتــرو ٿــي نٿــو وڃــي. جڏهــن اهــڙي حالــت پيــدا ٿئــي ٿــي تڏهــن رت، دمــاغ ۾ داخــل ٿــي نٿــي ســگھي ۽ دمــاغ مــري وڃــي ٿــو. ڪيتريــن حالتــن ۾ اهــو دٻــاُء ايتــريَء حــد تائيــن وڌي وڃــي ــم ــو جــو حــرام مغــز کــي مغــزي ڏوري جــي ڪال ٿڏانهــن ڌڪــي ڇــڏي ٿــو. تڏهــن اهــڙيَء حالــت کــي دماغــي هرنيــا )brain herniation( ســڏجي ٿــو. جنهــن جــي نتيجــي ۾ دمــاغ اڦــٽ مــري وڃــي ٿــو. دماغــي ــا هجــن. ــه ٿ مــوت وارا مريــض ســڪتي )coma( ۾ نجڏهــن تــه ســڪتي واري حالــت ممڪــن ٿــي يــا نــه بــه ــه دماغــي مــوت ۾ مٽجــي وڃــي. ٿــي ســگھي ٿــي تمغــز، هــڪ تمــام پيچيــده عضــوو آهــي. ڇــو ــه اهــو مغــز ئــي آهــي جيڪــو ڪنهــن فــرد جــي نــه تــي ــه ڪرائ ــر تابعــدار چرپر/حرڪــت ب ــن پ رڳــو خيالٿــو تــه خــود مختيــار ۽ جســم جــا ٻيــا تمــام اهــم بــه

دماغي موت

دماغي

موت جي

تپاس ڪيئن

ڪئي ويندي

آهي؟

ڪن نــايلَء ۾ انجيڪشــن

رســتي ٿــڌو پاڻــي وجھــڻ

قرنيــا پهــو، جــو ڪپهـــ کان پــايس هــڪ يت ڏانهــن پــايس ٻئــي آهــي ڏســبو گســايئ

آواز جــو کڻــڻ ســاھ

ڪوشــش جــي ٻــڌڻ

ٿــي. وڃــي ڪئــي

مريــض جــون اکيــون کليــل منــڍيَء ســندس هونــدي کان پــايس هــڪ کــي ٻئــي پــايس ڦريائبــو آهــي

جــي اکــن ســندس )pupils( ماڻڪــن روشــني تيــز ۾ آهــي وينــدي هنئــي

ڀــرون جــي مريــض

آڱوٺــي کــي اڀــار جــي

ــي ــبو آه ــايئ ڏس ــان دٻ س

دماغــي مــوت جــي تپــاس الِء ٻاهرين وڃــي ڏٺــي مــوٽ جــي محرڪــن تــه دمــاغ هــڪ اهــڙو ٿــي. جڏهــن عضــوو آهــي جيڪــو ٻاهريــن ســور ســگھي ڪــري محســوس کــي ٿــو تنهنڪــري جڏهــن دمــاغ مــري اهــڙو تڏهــن آهــي هونــدو چڪــو مريــض ڪجهــه بــه محســوس ڪــري

نــه ســگھندو آهــي. دماغــي مــوت جــي حالــت ۾ مريــض جــي تپــاس ۾ هيٺيــون هــاڪاري

ڳالهيــون ظاهــر ٿيــن ٿيــون: 1. مريــض زبانــي ۽ نظــري / بصــري هدايتــن يــا ڳالهيــن جــي ڪا

بــه مــوٽ نــه ڏينــدو آهــي. 2. اهــڙي مريــض جــو جســم ســندس ۽ آهــي هونــدو ڦلهــڙو جــي قســم بــه ڪنهــن ۾ جســم چرپــر نــه هونــدي آهــي. ٽنگــون ۽ ٻانهــون مٿــي کڻــي هيــٺ ڇــڏڻ ســان اهــو ڏســي ســگھبو آهــي تــه اهــي بنــا روڪ ٽــوڪ جــي هيــٺ ڪــري پــون ٿيــون ۽ انهــن جــي ڪــرڻ ۾ ڪجهــه

ــه. ــا ن ــي ي ــي ٿ ــدا ٿئ روڪ پيماڻڪيــون جــون اکيــن .3رهنديــون: ناهــن ڏينــدڙ مــوٽ

اهــڙي مريــض جــون اکيــون پٽيــل ســندس جڏهــن ۽ آهــن رهنديــون اکيــن جــي ماڻڪيــن )pupils( ۾ تيــز روشــني هنئــي وينــدي آهــي تــه ان جــي ڪابــه مــوٽ ناهــي ملنــدي. عــام رواجــي حالتــن ۾ روشــني، ڏســڻيَء متحــرڪ کــي )optic nerve( تنــت ڪــري اهــڙو ســنيهو دمــاغ ڏانهــن موڪلــي ڇــڏي ٿــي جنهــن جي موٽ ۾ دمــاغ، اک جــي ماڻڪــيَء کــي ــل ــو. هــڪ مئ ڪوئجــڻ الِء چــوي ٿمغــز هــن قســم جــي مــوٽ ڏئــي نٿــو ســگھي. هــيَء تپــاس ٻنهــي اکيــن ۾

ــي. ڪــري ڏســي آه4. مريــض جــون اکيــون کليــل هونــدي ســندس منــڍيَء کــي هــڪ ڦيرائبــو پاســي ٻئــي کان پاســي ــاغ ــدڙ دم آهــي. چســت ۽ ڪــم ڪنجــي حالــت ۾ منــڍي، اکيــن کــي بــه هــڪ پاســي کان ٻئــي پاســي ڏانهــن تــه جڏهــن ٿــي. رهــي ڦيرائينــدي ڪــم نــه ڪنــدڙ ۽ مــردار دمــاغ ائيــن ڪــري نٿــو ســگھي ۽ اکيــون هــڪ

ــڌ کتــل رهــن ٿيــون. ئــي هن5. قرينــا جــي تپــاس. اک کليــل هونــدي ڪپهــه جــو پهــو، قرنيــا )اک

تــي هــڪ پاســي کان تــاري( جــي ٻئــي پاســي ڏانهــن گســائي ڏســبو آهــي. ســالم دمــاغ هجــڻ جــي حالــت ۾ اهــو اک کــي ڇينڀــڻ چاهينــدو آهــي پــر مئــل دمــاغ نــه. هــيَء تپــاس ٻنهــي اکيــن ۾ ڪئــي وينــدي آهــي. جــي ڀــرون جــي 6. مريــض اڀــار کــي آڱوٺــي ســان دٻائــي ڏســبو آهــي. دٻــاَء جــي مــوٽ ۾ پيــدا ٿينــدڙ تحــرڪ، زنــده دمــاغ جــي حالــت ۾ ٻانهــن ۾ حرڪــت ٽنگــن ســندس پيــدا ڪنــدو آهــي پــر مــري ويــل دمــاغ ائيــن ڪــري نــه ســگھندو آهي. 7. مريــض جــي ڪــن نالــيَء جــو مشــاهدو ڪــري پــڪ ڪئــي وينــدي membrane( ــه ان جــي دهلــڙي آهــي تtympanic( صحيــح ســامت آهــي ۽ ڪــن مــُر کان آجــو آهــي. اک پٽيــل نالــيَء ۾ هونــدي ڪــن حالــت ۾ رســتي( )انجيڪشــن پاڻــي ٿــڌو وڌو وينــدو آهــي. ڪــن جــي گرمــي وڏي اهــڙي ٿينــدڙ پيــدا ۾ پــد تبديلــي، اک ۾ زبردســت ڦڙڪــو دمــاغ بشــرطيڪ ڪنــدي پيــدا صحيــح ســامت هجــي. جڏهــن تــه مئــل دمــاغ جــي حالــت ۾ اک ۾

هــن قســم جــي ڦڙڪــو پيــدا ٿــي نٿو ســگھي. اهــا تپــاس ٻنهــي اکيــن ۾

ڪئــي وينــدي آهــي. 8. نڙگھــٽ ۾ انــدر ٻاهــر ٿينــدڙ ننــڍڙي ڪا منجھــس يــا چرپــر ــدر وجهــڻ ســان ســڪتي نلڪــي انواري مريــض ۾ گُھــٽ پيــدا ٿينــدي. جڏهــن تــه دماغــي مــوت ســبب اهڙي نــه ســگھندي ڪا چرپــر پيــدا ٿــي

آهــي. 9. اهــڙي مريــض کــي ٿــورڙي مشــين کڻائينــدڙ ســاهه الِء وقــت )ventilator( کان الــڳ ڪــري ڏســبو آهــي. مشــين جــي ســاه نــه کڻائــڻ ۾، رت هڪــدم جســم ســبب ڪاربــان ڊاِء آڪســائيڊ جــي غاظت گــڏ ڪــرڻ شــروع ڪنــدو. جڏهــن ڪاربــان ڊاِء آڪســائيڊ جــي ســطح 55 م م )mm Hg 55( کــي رســندي آهــي تــه، َســگھو دمــاغ مريــض کــي ــاڻ کڻــڻ الِء مجبــور پنهنجــو ســاه پــه مئــل دمــاغ ڪنــدو آهــي. جڏهــن تاهــڙي مــوٽ ڏئــي نــه ســگھندو آهــي.

نومرب، ڊسمرب 2014ماهوار تندرستي مئگزين

5

ڪرائينــدو رهــي ٿــو، جــن ۾ ٻــڌڻ، ســنگھڻ، ڏســڻ، ڇهــڻ، جســم جــو گرمــي پد برقــرار رکڻ، بلڊپريشــر، ســاه کڻــڻ ۽ دل جــو دهڪــو بــه اچــي وڃــي ٿــو )جڏهــن تــه دل، دمــاغ جــي مرضــيَء کانســواِء ازخــود حالتــن ۾ بــه ڌڙڪــي ســگھي ٿــي(. انهــن ســڀني ڳالهيــن کانســواِء دمــاغ اهــڙا هارمــون بــه پيــدا ڪــري ٿــو جيڪــو هــر عضــوي جــي ڪــم تــي ضابطــو رکــن ٿــا. جنهــن جــو هــڪ عــام مثــال، دمــاغ جــو انٽيــڊاِء يوريٽــڪ هارمــون )ADH( پيــدا ڪــرڻ آهــي جنهــن جــو ڪــم بڪيــن ۾ پيشــاب گــڏ ڪــرڻ آهــي تــه جيئن ــي. ــل ره جســم ســوڪهڙي جــي خطــري کان بچي

ســڪتي وارا مريــض، گنڀيــر ســڪتي يــا هــڪ اهــڙي حالــت ۾ بــه وڃــي ســگھن ٿــا جنهــن کــي ”مــردي جھــڙي حالــت“ ســڏجي ٿــو. جڏهــن تــه انهــن ٻنهــي حالتــن ۾ رڳــو فــرق هــي آهــي تــه گنڀيــر ســڪتي وارن مريضــن جــي عــام طــور تــي اســپتال جھــڙي ”مــردي ۽ آهــي وينــدي لــڌي پرگھــور ۾ حالــت“ ۾ آيــل مريــض کــي مالڪــن جــي حوالــي ڪيــو وڃــي ٿــو تــه جيئــن ســندس گھــر ۾ پرگھــور

ســگھجي. لهــي بهرحــال، اهڙيــن ٻنهــي حالتــن وارن مريضــن تــي ”زنــده“ ســمجھيو وينــدو قانونــي طــور کــي آهــي. ســڪتي وارن مريضــن ۾ ڪجهــه اعصابــي دماغــي ســندن ٿيــون. ٿيــن موجــود نشــانيون ســرگرمي مختلــف ٿــي ســگھي ٿــي. اهــڙن مريضــن جــو تفصيلــي تپاســون ڪيــون وڃــن ٿيــون. ڊاڪٽــر )electrical impulse( اهــڙن مريضــن جــي برقي تحــرڪجــي نشــانين جــو مشــاهدو ڪــن ٿــا جيڪــي ٻاهريــن محــرڪ جــي مــوٽ ۾ مغــز پيــدا ڪــري ٿــو. ســڪتي وارن مريضــن ۾ ان قســم جــون نشــانيون پيــدا ٿيــن ٿيــون پــر نــه ڪــي ان مريــض ۾ جيڪــو دماغــي

