ŠTAMPA: Grafo Crna Gora - Centralna banka Crne Gore · mnju da je u pitanju zloupotreba monopolskog položaja, koji se u svim razvijenim tržišnim ekonomijama kažnjava. Makroekonomska

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog 6 81000 Podgorica Telefoni: 081 664 997, 664 269 Fax: 081 664 576

WEB ADRESA: http://www.cb-cg.org

SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Ljubiša Krgović, predsjednik Mr Milojica Dakić Krunislav Vukčević Mr Goran Knežević Petar Drakić Radmila Savićević

GRAFIČKI UREDNIK: Andrijana Vujović

LEKTOR: Senka Sekulić

ŠTAMPA: Grafo Crna Gora

Izvještaj se publikuje jednom godišnje

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz izvještaja obavezno navedu izvor

SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA

BDP Bruto domaći proizvodBIS Banka za međunarodna poravnanjaBPK/BAK Bankarski i platni autoritet KosovaBS Banka SlovenijeBSCEE Udruženje bankarskih supervizora zemalja Centralne i Istočne EvropeCBBiH Centralna banka Bosne i HercegovineCBCG Centralna banka Crne GoreCDA Centralna depozitarna agencijaCEBIT Svjetski sajam informacionih tehnologijaEBRD Evropska banka za obnovu i razvojECB Evropska centralna bankaEIB Evropska investiciona bankaEMU Evropska monetarna unijaEU Evropska unijaEUR EuroEURIBOR Euro Interbank Offered RateFED Sistem federalnih rezerviHNB Hrvatska narodna bankaIBFI Francuska Centralna bankaIBRD Međunarodna banka za obnovu i razvojIDA Međunarodna organizacija za razvojIDF Fond za institucionalni razvoj Svjetske bankeIFC Međunarodna finansijska korporacijaIS-CB Informacioni sistem Centralne bankeJCI Jedinstvena carinska deklaracijaKFW Kreditna banka za obnovu NjemačkeLIBOR London Interbank Offered RateMFI Mikrokreditne finansijske institucijeMIGA Multilateralna investiciona agencija za garantovanjeMMF Međunarodni monetarni fondMONSTAT Zavod za statistiku CGNBM Narodna banka MakedonijeNBS Narodna banka SrbijeOECD Organizacija za ekonomsku saradnju i razvojPDV Porez na dodatu vrijednostRCG Republika Crna GoraRIA Regulatory Impact AssesmentRIR Registar imalaca računaSAD Sjedinjene Američke DržaveSDI Strane direktne investicijeSDR Specijalna prava vučenjaSiCG Srbija i Crna GoraSMTK Standardna međunarodna trgovinska klasifikacijaSTO Svjetska trgovinska organizacijaSZS Savezni zavod za statistikuUSD Američki dolar

UVODNA RIJEČ PREDSJEDNIKA SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE ................. vi

RAD SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2004. GODINI ...................................... ix

1. MAKROEKONOMSKI AMBIJENT U CRNOJ GORI U 2004. GODINI .................................... 111.1. Rezime makroekonomskih kretanja ..................................................................................... 131.2. Cijene ........................................................................................................................................ 151.3. Monetarna kretanja ................................................................................................................. 201.4. Finansijska tržišta .................................................................................................................... 261.5. Fiskalna politika ...................................................................................................................... 291.6. Javni dug ................................................................................................................................... 321.7. Eksterni sektor ......................................................................................................................... 36

2. BANKARSKI SISTEM U CRNOJ GORI ....................................................................................... 472.1. Struktura bankarskog sistema u Crnoj Gori ......................................................................... 492.2. Poslovanje banaka u 2004. godini ......................................................................................... 51

3. KONTROLA I REGULACIJA BANKARSKOG SEKTORA ......................................................... 673.1. Pravci regulatornih i kontrolnih aktivnosti .......................................................................... 693.2 Ocjena usaglašenosti sa osnovnim Bazelskim principima ................................................... 713.3. Izloženost riziku bankarskog sistema ................................................................................... 74

SADRŽAJ

4. PLATNI PROMET .......................................................................................................................... 854.1. Reforma platnog prometa ....................................................................................................... 87

5. BANKARSKE I FINANSIJSKE OPERACIJE ................................................................................ 915.1. Upravljanje deviznim rezervama ........................................................................................... 935.2. Platni promet sa inostranstvom .............................................................................................965.3. Poslovi fiskalnog agenta i savjetnika...................................................................................... 97

6. MAKROEKONOMSKE ANALIZE I ISRAŽIVANJA ................................................................. 1036.1. Poboljšanja u oblasti statistike ............................................................................................... 1056.2. Izvještavanje o makroekonomskim kretanjima ..................................................................1066.3. Realizovani projekti ................................................................................................................1066.4. Izrada i učešće u izradi zakonskih i podzakonskih akata .................................................. 107

7. DRUGE VAŽNIJE AKTIVNOSTI CENTRALNE BANKE .........................................................1097.1. Međunarodna saradnja .......................................................................................................... 1117.2. Aktivnosti Trezora .................................................................................................................. 1147.3. Interna revizija ........................................................................................................................ 1147.4. Informaciono-tehnološka podrška ........................................................................................ 1157.5. Upravljanje ljudskim resursima ............................................................................................. 1167.6. Odnosi Centralne banke s javnošću ...................................................................................... 117

PRILOZI .............................................................................................................................................. 119

vi

IZVJEŠTAJ O RADU U 2004. GODINI

Protekla 2004. godina može se ocijeniti kao uspješna godina u kojoj je zadržana makroekonomska stabil-nost, ubrzan ekonomski rast i nastavljeni procesi reforme crnogorske privrede. Nastavljena je tendencija opadanja inflacije, ostvaren je relativno visok ekonomski rast, smanjena je stopa nezaposlenosti, ostvare-na je najviša stopa rasta industrijske proizvodnje u regionu, značajno je povećan broj turista i poboljšani su gotovo svi monetarni i finansijski indikatori. Definitivno je potvrđena uspješnost sprovedenih reformi u bankarskom sistemu, koji je sada u potpunosti povratio kredibilitet, izgubljen tokom devedesetih godina. Povoljan rejting koji je Crnoj Gori dodijelila međunarodna rejting agencija Standard & Poor̀ s je potvrda da su dosadašnje reforme išle u dobrom smjeru i da Crna Gora ne spada u kategoriju visoko zaduženih ze-malja. Ovaj rejting će uticati na poboljšanje položaja Crne Gore na međunarodnom tržištu kapitala, kao i na povećanje priliva stranih direktnih investicija.

Proces reformi u bankarskom i platnom sistemu je nastavljen i u 2004. godini. Donošenjem novih odlu-ka kojima se reguliše obavljanje platnog prometa u zemlji i ispunjenjem hardverskih i softverskih zahtje-va stvorene su normativne i tehničke pretpostavke koje će omogućiti prenos platnog prometa na bankarski sistem od početka 2005. godine. Povećan je stepen usklađenosti supervizije sa Osnovnim bazelskim prin-cipima. Odlukama koje regulišu upravljanje operativnim rizikom, tržišnim rizikom u bankama i rizikom zemlje zaokružena je regulacija upravljanja rizicima u bankama. U saradnji sa Ministarstvom finansijasprovedene su operativne aktivnosti na gašenju depozitnih računa Vlade kod poslovnih banaka i vršenju prenosa tih sredstava na jedinstveni račun u Centralnoj banci.

Kao rezultat preduzetih mjera stvoren je zdrav i likvidan bankarsko-finansijski sistem o čemu najboljesvjedoči poboljšanje gotovo svih monetarnih pokazatelja: odobrenih kredita, štednje stanovništva, bilan-sne sume i depozita, pri čemu oročeni depoziti čine više od polovine ukupnih depozita. Banke su otvorile osamnaest novih organizacionih jedinica.

Centralna banka je tokom prošle godine uspostavila korespondentske odnose sa osam komercijalnih ba-naka u inostranstvu kod kojih su držana devizna sredstva i preko kojih je obavljan platni promet sa ino-stranstvom. Kreditni rejting ovih banaka spada u najvišu kategoriju prema renomiranim agencijama za ocjenu rejtinga.

UVODNA RIJEČ PREDSJEDNIKA SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE

UVODNA RIJEČ PREDSJEDNIKA SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE

vii

Kao fiskalni agent CBCG je tokom 2004. godine organizovala trideset i osam aukcija državnih zapisa, aukupan iznos prodatih državnih zapisa bio je 256,1 miliona eura, gotovo dvostruko više nego prethodne godine.

Redovno su sprovođene makroekonomske analize kretanja u monetarnom, realnom sektoru, fiskalnojoblasti i iz domena platno-bilansnih tokova, realizovano je i više pilot projekata, studija i analiza, u skla-du sa kojima su pripremane odgovarajuće preporuke za Vladu. Centralna banka je započela i proces redo-vnog izvještavanja Eurostatu o makroekonomskim kretanjima u Crnoj Gori, a završene su i pripreme za početak redovnog mjesečnog izvještavanja MMF-u. Izrađena je nova metodologija obračuna monetarnih agregata koja više odgovara crnogorskim prilikama, a istovremeno je i u skladu sa međunarodnim stan-dardima MMF-a.

Međunarodna saradnja je bila vrlo intenzivna. Na redovnoj osnovi obavljana je saradnja sa Međunaro-dnim monetarnim fondom, Svjetskom bankom, Evropskom bankom za obnovu i razvoj i Evropskom uni-jom. Bliža saradnja je uspostavljena sa Švajcarskom nacionalnom bankom, Nacionalnom bankom Poljske, Bankom Slovenije, Bankom Austrije i Bankom Albanije. Uspješna saradnja ostvarena je i sa Bankom za međunarodna poravnanja (BIS) i Razvojnom bankom Savjeta Evrope.

Centralna banka Crne Gore je primljena u punopravno članstvo Kluba guvernera centralnih banaka regi-ona Crnog mora, Balkana i Centralne Azije i u Udruženje supervizora banaka zemalja Centalne i Istočne Evrope.

Velika pažnja poklonjena je i usavršavanju zaposlenih, kao preduslovu daljeg unaprijeđenja rada.

Kroz redovnu komunikaciju sa javnošću, objavljivanjem publikacija, učešćem na velikom broju konferen-cija i preko web stranice učinili smo naš rad javnim i transparentnim.

Ljubiša Krgović

viii


RAD SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2004. GODINI

ix

RAD SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE U 2004. GODINI

Savjet Centralne banke je tokom 2004. godine upravljao Centralnom bankom u skladu sa ovlašćenjima utvrđenim Zakonom o Centralnoj banci Crne Gore.

Održano je 12 sjednica na kojima je Savjet:

- utvrdio Politiku Centralne banke,- pratio aktivnosti Centralne banke na jačanju bankarskog sektora i transformaciji platnog prometa,- donosio propise kojima se reguliše bankarsko poslovanje i platni promet,- razmatrao makroekonomske i platno bilansne analize i usvojio preporuke za ekonomsku politiku,- donosio unutrašnje akte u cilju racionalnijeg i efikasnijeg obavljanja poslova u Centralnoj banci.

Usvajajući Politiku za 2004. godinu, Savjet je, pored ostalog, kao osnovne ciljeve utvrdio:

- održavanje visokog stepena boniteta bankarskog sistema, jačanje finansijske discipline i povjerenja u bankarski sistemkroz povećanje nivoa usklađenosti sa osnovnim Bazelskim principima efikasne kontrole banaka;

- obezbjeđenje efikasnog platnog prometa kroz dalji razvoj platnih sistema, u skladu sa međunarodnim standardima ipreporukama;

- praćenje položaja i analiziranje uticaja finansijskog i bankarskog sistema na ukupna makroekonomska kretanja.