ــي چڪــو آهــي. ــوت ٿ فٻاهريــن الِء تپــاس جــي مــوت دماغــي محرڪــن جــي مــوٽ ڏٺــي وڃــي ٿــي. جڏهــن تــه دمــاغ هــڪ اهــڙو عضــوو آهــي جيڪــو ٻاهريــن ســور کــي جڏهــن تنهنڪــري ٿــو ســگھي ڪــري محســوس دمــاغ مــري چڪــو هونــدو آهــي تڏهــن اهــڙو مريــض آهــي. ســگھندو نــه ڪــري محســوس بــه ڪجهــه هــن قســم جــي تپــاس ڪــرڻ کان اڳ ۾ ڊاڪٽــر هــڪ ٻــي تپــاس ڪــري ڏســندو آهــي جنهــن کــي آهــي. ســڏبو تپــاس )toxicology( ٽاڪســاڪولوجي هــن تپــاس ڪــرڻ جــو مقصــد اهــا پــڪ ڪــرڻ هونــدي آهــي تــه مريــض جــي بدنــي سرشــتي ۾ ڪــي بــه تــاڻ گھٽائينــدڙ )relaxant( مــادا موجــود ناهــن ۽ اهــو بــه ڏٺــو وينــدو آهــي تــه مريــض جــو جســماني گرمــي پــد ڪــو گھڻــو غيرمعمولــي تــه ناهــي. ڇــو تــه، انهــن ٻنهــي ڳالهيــن هجــڻ جــي حالــت ۾ اعصابــي تحــرڪ

آهــن. وينــدا گھٽجــي )neurological reflexes(جيڪڏهــن هــن قســم جــي تفصيلــي تپــاس کانپــوِء بــه مريــض ڪنهــن بــه قســم جــي تنتــي ــه ــه ڄــاڻ هجــي ت ــا ب ــي ۽ اه ــو ڏئ ــي مــوٽ نٿ /اعصابرســيو ڇيهــو کــي دمــاغ ســندس ســبب ڪهــڙي آهــي تڏهــن مريــض کــي ”دماغــي مئــل“ قــرار ڏئــي ســگھجي ٿــو. جڏهــن تــه اميريــڪا جــي ڪــن رياســتن ۾ هــڪ کان وڌيــڪ ڊاڪٽــرن کــي اهــڙو فيصلــو

ڏيڻــو پــوي ٿــو تــه، مريــض واقعــي دماغــي فــوت ٿــي چڪــو آهــي ۽ ان کــي پــوِء قانونــي لحــاظ کان مئــل

ٿــو. ســمجھيو وڃــي جيتوڻيــڪ اهــڙي مريــض جــو دمــاغ ۽ حــرام مغــز مــري چڪــو هونــدو آهــي پــر تنهــن هونــدي بــه مغــزي ڏوري ڪــي تحــرڪ پيــدا ڪــري ســگھي ٿــي )جهــڙوڪ گــوڏي جــو جهٽڪــو(. جڏهــن تــه ڪــن دماغــي فــوت ٿــي ويــل مريضــن جــي جڏهــن هــٿ يــا پيــر کــي ڪنهــن مخصــوص انــداز ســان ڇهبــو آهــي

ــدا آهــن. ــدا ڪن ــه اهــي هلڪــو تحــرڪ پي تجــي مريــض بــه ڪنهــن ڊاڪٽــر ڪيتــرا دماغــي فــوت هجــڻ جــي حالــت ۾ اهــڙو فيصلــو ڏيــڻ کــي اڳ ۾ ان جــي پــڪ ڪــرڻ الِء ڪــي تپاســون بــه ڪرائينــدا آهــن ۽ اهڙيــون ٻــه عــام تپاســون آهــن، اِي اِي جــي )اليڪٽــرو انســيڦيلوگرام( ۽ ســي بــي ايــف )ســيريبرل بلــڊ فلــو(. اي اي جــي رســتي دمــاغ جــي وولٽيــج جــي مــاپ ڪئــي وينــدي آهــي جيــڪا مائڪــرو وولٽــن ۾ هونــدي آهــي. هــيَء تپــاس ايتري حســاس ٿئــي ٿــي جــو اهــڙي فــرد جــي ڪپــڙن جــي ســاڪن )static( بجلــي اِي اِي جــيَء تــي ڪــي لهــرون پيــدا ڪــري ٿــي )جيــڪا فالــس پازيٽــو هونــدي آهي(. اهــڙي قســم جــا حاصــل ٿينــدڙ ســڀ هــاڪاري جــواب اهــو ئــي ظاهــر ڪنــدڙ هونــدا آهــن تــه دمــاغ ڪــم ڪــري ٿــو. ٿلهــي ليکــي تــه، گنڀيــر ســڪتي وارو مريــض اِي اِي جــي جــي ڪجهــه نــه ڪجهــه برقــي ــوت ــه دماغــي ف ــو جڏهــن ت ــدا ڪــري ٿ ســرگرمي پي

ٿــي ويــل مريــض نٿــو ڪــري. ــي ســيريبرل ــف يعن ــي اي ــه، ســي ب ــن ت جڏه بلــڊ فلــو هــڪ اهــڙي قســم جــي تپــاس آهــي جنهــن ۾ رت جــي دوري ۾ هــڪ هلڪــو تابــڪار آئســوٽوپ هنيــو وينــدو آهــي. مٿــي ۾ اهــڙو وزن ڏيــڻ ســان دمــاغ ڏانهــن ٿينــدڙ رت جــي وهڪــري جــو مقــدار ماپــي ســگھبو آهــي. هــن قســم جــي تپــاس ڪــرڻ ۾ اٽــڪل 20 کان 30 منــٽ لڳــي وينــدا آهــن. جيڪڏهــن ــدو تپــاس مــان، دمــاغ ڏانهــن رت جــو وهڪــرو ٿينڏســڻ ۾ نــه اينــدو آهــي تــه دمــاغ کــي مئــل ســمجھيو

ــدو آهــي. ويناهــڙي، هــڪ قســم جــي ٻــي بــه تپــاس آهــي جنهــن ۾ مريــض کــي ايٽروپــن IV جــو هــڪ ملــي گــرام هنيــو وينــدو آهــي. ســالم دمــاغ هجــڻ جــي رفتــار جــي دل جــي مريــض ايٽروپــن، ۾ حالــت ڊرامائــي انــداز ۾ وڌائــي ڇڏينــدي آهــي. جڏهــن تــه، دماغــي فــوت ٿيــل فــرد جــي حالــت ۾ ائيــن ٿــي نــه

آهــي. ســگھندو مٿيــن تپاســن جــي بنيــاد تــي ئــي ڪنهــن مريــض / ڌڪــيَء کــي دماغــي مئــل ســڏيو وينــدو آهــي ۽ انهــن جــي ئــي بنيــاد تــي ڪنهــن کــي مئــل يــا زنــده ســمجھي ســگھجي ٿــو. جڏهــن تــه دمــاغ جــي ــه، ــه ائيــن چئــي نٿــو ســگھجي ت حالــت ۾ ڪڏهــن ب”جهڙوڪــر دماغــي مئــل“ يــا ”بلــڪل دماغــي مئــل“ آهــي. ڇــو تــه، ڪنهــن حمــل جيــان اهــو “هــا” يــا “نــه” ۾ ٿــي ســگھي ٿــو. ســاڳئي طــرح ســان دماغــي مــوت جــي ســڃاڻپ ڪــرڻ الِء انتهائــي احتيــاط ۽ خبرداري

ــي. ــدو آه کان ڪــم وٺڻــو پونڪســوٽي جــي ڏيــڻ فيصلــي جــي مــوت

تــه آهــي. جڏهــن ئــي رهــي هميشــه ڊاڪٽــرن وٽ بــه رڳــو ان ســبب مــوت“ جــي ســڃاڻپ ”دماغــي ممڪــن آهــي جــو جديــد طــب رســتي، دمــاغ جــي وڌيــڪ ِجــي نــه ســگھندڙ حالــت ۾ جســم کــي ســهائتا ڏينــدڙ عضــون جــي ڪمــن کــي ســوالئيَء ســان کيــن

ٿــو. ســگهجي رکــي دوان روان جســم کــي اهــڙي ســهائتا ڏيــڻ ان ســبب ضــروري ســمجھي وڃــي ٿــي تــه جيئــن مريــض جــي زنــده رکــڻ جــي تــڪ تــور ڪــري ۽ دمــاغ کــي وري زور وٺائــي ســگھجي. دمــاغ تپاســڻ ســان جڏهــن اهو پتــو پئجــي وڃــي ٿــو تــه اهــو زنــده رهــڻ الئــق نــه رهيــو آهــي ۽ اهــڙي ڪا اميــد بــه ڪونهــي تــه ان کــي ڪارائتــو بڻائــي ســگھجي ٿــو تڏهــن ”دماغــي مــوت“

ــدو آهــي. ــو وين ــو ڏن هجــڻ جــو فيصلــت ۾ هجــڻ ــض جــي اهــڙي حال ڪنهــن مري ســبب ســندس الِء وڌيڪ ڪجهه به ڪري نه ســگھبو آهــي. جڏهــن تــه کيــس، ســاه کڻائينــدڙ مشــين رســتي پســاه تــه کڻائــي ســگھجي ٿــو پــر ســندس وري نئيــن

ــد باقــي نٿــي رهــي. ــي ٿيــڻ جــي ڪا امي بنڪــري ڪــم ڪيترائــي دمــاغ، ۾ جســم ٿــو جهــڙوڪ ســوچڻ، چرپــر ڪــرڻ ۽ ســڀيئي تنتــي اعصابــي ڪــم جــن رســتي جســم پنهنجــو گرمي پد، بلــڊ پريشــر، دل جــو دهڪــو ۽ عضــون جــي ڪــرت قائــم ۽ برقــرار رکــي ٿــو. جڏهــن دمــاغ مــري وڃــي ٿــو تــه جســم جــا ســڀ عضــوا بــه ڍيــري ٿــي وڃــن ٿــا. اهڙيــن حالتــن ۾ وڏي پئمانــي تــي مصنوعــي طــرح ــن ــي عضــون جــي ڪمــن ڪاري ــاَء وٺ ســان طبــي اپکــي برقــرار رکيــو وڃــي ٿــو. جڏهــن تــه ماهــر هٿــن ــه اهــي ســڀ ســانگ اجايــا ۽ مصنوعــي ۾ هونــدي ب

ــا. ثابــت ٿيــن ٿانــدازي مطابــق اســپتالن ۾ مرنــدڙ هــڪ 200 فــردن مــان هــڪ فــرد، دماغــي مــوت جــو شــڪار ٿــي وڃــي ٿــو )اميريــڪا ۾(. دماغــي مــوت مرنــدڙن جــي وڌيــڪ ڇنڊڇــاڻ ڪــري انهــن جــا عضــوا عطيــه طــور حاصــل ڪيــا وڃــن ٿــا. جڏهــن تــه ان انــگ مــان اڌ اهــڙن مئلــن جــو هجــي ٿــو جيڪــي صحــت جــي ڪــن اهــڙي مســئلن ســبب جهــڙوڪ: ڪينســر ــه طــور حاصــل ۽ روڳــن ڪــري ســندن عضــوا عطيــي ــه اڌ ت ــا. جڏهــن ت ڪــرڻ بيــڪار ســمجھيا وڃــن ٿجــن جــا عضــوا طبــي لحــاظ کان ڪارائتــا ســمجھيا وڃــن ٿــا تــن جــا ڪٽنــب ســندن عضــوا، عطيــه طــور ڏيــڻ انــڪار ڪــن ٿــا. نتيجــي ۾ اســپتالن ۾ مرندڙن 800 مريضــن مــان رڳــو هــڪ فــرد جــا عضــوا عطيــي

ــا. طــور حاصــل ڪــري ســگھجن ٿ

دماغي موت

دمــاغ جــي مغــزي ڏانــڊي / Brain Stem )جنهــن ۾ حرام

مغــز بـــ اچــي وڃــي ٿــو( جــا ڪيــرايئ اهــم ڪــم آهــن جــن ۾

ســاھ کڻائــڻ ۽ دل جــي ڌڙڪــڻ کــي ظابطي ۾ رکــڻ اهم آهن.

نومرب، ڊسمرب 2014ماهوار تندرستي مئگزين

ــون جــو هــر هــر ۽ ڊگهــي عرصــي ــل ف موبائيجــي گهــرڙن جيــو تنتــي اســتعمال، تائيــن واري ڪــرڻ جــذب گلوڪــوز ۽ مٺــاڻ ٿــو. ڪــري متاثــر پــڻ کــي صاحيــت

ڳورهاري عورتن کي موبائل فون سان گھڻو

لهوچڙ ۾ اچڻ نه کپي، جو ان سان سندن پيٽ

۾ پلجنــدڙ ٻــار تــي اگــرا اثــر پئجي ســگھن ٿا .

ــه ــان بلــڪل ن ــل وهاڻــي هيٺي ســمهڻ وقــت موبائ

ــاور ــه موبائيــل فــون ســوئچنگ ٽ رکــو ڇــاڪاڻ ت

ــدي آهــي، ــدي رهن کــي مسلســل ســگنل موڪلين

جنهــن ســان لهــرون خــارج ٿينديــون رهــن ٿيــون.

6

اســتعمال آهــر ضــرورت فــون موبائيــل •

وڃــي. ڪئــي

فــون ڪــري ڪوشــش وقــت، اســتعمال •

کــي پنهنجــي جســم کان پــري رکــو، ڇــاڪاڻ تــه ان

Electro-( مــان پيــدا ٿيــل بــرق _ مقناطيســي لهــرن

انســاني جســم کــي )Magnetic Radiations / EMRs

آهــي. ڪنــدو جــذب

فــون تــي ڳالهائــڻ کان بهتــر آهــي تــه لکتــي •

تــه ڇــاڪاڻ وڃــن، موڪليــا )Text / SMS( پيغــام

پيغــام موڪلــڻ ِء حاصــل ڪــرڻ ۾ موبائيــل فــون

آهــي. ڪنــدي خــارج )Radiation(لهــرون گهــٽ

هميشــه هيــڊ ســيٽ يــا ايئرفــون اســتعمال •

ــدڙ ــه جيئــن موبائيــل فــون مــان خــارج ٿين ــو ت ڪري

وچــڙ لهــه / وائکائــپ ســان لهــرن هاڃيــڪارڪ

ٿئــي. گهــٽ )Exposure(

ڳالهــه مڪمــل ڪــرڻ کان پــوِء ايئــر فــون •

ڇڏيــو. الهــي تــان ڪنــن

هيــڊ ســيٽ يــا ايئــر فــون نــه هجي تــه موبائيل •

اســتعمال ڪيــو. مــوڊ ۾ اســپيڪر کــي فــون

ڪمــزور ســگنل جــي صــورت ۾ فــون هرگــز •

اســتعمال نــه ڪريــو، ڇــاڪاڻ تــه تحقيــق مــان ظاهــر

ٿيــو آهــي تــه گهــٽ ســگنل هجــڻ جــي صــورت ۾

فــون مــان خــارج ٿينــدڙ هاڃيــڪارڪ لهــرن ســان

وائکائــپ / لهــه وچــڙ )Exposure( تمــام گهڻــي ٿينــدي

آهــي.

ٽريــن ۾ ســفر يــا بــس تيــز رفتــار ڪار، •

وقــت موبائيــل فــون اســتعمال نــه ڪريــو، ڇــاڪاڻ تــه

فــون گهــٽ وڌ ســگنل جــي صــورت ۾ ســگنل انٽينــا

بيٽــري ۾ ڳــوال الڳيتــي جــي ٽــاور( )ســوئچنگ

جــا وولــٽ تمــام گهڻــا اســتعمال ڪنــدي آهــي، تــه

هاڃيــڪار لهــرون پــڻ گهڻــي تعــداد ۾ خــارج ڪنــدي

آهــي.

ڊگهــي ڳالهــه ٻولهــه جــي الِء بهتــر آهــي تــه •

روايتــي فــون )Land Line( اســتعمال ڪئــي وڃــي،

جيــڪا تــار جڙيــل ســيٽ )Corded / Wired Set( ســان

Wire / Cord less( ــار ســيٽ ــي ت ــه ب ــاڪاڻ ت هجــي. ڇ

Set( پــڻ موبائيــل فــون وانگــر هاڃيــڪار لهــرون

خــارج ڪنــدو آهــي.

کيســي پنهنجــي کــي فــون موبائيــل •

)Pocket( ۾ ضــرورت آهــر رکــو. بهتــر آهــي تــه جســم

وڃــي. رکــي پــري ٿــورڙو کان

ســمهڻ وقــت موبائــل وهاڻــي هيٺيــان بلڪل •

نــه رکــو ڇــاڪاڻ تــه موبائيــل فــون ســوئچنگ ٽــاور

آهــي، رهنــدي موڪلينــدي ســگنل مسلســل کــي

جنهــن ڪــري لهــرن)Radiation( جــو اخــراج ٿينــدو

رهنــدو آهــي.

تحقيــق مــان ثابــت ٿيــو آهــي تــه موبائيــل •

فــون جــو تمــام گهڻــو اســتعمال ڪينســر جهــڙي

ٿــو. بڻجــي ســبب جــو مــرض مــوذي

تحقيــق مــان اهــو بــه ظاهــر ٿيــو آهــي تــه •

موبائيــل فــون جــو هــر هــر ۽ ڊگهــي عرصــي تائيــن

اســتعمال، دماغــي جيــو گهــرڙن )Brain Cells( جــي

مٺــاڻ ۽ گلوڪــوز جــذب ڪــرڻ واري صاحيــت کــي

پــڻ متاثــر ڪــري ٿــو.

ٻــارڙن جــو موبائيــل فــون وارو اســتعمال •

جــي انهــن تــه ڇــاڪاڻ گهرجــي؛ هئــڻ محــدود

ڪيپراٽــي)Skull( ، بالغــن جــي ڀيــٽ ۾ گھڻــي ســنهي

ٿئــي ٿــي جنهڪــري هاڃيــڪار لهــرن ســان وائکائــپ

آهــي. ٿينــدي آســاني ســان )Exposure( لهــه وچــڙ /

ورتــل( تــان ”ڊان“ )روزانــي

فــون موبـــائيل جـــا صــــحت تــي

اثــر هاڃيــڪار

اســان وڏي چاهــه ســان موبائيــل فــون اســتعمال ڪــري رهيــا آهيــون، پر ان جــي هاڃيڪارڪ اثــرن کان اڻ ڄــاڻ آهيــون. موبائيــل فــون ۽ انهــن جــا اينٽينــا ٽــاور / ســوئچنگ ٽــاور الڳيتــو بــرق _ مقناطيســي لهــرون )Electro-Magnetic Radiations / EMRs( پيــدا ڪنــدا رهنــدا آهــن، جيڪــي انســاني صحــت الِء نقصــان ڀريــون ثابــت ٿيــون آهــن. اســان هيــٺ ٻڌايــل ڪجهــه اپــاَء وٺــي موبائيــل ــا. ــن بچــي ســگھون ٿ ــي حــد تائي ــي نقصــان کان گھڻ ــون ســان الڳاپيــل صحــت جــي هــن اڻ ڏٺ ف

ترجمو ۽ ترتيب: عبدالخالق ميڻو

(Cell Phone and Radiations)

نومرب، ڊسمرب 2014ماهوار تندرستي مئگزين

پاڪســتاني رهنــدڙ، ۾ برطانيــا

ڪميونٽــي ۾ ٻــارن جــي جســماني معذوريــن ســان پيــدا ٿيــڻ جــو

هــڪ وڏو ســبب رت جــي رشــتن ســان ڪيــل پرڻــا آهــن. هــڪ تــازي

تحقيــق ۾ ٻڌايــو ويــو آهــي تــه برطانيــا ۾ نــون ڄــاول ٻارن جــي موت ۽

معــذوري جــو ســبب ٻــارن ۾ پيدائشــي جســماني خرابيــون آهن. جڏهن

تــه پاڪســتاني ڪميونٽــي ۾ نــون ڄــاول ٻــارن جــي مــوت جــي شــرح

برطانيــه ۾ رهنــدڙ ٻيــن ڪميونٽيــن جــي ڀيــٽ ۾ وڌيــڪ ٻڌائــي وئــي

آهــي. جتــي 12 ســالن کان گهــٽ عمــر وارن ٻــارن جــي مــوت جــو ســبب

ــي. ــذوري آه پيدائشــي مع

هــن نئيــن تحقيــق ۾ طبــي ماهرن

انهــن ســڀني ڳالهيــن جــو جائــزو

ٻــارن جيڪــي آهــي ورتــو

تــي طــور پيدائشــي ۾

ســبب جــو معــذوري

ٿيــون. ســگهن بڻجــي

تــه آهــي چــوڻ ســندن

خاندانــن پاڪســتاني

۾ جســماني نقصــن يــا

ايبنارمــل ٻــارن جــي پيــدا

۾ ســببن ٻيــن جــي ٿيــڻ

ســئوٽاڻيون ســبب وڏو هــڪ

شــاديون ڪــرڻ آهــن. اهوئــي ســبب آهــي جــو رڳــو بريــڊ فــورڊ شــهر

۾ پاڪســتاني ڪميونٽــي ۾ پيــدا ٿينــدڙ معــذور ٻــارن جــو تعــداد 31

آهــي. ســيڪڙو

سائنســي جرنــل ”دي النســٽ“ ۾ شــايع ٿيــل هــن تحقيــق الِء

بريڊفورڊ رائل انفرمري اسپتال ۾ 2007ع کان 2011ع جي وچ واري

عرصــي دوران ڄــاول 11،500 ٻــارن جــي صحــت جــي بابــت تفصيــل گــڏ

ڪيــا ويــا، جــن مــان 45 ســيڪڙو پاڪســتاني ٻــار ۽ 40 برطانــوي ٻــار

شــامل هئــا.

جڏهــن تــه ڳورهاريــن عورتــن کان پڇيــل ســوالن جــي جوابــن

کــي بــه انهــيَء تحقيــق ۾ شــامل ڪيــو ويــو. تحقيــق مــان پتــو پيــو تــه

پيدائشــي طــور تــي جســماني خرابيــن ســان پيــدا ٿينــدڙ ٻــارن ۾، دل

جــي خرابيــن يــا تنتــي سرشــتي ۾ خرابيــن پيــدا ٿيــڻ جــو خطــرو هجــي

ــه اهــو خطــرو انهــن ــه ٿــي ســگهي ٿــو. جڏهــن ت ٿــو جيڪــو موتمــار ب

ــو آهــي. خــاص ڪــري 34 ســالن کان وڏي ــو وي ــرن ۾ ٻيــڻ تــي ڏٺ مائ

عمــر جــي برطانــوي عــورت ۾ اهــو خطــرو وڌيــڪ هجــي ٿــو. جڏهــن

تــه پاڪســتان ۾ اهــو خطــرو 3 ســيڪڙو ڏٺــو ويــو آهــي. ماهــرن چواڻــي

تــي، بريڊفــورڊ ۾ پيدائشــي جســماني خرابيــن وارن ٻــارن جــو تعــداد

پــوري برطانيــا ۾ ڄمنــدڙ ٻــارن جــي تعــداد کان ٽيڻــو آهــي. هــن تحقيق

جــو مقصــد، پنهنجــن ۾ شــادين کان روڪــڻ هرگــز ناهــي پــر اهــي

ماڻهــو جيڪــي مســتقبل ۾ والديــن بڻجــڻ چاهيــن ٿــا تــن کــي اهــڙن

خطــرن کان آگاهــه ڪــرڻ آهــي. )بي.بي.ســي جــي ٿــورن ســان(

7

پنهنجن ۾ ڪيل پرڻا، ٻارن ۾ معذوري جو سبب بڻجن ٿا!

)Salt and Heart( لوڻ هر حالت ۾ هاڃيڪارڪ آهي: آمريڪي تحقيق

آمريڪــي ماهــرن پــاران جــاري ڪيــل ۽ وڌيــڪ جــو لــوڻ موجــب رپــورٽ هــڪ پوٽاســيم )potassiun( جــو گهــٽ اســتعمال ڪرڻ ســان مــوت جــو خطــرو وڌي ســگهي ٿــو. جڏهــن تــه بيماريــن کان بچــاَء واري آمريڪــي اداري سي.ڊي.ســي ان تحقيــق جــي نتيجــن کــي رد ڪــري ڇڏيــو آهــي، جنهــن موجــب اهــڙو ثبــوت ــوڻ گهــٽ اســتعمال ــه ل ــي ســگهيو ت ناهــي ملخطــرو جــو بيماريــن جــي دل ســان ڪــرڻ گهٽجــي وڃــي ٿــو يــا وقــت کان پهريــان مــوت

جــو خطــرو ٽــري ســگهي ٿــو.”پــر تنهــن هونــدي بــه لــوڻ توهانجــي الِء هاڃيــڪار آهــي“ اِهــا ڳالهــه ڊاڪٽــر ٿومــس فارلــي چئــي آهــي جيڪــو نيويــارڪ جو هيلٿ ــارڪ شــهر ــڻ آهــي. ان ســبب نيوي ڪمشــنر پ۾ اينــدڙن 5 ســالن دوران، هوٽلــن ۽ پيڪيٽــن وارين کائڻ پيئڻ جي شــين ۾ لوڻ جي مقدار ۾ 25 ســيڪڙو ڪمــي ڪــرڻ جــو منصوبــو

آهــي.