Savjet Centralne banke je redovno razmatrao stanje u bankarskom sektoru, uključujući i praćenje aktivnosti stečajnog, odno-sno likvidacionog upravnika u postupku stečaja »Jugobanke«, a.d. Podgorica - u stečaju, odnosno postupku likvidacije »Ekos banke«, a.d. Podgorica - u likvidaciji. Inovirajući odluke o izvještavanju i načinu i postupku kontrole banaka i donošenjem odluke o minimalnim standardima za upravljanje tržišnim rizicima, Savjet Centralne banke je stvorio normativne pretpo-stavke za efikasniju kontrolu banaka. Istovremeno je povećan stepen usklađenosti sa osnovnim Bazelskim principima.

U skladu sa usvojenom Strategijom razvoja platnih sistema, Savjet je pratio realizaciju aktivnosti na implementaciji novog platnog sistema. Donijeto je i 11 novih odluka kojima se reguliše obavljanje platnog prometa u zemlji, a na taj način stvore-ne su i normativne pretpostavke da se u 2005. godini platni promet obavlja na savremen i efikasan način.

Razmatrajući, u postupku donošenja, zakone kojima se direktno ili indirektno uređuju finansijski sistem i tržište, kao i za-kona u čijoj su izradi učestvovali predstavnici Centralne banke, Savjet je značajno doprineo poboljšanju kvaliteta tih zakon-skih projekata.

Kroz mjesečne izvještaje glavnog ekonomiste, Savjet je pratio privredna i ekonomska kretanja u Republici. Na osnovu pri-kupljenih podataka vršene su analize i kroz kvartalne izvještaje saopštavane preporuke potrebnih aktivnosti za realizaciju makroekonomske stabilnosti i ciljeva ekonomske politike. Savjet je, u okviru svojih zakonskih ovlašćenja, usvojio Preporuke za ekonomsku politiku za 2005. godinu koje su, radi potpunijeg sagledavanja očekivanih ekonomskih kretanja i pripreme ekonomske politike za 2005. godinu, dostavljene Vladi Republike Crne Gore.

x


U 2004. godini Savjet je donio Odluku o izmjenama i dopunama Statuta Centralne banke Crne Gore, kojom su stvoreni uslovi da se formira Odbor za reviziju, kao radno tijelo Savjeta koje će doprinijeti poboljšanju funkcije interne revizije u Centralnoj banci. Tokom 2004. godine donijeti su akti o sistematizaciji i zaradama zaposlenih kroz koje su implementirane metodo-logije za procjenu radnih mjesta i vrednovanje učinaka sa ciljem da se i u dijelu radnih odnosa poslovanje Centralne banke uskladi sa najboljim međunarodnim standardima i praksama.

Odluke Savjeta koje imaju karakter opštih akata objavljene su u »Službenom listu Republike Crne Gore«, a javnost je preko medija, uključujući i web site Centralne banke, blagovremeno obavještavana kako o održanim sjednicama Savjeta tako i o svim drugim važnijim odlukama koje je Savjet donosio u izvještajnom periodu.

1. MAKROEKONOMSKI AMBIJENT U CRNOJ GORI U 2004. GODINI

MAKROEKONOMSKI AMBIJENT U CRNOJ GORI U 2004. GODINI

13

1.1. Rezime makroekonomskih kretanja

1 U prvih jedanaest mjeseci stopa inflacije je iznosila 2,5%, međutim, kao posljedica porasta cijena telekomunikacionih usluga od 100%, u decembru je iznosila1,8%, što predstavlja najvišu mjesečnu stopu inflacije u posljednje tri godine, sa izuzetkom aprila 2003. kada je uveden PDV. Ovoliki porast cijena navodi na su-mnju da je u pitanju zloupotreba monopolskog položaja, koji se u svim razvijenim tržišnim ekonomijama kažnjava.

Makroekonomska situacija u Crnoj Gori, u 2004. godini, je poboljšana u odnosu na prethodnu godinu godinu. U 2004. godini kretanja u eko-nomiji obilježio je rast industrijske proizvodnje, opadanje stope infla-cije, sniženje budžetskog deficita, rast štednje i odobrenih kredita, alii rast deficita tekućeg računa, kao i rast spoljne zaduženosti privrede.Spoljnotrgovinska razmjena u 2004. godini prvi put je prešla obim od milijarde američkih dolara.

Stopa inflacije je i u 2004. godini imala opadajuću tendenciju. Mjerenaindeksom cijena na malo, ona je iznosila 4,3%, a mjerena indeksom troškova života 1,5%. Ohrabrujuće djeluje činjenica da je stopa inflacijeniža od projektovane (4,5%) i da je već treću godinu zaredom prisutan njen opadajući trend. Stopa inflacije se približila stopi inflacije u EMU,što treba da predstavlja dugoročan cilj, a do četvrtog kvartala bila je na nivou stope inflacije u EMU, ili čak nešto ispod nje.1 Ukoliko analiziramo faktore porasta nivoa cijena dolazimo do zaključka da su osnovni uzrok inflacije cijene usluga, čijim se rastom može objasniti 80% inflacije, u 2004. godini. S obzirom da su u pitanju gotovo isključivo cijene nera-zmijenljivih usluga, kod ponuđača koji imaju monopolski ili oligopolski položaj, nužno je hitno donošenje antimonopolske regulative, da bi se ograničila stopa inflacije u 2005. godini.

Pozitivne tendencije su prisutne i u monetarnom sektoru. Potencijal ba-naka je povećan za 27%, odobreni krediti za 42%, štednja stanovništva za 79%, ukupni depoziti za 30%. Bankarski sektor posmatran u cjelini imao je visok nivo likvidnosti. Tako, na primjer, na kraju prošle godine ukupna raspoloživa sredstva za plaćanje iznosila su 101 milion eura, a isplaćene obaveze 24 miliona eura. Izuzetno je pozitivna tendencija stal-nog porasta učešća oročenih depozita, koji sada predstavljaju više od polovine ukupnih depozita (55%), a prije samo dvije godine su iznosili manje od 30% ukupnih depozita.

U porastu je i novčana masa, najširi monetarni agregat M21 na kraju prošle godine iznosio je 547 miliona eura i u odnosu na kraj 2003. godine povećan je za više od 50 miliona eura. Imajući u vidu da je u eurizovanim (dolarizovanim) ekonomijama platnobilansno kretanje izvor povećanja, odnosno, smanjenja novčane mase, možemo zaključiti da je stvarna si-tuacija mnogo povoljnija nego što je statistički registrovana, to jest da je prisutan značajan iznos prihoda koji nije statistički registrovan.

Kamatne stope su i dalje previsoke i otežavaju poslovanje privrede. Na visok nivo kamatnih stopa, prije svega, uticali su: još uvijek prisutan visok rizik zemlje, rizik klijenta, neefikasnost sudskog sistema, inflacijajoš uvijek viša od stope inflacije u EMU i dr. Isuviše visoka razlika izme-đu aktivnih i pasivnih kamatnih stopa ukazuje da postoji dosta prosto-ra za njihovo dalje smanjenje. Imajući u vidu postepenu stabilizaciju ekonomskih i političkih prilika, realno je očekivati postepeno opadanje kamatnih stopa u 2005. godini.

Neto zarade su povećane u odnosu na 2003. godinu za 11,7%. U po-sljednje dvije godine plate rastu znatno brže od troškova života, čime je ostvaren realni rast životnog standarda. Nastavak tendencije bržeg rasta plata od produktivnosti, odnosno stope rasta BDP-a, može imati niz negativnih tendencija: porast troškova preduzeća, “pritisak na bu-džet”, rast inflacije, pogoršanje deficita tekućeg računa i dr.

Industrijska proizvodnja je ostvarila izuzetno visok rast (13,8%), koji je daleko najviši u čitavom regionu. To se prije svega može objasni-ti privatizacijom i preduzetim reformama iz prethodnih godina, koje sa izvjesnim vremenskim kašnjenjima počinju da daju pozitivne re-zultate. Ipak, ovogodišnji nivo industrijske proizvodnje je tek na nivou od oko 70% nivoa industrijske proizvodnje ostvarenog 1990. godine.

14


U strukturi industrijske proizvodnje preovlađuje električna energija i pro-izvodi niskog stepena obrade. Da bi se i u narednim godinama ostvarile visoke stope ekonomskog rasta potrebno je nastaviti sa restrukturiranjem velikih sistema, završiti proces privatizacije, podići kvalitet proizvodnje i osvojiti međunarodne standarde kvaliteta.

Turizam je grana koja je zabilježila najdinamičniji razvoj u 2004. godini. Broj turista koji je posjetio Crnu Goru je viši za 17,4%, a broj ostvarenih noćenja za 14,7%. Procijenjeni turistički prihodi iznose oko 180 miliona eura (za 19% su viši u odnosu na prethodnu godinu), što je vrlo zna-čajno imajući u vidu deficit tekućeg računa. Učešće stranih turista je ustalnom porastu. Broj turista koji su posjetili planinska mjesta je u padu, što je uslovljeno sa teškim položajem jednog broja hotelskih preduze-ća, lošim vremenskim prilikama, nedovoljnim marketinškim naporima i neadekvatnom infrastrukturom. Imajući u vidu izuzetne prirodne po-tencijale za razvoj ovog oblika turizma, potrebno je hitno restrukturirati ova preduzeća i privući strane investitore. Najveći nedostatak crnogorske turističke ponude je odsustvo hotelskih kapaciteta visokih kategorija, kao i odsustvo renomiranih «hotelskih lanaca». S obzirom na visok po-tencijal za «green field» investicije, potrebno je težiti privlačenju reno-miranih investitora. Iako je broj registrovanih noćenja manji za 54,2% u poređenju sa 1989. godinom, koristeći neke posredne pokazatelje (broj korisnika rominga, smještajni kapaciteti, potrošnja električne energije) stiče se utisak da je stvaran broj turista daleko veći.

Rast bilježe i šumarstvo i poljoprivreda, dok je u građevinarstvu regi-strovan pad. Značajan uzrok pada gradjevinarstva može se objasniti smanjenjem iznosa donacija namijenjenih ulaganju u infrastrukturu. U oblasti saobraćaja u porastu je drumski putnički saobraćaj, vazdušni i željeznički robni saobraćaj, dok ostali vidovi saobraćaja bilježe pad.

Deficit tekućeg računa platnog bilansa povećan je sa 114 miliona eura,koliko je iznosio u 2003. godini, na 183 miliona eura. Međutim, dilema ostaje koliko je deficit stvarno povećan, a koliko je on posljedica stati-stičkih propusta iz prethodne godine, koji su ga prikazali nerealno ni-skim. Oko polovine porasta deficita tekućeg računa može se objasnitipovećanim cijenama nafte i naftnih derivata. Platnobilansi problemi su skoncentrisani u bilansu robne razmjene, kao posljedica porasta uvoza robe široke potrošnje i reprodukcionih materijala (ova kategorija može posredno doprinijeti proizvodnom rastu). Pomalo zabrinjava činjenica da je u porastu uvoz poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, dok nji-hov izvoz opada, s obzirom na prirodne uslove za razvoj ovog sektora.

Osnovne razloge deficita treba tražiti u nedovoljno konkurentnim do-maćim proizvodima, ekspanziji domaće tražnje (preko rasta plata i po-trošačkih kredita), liberalnom spoljnotrgovinskom režimu, niskom ste-penu iskorišćenosti kapaciteta, ali i značajnom iznosu neregistrovanih prihoda. Treba biti svestan činjenice da gotovo sve privrede u tranziciji (uključujući i one koje su postale članice EU) još uvijek imaju deficit te-kućeg računa platnog bilansa.