صحــت کاتــي جــا ماهــر، فارلــي جــي ڳالهــه ســان ــوڻ جــو ــدار ۾ ل ــي مق ــه گهڻ ــا ت ــاق ڪــن ٿ اتفاســتعمال صحــت الِء فائديمنــد ناهــي. لــوڻ جــي گهــٽ مقــدار ســان هــاِء بلڊپريشــر ۽ دل جــي بيماريــن جــو خطــرو پــڻ گهٽجــي ســگهي ٿــو. 1970 کان آمريــڪا ۾ لــوڻ جــو اســتعمال وڌندو رهيــو آهــي ۽ اڄڪلهــه آمريڪــي پهريــان کان ٻيڻــي مقــدار ۾ لــوڻ اســتعمال ڪــري رهيــا

آهــن.بيماريــن جــي روڪ الِء ڪــم ڪنــدڙ اداري موجــب، جنهــن کاڌي ۾ لــوڻ وڌيــڪ ــي ــڪار ٿ ــو هاڃي ۽ پوٽاســيم گهــٽ هجــي ُاهســگھي ٿــو. ماهــرن 15 ســالن جــي هــڪ ڊگھــيَء ريســرچ دوران 12 هــزار کان وڌيــڪ ماڻهــن تــي لــوڻ ۽ پوٽاســيم جــا اثــر ڏٺــا ۽ ان ريســرچ ختم ٿيــڻ تائيــن 2270 ڄڻــا گــذاري ويــا جــن مــان 825 فــرد دل جــي بيماريــن ۽ 433 فــرد بلــڊ ڪاٽــس )رت جــي دڳ پيــدا ٿيــڻ( ۽ اســٽروڪس )فالــج(

ــا. ســبب گــذاري وي

ــون ــوا ۽ ســايون ڀاڄي ــازا مي ــو ت روزان جھــڙوڪ: پالــڪ، انگــور، گجــر ۽ گهــٽ ســڻڀو کيــر ۽ ڏهــي اســتعمال ڪــرڻ ســان پوٽاســيم جــو وڌيــڪ مقــدار لــوڻ جــي اثــر کــي گهــٽ ڪــري ڇڏيٿــو. جيڪڏهــن ماڻهــو هوٽلــن وڃــي ــو تــوازن خــراب ــه اِه ــدا ت اهــڙا کاڌا جــام کائينٿــي وينــدو. ســندس چــوڻ آهــي تــه، ســوڊيم بلڊپريشــر وڌائــي ٿــو جڏهــن تــه، پوٽاســيم بلــڊ پريشــر کــي ضابطــي ۾ رکيٿــو. جيڪڏهن لوڻ جســم ۾ پاڻــي برقــرار رکــي ٿــو تــه پوٽاســيم هــن کان نجــات ڏيــاري ٿــو. ڪولينــا جــو چــوڻ آهــي تــه، نــه رڳــو لــوڻ تــي ڌيــان ڏيــڻ گهرجــي، پــر ٻنهــيَء جــي مقــدار ۾ تــوازن بــه برقــرار

رکــڻ گهرجــي.

نومرب، ڊسمرب 2014ماهوار تندرستي مئگزين

8

ســوزش )endometriosis( وغيــره آهــن.

آهــي ٿينــدو ســور شــديد ۾ هــن

پرائمــري ســور ۾ پروســٽاگانڊنز

آهــن ٿينــدا وڌيــڪ )prostaglandins(

جنهــن ڪــري ڳڀيــرڻ جــون ديــوارون

ــون آهــن ۽ رت جــي ســوس کائيندي

رســد گھــٽ ٿينــدي آهــي جنهن ســبب

ســور ٿينــدو آهــي، چڪــر اينــدا آهــن،

دل ڪچــي، آهــي، ٿينــدي قبضــي

ٿــي تيــز ڌڙڪــن جــي دل الٽــي،

وينــدي آهــي ۽ جســم جــو هــر حصــو

ــدو آهــي. ســور ڪن

ليبارٽري ٽيسٽ:اهڙيــن حالتــن ۾ مريضــه جــو رت

جــي ڍونگــري ڪرائجــي. ٽيســٽ

ڪــري الٽراســائونڊ ۽ بايوپســي

پرائمــري ۽ ســيڪنڊري ســورن جــي

عامتــن جــو معائنــو ڪجــي. اگــر

ٻچيدانــي ۾ ڳوڙهــي هجــي تــه ان

جــي چــڪاس ۽ پيشــاب جــي مڪمل

ٽيســٽ ڪرائجــي.

عــاج: ســڀ کان بهتــر ڪنهــن ماهــر تپاســرائڻ پــاڻ کان ڊاڪٽرياڻــيَء

آهــي.

عــام رواجــي يــا نارمــل ماهــواري نــه تــه ڪا بيمــاري آهــي ۽ نــه ئــي انــاِء ڪنهــن عــاج

ــا ماهــواري جــو صحيــح ــر بيقاعــدي ي ــڻ جــي ضــرورت ٿئــي ٿــي. پ ڪرائ

ــڻ ضــروري ــه اچــڻ هــڪ مســئلو آهــي جنهــن جــو عــاج ڪرائ ــي ن نمون

ٿئــي ٿــو.

ماهواري جو بند ٿي وڃڻ:ماهــواري جــو بنــد ٿــي وڃــڻ عورتــن جــو هــڪ عــام مســئلو آهــي

جنهــن ۾ يــا تــه ماهــواري اينــدي ناهــي يــا اچــي بنــد ٿــي وينــدي آهــي.

سببحمــل دوران ســخت محنــت ڪــرڻ، رحــم ۾ پيدائشــي نقــص،

نشــي جــو اســتعمال، رت جــي گھٽتائــي يــا رتوڻائــيَء ســبب ٿينــدڙ

ڪمــزوريَء ســميت ڪــن بيماريــن ڪــري بــه ماهــواري تــي اثــر پــوي

ٿــو جھــڙوڪ: مٿــي جــو ســور يــا الرجــي وغيــره.

ماهواري جو گھڻو اچڻ:ــي. ــا 28 ڏينهــن اچــي ٿ ــن کــي ماهــواري هــر 4 هفتــي ي ــي عورت عــام طــور ت

جيڪڏهــن ماهــواري وقــت تــي نــه اچــي تــه ان ۾ بيقاعدگــي پيــدا ٿئــي ٿــي. ماهــواري 5

يــا 6 ڏينهــن هلــي ٿــي پــر ان کان وڌيــڪ وقــت هلــي يــا 10 ڏينهــن تائيــن اينــدي رهــي تــه اهــا عــورت جــي صحــت تــي

خــراب اثــر ڇــڏي ٿــي.

سبب: )Uterus( ماهــواريَء ۾ بيقاعدگــي جــو ســبب يــا تــه جنمــي عضــون جــي ڪا اندرين ســوڄ جھــڙوڪ: ٻچيداني / ڳڀيــرڻ

۾ ســوزش يــا حمــل دوران ڪنهــن خرابــي ســبب رت جــو گھڻــو ضايــع ٿــي وڃــڻ ٿــي ســگھي ٿــو. معــدي ۾ تيزابيــت

جــي ڪــري بــه هــيَء تڪليــف ٿــي ســگھي ٿي.

ماهواري جو عاج )دوائن ذريعي(:مريضــه کــي آرام ۽ ســڪون ڏيــڻ گھرجــي، کيــس ڪا بــه پريشــاني نــه هجــي، ڪــم ڪار نــه ڪــرڻ گھرجــي، جــي

گھڻــي رت وهــي رهيــو هجــي تــه انکــي بنــد نــه ڪجــي پــر ان جــو ڪنهــن ڊاڪٽرياڻــي کان عــاج ڪرائجــي. رت جــي

ڪمــي هجــي تــه ان کــي ڊاڪرياڻــي جــي صــاح ســان وٽامــن بــي ڪمپليڪــس يــا هيماٽائيســين ڏجــي.

ماهواري جو عاج )غذا ذريعي(مريضه کي سٺا طاقتور کاڌا کارائجن، کير، مکڻ، ۽ تازيون ڀاڄيون، تازه ميوا، موسمبي ۽ مالٽا وڌيڪ ڏجن.

سور سان گڏ ماهواري اچڻ )ڊائيسمينوريه(:عــورت کــي عــام طــور تــي ماهــواري ســور ســان اچــي ٿــي جيڪــو ڪڏهــن گھــٽ تــه ڪڏهــن وڌيــڪ ۽ ٻــن طــرح جــو

هونــدو آهي:

پرائيمري سور •

سيڪنڊري سور •

ماهــواري جــا ســور ڍونگــريَء ۾ ڪنهــن بيمــاري جــي ڪــري ٿــي ســگھندا آهــن. پهريــن قســم ۾ ڍونگــريَء ۾ ســور

نــه ٿينــدو آهــي ۽ نــه ئــي ڪا بيمــاري ٿينــدي آهــي. ٻئــي قســم ۾ ڍونگــريَء ۾ ڪا نــه ڪا بيمــاري هونــدي آهــي.

ــغ، ڇوڪريــن کــي ماهــواري شــروع ٿيــڻ کان 6 مهينــن کان هــڪ ســال جــي پرائمــري ســور نوجــوان، بال

ــدا آهــن ۽ 72 ڪاڪ تائيــن هلــي ســگھندا آهــن. هــي ســور آنجــڻ )ovolution( جــي ڪــري جنهــن انــدر شــروع ٿين

وقــت ڇوڪريــن جــي عمــر 20 کان 24 ســال جــي انــدر هونــدي آهــي پونــدو آهــي. ان ۾ ڪابــه بيمــاري نــه ٿينــدي آهــي.

)ovary( سيڪنڊري سورن ۾ عورتن کي ڍونگريَء ۾ ڪنهن بيماري سبب سور ٿيندا آهن. هي بيماري آنيدانيَء

۾ ڳوڙهــي يــا ٽيومــر، ڳڀيــرڻ )uterus( جــي فائيبرائــڊ ٽيومــر، ڳڀيــرڻ ۾ ڪو پيدائشــي نقص ۽ ڳڀيرڻ جي اســتر جي

ــواريَء مــــــــاهــــــجــا مـسـئـال ۽ ان جـو عــــالج

نومرب، ڊسمرب 2014ماهوار تندرستي مئگزين

9

ــا عضــوا ــا ٻي جــو جيــرو، ُبڪــي، دل يانهــن ٿــا، ڏيــن ڇــڏي ڪــرڻ ڪــم ضرورتمنــدن الِء اڪيلــو رســتو ٻيــن ماڻهــن کان عضــوا حاصــل ڪــرڻ جــو آهــي. هونئــن بــه عضــوو ڪهــڙو بــه هجــي ان جــي عطيــي جــي ضــرورت جــو عضــون پــر آهــي رهــي وڌي عطيــو ڏينــدڙ ماڻهــو بنهــه ٿــورڙا آهــن. ان ڪــري سائنســدانن کــي ضــرورت محســوس ٿئــي ٿــي تــه انســاني عضــوا

پيــدا ڪجــن. ســٽي يوڪوهامــا ۾ جاپــان يونيورســٽي گريجوئيٽ اسڪول آف ميڊســين جــي جاپانــي ٽيــم گهــرڙن جــا 3 مختلــف قســم ٺاهــڻ الِء، آِء.پي.ايــس ســيل ڪتــب آنــدا يعنــي اهــڙا قســم

جيڪــي الِء ٺاهــڻ پيــٽ جــي مــاُء ۾ ٻــار وڌنــدڙ ۾ هيپاٽــڪ ٿــا. ٿيــن ســيَل، اينــڊوڊرم ئمل ميســينڪا۽ ســيلس اســٽيم ســيل اينڊوٿيليــل انســاني جيــري جي جوڙجــڪ فطــري ۾ عــام طــور ملــي ٿيــا هــڪ جلــي آهــن جــن کــي هــڪ ڪــري سائنســدانن اهــي تــه جاچيــو واڌ ڪــري گهربــل صــورت وٺــن ٿــا يــا

ــه. نهــي ا جيــري ۽ وڌيــا ٽــه هڪــڙن جــي ٽڪــرن رخــن لــڳا. ٿيــڻ وانگــر يعنــي جيــري جــي گهــرڙن جــو اهــڙو

مجموعــو جنهــن جــي وڌي جيــري ٿيــڻ جــا امــڪان آهــن. پــوِء هنــن ان جــي ڪوئــي ۾ پيونــدڪاري ڪئــي تــه اهــو ســاڳيو ئــي ڪــم ڪــرڻ لڳــو جنهــن هئــي. اميــد کــي سائنســدانن جــي محققــن انهــن ۾ رســالي ”نيچــر“ ڄاڻايــو آهــي تــه پليوريوٽينــٽ اســٽيم ســيلر )آِء.پي.ايــس( مــان هــڪ فعــال ــڻ جــي ــدا ٿي انســاني عضــوي جــي پياهــا پهريــن رپــورٽ هئــي. اڳ ۾ اهــڙو

ٻــڌو. نــه ڏٺــو نــه اســان ڪــم ان تجربــي کانســواِء پريُڪئيــن ميــري اســٽيم ۾، لنــڊن آف يونيورســٽي ســيلن جــي هــڪ ماهــر، مئلغــم اليســن چواڻــي تــه، ”جيــري جــي بيــڪار ٿيــڻ ــض جــي چمــڙيَء ــگ مري ســبب مرڻينجــي گهــرڙن مــان ننــڍڙا جيــرا ٺاهــڻ الئــق ٿيــڻ جــو هــڪ پرانهــون امــڪان“ طــرح ان ٿــو. ملــي مــان اڀيــاس ان ــو جڏهــن اهــو ڪــم ڪاميــاب وڃــي ٿتــه جيــري جــي مريضــن الِء اهــا هــڪ

وڏي خوشــخبري هونــدي.اڳواڻــي، جــي اڀيــاس ان تاڪانــوري تاڪيبــيَء ڪئــي. هــن هڪ ٽيليڪانفرنــس ۾ چيــو تــه ان ڪم جي

ڪاميابــيَء مــون کــي ايتــرو همٿايــو جــي ڦڦــڙن ۽ پِتــي مــان جــو آهــي سلســلي ۾ بــه اهــي تجربــا ڪنــدس.اپريــل ۾ هــڪ اميريڪــي ٽيــم دعــوا ۾ ليبارٽــي هنــن تــه، هئــي ڪئــي ڪوئــي جــي بڪــي پيــدا ڪئــي آهــي ــه ــاب ن ــو گھڻــو ڪامي ــر ســندن تجرب پــوي ــل ســال مئــي ۾ برطان ٿيــو. گذريــن چمــڙيَء جــي ــه، هن ــو ت محققــن ٻڌايگهــرڙن کــي هــڪ ڌڙڪنــدڙ دل جــو ٽشــو )مــاس( بڻايــو جيڪــو ٿي ســگھي ٿــو تــه اڳتــي هلــي دل جــي مريضــن الِء

ــي ســگھي. ــت ٿ ــو ثاب ڪارائتجــي يونيورســٽيَء ڪارڊيــو ســيل اســٽيم ڪينســر يورپيــن ميٿيــو جــي، انســٽيٽيوٽ ريســرچ ســمئلي جــو چــوڻ آهــي تــه، آِء.پي.ايــس گهــرڙن مــان جيــري ۽ ٻيــن عضــون اتســاهيندڙ امــڪان جــو ٿيــڻ پيــدا آهــي. يونيورســٽي ڪاليــج لنــڊن ۾ هــڪ ريجنريٽــو ميڊيســن جــي ماهــر ڪــرس ميســن موجــب اهــا پــڻ دوائــون ٺاهــڻ ۾ ترقــي الِء ســٺي خبــر آهــي.

ــري ــه ليبارٽ ــو ت ــي ســگھي ٿ ٿ ٺاهــي مريضــن جــي عــاج ۾ جيــرا ڪــرڻ ۾ اڃــا 10 ســال لڳــي وڃــن پــر جاپانــي سائنســدان چــون ٿــا تــه هنــن ڪــري هــٿ ثبــوت جــو تصــور ان ورتــو آهــي. جنهــن جــو مطلــب آهــي تــه، انســاني عضــوا پيــدا ڪــرڻ جــي تجربــا بامقصــد وڌيــڪ ۾ سلســلي ــا، بلــڪ پــڪ آهــي ڪــري ســگهجن ٿتــه، ديــر ســوير اهــڙي پيونــدڪاري جــو سلســلو هلــي پونــدو. ڪنگــس ڪاليــج لنــڊن ۾، اســٽيم ســيل جــي هــڪ ماهــر ٺاهــي ”جيــري موجــب ڊســڪوالڪ ســگهڻ جــي هــاڻ اميــد ان کان گهڻــي ويجھــي آهــي جيــڪا هــڪ ســال اڳ ڪــري پئــي سگھياســين“. ان سلســلي ــه، اهــا ــه چــوڻ آهــي ت ۾ ســندس اهــو بٽيڪنــڪ اميــد وڌائــي ٿــي ۽ ان طــرح ان آهــي، وڌائــي اڳتــي وک اســان هونــدي بــه اڃــان گهڻــو ڪجهــه اڄاتــل آهــي ۽ نئيــن پيــدا ڪيــل جيــري جــي کــي ان ٿئــي، شــروع پيونــدڪاري ــا. هــڪ ڏهاڪــي ســال لڳــي ســگھن ٿکان وڌيــڪ عرصــي کانوٺــي ســڄي دنيــا جــا سائنســدان مختلــف ذريعــن ۽ پهلوئــن کان اســٽيم ســيل جــو اڀيــاس ڪنــدا رهيــا آهــن. جيئــن ٻيــن قســمن بدالئــي بــه کــي جيوگهــرڙن جــي هــاڪاري ۾ حالتــن جــي صحــت اســٽيم ســگھجن. آڻــي تبديليــون ــون ٿيــن ــه صورت ــه ٻ ســيلن جــون مکيٿيــون. جنهــن جــي هڪــڙي صــورت آهــي، اســرندڙ گهــرڙي واري، جيڪــو مــاُء جــي پيــٽ ۾ ســرجندڙ ٻــار مــان حاصــل ڪيــو وڃــي ٿــو ۽ ٻــي عــام طــور تــي ماڻهــوَء جــي چمــڙي ۽ رت مــان ورتــو وينــدو آهــي جنهــن کــي آِء

پــي ايــس )IPS( ســيل چــون ٿــا.دنيــا جــي گهڻــن ئــي ملڪــن ۾ اهــڙا اڻ ڳڻيــا مريــض هونــدا جــن

بنيــادي گھرڙن )اســٽيم ســيلز( مان انســاني جيــرو تخليق ڪرڻ ممڪــن بڻجي ويو

سائنســدانن، انســاني جســم جــي بنيــادي گهــرڙن )اســٽيم ســيلز( ــل ــان ورت ــو آهــي. چمــڙي ۽ رت م ــدا ڪي ــرو پي ــان انســاني جي مخــاص قســم جــي گهــرڙن )اســٽيم ســيلس( مان پهريــون ڀيرو ڪم ڪنــدڙ جيــرو پيــدا ڪيــو آهــي. ســندن چــوڻ آهــي ته کيــن ڪاميابي هڪ اهڙي مستقبل جو ڏس ڏئي ٿي جنهن ۾ جيرا ۽ ٻيا عضوا پيونــدڪاري اهــڙن ضرورتمنــد ماڻهــن ۾ ٺاهــي ليبارٽــري ۾ ڪئــي وينــدي جنکــي عضــون جــي ســخت ضــرورت ٿئــي ٿــي.

نومرب، ڊسمرب 2014ماهوار تندرستي مئگزين

10

ان جــي دوري جــي دوران ٿينــدو هيئــن

آهــي تــه، لونــدڙي وٽ کل جــي انــدر

نــس وڏي ٿــي وڃــي ٿــي. نتيجــي ۾

ڪجهــه ڪيميائــي مــادا پيــدا ٿي، ســوڄ

۽ ســور جــي ذريعــي ان نــس کــي اڃــا

وڏو ڪريــو ڇڏيــن ٿــا، جنهنڪــري پيٽ

جــي خرابــيَء ۽ الٽــي جــو احســاس ٿئــي

ٿــو. ان کانســواِء کاڌي جــي هضــم ٿيــڻ

جــو عمــل بــه سســت ٿــي وڃــي ٿــو. رت

جــي دوري جــي سســت رفتــاري ســبب

هــٿ ۽ پيــر ٿــڌا ٿــي ســگهن ٿــا ۽ آواز

جي حساســيت وڌي ســگهي ٿي. جســم

کــي هــڪ پاســي ڪمــزوري ۽ ســاڻائي

جــو احســاس بــه ٿئــي.

هــن تڪليــف ۾ ورتــل ڪجهــه

ماڻهــو تــه پنهنجــي ســور کــي ســمجهيو

تڪليــف، هــيَء نــه. ســڀ پــر وڃــن

الرجــي جــي اثــر ڪــري بــه ٿــي ســگهي

بــه. حــد تيــز روشــنين ڪــري ٿــي ۽

اڻوڻنــدڙ ڪــن ۽ گــوڙ وڌيــڪ کان

جســماني اســتعمال، جــو خوشــبوئن

۽ جذباتــي دٻــاُء يــا ننــڊ جــي عــادت ۾

جــي ان يــا پيئــڻ ســگريٽ تبديلــي،

دونهيــن ۾ رهــڻ، مانــي کائــڻ جــو وقت

وســري وڃــڻ يــا روزو بــه هــن جو ســبب

ٿــي ســگهي ٿــو، ماهــواري ۾ گهــٽ

وڌائــي، حمــل روڪ گوريــون واپرائــڻ

کانســواِء فاســٽ فــوڊ جــا ڪجهــه جــزا بــه

هــن جــو ڪارڻ ٿــي ســگهن ٿــا. دماغــي

صدمــي ۽ مائيگريــن جــو پــاڻ ۾ گهــرو

تعلــق آهــي. اعصابــي تعلــق جــي آڌار

ــر ــه هــن جــا ڪجهــه اث ــي ب ــدن ت ــي ڏن ت

پــون ٿــا. مثــال طــور؛ جيڪڏهــن اوهــان

ــي ۾ ــان کــي مٿ ــه اوه ــا ت ــو ٿ ــد ڀراي ڏن

ــه وارن ــو. اوله ســور پئجــي ســگهي ٿ

ٽيــم، جينــس سائنســدانن جــي هــڪ

)genes( ۽ مائيگريــن جــي الڳاپــي جــو

انکانســواِء آهــي. ورتــو جائــزو بــه

ڪوئــن تــي بــه تحقيــق ڪئــي وئــي

آهــي. مائيگريــن جــون نشــانيون مٿــي

جــي ســور شــروع ٿيــڻ کان اڳ، وچ

ــه محســوس ڪــري ــه پڇــاڙي ۾ ب ۾ ت

ســگهجن ٿيــون. ڇــو تــه مائيگريــن جــي

ســڀني عامتــن ۾ فــرق ٿــي ســگهي

ٿــو، پــر عــام طــور تــي هــڪ پاســي کان

شــديد ســور رڳ ُڏکــڻ ۽ ڦڙڪــڻ وارو

ســور جيڪــو گهڻــي ڪــم جــي ڪــري

وڌي بــه ســگهي ٿــو، هــر هــر پيشــاب

اچــڻ جــون نشــانيون ٿــي ســگھن ٿيون.

ڪنــڌ ۽ اک هيٺــان بــه ســور ٿي ســگهي

ٿــو. اکيــون ڳاڙهيــون رهــڻ، نظــر گهــٽ

)ڌنڌالئــپ( پــوڻ يــا شــيون ٻٽيــون نظــر

اچــڻ، جســم جــي تــوازن کــي قائــم

رکــڻ ۾ ڏکيائــي پيــش اچــڻ بــه ٿــي

ســگھن ٿيــون.