Strane investicije su u porastu, ali one ne rastu u skladu sa očekivanom dinamikom. Nešto malo manje od polovine stranih investicija je skoncen-trisano u uslužnom sektoru. Neto novi zajmovi su u 2004. godini iznosili 122 miliona eura i tri puta su povećani u odnosu na prethodnu godinu. Iako se Crna Gora po nivou spoljne zaduženosti nalazi na prelazu između umjereno i niskozaduženih zemalja, određenu dozu zabrinutosti stvara činjenica što spoljni dug ima tendenciju porasta. Njegovo procijenjeno učešće u BDP iznosi 34%, a prethodne godine je iznosilo 32%. Dalja politika spoljnog zaduživanja treba da bude vrlo restriktivna, da ne bi sva buduća akumulacija otišla na otplatu spoljnog duga.

Crna Gora je u 2004. godini dobila kreditni rejting BB od međunarodne agencije «Standard and Poor», koji je veoma povoljan i viši u odnosu na većinu zemalja iz regiona. On će svakako imati pozitivan uticaj na položaj Crne Gore na međunarodnom tržištu kapitala, kretanje kamatnih sto-pa i na priliv stranih investicija. Naravno, ne treba očekivati dramatično poboljšanje situacije, već kreditni rejting treba tretirati kao potvrdu da reforme idu u dobrom smjeru i da ih treba nastaviti.

Siva ekonomija je još uvijek široko rasprostranjena i neophodno je na-staviti sa mjerama za njeno suzbijanje. Ona sa jedne strane djeluje kao nelojalna konkurencija preduzećima koja posluju regularno, dok sa druge strane smanjuje budžetske prihode. Imajući u vidu socijalnu dimenziju sive ekonomije, akcenat treba da bude na njenom prevođenju u legalne tokove, putem poreskih olakšica, gdje god je to moguće.


15

1.2. Cijene

U 2004. godini nastavljena je tendencija opadanja stope inflacije, kojaje mjerena indeksom cijena na malo iznosila 4,3%, a mjerena inde-ksom troškova života 1,5%. Glavni uzročnik inflacije i u 2004. su cijenenerazmjenjivih usluga, što ukazuje na nužnost hitnog donošenja anti-monopolske regulative.

Iako se stopa inflacije približila stopi inflacije u EMU, još uvijek je veća.U takvim uslovima crnogorska privreda gubi na konkurentnosti, dolazi

do pojave brojnih poremećaja. Prvo, inflacija utiče na visoke kamatnestope. Neravnomjerni rast cijena pojedinih proizvoda i usluga dovodi do cjenovne distorzije (narušavanja cjenovnog pariteta) i stvara impul-se za buduću inflaciju (rast cijena proizvoda iznad prosjeka). Rast cijenautiče na pad životnog standarda i zahtjeve radnika za porastom plata, što pokreće spiralu troškovne inflacije. Inflaciju nije uspjela da izbjegnenijedna zemlja u procesu tranzicije, a njena opadajuća tendencija pred-stavlja dobar signal.

Box 1.1. Inflacija u Crnoj Gori i euro zoni

Graf. 1. Inflacija u izabranim zemljama u 2004. godini, u %

Izvor podataka: Nacionalni statistički biroi i Eurostat

Poređenje stope inflacije u Crnoj Gori sa inflacijom izabranih zemalja Jugoistočne Evrope i zemalja koje su postale članice Evrop-ske unije u 2004. godini, pokazuje da je inflacija u Crnoj Gori na prosjeku inflacije ovih zemalja. Ona je u Crnoj Gori bila niža odinflacije u Poljskoj, Mađarskoj i Slovačkoj, novim članicama Evropske unije.

Crna Gora dugoročno treba težiti izjednačavanju stope inflacije sa stopom inflacije u EMU. Nakon pet godina eurizacije (marki-zacije), tokom većeg dijela prethodne godine taj cilj je dostignut, što prikazuje sljedeći grafikon.

16


Graf. 2. Inflacija u Crnoj Gori i Euro zoni od uvođenja eura (godišnje stope promjene)

Izvori podataka: Monstat i Eurostat

Nagli rast cijena u decembru doprinio je znatno višoj godišnjoj stopi in-flacije. Naime, u decembru 2004. godine mjesečni rast cijena iznosio je1,8%, što je, ako zanemarimo april 2003. godine kada je uveden PDV, najveći mjesečni rast u posljednje tri godine. Ovakav nagli rast cijena u decembru uticao je na kretanje inflacije u cijeloj godini, pa je indeks

cijena na malo povećan sa 2,5% (koliko je iznosio u novembru 2004. godine u poređenju sa decembrom 2003. godine) na 4,3%. Gotovo cjelokupni rast cijena u decembru posljedica je većih cijena telefonskih impulsa, koji su, prema podacima Monstata, povećani za 100%, što je dovelo do rasta cijena usluga u tom mjesecu za 9,5%.

Graf. 1.1.Cijene na malo u 2004. godini (mjesečne stope rasta)

Izvor podataka: Monstat


17

Mjesečne stope inflacije u posmatranoj godini su oscilirale (Graf. 1.1), ikretale su se od 0% (u martu i aprilu) do 1,8% (u decembru), a u pro-sjeku su iznosile 0,34%. Veća mjesečna stopa inflacije od prosječnezabilježena je u februaru, maju, oktobru i decembru. Osnovni uzročnici ovih skokova bile su uglavnom promjene cijena u administrativno kon-trolisanim i nerazmjenljivim dobrima i uslugama. Tako je u februaru najveće učešće u inflaciji (64%) imalo poskupljenje mjesečne televizij-ske pretplate za 52,17%. Glavni uzrok majske inflacije bilo je obaveznoosiguranje vozila, sa učešćem u mjesečnoj inflaciji od 58%. Inflaciju u oktobru su uslovile veće cijene prevoza željeznicom i skuplji međumje-sni prevoz autobusom, pa je njihovo učešće u ukupnoj inflaciji iznosilo68,6%, dok je u decembru, kao što je već navedeno, visoku mjesečnu inflaciju uzrokovalo poskupljenje telefonskih impulsa za 100%. Cijeneovih kategorija roba i usluga predstavljaju neočekivane i jednokratne uzročnike inflacije.

Graf. 1.2.Cijene na malo u 2004. godini (godišnje stope rasta)


Posmatranjem godišnjih promjena (mjesec 2004. godine u odnosu na isti mjesec prethodne godine) primjećuje se da je u aprilu registrovano značajno smanjenje inflacije, sa 5,5% na 2,3%, što se može objasni-ti visokom bazom za poređenje. Naime, cijene roba i usluga do apri-la 2003. godine nijesu uključivale PDV, pa su bile znatno niže nego u istim mjesecima 2004. godine. U aprilu se izgubila razlika u cijenama izazvana PDV-om, pa se od tada do novembra rast cijena stabilizovao i kretao između 2 i 3%. Prosječna godišnja inflacija od aprila do novem-bra iznosila je 2,3%.

Posmatrano po pojedinim kategorijama roba i usluga, zaključuje se da su cijene usluga kontinuirano nadmašivale cijene roba. To se može objasniti činjenicom da u kategoriji roba, u okviru cijena na malo, veći dio čine oni proizvodi za koje postoji razvijeno tržište i čije su cijene pod uticajem međunarodne konkurencije (razmjenljivi proizvodi). Na te cijene veliki uticaj ima inostrana konkurencija. Sa druge strane, veći dio usluga čine nerazmjenljive usluge i one za koje ne postoji razvijeno tržište.

Box 1.2. Cijene usluga

Na cijene usluga, koje su u 2004. godini porasle za 18%, uticale su veće cijene saobraćajnih i PTT usluga koje su porasle za 22%, finansijskih usluga za 16% i usluga za obrazovanje i kulturu za 37,8%. Učešće ove tri kategorije u ukupnoj inflaciji iznosilo je 74%.Kao što je već navedeno, riječ je o nerazmjenljivim uslugama koje su u značajnoj mjeri opredijelile ukupnu inflaciju u posmatra-noj godini. Da nije bilo ovih naglih promjena cijena, ukupna inflacija u 2004. godini bila bi znatno niža.

18


Cijene roba u posmatranoj godini povećane su za 1,1%, i učestvovale su u ukupnoj inflaciji sa 20%. U kategoriji industrijskih prehrambenih proi-zvoda najveći rast imale su cijene brašna čije je učešće u ukupnoj inflacijibilo 7% i cijene svježeg mesa sa učešćem od 4%. Cijene industrijskih neprehrambenih proizvoda porasle su za 1,7%, pri čemu su najveći rast

Tabela 1.Učešće pojedinih grupa (roba i usluga) u godišnjoj inflaciji

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

Ukupno Ponder Učešće u ukupnoj inflaciji

10000 100,00

ROBE 8108 20,03%

Poljoprivredni proizvodi 514 -6,42%

Industrijski proizvodi 7594 26,38%

Industrijski prehr. proizv 3246 10.52%

Pića 526 2.62%

Duvan 514 0,00%

Industr. neprehr. 3308 13,11%

Tečna goriva i maziva 141 1,28%

USLUGE 1892 79,61%

Zanatske usluge 131 2,82%

Stambeno komunalne 248 2,99%

Finansijske i druge 316 11,76%

Usl. za obrazovanje 114 10,04%

Usl. društvene zaštite 65 0,17%

Saobr. i PTT usluge 1018 52,04%

zabilježile cijene obuće za 5,6% i učešćem od 5% u ukupnoj inflaciji.S druge strane, pojeftinjenje poljoprivrednih proizvoda za 5,4% kom-penziralo je rast pomenutih kategorija proizvoda, što je rezultat dobre ponude i ‘’bogatog’’ roda.

Tabela 1.1. Cijene na malo (procentualna promjena)


XII 2002.XII 2001.

XII 2003.XII 2002.

XII 2004.XII 2003.

UKUPNO INDEKS 109,4 106,7 104,3

ROBE 108,7 105,1 101,1

- Poljoprivredni proizvodi 119,6 97,1 94,6

- Industrijski proizvodi 108,0 105,7 101,5

- Piće 110,0 100,4 102,1

USLUGE 112,7 114,3 118,1


19

I pored značajnog porasta cijene nafte i naftnih derivata sredinom 2004. godine, situacija na svjetskom tržištu se stabilizovala u novem-bru i decembru, pa je na kraju godine porast ovih cijena iznosio 3,4%, ali je zbog malog pondera ove kategorije u ukupnom indeksu cijena na malo, njeno učešće u ukupnoj inflaciji iznosilo 1,3%.

Graf. 1.3. Cijene na malo u 2004. godini (godišnja stopa rasta)

Izvor: Monstat

Graf. 1.4. Kretanje stope rasta neto plata i troškova života (procentualna promjena)

1.2.1. Troškovi života

Troškovi života su u 2004. godini rasli znatno sporije od cijena na malo, i porasli su za 1,5%. Osnovni razlog sporijeg rasta troškova ži-vota jeste razlika u ponderima pojedinih kategorija roba i usluga koje služe za izračunavanje indeksa cijena na malo i troškova života. Naime, učešće poljoprivrednih proizvoda u korpi za izračunavanje indeksa ci-jena na malo iznosi 5%, a za izračunavanje troškova života 11,40%, pa je pojeftinjenje poljoprivrednih proizvoda uticalo da ukupni izdaci za ishranu budu niži nego u 2003. godini. Ovo je znatno kompenziralo rast izdataka za odjeću i obuću, stan, saobraćaj i PTT usluge.