۾ مريضــن جــي مائگريــن

اهــو بــه ڏٺــو ويــو آهــي تــه اڌ مٿــي جــو

ســور کان پهريــان ماڻهــو حيــرت انگيــز

طــور تــي هــڪ وڻنــدڙ مــوڊ )ڪيفيــت(

محســوس ڪــرڻ لڳــي ٿــو يا مٺــو کائڻ

تــي دل چويــس ٿــي يــا وري ڊپريشــن

ــن جــي ــو. مائيگري محســوس ڪــري ٿ

عــاج الِء ڊاڪٽــر، ميڊيــڪل ۽ فيملــي

هســٽري جــو مطالعــو ڪــري ٿــو. هــڪ

تحقيــق موجــب پنجــن يــا وڌيــڪ دورن

ــن ڪاڪــن ــوڻ جــي صــورت ۾ چئ پ

کانوٺــي ٽــن ڏينهــن جــي عرصــي تائيــن

تڪليــف هلــي ســگھي ٿــي. عــام مٿــي

جــي ســور ۽ مائيگريــن ۾ فــرق هيئــن

تــه، ٿــو ســگهجي ڪــري محســوس

عــام مٿــي جــو ســور اهــو ســور آهــي

ــدو آهــي، جيڪــو ڪڏهــن ڪڏهــن پون

اهــو بيمــار ناهــي هونــدو. پــر مائيگرين

دل مريــض ســيڪڙو 85 ورتــل ۾

ــڪاَء ــي ۾ ٺ ــر ڌڙڪــڻ ســان مٿ جــي ه

محســوس ڪنــدا آهــن. ڄــڻ ڪــو ســندن

مٿــي ۾ چاقــو هڻــي رهيــو هجــي. هــي

بيمــاري مــردن جــي ڀيــٽ ۾ عورتــن

۾ وڌيــڪ ڏٺــي وئــي آهــي. اهڙيــون

عورتــون جنکــي روشــنين جــا تــرورا

نظــر اينــدا هجــن انهــن کــي دل جــي

دوري پــوڻ جــو وڌيــڪ خطــرو هجــي

ٿــو. اهــڙي ريــت حمــل روڪ دوائــون

واپرائينــدڙ عورتــن ۾ رت ڄمــڻ جــو

خطــرو هجــي ٿــو. ڪجهــه عورتــن کــي

دوران ماهــواري دورا جــا مائيگريــن

يــا ان جــي شــروعات يــا پڇــاڙيَء ۾

پــون ٿــا. جنهــن جــو واســطو ايســٽروجن

هارمــون جــي ســطح جــي گڙٻــڙ ســان ٿي

ســگھي ٿــو. خــاص ڪــري جيڪڏهــن

برســات پــوي ۽ ڪنهــن عــورت کــي

ماهــواري دوران مٿــي ۾ ســور پــوي

تــه اهــو حقيقــي ســور هجــي ٿــو )اســان

وٽ گهڻــا مــڙس، عورتــن جــي مٿــي ۾

ســور کــي روايتــي بهانــو چونــدا آهــن

ــه چــوڻ گهرجــي(. کيــن ايئــن ن

جــي مائيگريــن جيڪڏهــن

نشــانين جــو رڪارڊ رکيــو وڃــي تــه

ان ســان عــاج ڪــرڻ ســولو ٿــي پــوي

ــو ــو. مخصــوص نشــانين جــو وقتائت ٿ

عــاج تڪليــف کــي گهــٽ ڪــري ڇڏي

ــو. هــن قســم جــي ســور جــي عــاج ٿ

الِء، پيراســٽامول اســپرين ۽ ڪيفيــن

جــي مرڪبــن رســتي ڊپريشــن کــي بــه

روڪــي ســگهجي ٿــو. جڙيــن ٻوٽيــن ۾

ڀنــگ، خشــخش، ســڪل ڌاڻــا، ســائي

هريــڙ، ڪارا مــرچ ڪٽــي انهــن جــي

ڦڪــي طــور بــه واپرائــڻ ســان فائــدو

ٿئــي ٿــو. ڪارن مرچــن کــي تتــل تئــي

تــي ســيڪي انهــن جــي ٻــاڦ کــي ســاهه

ذريعــي انــدر اماڻــڻ ســان بــه فرحت ملي

ٿــي. اڪوپنڪچــر کانســواِء ڪرنگهــي

تــي تيــل جــي مالــش ۽ گهريلــو الڳاپــن

کان پاســو ڪــرڻ بــه عــاج وانگــر ئــي

آهي. جيڪڏهن ڪافي جو هڪ ڪوپ

ــه اهــو ســڀ کان آســان ۽ ــي وڃــي ت مل

سســتو عــاج ڀانئيــو وڃــي ٿــو. ڪافــي

جــي رت جــي نســن کــي دٻائــڻ ســان

ســور جــي شــدت گهٽجــي ٿــي. رمضــان

جــي پهرئيــن روزي ۾ مائيگريــن جــو

حملــو ٿــي ســگهي ٿــو. ڇــاڪاڻ ته ســڄو

ڏينهــن بــک ۾ رهــڻ جــي عــادت نٿــي

ــه مٿــي هجــي. جــن ماڻهــن کــي اڳــي ب

جــي ســور جــي شــڪايت هجــي ٿــي

ــن جــي تنکــي رمضــان دوران مائيگري

حملــي جــا وڌيــڪ امــڪان ٿــي ســگھن

روزي ماڻهــو ۾ حالــت اهــڙي ٿــا.

ــه ــان ڪــڙڪ چانه ــت کان پهري جــي ني

يــا ڪافــي پــي ڇڏينــدا آهــن. جيڪــي

ماڻهــو صبــح جــو ناشــتو نــه ڪنــدا آهــن

ــه هــن حملــي ۾ وٺجــي ســگهن اهــي ب

ٿــا. برنــچ ڪلچــر )ناشــتي ۽ مانجهاندي

مانــي وڳــي يارهيــن اٽــڪل ۾ وچ

کائــڻ جــو فيشــن عــام ٿيــڻ لڳــو آهــي(

۽ ويــڪ اينــڊ تــي ديــر تائيــن ســمهڻ

وارا بــه هــن کان بچــي نــه ٿــا ســگھن. هــڪ تحقيــق موجــب جيڪڏهــن هفتــي ۾ ٻــه ڀيــرا مالــش ڪرائــي وڃــي تــه ــو وڃــن ــا اڌ رهجي ــا حم ــن ج مائيگريٿــا. يــوگا تــوڙي نمــاز بــه هــن ســور جــي ــا. ــي ســگھن ٿ ــت ٿ ــددگار ثاب حــل ۾ م)ڪمپيوٽــر، ورڪ ٽيبــل جيڪڏهــن فائــل ورڪ( ڪنــدڙ مــرد ۽ عورتــون هــر ڪاڪ کانپــوِء ڪنــڌ کــي اڳتــي پوئتــي، کاٻــي ۽ ســاڄي پاســي آرام ســان ڦيرائينــدا رهــن ۽ گهمندي ڦرندي چانهــه يــا ڪافــي جــا چســڪا بــه ڀرينــدا رهــن تــه اهــي بــه هــن بيمــاري کان بچــي ســگهن ٿــا. انکانســواِء ســائي چانهــه ۾ ادرڪ ذري اوٻــاري واپرائــڻ ســان بــه

مائيگريــن ۾ آرام اچــي ٿــو.

اڌ مٿي جو سور:

سـبـــب، نـشـانـيون طــي حتيا ا ۽ن و بــر تد

يــا اڌ مٿــي جــو ســور هــڪ جديــد دور جــي “ســوکڙين” ۾ مائيگريــن نهايــت ئــي ايذائينــدڙ بيمــاري آهــي. هــر ٽيــون ماڻهــو ڪنهــن نــه ڪنهــن طــرح مائيگريــن جــي عامتــن ۾ ورتــل آهــي. جــن ۾ حســاس قســم جــون اعصابــي عامتــون بــه ظاهــر ٿيــن ٿيــون. مثــال روشــنين جــا تــرورا، ڪارا داغ، ڄنگهن ۽ ٻانهن ۾ ُســين چڀڻ جو احســاس ۽ الٽي کانســواِء روشــني ۽ آواز جــي معاملــي ۾ بــه حــد کان وڌيــڪ حســاس ٿيــڻ شــامل آهــن. مٿــي ــه ــن ب ــي ڏينهــن تائي ــه ٽ ــي ٻ جــي ســور جــا اهــي احســاس ڪاڪــن کانوٺهلــي ســگهن ٿــا. مائيگريــن مٿــي جــو ســور، رت جــي نســن ۽ اعصــاب ســان انهــن ڪيميائــي مــادن جــي انهــن نســن ۾ ملــڻ ســان پيــدا ٿئــي ٿــو.

(Migraine)

نومرب، ڊسمرب 2014ماهوار تندرستي مئگزين

11

ــا رســتي خبــر ــه جڏهــن ميڊي ڪيتــرن ســالن جــي ڳالهــه آهــي ت

پيــم تــه حيدرآبــاد جــي چڙيــا گهــر ۾ هــڪ عجيــب بــا پڪــڙي رکــي

وئــي آهــي. جيئــن تــه بــا جــو ڪــو فوٽــو ڏنــل نــه هيــو، ان ســبب بــا

کــي ڏســڻ جــو تجســس وڌنــدو رهيــو. نيــٺ هــڪ ڏينهــن اهــا بــا ڏســڻ

الِء چڙيــا گهــر ويــس. ڏســي پريشــان ٿيــس تــه اهــا بــا ٻيــو ڪجهــه نــه پــر

ســنڌ جــو ڪنهــن دور ۾ هــڪ عــام ٿينــدڙ جانــور هيــو، جنهنکــي ڏســڻ

الِء مــون ســميت ڪيتــرا ماڻهــو اتــي پهتــل هيــا. ان بــا کــي ســنڌيَء

۾ ڇامــرون تــه انگريــزيَء ۾ پينگولــن )Pangolin( يــا اســڪيلي اينــٽ

ايٽــر )Scaly anteater( ســڏجي ٿــو. بدقســمتيَء ســان اهــا بــا خــون ٿيــڻ

کان بچــي وئــي هئــي نــه تــه اســانوٽ اهــڙن قســمن جــي جانــورن کــي

ٿــڏي تــي مــاري ختــم ڪيــو وينــدو آهــي. بلــڪل ايئــن جيئــن ڪجهــه

ڏينهــن اڳــم رهڙڪــيَء ويجهــو ڳوٺاڻــن ٻلهــڻ کــي پاڻــيَء جــي بــا

ســمجهي لٺيــون هڻــي مــاري ڇڏيــو.

اهــڙن جانــورن ۾ ڇامــرون، ٻلهــڻ، نانــگ، ســيڙه ۽ ڄاهــي کــي

ــو. جنهــن جــو هــڪ ســبب اســان ۾ اهــڙن ــو وڃــي ٿ ــه هروڀــرو ماري ب

جانــورن جــي، ماحــول ۾ اهميــت ۽ انهــن جــي اقتصــادي ڪارج جــي

ڄــاڻ جــو نــه هجــڻ آهــي. جڏهــن تــه اهــڙن جانــورن ۽ انهــن جــي جوئيــن

کــي بچائــڻ ان ڪــري ضــروري آهــي جــو اهــي ماحــول جــو هــڪ اڻٽــٽ

ــي ــواڊول ٿ ــا ٿيــڻ ســان ســڄو ماحــول ڊان ــا جــن جــي فن حصــو ٿيــن ٿ

وڃــي ٿــو ۽ ان جــو انســانن تــي بــه اثــر

ــو. پويٿ

۾ پاڪســتان وقــت هــن

درديَء بــي ۽ رفتــار جنهــن

جيــوت جھنگلــي ســان

ســميت ڇامــرونَء جو

شــڪار ڪيــو وڃــي

ٿــو اهــا اســانجي

ڪٺورائــپ جــي

انتهــا جــو هڪ

آهــي. مثــال

روپيــن چنــد

هــن خاطــر

ماٺيڻــي

۽

بــي ضــرر جانــور جــو قتــل عــام ۽ واپــار ڪــري ملــڪ جــي گوناگــون

جيــوت کــي تبــاه ڪيــو پيــو وڃــي. ڇامــرون جــو شــڪار رڳــو ان

ســبب ڪيــو وڃــي ٿــو جــو ان جــا ڇلهــڙ ۽ گوشــت دنيــا جــي ڪيتــرن

ملڪــن ۾ گهڻــا مهانــگا وڪامجــن ٿــا بقــول طــارق محمــود، اسســٽنٽ

پروفيســر ايــرڊ ايگريڪلچــرل يونيورســٽي راولپنــڊيَء جــي تــه، رڳــو

ــار ــن پنجــاب جــي پوٺوه ــن کي ــارچ 2012ع تائي ڊســمبر 2011ع کان م

)CITE( ضلعــي مــان 50 ڇامــرن جــا لــوٿ هــٿ آيــا. جيتوڻيــڪ ســائيٽ

معاهــدي هيــٺ ايشــيا جــي ڇامــرن جــي واپــار ۽ شــڪار تــي بنــدش

آهــي پــر تنهــن هونــدي انهــن جــو بناهٽــڪ شــڪار ڪيــو وڃــي ٿــو جــو

هــڪ ڇامــرون چيــن ۽ ڏکــڻ اوڀــر ايشــا جــي ملڪــن ۾ 125 ڊالــرن ۾

وڪــرو ٿئــي ٿــو.

چيــن، جيڪــو هــن وقــت ڇامــرن جــو هــڪ وڏو مارڪيــٽ

آهــي، اتــي هــن جانــور جــي گوشــت کــي هــڪ لذيــز طعــام ســمجهيو

وڃــي ٿــو تــه ان جــي رت، ڇلهــڙ ۽ جســم جــا ٻيــا عضــوا لــوڪ عــاج

۾ اســتعمال ڪيــا وڃــن ٿــا.

جيتوڻيــڪ پاڪســتان ۾ ڇامــرونَء کــي هــڪ بــي ضــرر جانور

ســمجهيو وڃــي ٿــو ۽ اهــا بــه خبــر آهــي تــه هــن جانــور جــي موجودگــي

ــن کــي ڪيتــرن قســمن جــي جيتــن جڻيــن کان بچائــي ــن ۽ ٻوٽ فصل

ــه هــن جانــور کــي بخــش نٿــو ڪيــو وڃــي. ٿــي پــر تنهــن هونــدي ب

پينگولــن بچائــڻ جــي رٿــا تــي ڪــم ڪنــدڙ هــڪ ماهر خاتــون جو چوڻ

آهــي تــه، جيتــن جڻيــن جهــڙي آزار کــي ختــم ڪــرڻ الِء ڇامــرون هــڪ

قدرتــي وســيلو آهــي ۽ هــڪ ڇامــرون هــڪ ســال ۾ اٽــڪل 70 مليــن

ــيَء ــي چــٽ ڪــري ڇڏيٿــو. جيڪڏهــن اســان پنهنجــيَء ڌرت جيــت کائ

تــان ڇامــرون ختــم ڪــري ڇڏينداســين تــه اســانکي جيتــن جڻيــن کــي

ضابطــي ۾ رکــڻ الِء جيتمــار دوائــن جــي مقــدار ۾ واڌارو ڪرڻــو

پونــدو تــه جيئــن انهــن جــي وڌنــدڙ انــگ تــي ضابطــو رکــي ســگهون.