20


Grafikon 1.4. analizira kretanje neto plata i troškova života u posljednjedvije godine.2 Zaključak je da su plate rasle mnogo brže nego troškovi života i da je prisutan kontinuirani porast životnog standarda.

1.2.2. Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda bilježe snažan rast u 2004. godini i do decembra su rasle brže od cijena na malo. To je po-

Graf. 1.5. Cijene na malo i cijene proizvođača industrijskih proizvoda (godišnja procentualna promjena)

sljedica većih cijena osnovnih metala (aluminijuma), koje su porasle za 11,6% zbog rasta cijena na svjetskim berzama, pa su cijene proizvo-đača u prerađivačkoj industriji bile veće za 4,6%, i cijene materijala za reprodukciju za 6,6%.

Rast cijena proizvođača industrijskih proizvoda nije se prelio na rast cijena na malo, jer su cijene roba za ličnu potrošnju, koje najvećim di-jelom ulaze u korpu za obračun cijena na malo, u posmatranoj godini snižene za 1,4%.

1.3. Monetarna kretanja

Osnovni zadaci monetarne politike za 2004, postavljeni Politikom Cen-tralne banke Crne Gore, ostvareni su: povećana je efikasnost bankar-skog sektora, završena je reforma platnog sistema i povećan je kreditni potencijal banaka.

Osnovni monetarni pokazatelji zabilježili su pozitivne godišnje stope ra-sta na kraju 2004. godine. Tako je, u odnosu na kraj prethodne godine, novčana masa (agregat M21) povećana za 10,5%, potencijal banka za 27%, ukupni krediti za 40% (pri čemu su krediti privredi povećani za 39%, a stanovništvu za 49%). Pored toga, ukupni depoziti su poveća-

ni za 29%, a izdvojena obavezna rezerva za 22,5%. U okviru ukupnih depozita položenih kod domaćih banaka, depoziti privrede su zabilježili smanjenje za 7,5%, dok su depoziti stanovništva povećani za 79%.

Najveći korisnici kredita u 2004. bili su privreda i stanovništvo. I pored visokih godišnjih stopa rasta, nivo ovih kredita nije bio visok (11,95% BDP-a, odnosno 5,04% BDP-a). Tokom 2004. godine bio je intenzivniji rast kredita stanovništvu nego privredi. Prosječna mjesečna stopa ra-sta kredita stanovništvu iznosila je 3,4%, prosječna godišnja stopa rasta 26,3%, dok su odgovarajuće stope rasta kredita privredi iznosile 2,9%,

2 Promijenjena metodologija obračuna plata nam ne dozvoljava da analiziramo dužu seriju, usljed odsustva uporedivih podataka.


21

odnosno 22,1%. I pored visoke stope rasta, privrednici smatraju da je kredita (kao značajnog faktora razvoja) bilo nedovoljno. Iako se ročna struktura kredita kontinuirano poboljšava, ona ipak još uvijek nije za-dovoljavajuća, s obzirom na to da i dalje dominiraju kratkoročni krediti (sa rokom otplate do godinu dana).

Depoziti domaćih banaka u inostranstvu oscilirali su tokom 2004. go-dine, i na kraju godine iznosili su 44,2 miliona eura. Istovremeno, Cen-

tralna banka Crne Gore je na računima kod inobanaka 53,5 položila miliona eura.

U 2005. godini očekuje se okončanje privatizacije Podgoričke banke i započinjanje privatizacije Nikšićke banke (dvije posljednje banke u većin-skom državnom vlasništvu), početak rada Fonda za zaštitu depozita, pad kamatnih stopa, veća transparentnost poslovanja sektora osiguranja.

Box 1.3. Struktura finansijskog sistema

Finansijski sistem Crne Gore karakteriše postojanje skoro svih institucija finansijskog tržišta, odgovarajuća zakonska i podza-konska regulativa.

Dominantnu ulogu u finansijskom sistemu Crne Gore imaju banke, dok institucionalni investitori (investicioni fondovi, penzionifondovi, osiguravajuće kompanije) i dalje nemaju odgovarajuću ulogu na tržištu. Njihov značaj proizilazi iz činjenice da predsta-vljaju osnovu za dugoročno akumuliranje kapitala i doprinose širini i dubini tržišta vlasničkih i dugovnih hartija od vrijednosti. U Crnoj Gori još uvijek ne postoje privatni penzioni fondovi, dok investicioni fondovi i osiguravajuća društva ne igraju aktivnu ulogu na tržištu kapitala.

Izvor: Centralne banke navedenih zemalja

Finansijske institucije CG Srbija Hrvatska Slovenija3 BiH Makedonija Kosovo

1. Centralna banka CBCG NBS HNB BS CBBiH NBM BAK

2. Ostale depozitarne korporacije 10 42 45 33 35 36 7

Banke 10 42 39 20 35 21 7

3. Ostale finansijske korporacije

Osiguravajuća društva i penzioni fondovi 7 25 42 24 28 10 16

- Osiguravajuća društva 7 22 26 14 28 9 8

- Penzioni fondovi 0 3 164 10 0 1 8

Ostali finansijski posrednici 9 0 35 28 40 8 14

- Mikrokreditne finansijske institucije 2 0 0 n/a 11 n/a 14

- Privatizacioni/investicioni fondovi 6 0 28 24 0 0

- Kompanije za finansijski lizing 1 n/a 35 n/a 5 8 0

Ostali 9 67 27 17 28 9 0

Berze 2 2 2 n/a 2 1 0

Brokerske kuće 6 65 25 17 26 8 0

Dilerske kuće 1 0 0 0

3 Podaci za 2003.4 Obavezni mirovinski fondovi – 4; Dobrovoljni mirovinski fondovi – 4; Zatvoreni dobrovoljni mirovinski fondovi – 8 (osnivaju ih preduzeća za svoje zaposlene).

22


Iz pregleda strukture finansijskih sistema Crne Gore i zemalja iz okruženja uočava se dominantno učešće komercijalnih banaka.U posmatranim zemljama, privatizacija državnih banaka i otvaranje banaka za strane investitore uticali su na porast stranog vlasništva u bankama. Međutim, bankarski sektor je relativno mali poredeći sa zemljama novim članicama EU, u kojima je akti-va banaka predstavljala 64% BDP-a u 2002. godini5 (U Crnoj Gori učešće aktive banaka u BDP-u 2002. iznosilo je 25,5%). U 2003. godini Crna Gora je zabilježila najmanje učešće depozita u BDP (15,3%) u poređenju sa ostalim zemljama Zapadnog Balkana, dok je prosjek za region iznosio 30% BDP-a6.

Nebankarske finansijske institucije igraju organičenu ulogu kao izvor finansiranja privatnog sektora. Iako u posmatranim zemlja-ma (osim na Kosovu) posluju berze, one su i dalje u povoju i prilično male u pogledu kapitalizacije berzanskog tržišta.

1.3.1. Novčana masa

Novčana masa M21 oscilirala je tokom 2004. godine i na kraju godine dostigla nivo od 546,3 miliona eura, što je bilo iznad nivoa s kraja pret-hodne godine za 10,5%.

Tabela 1.2. Novčana masa M21, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura

2003. 2004.

XII III VI IX XII

M0 284.909 281.275 283.695 292.280 290.935

Depoziti banaka kod CBCG 34.909 31.275 33.695 42.280 40.935

Procjena gotovog novca u opticaju 250.000 250.000 250.000 250.000 250.000

M1 386.121 387.310 393.308 417.157 430.659

M0 284.909 281.275 283.695 292.280 290.935

Depoziti po viđenju u EUR 83.148 90.508 98.495 110.533 130.220

Depoziti po viđenju u drugim valutama 18.064 15.527 11.118 14.344 9.504

M11 402.586 394.775 399.198 424.993 436.876

M0 284.909 281.275 283.695 292.280 290.935

Depoziti po viđenju u EUR 98.776 97.531 103.921 117.472 136.064

Depoziti po viđenju u drugim valutama 18.901 15.969 11.582 15.241 9.877

M2 460.837 467.799 485.328 517.416 535.550

M1 386.121 387.310 393.308 417.157 430.659

Oročeni depoziti u EUR 71.229 75.681 85.872 97.414 98.128

Oročeni depoziti u drugim valutama 3.487 4.808 6.148 2.845 6.763

M21 494.290 485.177 497.293 533.682 546.287

M11 402.586 394.775 399.198 424.993 436.876

Oročeni depoziti u EUR 88.203 85.580 91.947 105.844 102.648

Oročeni depoziti u drugim valutama 3.501 4.822 6.148 2.845 6.763

5 Izvor: http://europa.eu.int, Enlargement papers: ‘’The Western Balkans in transition’’, December 2004.6 Izvor: http://europa.eu.int, Enlargement papers: ‘’The Western Balkans in transition’’, December 2004.


23

U strukturi novčane mase M21, tokom 2004, dominirao je agregat M11 koji je na kraju godine činio 80% novčane mase.

Novčana masa, agregat M11, iznosila je na kraju 2004. godine 436,9 mi-liona eura, što je bilo iznad nivoa s kraja prethodne godine za 8,5%.

Graf. 1.6. Novčana masa, u 000 eura

Box 1.4. Monetarni agregati – metodološka objašnjenja

Procjena gotovog novca u opticaju je problem sa kojim se susrijeću sve ekonomije koje nemaju sopstvenu valutu, uključujući i zemlje Euro zone. U Crnoj Gori je i u ranijem periodu korišćena procjena gotovog novca u opticaju, s obzirom na to da Narodna banka Crne Gore tada nije emitovala novac, već je količina gotovog novca u opticaju procijenjena na osnovu učešća BDP-a Crne Gore u BDP Jugoslavije (tada oko 5%). Proces konverzije njemačke marke u euro bio je najpouzdaniji pokazatelj količine gotovog novca u opticaju. Centralna banka, svjesna da najveću slabost metodologije obračuna novčane mase predstavlja upravo procje-na gotovog novca u opticaju, inicirala je rad na projektu procjene ove veličine.

Kako ne postoji jedinstvena definicija monetarnih agregata za sve zemlje, već je zemlja određuje na osnovu svojih specifičnosti(i može imati više definicija monetarnih agregata u zavisnosti od cilja koji se želi postići), Centralna banka je u 2004. godini revi-dirala definiciju monetarnih agregata u želji da se monetarnim agregatima obuhvati sav novac u sistemu.

Za praćenje novčane mase u Crnoj Gori pripremljena je nova metodologija koja polazi od specifičnosti crnogorske ekonomije, aosnovni cilj je praćenje količine eura u zemlji, tako da su u monetarne agregate uključeni depoziti svih nebankarskih deponena-ta bankarskog sektora Crne Gore. Prema novoj metodologiji, monetarnu bazu (M0) čine depoziti banaka kod CBCG (žiro-račun banaka i izdvojena obavezna rezerva banaka, bez dijela koji banke drže u državnim zapisima) i procijenjeni iznos gotovog novca u opticaju. Monetarni agregat M1 čine M0, depoziti po viđenju nebankarskog sektora kod banaka i CBCG, u eurima i drugim va-lutama, isključujući depozite centralne Vlade. Monetarni agregat M11 čini M1 uvećan za depozite centralne Vlade po viđenju, u eurima i drugim valutama. Monetarni agregat M2 čine M1 i oročeni depoziti nebankarskog sektora kod banaka i CBCG, u eu-rima i drugim valutama, isključujući depozite centralne Vlade. Monetarni agregat M21 čini M11 uvećan za oročene depozite centralne Vlade, u eurima i drugim valutama.

24


1.3.2. Instrumenti za regulisanje monetarnih kretanja

Centralna banka Crne Gore, shodno Zakonu za monetarno regulisanje ima na raspolaganju mali dijapazon instrumenata, prevashodno, oba-veznu rezervu i kredite za dnevnu i noćnu likvidnost.