مــوٽ ۾ اهڙيــن جيتمــار دوائــن جــا ماحــول ســميت ماڻهــن جــي

صحــت تــي اگــرا اثــر پونــدا. ســندس وڌيــڪ اهــو بــه چــوڻ

آهــي تــه، اهــو رڳــو پاڪســتان ناهــي جتــي ڇامــرن جــا

ڇلهــڙ حاصــل ڪــرڻ الِء انهــن جــو شــڪار ڪيــو

وڃــي ٿــو پــر اهــڙو باقاعــدي شــڪار زمباوي،

ــي ــه هل ــڊا ۾ ب ــق ۽ يوگن ــا، موزمبي ڪيني

رهيــو آهــي. ان سلســلي ۾ ڇامــرون

پراجيڪــٽ تــي ڪــم ڪنــدڙن جــي

انــدازي مطابــق رڳــو ســال هــڪ

مــان دنيــا ســڄي ۾ 2011ع

شــڪار جــو ڇامــرن 50000

ڪيــو ويــو آهــي.

ڊبليــو ڊبليــو

يــف- ا

)Pangolin(ڇلومرون/ َڇليرو/ڇلرو

زوفني ابراهيم/ ڊاڪٽر عيل مرتيٰض ڌاريجو

نومرب، ڊسمرب 2014ماهوار تندرستي مئگزين

12

پاڪســتان جــي اعجــاز احمــد جــو چــوڻ آهــي تــه، هــن جانــور ۾ ســنگهڻ

جــي حــس ايتــري تــه زبردســت ســگهاري آهــي جــو ڪيتــرن ســوين

ميٽــرن جــي دوريَء تــان بــه اڏوهــيَء جــي موجودگــيَء جــي خبــر پئجــي

ٿــي. وڃيــس

ــه، پاڪســتان جــا ڪــي فائيــو اســٽار محمــود جــو چــوڻ آهــي ت

هوٽلــن وارا پينگولــن جــو فــي داڻــو 105 ڊالــرن ۾ پنهنجــي چينــي

ريســٽورانٽن الِء خريــد ڪــن ٿــا. نــه رڳــو ايتــرو پــر هــو اهــو بــه ٻڌائــي

ــد ــاَء جــي آســپاس وارن عائقــن ۾ ڇامــرون خري ــم دري ــه، جهل ــو ت ٿ

ڪــرڻ الِء هيليڪاپٽــر رســتي اشــتهار بــه

ــا جــن تــي ڏس پتــو بــه ــا وي اڇاي

لکيــل هــو تــه اهــي ڪهــڙن

هنــڌن تــي آڻــي ڪنهنکــي

وڪــرو ڪــري ســگھجن

اهــڙا ٿــا. پاڪســتان ۾

موجــود بــه اکــر انــگ

ناهــن تــه انهــن جــو هــت

باقــي تعــداد ڪيتــرو

موجــود آهــي. ڇــو تــه، هــي

ڇالمــرن بابــت ڪجــھ دلچســپ ڳالهيــون• ڇامــرون اصــل ۾ هــڪ جيتخــور جانــور آهــي ۽ عــام طــور

تــي ماڪوڙيــون ۽ اڏوهــي کائــي ٿــو. • هن جون ست جنسون ٿين ٿيون

• سائيز ۽ ٽن کان ڇهن فوٽن جيترو ٿي سگھي ٿو• هنــن جــون جوئيــون ختــم ٿيــڻ ۽ شــڪار ڪــرڻ ســبب چينــي

۽ ســونڊا جنســون ناپيــد ٿيــڻ تــي آهــن• هــي هــڪ راتوڻــو جانــور آهــي ۽ ڪيتــرن لحاظــن کان اڃــان تائيــن عجيــب جانــور ســمجھيو وڃــي ٿــو. ڇــاڪاڻ تــه سائنســدان ــه ــور جــي ســڀاَء کــي مڪمــل طــور ســمجھي ن ــي جان ــن جھنگل ه

ســگھيا آهــن • چيــن ۾ ڇامــرون جــي گوشــت کــي هــڪ لذيــذ غــذا ســمجھيو

وڃــي ٿوــا ــادي ج ــن م ــڙ ســاڳي قســم جــي ڪيريٽ ــا ڇله ــرون ج • ڇامٺهيــل ٿيــن ٿــا جنهــن مــان ســڱ، نهــن ۽ وار پيــدا ٿيــن ٿــا جيڪــي

چينــي ۽ آفريڪــي پنهنجــي لــوڪ عــاج ۾ ڪتــب آڻيــن ٿــا • انڊيــن نــر ڇامــرون، مــاديَء کان 90 ســيڪڙو وڏو ٿــي

ســگھي ٿــو• ســونڍ، اکيــن، ڪنــن ۽ پيــٽ تــي ڇلهــڙ نــه هجــڻ ســبب خطــري جــي حالــت ۾ بــال وانگــي گــول ٿــي پنهنجــو بچــاُء ڪــري ٿــو. ان

دوران پنهنجــا ڇلهــڙ بــه اڀــا ڪــري ڇــڏي ٿــو• سونڊ سوڙهي ۽ چهنبياري ٿئيس ٿي.

• دشــمن کــي ٽاهــڻ الِء مقعــد ۾ موجــود غــدودن مــان ڪنــي تيزابــي بانســدار پاڻيــٺ خــارج ڪريٿــو

ــو. ــه ئــي چٻــاڙي ســگھي ٿ ــد نٿــا ٿيــن ۽ ن • ڇامــرون کــي ڏنســڄو جســم زميــن ڏانهــن جھڪيــل، وڏن، ٽڪنــڊن، هڪٻئــي تــي وريــل ڇلهــڙن ســان پيــر، پاســن، ٽنگــن جــي ٻاهريــن حصــن ســميت

ســڄي پــڇ کــي ڍڪينــدڙ ٿئــي ٿــو.• پيٽ تي ڇڊا وار ٿينس ٿا.

• کيــس لچڪــدار پــڇ ٿئــي ٿــو جيڪــو نــه رڳــو جســم کــي تــوازن ۾ رکــڻ الِء تــه وڻــن جــي ٽاريــن تــان لڙڪــن الِء بــه اســتعمال

ڪريٿــو• پنهنجــن طاقتــور چنبــن رســتي وڏا وڏا بنــڊ کولــي ســگھي

ٿــو.• ڪن قسمن جا وڻن تي رهن ٿا.

• سڀ ڇامرون ٿڻائتا ٿين ٿا.• هــن جــا وڏي ۾ وڏا دشــمن انســان ســميت شــينهن، چيتــو ۽

واگــھ آهــن• جيتوڻيــڪ جديــد دور جــو ڇامــرون، آفريــڪا ۽ ايشــيا ۾ ٿئــي ٿــو جڏهــن تــه هنــن جــا پندپهــڻ يــورپ ۽ اتــر آمريــڪا مــان لــڌا ويــا آهن• ڇامــرون جــي ديــد تمــام ڪمــزور ٿئــي ٿــي جنهنڪــري ســڄو مــدار ســنگھڻ جــي حــس تــي رکــي هلــي چلــي، رســتو لهــي ۽ شــڪار

ڳولهــي ســگھي ٿــو• اڳيــن پيــرن ۾ تمــام ڊگھــن نهــن هجــڻ ســبب انهــن رســتي هلــي چلــي نٿــو ســگھي، جنهنڪــري گھمــڻ الِء پويــون ٽنگــون اســتعمال

ڪريٿو.

پنهنجــي مــرو ڇلــر جيــت ســان زبــان ڊگھــي آهــي. کائينــدو جھــي

هجــڻ نـــ ڇلهــڙ يت پيــٽ

ســبب خطــري جــي حالــت ۾ بــال

وانگــي گــول ٿــي پنهنجــو بچــاُء

ڪــري ٿــو. ان دوران پنهنجــا ڇلهــڙ

ــو ــا ڪــري ڇــڏي ٿ بـــ اڀ

نومرب، ڊسمرب 2014ماهوار تندرستي مئگزين

13

هــڪ راتوڻــو ۽ ڊڄڻــو جانــور آهــي تنهنڪــري پــڪ ســان ٻڌائــي نٿــو

ســگهجي تــه انهــن جــو ڪيتــرو تعــداد باقــي بچيــو آهــي.

پاڪســتان جــي حوالــي ســان ماهــرن جــو اهــو بــه چــوڻ آهــي تــه

هــت، رڳــو ڇامــرون خطــري ۾ ناهــي پــر جانــدارن جــون اهڙيــون

100 ٻيــون بــه جنســون ناپيــد ٿيــڻ جــي خطــري ۾ آهــن. ڇــو تــه جڏهــن

ٻيلــن ۽ ســاوڪ جــي تباهــي ڏســجي ٿــي، خــاص طــور تــي ســوات ۽

خيبرپختونخــواه جــي پائيــن فاريســٽ جــي تڏهــن چئــي ســگهجي ٿــو

تــه هتــان جــي گوناگــون جيــوت کــي ســنگين نقصــان رســيو آهــي جنهن

جــي تافــي ٿــي نٿــي ســگهي. ڊبليــو ايف-پاڪســتان جــي احمــد جــو

وڌيــڪ چــوڻ آهــي تــه، جيئــن تــه ماحــول ۾ هــر جانــدار شــئي ٻــيَء جــي

محتــاج ٿئــي ٿــي تنهنڪــري هــن ڌرتــيَء تــي هــڪ متــوازن گوناگــون

جيــوت جــو هجــڻ الزمــي آهــي. ڇــو تــه، گوناگــون جيــوت هــن ڌرتــيَء

تــي ســڀني جانــدارن جــو ســت-تت ٿئــي ٿــي. ســاڳئي حالــت سيســر

جــي آهــي جيڪــو 1970ع جــي ڏهاڪــي تائيــن پاڪســتان ۾ ســوالئيَء

ســان ڏســي ســگهبو اهــو هــاڻ ناپيــد ٿــي ويــو آهــي ۽ انکــي هــڪ اهــڙو

اشــارو ســمجهڻ کپــي تــه اســانکي هــر حالــت ۾ ســڀ حيــا وســيا

ــي. ســنڌوَء ــو آه ــوت جــو بچــاُء ڪرڻ ــي جي ــڙي جهنگل ــي اه ــب آڻ ڪت

جــي ٻلهــڻ بــه پوئيــن پســاهن ۾ آهــي. اســان دريــاَء تــي ڊيــم اڏي ٻلهــڻ

جــون جوئيــون ختــم ڪــري ڇڏيــون آهــن، کيــن ڄــارن ۾ ڦاســايو وڃــي

ــه ملــڻ ســبب بــک مــري رهــي آهــي ۽ ٿــو، گهربــل مڇــي جــي غــذا ن

اســان انکــي پاڻــيَء جــي وڌنــدڙ گــدالڻ ۾ زنــده رهــڻ مجبــور الِء ڪيــو

آهــي پــر اســان بيــوس آهيــون. ڇــو تــه جيڪــي ڪســٽم آفيســر پنهنجــا

ملڪــي بــاز ٻاهريــن ملڪــن ڏانهــن ســمگلنگ ٿيــڻ نٿــا ڏيــن تــن کــي

ڏکيــا ڏينهــن ڏســڻا پــون ٿــا ظهــور ٻڌائــي ٿــو. ان سلســلي ۾ ســندس

ــور ۽ پکــي جهليــن ــه ڪســٽم وارا جيڪــي جان وڌيــڪ چــوڻ آهــي ت

ٿــا تنکــي رکــڻ جــون ڪــي بــه معيــاري ســامتيَء واريــون ســهوليتون

موجــود ناهــن تــه جيســتائين ڪــورٽ اهــڙن ڪيســن جــو اڪاُء ڪــري

تيســتائين انهــن کــي صحتمنــد حالــت ۾ رکــي ســگهجي نتيجــي ۾

اهــڙا نايــاب پکــي ۽ جانــور قيــد ۾ ئــي مــري وڃــن ٿــا.

آهــي. اهــڙو ويچــار، ماحوليــات جــي ماهــر منــاف قائمخانــي جــو آهــي.

ڊبليــو ڊبليــو ايف-پاڪســتان جــي هــڪ انــدازي موجــب ســال 2006ع

ــه بقــول ــو. جڏهــن ت ــن جــو 1200 انــگ موجــود هي ۾ ســنڌوَء ۾ ٻلهڻي

ســيڊ ڊائريڪٽــر، ناصــر پنهــور جــي، هــر ســال اٽــڪل ٻــه ڊزن ٻلهڻيــون

چئنلــن ۾ پاســي پــون ٿيــون.

ــه، ــو، ڳجه ــي چيت ــه، برفان ــه چــوڻ آهــي ت ــي جــو اهــو ب قائمخان

بــاز، تلــور، مارڪوپولــو رڍ، چلتــن مارخــور، فائنــگ نوريئــڙو ۽

ــي ــور آهــن جيڪــي هت ــڙا جان ــه اه مشــڪ هــرڻ پاڪســتان جــا ڪجه

پنهنجــي جياپــي جــي جنــگ جوٽــي رهيــا آهــن.

ــه جهنگلــي جيــوت جــي ســانڍ ڪنــدڙ ان ڳالهــه ســبب پريشــان آهــن ت

ســرڪار کــي، ملــڪ جــي گوناگــون جيــوت جــو ڪــو اونــو ڪونهــي

پــر اهــي سياســي ۽ ســفارتي مســئلن ســبب مصلحــت کان ڪــم وٺنــدڙ

آهــن.

ڪيتــرا تــه، آهــي چــوڻ جــو ظهــور راجــا آفيســر ڪســٽم

پرڏيهــي ماڻهــو شــيل شــڪار خاطــر ملــڪ جــي جانــورن ۽ پکيــن جــو

قتــل عــام ڪــن ٿــا جــن الِء کيــن خــاص پرمٽــون ڏنيــون وڃــن ٿيــون

تــه جيئــن مشــرق وســطٰي جــي بااثــر ماڻهــن ســان ســٺا الڳاپــا قائــم

رکــي ســگهجن. ان سلســلي ۾ ســندس وڌيــڪ چــوڻ آهــي تــه، ٻاهريــان

ڪــوڙن ڪاڳــرن تــي بــازن جــون نايــاب جنســون ۽ تلــور جهــڙا پکــي

عــرب رياســتن ڏانهــن کڻــي وڃــن ٿــا.

بــازن رســتي شــڪار ڪنــدڙ، بيــن االقوامــي ســطح تــي تحفــظ

ڏنــل تلــور جــو، منســٽري آف فاريــن افيئــرس پــاران جــاري ٿينــدڙ

پرمٽــن جــي آڌار تــي شــڪار ڪــن ٿــا. جڏهــن اچــن ٿــا تــه پنهنجــا

شــڪاري بــاز آڻيــن ٿــا پــر جڏهــن هتــان واپــس ورن ٿــا تــه پاڪســتان

جــا نايــاپ پکــي کنيــو وڃــن ٿــا. ڇــو تــه بقــول ناصــر پنهــور جــي، بــازن

ــي. ــي ٿ جــي مــٽ ســٽ ڪــرڻ تمــام ســولي ٿئ

اســانکي خبــر آهــي تــه اهــو ســڄو ڪــم ناجائــز ۽ غيــر قانونــي

دنيــا ۾ ٿينــدڙ مختلــف قســمن جــا ڇــا مــرون، جيڪــي قدبــت ۾ هڪٻئــي کان مختلــف ٿــن

نومرب، ڊسمرب 2014ماهوار تندرستي مئگزين

14

شــيلف بــڪ “تندرســتي” سنڌيَء ۾ ڇپيل صحت ۽ سائنس بابت ڪتابن جو تعارف

”ويئــر ڪتــاب، انگريــزي مشــهور جــڳ هــڪ جــو دنيــا طبــي ديئــر از نــو ڊاڪٽــر“ )Where There Is No Doctor( جنهــن

کــي پنهنجــي اهميــت جــي لحــاظ کان دنيــا ۾ ”صحــت جــي بائيبــل“ جــي نالــي ســان پــڻ ســڏيو وڃــي ٿــو، ان جــو ســليس ســنڌي ترجمــون،

سائنســي ادب جــي ناميــاري ليــکڪ ۽ مترجــم ڊاڪٽــر علــي مرتضــيٰ ڌاريجــي ”جــت ويــڄ نــه طبيــب“ جــي نالــي ســان ڪيــو آهــي. ڪتاب

جــي ايڊيٽنــگ ڊاڪٽــر محمــد بخــش ڀرڳــڙي ڪئــي آهــي. هــي ڪتــاب تــازو ســنڌي ٻولــي اٿارٽــيَء پــاران شــايع ڪيــو ويــو آهــي.

هــن ڪتــاب جــو خالــق، ’ڊيــوڊ ورنــر‘ هــڪ اهــڙو انســان دوســت آهــي، جنهــن 1970 ۾ جڏهــن ميڪســيڪو جــي ماڻهــن جــي

صحــت جــي حالــت زار ڏٺــي تــه ســندن الِء اســپئني ٻولــي ۾ اهــو ڪتــاب لکــڻ تــي مجبــور ٿيــو تــه جيئــن بيــوس ۽ الچــار

ڳوٺاڻــا، جــن وٽ ڊاڪٽــر ۽ اســپتال جــي ســهولت موجــود ناهــي ۽ هــو پنهنجــو عــاج، مقامــي ريتــن رســمن ۽ ســاٺن

طبــي جديــد جــي تــن ٿــا رهــن ڪنــدا ســان َســوڻن سائنســي بنيــادن تــي مــدد ڪــري کيــن ان الئــق ڪــري

ســگھجي تــه ڊاڪٽــر ۽ اســپتال نــه هونــدي بــه هــو پنهنجــي مــدد پــاڻ ڪــري ســگھن. هــن ڪتــاب ۾ هــر عــام پڙهنــدڙ الِء ننڍيــن وڏيــن بيماريــن بابــت

باتصويــر ڄــاڻ، بيماريــن جــي عامتــن ۽ عــاج جــو ڏس بــه ڏنــل آهــي. اســپيني ٻولــي ۾ لکيــل هــي ڪتــاب ايتــرو مشــهور ٿيــو جــو اڳتــي هلــي ان جــو انگريــزيَء ۾ ترجمــو ڪيــو ويــو جيڪــو ســڄيَء دنيــا ۾ مشــهور ٿيــو.

هــن وقــت تائيــن هــي ڪتــاب دنيــا جــي 100 ٻوليــن ۾ ترجمــو ٿــي چڪــو آهــي.مجموعــي طــور هــي ڪتــاب ســنڌ جــي ڳوٺــن تــوڙي شــهرن ۾ رهنــدڙ ســڀني پڙهنــدڙن کــي ڪيتريــن مختلــف بيماريــن بابــت آگاهــي ۽ درســت عــاج بابــت رهنمائــي ڪــري ٿــو. هــن ڪتــاب جــي مــدد ســان ننڍيــن آباديــن ۾ ڪــم ڪنــدڙ دايــون، ليــڊي هيلــٿ ورڪــر، نرســون، ميڊيــڪل پڙهنــدڙ نوجــوان شــاگرد، ڪميونٽــي ميڊيســن جــي حوالــي ســان ڪــم ڪنــدڙ ڪارڪــن ۽ صحــت تــي ڪــم ڪنــدڙ غيــر ســرڪاري ادارن وارا وڏي ڄــاڻ حاصــل ڪــري ســگھن ٿــا. عــام پڙهنــدڙن ــه ڏنــي ويئــي آهــي. انگريــزيَء ۾ هيســپيرين ــن طبــي اصطاحــن جــي ســولي ســنڌيَء ۾ معنــيٰ ب الِء ڪتــاب جــي آخــر ۾ ڏکيَ)Hesperi( فائونڊيشــن، آمريــڪا جــي ڇپيــل هــن ڪتــاب ۾، دنيــا جــا مختلــف ماهــر ڊاڪٽــر هــر ٻئــي ٽئيــن ســال، واڌارا ســڌارا بــه ڪنــدا رهــن ٿــا. جڏهــن تــه ”جــت ويـــڄ نــه طبيب“ڪتــاب هيســپيرين فائونڊيشــن جــي ويــب ســائيٽ تــي پڙهــي ۽

ڊانــون لــوڊ بــه ڪــري ســگھجي ٿــو. 507 صفحــن جــي پڪــي جلــد ســان ڊبــل ڪرائــون ســائيز ۾ ڇپيــل هــن ڪتــاب جــي قيمــت 600 روپيــا آهــي جيڪــو اٿارٽــيَء جــي بــوڪ اســٽال ســميت ســنڌ جــي ســڀني وڏن ڪتــاب گھــرن تــان ملــي ســگھي ٿــو. اميــد تــه اڳتــي بــه

رهنــدا. ملنــدا ڪتــاب ڪارائتــا اهــڙا کــي پڙهنــدڙن ســنڌي

“جت ويڄ نه طبيب” ڊاڪٽر علي مرتضيٰ ڌاريجي جو ترجمو ڪيل هڪ اهم ڪتابتبصرو: شوڪت چاچڙ

نومرب، ڊسمرب 2014ماهوار تندرستي مئگزين

15

وائرسي هيپئٽائيٽس جي پکڙڻ جا عام ذريعا

رستـــي اچــــڻ ۾ وچـــــڙ لــــھـ ســـــان

جـــــي فــــــرد ورتـــــل وائـــــــرس

س ئـــــر ا وســبب غليــظ ــل کاڌي ۽ ٿيــي ــي ج پيتــين رستي ش

عالئقــن اهــڙن جــو ملڪــن ۽ ســفر ڪــرڻ جتــي ــام ــس ع هيئٽائيٽ

هجــي

ريــزر، الهينــدڙ وار بليــڊن ۽ پاڪيــن ۽ ڏنــدن جــي برشــن جــو مريــض رســتي وٺ ڏي ســان

وڌيــڪ کان هــڪ جــو ڪــرڻ اســتعمال ۾ ماڻهــن

ٻــار هيئٽائيٽــس وائرســي

ٿــي ســگھي ٿــي منتقــل ۾

)Semen( َمنــي رت، ۽ ٻيــن جســماني پاڻيٺــن

)وائــريس هيئٽائيٽــس )اي، يب يس، ڊي، اِي ۽ جــي( کان بچــڻ جــي بهرتيــن واٽ انهــن ذريعــن، رســن ۽ ڪارڻــن کان بچــڻ ۽ پاســو ڪــرڻ آهــي جــن رســتي اهــا پکــڙي ٿي.(

سئين ۽ سرنجن

هــڪ بيمار مــاُء کان

وقــــت ويــــم

جوپلي

د اس

ز جا

اعن:

زائڊ

نومرب، ڊسمرب 2014ماهوار تندرستي مئگزين

16

ــاڳي ــڳ س ــڳ ڀ ــادي ل ــادي: م م

ٿئــي پــر ســي ڪاري نـــ پر گــري اڇي

ــي. ــڙي بـــ ڪونـــ ٿئ ــي پاپ ــس اڇ ۽ مٿ

ڳچــي اڇــي ۽ ڪنــڌ يت اڻپــورو نــايس

پٽــو آهيــس. مــاديَء کــي “َڪٻــي” يــا

ــن. ــڏيندا آه ــڙي” س “ڪٻوه

ڪارو تــرت پوکــن، کيٽــن، وڏي گاه، واهــن، نديــن جــي وهڪــرن، ميــدان ۽ ٽڪريــن ۾ ملنــدو آهــي. اڪــر اڪيلــو، جــوڙي ۾ يــا ننــڍڙي گــروه ــوڙن ۾ رهــن پســند ــن ٻ ــو. آرام الِء گھاٽ ۾ رهــي ٿــي ــو ڏيئ ــت ۾ ڀڙڪ ــي حال ــي ۽ ڊپ ج ــدو آه ڪن

ــي. ــدو آه ــي وين اڏامهــي ســهڻو تــرت مڪمــل ڪارو نـــ آهــي پــر مٿــس اڇــا ۽ اخروٽــي هئيــڊي رنــگ جــا چٽــا هونــدا آهــن.

ڳچــيَء جــو پٽــو: نَــَر جــي ڳچــيَء يت تيــز اخروٽــي نــايس پٽــو ٿئــي ٿــو.

ســي: ســي مڪمــل ڪاري پــر اک هيٺيــان ۽ ــا. ــن ٿ ــڀ ٿ ــا کن ــا اڇ ــڙي ج ــان پاپ ــن مٿ ڪن

ڪارو تــرت صبــح ســوير يــا شــام جــو رسگــرم رهنــدو آهــي.

بنيادي ڄاڻ

Francolinus francolinusسائنسي نالو:

9 کان 16 انچقد بُت:

453 گراموزن:

کان 14آنا:

ٻج ۽ جيتکاڌو:

. آواز: . . َڪــر . . . َڪر. . ِڪــي . . . َڪي

تِــر (Black francolin Partridge)ترتيب: اعجاز اسد پليجو

تيو

جي

نگجھ

ي ج

نڌس

نومرب، ڊسمرب 2014ماهوار تندرستي مئگزين