1.3.2.1. Obavezna rezerva

Način obračuna obavezne rezerve je promijenjen od sredine avgusta 2004. godine, izmjenom Odluke o obaveznoj rezervi banaka kod Cen-tralne banke Crne Gore7. Na osnovu ove izmjene, osnovicu za obračun obavezne rezerve, umjesto dotadašnjeg prosječnog dvonedjeljnog sta-nja depozita po viđenju i oročenih depozita do 30 dana,8 čini prosječno nedjeljno stanje ovih depozita. Od avgusta 2004. obračun i izdvajanje obavezne rezerve vrši se nedjeljno, pa je tokom godine bilo ukupno 37 obračunskih perioda (17 dvonedjeljnih i 20 nedjeljnih). Ostali uslovi obračunavanja, izdvajanja, korišćenja obavezne rezerve i nivo kamata-nih stopa koje Centralna banka Crne Gore plaća i naplaćuje od banaka po osnovu obavezne rezerve, bili su isti kao krajem 2003. godine. Tako je osnovicu za izračunavanje propisanog minimalnog iznosa obavezne rezerve za dvonedjeljni, odnosno nedjeljni obračunski period, činilo prosječno stanje depozita po viđenju i depozita oročenih do 30 dana. Stopa obavezne rezerve iznosila je 23%, a Centralna banka Crne Gore plaćala je 1% kamate na 25% obavezne rezerve izdvojene na računu obavezne rezerve banaka, dok je na neispunjeni iznos izdvojene oba-vezne rezerve naplaćivala kamatu po stopi od 12%.

Depoziti koji čine osnovicu za obračun obavezne rezerve oscilirali su tokom godine u rasponu od 108 do 151 milion eura, pa je osnovica za

Tabela 1.3. Prosječno stanje osnovice za obračun obavezne rezerve u milionima EUR

Opis/Godina 2002. 2003. 2004.

Prosjek osnovice 71 108 131

obračun u prosjeku iznosila 131 milion eura. Od prvog obračuna oba-vezne rezerve, u januaru 2002. godine, do kraja 2004. godine, osnovica za obračun obavezne rezerve kretala se od 61 do 151 miliona eura, ili u prosjeku oko 102 miliona eura.

Depoziti koji ne čine osnovicu za obračun9 u 2004. godini iznosili su u prosjeku 110 miliona eura, a najviši nivo ovih depozita zabilježen je kra-jem septembra (129 miliona eura).

Uz primjenu važeće stope obavezne rezerve od 23%, banke su na dan 31.12.2004. godine izdvojile 33,2 miliona eura, što je bilo za 6,1 milion eura ili 22,5% više u odnosu na kraj 2003. godine. (Prilog 1, Tabela 6) Godišnji dnevni prosjek izdvojene obavezne rezerve banaka kod Cen-tralne banke Crne Gore iznosio je 30,1 milion eura, što je za 0,3 miliona eura više od dnevnog prosjeka iz 2003. godine.

Struktura izdvojene obavezne rezerve na kraju 2004. godine značajno je izmijenjena u odnosu na kraj prethodne dvije godine. Naime, od uvo-đenja instrumenta obavezne rezerve, struktura izdvajanja je mijenjana u korist obavezne rezerve na računima CBCG u inostranstvu i izdvaja-nja u državnim zapisima, dok je učešće izdvajanja na računu obavezne rezerve u zemlji značajno smanjeno sa 91%, koliko je iznosilo na kraju 2002, na 31% na kraju 2004. godine. Posmatrano u terminima godi-šnjeg dnevnog prosjeka, na računu obavezne rezerve u zemlji bilo je izdvojeno 55,9%, na računima Centralne banke Crne Gore u inostran-stvu 20,7%, dok je prosjek blokiranih državnih zapisa Republike Crne Gore po osnovu obavezne rezerve učestvovao sa 23,4%. Mogućnost da 25% obavezne rezerve drže u obliku državnih zapisa nije koristila samo jedna od deset crnogorskih banaka.

Na 25% izdvojenih sredstava obavezne rezerve na računu obavezne rezerve kod Centralne banke Crne Gore, Centralna banka je tokom go-dine obračunala kamatu po stopi od 1% na godišnjem nivou i ukupno platila 73,2 hiljade eura, što je za 16,3 hiljade eura manje od kamate obračunate i plaćene za 2003. godinu.

Tokom godine, banke nijesu koristile sredstva obavezne rezerve za likvi-dnost, jer im je likvidnost uglavnom bila na zadovoljavajućem nivou.

7 “Sl. list RCG”, br. 50/048 Osim depozita domaćih banaka (državnih i privatnih), kamatonosnih i nekamatonosnih. 9 Depoziti oročeni na rok preko 30 dana i depoziti domaćih banaka isključeni iz obračuna obavezne rezerve.


25

Graf. 1.7. Obavezna rezerva u 2004, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura

Graf. 1.8. Struktura izdvajanja obavezne rezerve, 2002-2004.

Tokom 2004. godine, zabilježen je niži nivo obavezne rezerve od pro-pisanog u trajanju od sedam dana ukupno, pa je Centralna banka Crne Gore na nedostajući iznos obračunala i naplatila kamatu bankama po stopi od 12% na godišnjem nivou. Neispunjeni iznos obračunate obave-zne rezerve zabilježen je kod pet banaka i iznosio je 239,6 hiljada eura. Kamata obračunata na neispunjenu obaveznu rezervu, koju su banke platile Centralnoj banci Crne Gore po stopi od 12% na godišnjem nivou, bila je zanemarljiva i iznosila je svega 83,21 euro.

1.3.2.2. Korišćenje kredita za dnevnu i noćnu likvidnost

Likvidnost bankarskog sistema u Crnoj Gori tokom godine bila je za-dovoljavajuća. Iz tog razloga banke u Crnoj Gori nijesu koristile kredite kod Centralne banke Crne Gore za potrebe održavanja tekuće likvidnosti (intra-dnevni i noćni kredit).

Značaj ovih kredita u monetarnom regulisanju proizlazi iz određivanja nivoa kamatne stope koju Centralna banka Crne Gore naplaćuje od ba-naka za korišćenje intra-dnevnog, odnosno noćnog kredita. Shodno va-

26


žećoj Odluci10, osnovu za određivanje ove kamate predstavlja prosječna kamatna stopa formirana na posljednjoj aukciji državnih zapisa.

Formiranje kamatnih stopa na ove finansijske instrumente vrši se naosnovu ponude i tražnje, i potpuno je van mogućnosti kontrole Cen-tralne banke.

1.3.3. Kamatne stope banaka

Kamatne stope tokom godine nijesu bitnije promijenjene, ali su bile na nižem nivou nego na kraju prethodne godine, iako su i dalje visoke u odnosu na inostrane reperne kamatne stope (Prilog 1, Tabela 7)

Uzroci visokih kamatnih stopa u RCG su: neadekvatno funkcionisanje in-stitucija koje garantuju naplativost potraživanja, nefunkcionisanje Fonda za zaštitu depozita, loš bonitet zajmoprimalaca, stopa inflacije iznad nivoa

EU, još uvijek visok rizik zemlje i visoki operativni troškovi banaka.

U cilju daljeg smanjenja kamatnih stopa, potrebno je povećati efikasnostrješavanja privrednih sporova, okončati proces privatizacije državnih banaka i tako doprinijeti porastu konkurencije. Takođe, neophodno je obezbijediti uslove za početak funkcionisanja Fonda za zaštitu depozita, kao i osnivanje kreditnog biroa.

Pozitivan uticaj na smanjenje kamatnih stopa u narednom periodu ima-će i povećana konkurencija na tržištu državnih zapisa usljed sve veće zainteresovanosti inobanaka za ovu vrstu ulaganja, kao i dalje opada-nje stope inflacije.

Takođe, očekuje se da će u ovoj godini započeti obračun ponderisane kamatne stope, čime će se dobiti realniji prikaz nivoa kamatnih stopa u Republici i obezbijediti bolja uporedivost podataka o kamatnim sto-pama sa drugim zemljama.

1.4. Finansijska tržišta

U Crnoj Gori finansijska tržišta su još uvijek u razvoju, shodno ostva-renom nivou tranzicije cijele ekonomije, kao i finansijskog sistema. Odsvih finansijskih, najrazvijenije je bankarsko tržište, premda još uvijeknije došlo do razvoja sekjuritizacije zajmova.

Tržište novca nije institucionalizovano, pa se od svih poznatih instru-menata ovog tržišta trguje jedino kratkoročnim državnim zapisima, i to samo na primarnom tržištu. Primarne emisije ovih instrumenata vrše se kroz postupak aukcija, koje kao komisioni posao, shodno zakonskim ovlašćenjima, obavlja Centralna banka Crne Gore. Pravo tržište kratko-ročnih državnih zapisa faktički ne postoji, jer nema sekundarnog tr-govanja, koje bi ove finansijske instrumente učinilo potencijalno likvi-dnima. Ostali instrumenti tržišta novca se ne emituju, a ne postoji ni organizovano međubankarsko tržište. U narednom periodu očekuje se stvaranje preduslova za razvoj tržišta novca.

Tržište kapitala je razvijenije od tržišta novca, premda je segment tržišta korporativnih obveznica još uvijek nerazvijen. Kretanja na tržištu kapi-tala u Crnoj Gori u 2004. godini obilježilo je povećanje broja transakcija na berzama, drastične promjene cijena akcija pojedinih kompanija pred privatizaciju, a počelo je i trgovanje obveznicama stare devizne štednje, koje predstavljaju jedinu vrstu dugovnih instrumenata kojima se trguje na tržištu kapitala.

U narednom periodu u cilju poboljšanja tržišta kapitala potrebno je do-nijeti zakon o kapitalnim i tekućim transakcijama, povećati transparen-tnost regulative, regulisati trgovanje kratkoročnim državnim zapisima i standardizovati finansijske «proizvode» (npr. fjučerse). U cilju pobolj-šanja funkcionisanja aukcija na kojima se prodaju državni zapisi treba-lo bi preduzeti sljedeće mjere: preći na prikupljanje ponuda elektron-skim putem, razmotriti uvodjenje diferenciranog pristupa u «retail-u» u odnosu na velike kupce i razmotriti da se dio državnih zapisa otkupi iz prihoda po osnovu privatizacije, jer bi se na taj način smanjili troškovi budžeta po osnovu kamata.

10 Odluka o bližim uslovima i načinu korišćenja sredstava koja Centralna banka odobrava bankama u cilju održavanja likvidnosti, »Sl. list. RCG«, br. 02/02


27

1.4.1. Tržište kapitala

Kretanja na tržištima kapitala u Crnoj Gori tokom 2004. godine karakte-risale su institucionalne, ali i promjene preferencija investitora. Naime, tokom prošle godine donijet je Zakon o investicionim fondovima kojim je omogućeno poslovanje ovim institucionalnim investitorima. Takođe, donijeta su i dva podzakonska akta vezana za Zakon o regulisanju oba-veza i potraživanja po osnovu ino duga i devizne štednje građana. Po-menutom podzakonskom regulativom omogućena je konverzija stare devizne štednje u obveznice, čime je obezbijeđeno dodatno diverzifi-kovanje tržišnog materijala na berzama kapitala u Crnoj Gori. Donijet je i novi Zakon o izvršnom postupku koji bi trebao da obezbijedi veću za-štitu povjerilaca i njihovih prava, a time i smanjenje rizika investiranja na crnogorskom tržištu. Zakoni o osiguravajućim društvima i finansijskomlizingu još nijesu doneseni. Njihovo donošenje očekuje se u 2005. godini što bi omogućilo dinamiziranje aktivnosti na finansijskim tržištima.

Takođe, uticaj na kretanja na tržištima kapitala u Republici imalo je i smanjenje naknada Komisije za hartije od vrijednosti, kao i smanjenje troškova platnog prometa. Očekuje se da će ove redukcije, do kojih je došlo u drugoj polovini godine, doprinijeti izvjesnom intenziviranju trgovanja na berzama u Crnoj Gori u narednom periodu, jer je njihov prethodni nivo ocjenjivan kao troškovna barijera intenzivnijem investiranju.

Pored toga, tokom 2004. godine zabilježeno je i značajno povećanje zain-teresovanosti investitora za dešavanja na tržištu kapitala. U prethodnom periodu isključivi razlog za kupovinu akcija na tržištu bilo je ukrupnjava-nje vlasništva. Ovaj motiv za trgovinu na berzama dominirao je i tokom

2004. godine. Međutim, aktivnosti investitora u trgovanju akcijama bile su rukovođene i željom za ostvarivanjem zarade na razlici u cijeni akci-ja. Prethodna godina u tom pogledu pružala je velike mogućnosti, jer su cijene pojedinog investicionog materijala rasle i preko 600%. Velike promjene u cijeni i povećanje obima trgovanja zabilježeni su kod inve-sticionih jedinica privatizacionih, odnosno, investicionih fondova. Pored toga, velike razlike u cijeni akcija bile su rezultat špekulativnih transakci-ja izazvanih najavljenim privatizacijama velikih preduzeća u većinskom državnom vlasništvu (Kombinat aluminijuma Podgorica a.d., Telekom Crne Gore, Rudnici boksita Nikšić a.d., hotelski kompleksi, itd). Ovakvo stanje na tržištu kapitala karakteristično je za sva tržišta u razvoju koja su pod značajnim uticajem privatizacije državnog kapitala i ukrupnjavanja vlasništva. Nivo znanja direktnih učesnika o berzanskim transakcijama iz godine u godinu raste, a očekuje se i daljnje zaokruživanje institu-cionalnih uslova. Iz ovih razloga, postoji izvjestan optimizam u vezi sa budućim kretanjima na tržištima kapitala u Crnoj Gori.

1.4.1.1. Promet na berzama

Ukupan promet realizovan na crnogorskim berzama u 2004. godini iznosio je 42,9 miliona eura, od čega 18,9 miliona eura na Montene-groberzi, a 24,0 miliona eura na Nex Montenegro berzi. U poređenju sa prethodnom godinom (43,5 miliona eura), promet je bio niži za 600 hiljada eura ili za 1,3%. Ovo smanjenje nije rezultat realnog pada pro-meta na crnogorskim berzama, već je posljedica odsustva velikih pri-vatizacija tokom 2004. godine, poput privatizacije Montenegrobanke čije su akcije prodate preko Montenegroberze (10,6 miliona eura) u julu 2003. godine.

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

Rb. OpisPromet u 2003. Promet u 2004. Promjena 2004/2003.

Vrijednost U % od ukupnogprometa Vrijednost U % od ukupnog

prometa Vrijednost U %

1. Broj poslova 21.324 - 57.355 - 36.031 169

2. Primarna trgovina (u mil. eura) 10.790.000 25 1.708.874 4 -9.081.126 15,84

3. Sekundarna trgovina (u mil. eura) 32.750.000 75 41.172.438 96 8.422.438 125,72

4. Ukupan promet u mil. eura (2+3) 43.540.000 100 42.881.312 100 -658.688 98,49

5. Od toga:

6. Akcije (u mil. eura) 40,139 92,19 36,37 85,85 -3,77 90,61

7. Obveznice stare devizne štednje (u mil. eura) 2,57 5,90 2,88 6,65 0,31 112,06

8. Investicione jedinice (u mil. eura) 0,831 1,91 3,63 7,50 2,80 436,82

Tabela 1.4. Upoređenje ukupnog prometa i njegove strukture u periodu 2003/2004. godina

28


Graf. 1.9. Upoređenje broja poslova i ukupnog prometa u periodu 2002 – 2004. godina

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

Ako bi se vrijednost ove transakcije izdvojila iz ukupnog prometa u 2003. godini, dobila bi se drugačija slika kretanja na crnogorskom tržištu ka-pitala u 2004. godini - promet na crnogorskim berzama bio bi veći za oko 23% u odnosu na prethodnu godinu.

Ovaj način analize dobija još više na težini kad se uporedi broj transakcija kojima je realizovan ukupan promet na crnogorskim berzama. Naime, u 2004. godini na crnogorskim berzama realizovano je ukupno 57.357 transakcija, što je u poređenju sa 2003. godinom (21.324) više za 169%. Prosječan mjesečni promet koji je relizovan na berzama u 2004. godini iznosio je 3,57 miliona eura, i bio je za oko 60.000 eura manji u odnosu na prosjek ostvaren u 2003. godini. Svakako, još bolja slika o porastu prometa i broja transakcija na crnogoskim berzama dobija se upore-đenjem sa 2002. godinom.

Od ukupnog prometa (42,9 miliona eura), 41,2 miliona eura ili 93,6% ostvareno je na sekundarnom tržištu, dok je svega 1,7 miliona eura ili 6,4% realizovano na primarnom tržištu. Najveći promet na primarnom tržištu realizovan je na Montenegroberzi, 1.646.289 eura ili 99,8%. U prethodne dvije godine promet na primarnom tržištu kapitala bio je mnogo veći u odnosu na 2004. godinu. Razlog tome je što su u pretho-dne dvije godine emitovane akcije banaka zbog usklađivanja sa visinom zakonom propisanog kapitala, dok tokom 2004. godine nije bilo većih primarnih emisija akcija, realizovanih preko berzi.

Struktura tržišnog materijala kojim se trgovalo na crnogorskim berzama u 2004. godini pokazuje porast trgovanja obveznicama i investicionim

jedinicama privatizacionih, odnosno, investicionih fondova. Kod ovih posljednjih treba napomenuti da su tek prošle godine privatizacioni fondovi povećali vrijednost kapitala kojim upravljaju, čime je porasla i cijena njihovih investicionih jedinica. Može se očekivati da će u narednoj godini, u uslovima realizacije planiranih privatizacija, tržište kapitala u Crnoj Gori karakterisati široki rasponi cijena tržišnog materijala.

U narednom periodu, akcenat u razvoju tržišta kapitala trebalo bi staviti na stvaranje preduslova za razvoj tržišta obveznica. Naime, početak tr-govanja obveznicama stare devizne štednje u 2004. godini predstavlja uvođenje obveznica na domaća tržišta kapitala. Međutim, ovaj podsticaj ni u kom slučaju ne može se smatrati dovoljnim za ozbiljnije prebaciva-nje težišta u eksternom dugovnom finansiranju sa bankarskih kredita nafinansiranje obveznicama. Nakon dvoipogodišnje ažurnosti u izvršavanjuobaveza po ovim obveznicama, Vlada je stekla dovoljno kredibiliteta i za emisiju obveznica na duži-kratak rok, što je verifikovano i kreditnimrejtingom dodijeljenim Crnoj Gori od agencije Standard&Poor’s. Da bi se u korporativnom sektoru stvorili uslovi za uvođenje obveznica kao načina dugovnog finansiranja, potrebno je utvrditi nivo međusobnogunutrašnjeg dugovanja, izvršiti multilateralne kompenzacije gdje je to moguće, pokrenuti i okončati stečajne postupke, i na kraju, obezbije-diti u perspektivi ažurno funkcionisanje sudstva u Crnoj Gori. Razvoj tržišta obveznica u Crnoj Gori bi, kao alternativa bankarskom kreditu, doprinio i smanjenju kamatnih stopa. Stoga se može reći da bi posto-janje tržišta obveznica značajno doprinijelo dinamiziranju cjelokupnih ekonomskih zbivanja u Crnoj Gori i konsekventno željenom rastu druš-tvenog bruto proizvoda.


29

1.5. Fiskalna politika

1.5.1. Prikaz Budžeta

U eurizovanim (dolarizovanim) ekonomijama fiskalna disciplina pred-stavlja osnovni preduslov makroekonomske stabilnosti. Eurizacija sama po sebi ne dovodi do budžetskog uravnoteženja, ali je neodrživa bez njega. U tom kontekstu možemo ocijeniti vrlo povoljnom tendenciju da se budžetski deficit smanjuje iz godine u godinu, kao i njegovo učešće uBDP-u. U 2004. godini Crna Gora je ispunila i kriterijum koji postavlja EU, za zemlje članice EMU, da budžetski deficit bude manji od 3% BDP-a. Utabeli 1.8. prikazano je kretanje budžetskog deficita.

Budžetska potrošnja u 2004. godini sprovedena je u skladu sa ciljevima ekonomske politike i predstavlja kontinuitet politike iz prethodne go-dine, uz naglasak na finansiranje budžetskih rashoda iz realnih izvora.Budžet za 2004. godinu planiran je u iznosu od 449,2 miliona eura, i na nivou je rebalansiranog budžeta iz 2003. godine (rebalansirani bu-džet iznosio je 451,0 milion eura) što predstavlja smanjenje od 0,5% u odnosu na budžet prethodne godine.

Tabela 1.5. Kretanje budžetskog deficita

Opis/Period 2002. 2003. 2004. 2005. plan

Deficit Budžeta RCG (u mil. eura) 25,16 45,29 32,21 34,32

% učešća u BDP 2,01 3,29 2,18 2,17

Graf. 1.10. Struktura primitaka Budžeta u 2004. godini

Ukupni budžetski primici u 2004. godini iznosili su 436,9 miliona eura ili 97,3% planiranih sredstava za 2004. godinu. U odnosu na prethodnu godinu bili su viši za 6,4%.

Priliv sredstava u Budžet tokom godine kretao se neravnomjerno po pojedinim mjesecima. Ostvareni prihodi su bili niži u prvom, dok su zabilježili rast u drugom dijelu godine. Najveći priliv je ostvaren u de-cembru (58,8 miliona eura) što je obezbijeđeno pozajmicama i kredi-tima, primicima od otplate kredita, kao i donacijama. Takođe, i u julu je zabilježen veći priliv (43,9 miliona eura) što je i očekivano zbog uticaja turističke sezone.

Ukupni izdaci Budžeta (preliminarni podaci) u 2004. godini iznosili su 438,7 miliona eura (od primitaka su viši za 0,4%), ili 97,7% planira-nih izdataka za 2004. godinu, dok su u odnosu na prethodnu godinu bili za 3,3% viši.

30


Graf. 1.11. Struktura izdataka Budžeta u 2004. godini

Trošenje sredstava Budžeta je bilo neravnomjerno po pojedinim mje-secima. Najveći iznos sredstava je potrošen u decembru (64,1 milion eura) zbog otplate dugova koji su dostigli nivo od 8,0 miliona eura i plaćanja kamata u iznosu od 5,2 miliona eura, i u julu kada su i prihodi na najvećem nivou.

Posmatrajući suficit/deficit po principu neto isplata, kao razliku izme-dju ukupnih primitaka umanjenih za uzete pozajmice i kredite i ukupnih

izdataka umanjenih za date pozajmice i kredite i otplatu glavnice, u 2004. godini Budžet Republike je ostvario ukupan suficit od 6,3 miliona eura.Iskazani suficit je u stvari rezultat evidentiranih budžetskih izdataka naosnovu isplata, a ne na osnovu preuzetih obaveza koje su vrlo visoke i čije bi izmirivanje zahtijevalo značajna sredstva, te iskazivanje budžet-skog deficita. U skladu sa metodologijom11 obračuna suficita/deficitasamo u dva mjeseca je realizovan deficit.

Box 1.5. Kretanje budžetskog deficita

U sljedećoj tabeli je prikazano kretanje budžetskog deficita u 2004. godini u izabranim privredama u tranziciji koje su postalečlanice EU, kao i u nekim privredama u tranziciji iz regiona.

Tabela 1.Kretanje budžetskog deficita

Izvor: Transition Report, 2004.

Evidentno je da se Crna Gora nalazi u grupi zemalja koje imaju niži nivo budžetskog deficita, ali postoji prostor za njegovo daljesmanjenje.

Zemlja Crna Gora Bosna Hrvatska Republika Češka Makedonija Mađarska Slovenija Albanija

Budžetski deficit u % BDP -2,2 -0,4 -4,5 -5,7 -1,5 -5,0 -1,9 -6,5

11 Sl. Glasnik RCG 40/01.


31

I pored iskazanog suficita, crnogorski budžet karakteriše deficit, jer u njega nisu uključene neizmirene obaveze. Nažalost, tačan iznos neizmi-renih obaveza nije poznat.

U cilju stvaranja stimulativnog poslovnog ambijenta, dugoročno tre-ba težiti smanjenju poreskih stopa, a naročito onih koje su više nego u okruženju (porezi i doprinosi na zarade, porez na dobit i dr). Naročito destimulativno djeluju progresivne poreske stope i trebalo bi ih zamijeniti proporcionalnim poreskim stopama. Takodje, trebalo bi uvesti poreske olakšice za velike investitore budući da su one prisutne u svim zemljama u okruženju, kao i poresko oslobadjanje za reinvestirani profit.

U cilju smanjenja ukupnog poreskog opterećenja i ukupnih rashoda, po-trebno je voditi restriktivnu politiku, jer smanjenje poreskog opterećenja ukoliko nije praćeno sa racionalizacijom rashoda može imati negativne efekte na budžet, i povećanje budžetskog deficita. Takodje, treba imatiu vidu da što je veći iznos javne potrošnje država preraspodjeljuje veći dio BDP-a, što sa jedne strane smanjuje efikasnost pravnog sistema, asa druge ograničava dejstvo tržišnog mehanizma. Pravi put za smanje-nje poreske potrošnje je opšta racionalizacija, kao i smanjenje viškova radne snage koji se finansiraju na teret Budžeta. Imajući u vidu da setokom 2005. godine očekuju značajni prihodi, po osnovu privatizacije, bilo bi korisno dio ovih sredstava upotrijebiti za socijalni program (za rješavanje viškova radne snage) jer se na ovaj način mogu ostvariti vi-šegodišnje uštede u Budžetu.

U procesu legalizacije sive ekonomije treba tražiti dodatni prostor za povećanje fiskalnih prihoda. Takodje, u skladu sa praksom razvijenihzemalja treba proučiti mogućnosti da se dio javnih funkcija povjeri privatnom sektoru ukoliko bi to vodilo smanjenju javnih rashoda. Po-trebno je težiti i smanjivanju rokova povraćaja PDV-a, jer ova sredstva povećavaju likvidnost privrede. U cilju stimulisanja novog zapošljava-nja, potrebno je nastaviti sa praksom odobravanja poreskih olakšica za novozaposlene radnike.

1.5.2. Prikaz budžetskih fondova u 2004. godini

Republički fond zdravstva u 2004. godini, na bazi preliminarnih podataka, ostvario je prihod od 95,0 miliona eura, u okviru kojih su pri-hodi od doprinosa privrede učestvovali sa 39,8 miliona eura, ili 41,9%, a

vanprivrede sa 35,4% ili 33,7 miliona eura. Sredstva Fonda PIO iznosi-la su 17,0 miliona eura ili 17,8% ukupnih prihoda. Rashodi ovog Fonda iznosili su 94,7 miliona eura, u kojima su najveće učešće imali izdaci za redovnu djelatnost i nabavku lijekova (91,7%). Fond zdravstva u 2004. godini ostvario je suficit u iznosu od 0,3 miliona eura.

Zavod za zapošljavanje Republike Crne Gore, u 2004. godini, ostvario je prihode u iznosu od 11,9 miliona eura, dok su rashodi iznosili 11,5 miliona eura, pa je realizovan suficit u iznosu od 0,4 miliona eura.Pri tome treba imati u vidu da su neizmirene obaveze Zavoda za posma-trani period iznosile 5,5 miliona eura. Od navedenog iznosa 1,4 miliona eura su obaveze iz sredstava Zavoda, dok su 4,1 milion eura obaveze na teret sredstava koje Zavod objezbjeđuje iz Budžeta Vlade Republike Crne Gore, za materijalno obezbjeđenje nezaposlenih lica, kao i materijalno finansiranje pripravnika po programu Vlade Republike Crne Gore.

Fond za razvoj Republike Crne Gore je u 2004. godini realizovao prihode u iznosu od 419 hiljada eura, dok su rashodi iznosili 335 hiljada, pa je realizovan suficit od 84 hiljade eura.

Republički fond penzijskog i invalidskog osiguranja u 2004. godini, ostvario je prihode od 171,5 miliona eura, od čega dio prihoda Fonda PIO čine prihodi od doprinosa 86,1 milion eura ili 50,2%. Priho-de Fonda čine i transferi iz Budžeta koji su u periodu januar-decembar učestvovali sa 39,2%, ili 67,5 miliona eura u ukupnim prihodima. Prihodi od provizija CBCG-Platni promet činili su 4,9 miliona eura ili 2,9%, dok je učešće ostalih prihoda bilo 0,6%. U 2004. godini, Fond PIO ostvario je prihode po osnovu akcijskog kapitala u iznosu od 3,4 miliona eura, što predstavlja 2,0% ukupnih prihoda. U ovom periodu Fond je povu-kao sredstva iz depozita kod poslovnih banaka u ukupnom iznosu od 8,1 milion eura.

Za period januar-decembar 2004. godine, rashodi Fonda PIO iznosili su 168,2 miliona eura. Rashodi po osnovu penzija čine najznačajniji dio i oni su iznosili 136,4 miliona eura ili 81,1%.

Poredeći samo prihode i rashode, Fond PIO je ostvario suficit od 3,3 mi-liona eura. Ukoliko u analizu uključimo i neizmirene obaveze koje iznose 44,9 miliona eura, onda je Fond PIO realizovao deficit u iznosu od 41,6miliona eura. U neizmirene obaveze je uključen i iznos od 23,2 miliona eura koji se odnosi na jednu i po mjesečnu penziju.

32


1.6. Javni dug

1.6.1. Strani javni dug

Ukupan spoljni dug Crne Gore, prema stanju na dan 31.12.2004. godi-ne, iznosio je 502,4 miliona eura, što čini oko 34,1% BDP-a ostvarenog u 2004. godini. Na kraju prethodne godine spoljni dug iznosio je 438,8 miliona eura ili 32% od BDP-a.

U strukturi spoljnjeg duga najveće učešće ima dug prema Svjetskoj banci u iznosu od 293,3 miliona eura. Ovaj dug čine obaveze prema Međunarodnoj banci za obnovu i razvoj (IBRD) i Međunarodnoj organi-zaciji za razvoj (IDA). Najveći dio dugova prema ovim kreditorima pro-izašao je iz kumuliranja neotplaćenih obaveza po prvobitno obračuna-tim i zateznim kamatama12. Iz tog razloga obaveze po osnovu kamata premašile su obaveze po glavnici dugova.

Tabela 1.6. Stanje inostranog duga Crne Gore na dan 31.12.2004. godine, u milionima eura

Kreditor Stanje duga Inodug/BDP % inoduga

(2/3)

1 2 4 5

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 270.0 18,3% 53,7%

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 11.0 0,7% 2,2%

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora* 145.6 9,9% 29,0%

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA)** 23.3 1,6% 4,6%

Evropska investiciona banka (EIB)*** 33.7 2,3% 6,7%

Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) 3.0 0,2% 0,6%

Razvojna banka Savjeta Evrope 4.4 0,3% 0,9%

Bank Handlowy - Poljska 1.1 0,1% 0,2%

Evropska zajednica 4.0 0,3% 0,8%

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 4.9 0,3% 1,0%

Anglo Yugoslav banka 1.4 0,1% 0,3%

UKUPNO 502.4 34,1% 100,0%

Izvor: Ministarstvo finansija Crne Gore* Iznos originalnog duga u eurima je 75%, dok je ostalih 25% u ostalim valutama - uglavnom US dolarima; **Iznos je u specijalnim pravima vučenja (SDR); ***Stari dug 1,2 miliona euraNapomena: Valute konvertovane u euro po kursu 31.12.2004. godine

Dug prema Pariskom klubu iznosi 145,6 miliona eura i prikazan je u umanjenom iznosu duga za 51%, koliko iznosi otpis u prvoj fazi. Dug prema ovom klubu trebao bi biti umanjen za preostalih 15% (od dogovorenog otpisa duga od 66%) u martu 2005. godine, ukoliko po isteku trogodišnjeg aranžmana sa MMF-om, ova međunarodna in-stitucija pozitivno ocijeni makroekonomski razvoj u Crnoj Gori. Dug prema Londonskom klubu Crna Gora je otkupila početkom 90-ih godina prošlog vijeka.

Obaveze po novim kreditima odnose se na kredite dobijene od Evrop-ske investicione banke, 33,7 miliona eura, kredit od Kreditne banke za obnovu (KFV), kredit od Razvojne banke Savjeta Evrope u iznosu od 4,4 miliona eura, kredit od Evropske zajednice, od Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD), od Anglo-Yugoslav banke 1,4 miliona i Bank Handlowy iz Poljske 1,1 milion eura, što čini ukupno 52,5 miliona eura.

12 U zadnjem kvartalu 2001. godine izvršeno je reprogramiranje dugova prema Svjetskoj banci (u politici Svjetske banke ne postoji kategorija otpisa duga) u novi kredit sa rokom dospijeća od 22 godine, uz grace-period od tri godine i povoljnu kamatnu stopu - LIBOR i fiksni spred. Iskorišćena je mogućnost fiksiranjakamata na veoma niskom nivou (LIBOR je bio nizak pod uticajem događaja od 11. septembra 2001).


33

Na osnovu podataka o stanju postojećeg spoljnjeg duga, Ministar-stvo finansija izradilo je projekciju njegove otplate koja je data u na-rednoj tabeli.

Pošto su projekcije BDP-a rađene samo za 2005. i 2006. godinu (1.598 miliona eura i 1.718 miliona eura respektivno), može se ocijeniti da bi se planirane otplate spoljnjeg duga u ovim godinama mogle kretati u rasponu od 1,3% do 1,5% BDP-a.

Tabela 1.7. Projekcija servisiranja spoljnjeg duga Crne Gore do 2010. godine

Izvor: Ministarstvo finansija Crne Gore

Godina Glavnica Kamata Ukupno

2005. 2.648.210,00 18.520.577,25 21.168.787,25

2006. 6.978.083,13 19.112.384,35 26.090.467,48

2007. 9.352.429,09 19.475.676,68 28.828.105,77

2008. 11.703.163,25 19.318.481,35 31.021.644,60

2009. 14.169.850,47 18.970.235,50 33.140.085,97

2010. 14.323.672,37 18.186.045,88 32.509.718,25

Box 1.6. Pokazatelji spoljnje zaduženosti

Učešće spoljnjeg duga u bruto domaćem proizvodu pokazuje nivo spoljnje zaduženosti zemlje. Učešće duga koji iznosi manje od 30% ukazuje na nisko zaduženu zemlju, od 30% do 50% umjereno zaduženu, a učešće preko 50% visoko zaduženu zemlju. Pre-ma ovom pokazatelju, može se reći da se Crna Gora nalazi na pragu umjerene zaduženosti (u 2003. godini ovaj procenat izosio je 32%, pri čemu je u 2004. godini BDP povećan za 100 miliona eura, a spoljni dug za oko 65 miliona eura). U očekivanju daljeg umanjenja duga prema Pariskom klubu, a pod uslovom ograničenog daljeg zaduživanja i stabilnog rasta BDP-a u budućnosti, može se očekivati smanjenje učešća spoljnjeg duga u BDP-a.

Tabela 1. Udio spoljnjeg duga u BDP-u u tranzicionim ekonomijama u periodu 1998 – 2004.

Izvor: Transition Report 2004* Projekcija Deutsche Bank Research

Država 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004.*

Bugarska 80,6 78,7 88,9 78,3 72,3 65,6 57,6

Češka Republika 40,0 38,7 38,8 36,8 35,6 33,4 37,4

Hrvatska 44,8 50,1 60,0 57,0 67,7 81,8 79,9

Litvanija 34,2 41,9 43,0 43,6 44,1 40,6 43,2

Mađarska 58,0 61,1 64,9 65,5 56,6 62,3 59,0

Rumunija 23,6 25,9 27,7 31,0 33,3 34,6 39,8

Slovenija 34,7 40,0 45,7 47,5 48,9 53,0 50,1

34


Drugi pokazatelj spoljne zaduženosti zemlje je učešće spoljnjeg duga u izvozu roba i usluga. Procenat učešća do 165% ukazuje na nisko zaduženu zemlju, od 165% do 275% umjereno zaduženu, a procenat preko 275% na visoko zaduženu zemlju. Posmatra-jući taj pokazatelj može se reći da Crna Gora sa 80,7% spada u red nisko zaduženih zemalja.

Sljedeći pokazatelj zaduženosti je stepen zaduženosti zemlje. On se dobija stavljanjem u odnos otplate spoljnjeg duga u tekućoj godini sa izvozom roba i usluga. Učešće u procentu do 10% ukazuje na nisko zaduženu zemlju, od 10% do 30% umjereno zaduže-nu zemlju, a procenat preko 30% na visoko zaduženu zemlju. Ovaj pokazatelj za Crnu Goru u 2004.godini bio je 3,7%, pa se može smatrati da je Crna Gora nisko zadužena zemlja.

Graf. 1. Udio godišnje otplate spoljnjeg duga u izvozu roba i usluga za 2004. godinu

Izvor: Deutsche Bank Research

1.6.2. Domaći javni dug

Ukupan iznos domaćeg javnog duga nije poznat. Najveći udio u doma-ćem javnom dugu čini stara devizna štednja koja je 31. 12. 2004. godi-ne iznosila 123 miliona. Dug po ovom osnovu umanjen je u odnosu na stanje krajem prethodne godine za 4,2 miliona eura.

Pored stare devizne štednje, značajniji dio domaćeg javnog duga odno-si se na obaveze države po emitovanim kratkoročnim državnim zapi-sima - 37,4 miliona eura, odnosno 21,8% domaćeg ili 5,6% ukupnog javnog duga.

Domaći javni dug sadrži i obaveze države prema domaćem korporativnom sektoru, kao i obaveze prema Fondu penzijskog i invalidskog osiguranja. Ukupan iznos ovih neizmirenih obaveza nije poznat.

U nastojanju da trajno definiše način vraćanja inostranog duga i tako-zvane «stare» devizne štednje, Vlada RCG je 2003. godine donijela, a početkom 2004. i dopunila, Zakon o regulisanju obaveza i potraživa-nja po osnovu inoduga i devizne štednje građana13. Shodno ovom Za-

13 “Sl. list RCG”, br. 55/03 i 11/04.


35

Tabela 1.8. Stanje domaćeg duga Crne Gore na dan 31.12.2004. godine

KREDITOR STANJE DUGAu eurima %BDP

Stara devizna štednja 123.000.000,00 8,3%

Obaveze po bankarskim kreditima 11.415.000,00 0,8%

Obaveze po državnim zapisima 37.380.000,00 2,5%

UKUPNO 171.795.000,00 11,6%

konu, Republika Crna Gora preuzela je obaveze banaka sa sjedištem u RCG po osnovu stare devizne štednje građana, sa stanjem na dan 30. jun 2003. godine, uvećane za kamatu od 2% godišnje počevši od 1. januara 2003. godine. Zakonom je planirano da Republika Crna Gora isplati sve obaveze po staroj deviznoj štednji zaključno sa 2017. godi-nom. Zakonom je predviđena i konverzija stare devizne štednje u ob-veznice14. Visina obveznica emitovanih po jednom štednom ulogu za 2004. godinu iznosi 380 eura, za 2005. godinu 530 eura, dok će iznosi za sve naredne godine do 2017. rasti po stopi geometrijske progresije od 10% i izračunavaju se množenjem preostalog iznosa sa koeficijen-tima predvidjenim Zakonom.

Podzakonskom regulativom donesenom na osnovu ovog Zakona, do-zvoljeno je sekundarno trgovanje obveznicama stare devizne štednje na berzi. Time je vlasnicima stare devizne štednje omogućeno da je učine likvidnom i prije roka previđenog Zakonom. Pri tome se cijena obveznica formira na berzi, ovisno o odnosu ponude i tražnje. Tako su obveznice stare devizne štednje na berzama prodavane u rasponu od 11 centi za euro do 94 centa (prosječna cijena prodavanih obveznica iznosila je 0,6833 eura). Odnos cijena uglavnom je bio takav da su naj-manju cijenu, odnosno najveći diskont, dostizale obveznice sa najdu-žim rokom dospijeća Naime, značaj obveznica kupljenih ispod cijene je u tome što je Zakonom i korespondentnim podzakonskim aktima data mogućnost njihovog korišćenja prije roka dospijeća i to za: 1) kupovinu akcija preduzeća koja su u vlasništvu RCG i akcija preduzeća koja su u vlasništvu Fonda za razvoj, Fonda penzijskog i invalidskog osiguranja i Zavoda za zapošljavanje; 2) za kupovinu stanova, rezidencijalnih prosto-rija, poslovnih prostora, zemljišta i druge imovine u državnoj svojini, za

koje Republika odredi da se mogu kupovati obveznicama stare devizne štednje koje nisu dospjele na naplatu; 3) za isplatu poreskih obaveza. Naročita pogodnost u pogledu korišćenja za ove namjene data je mo-gućnošću da se obveznice kupljene uz diskont na sekundarnom tržištu, mogu koristiti u gore navedene svrhe po nominalnoj vrijednosti. Ovim Zakonom se, pored ostalog, želio uspostaviti plan izvršavanja obaveza Vlade u cilju kvalitetnijeg planiranja Budžeta u perspektivi.

1.6.3. Otplata javnog duga

Tokom 2004. godine otplaćeno je obaveza po javnom dugu, domaćem i spoljnjem, u iznosu od 54.044.742,58 eura. Udio otplate javnog duga u BDP u 2004. godini bio je 3,66%.

Na osnovu projektovanih isplata obaveza po spoljnim dugovima i po staroj deviznoj štednji (bez planirane otplate obaveza po domaćim kreditima i državnim zapisima) izrađene su projekcije otplata ukupnih obaveza po javnom dugu za naredni period. Polazeći od postojećih pro-jekcija rasta BDP-a u naredne dvije godine, procjenjuje se da bi 2005. i 2006. godine ovako procijenjena godišnja otplata mogla imati udio u BDP-u od 1,75%, odnosno 2,01% respektivno. Uključivanjem obaveza po domaćim kreditima i državnim zapisima, ovi procenti bi bili uvećani za oko 1 procentni poen.

Ovi procenti mogu se smatrati prihvatljivima, ali je neophodno naglasiti oprez pri eventualnom budućem zaduživanju. Zaduživanje u perspe-ktivi trebalo bi se odvijati pod povoljnijim uslovima imajući u vidu kre-

Izvor: Ministarstvo finansija RCG

14 Ova materija uređena je Uredbom o konverziji stare devizne štednje građana u obveznice, dok je Odlukom o emisiji obveznica Republike Crne Gore po osnovu devizne štednje građana definisan dan na koji se vrši emisija, odnosno, konverzija «Sl. list RCG, br. 42/04».

36


Tabela 1.9. Struktura otplate javnog duga u 2004. godini, stanje na 31.12.2004, u eurima

Izvor: Ministarstvo finansija RCG

Spoljni dug

Otplata kamate 20.287.364,34 Otplata glavnice 1.761.289,27 Otplata ostalih troškova 165.305,32 UKUPNO 22.213.958,93

Domaći dug

Otplata glavnice po kreditima 24.115.212,13 Otplata kamate po kreditima 1.143.397,28 Otplata glavnice po kratkoročnim državnim zapisima 5.340.754,87 Otplata kamate po kratkoročnim državnim zapisima 1.231.419,37 UKUPNO: 31.830.783,65 UKUPNO STRANI I DOMAĆI DUG 54.044.742,58

Tabela 1.10. Plan otplate javnog duga za period 2005 - 2010. godina, u eurima

Osnov otplate javnog duga* 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010.

Otplata spoljnjeg duga (glavnica + kamata) 21.168.787 26.090.467 28.828.106 31.021.645 33.140.086 32.509.718

Isplata stare devizne štednje 6.785.605 8.487.072 8.218.942 8.195.342 8.362.347 8.700.677

UKUPNO 27.954.392 34.577.539 37.047.048 39.216.987 41.502.433 41.210.395

Izvor: Ministarstvo finansija RCG* Bez planirane otplate obaveza po domaćim kreditima i državnim zapisima

ditni rejting koji je Crnoj Gori dodijeljen. Međutim, ovaj oprez naročito je potreban zbog opredijeljenosti Crne Gore za maksimalno mogućim snižavanjem poreskih stopa. Pored toga, prisutan je i proces privatiza-cije profitabilnih preduzeća u državnom vlasništvu, čime država ostajebez značajnog izvora prihoda. Svakako, rezerve za otplatu javnog duga

postoje i u smanjenju budžetskih rashoda. U tom pogledu planirane su aktivnosti na smanjenju broja zaposlenih čija lična primanja se ispla-ćuju iz Budžeta. Pored toga, jedan od načina za smanjenje budžetskih rashoda, a time i domaćeg duga, jeste i stvaranje preduslova za sma-njenje kamatnih stopa na državne zapise, odnosno rashoda po isplata-ma kamata na ove hartije.

1.7. Eksterni sektor

Deficit tekućeg računa platnog bilansa je povećan u odnosu na pret-hodnu godinu, ali ostaje dilema da li je u pitanju stvarno pogoršanje ili posljedica loše statističke evidencije u 2003. godini. Postoji sumnja da je dio transakcija iz decembra prošle godine proknjižen u januaru ove godine. Takodje, u prethodnoj godini od početka aprila uveden je PDV i carinska evidencija je prenijeta sa Savezne uprave carina na Republi-čku upravu carina. U pomenutom periodu uhodavanja, u prvih nekoliko

mjeseci je registrovan nerealno nizak nivo uvoza. Takodje, postoji su-mnja da u okviru kategorije koja je najviše porasla “Mašine i transportni uredjaji”, dio uvezenih automobila je u stvari uvezen od strane gradjana Srbije, a registrovani su u Crnoj Gori zbog povoljnijeg carinskog režima. Na kraju, ne treba zanemariti uticaj povećanih cijena naftnih derivata na svjetskom tržištu.


37

Spoljnotrgovinska razmjena roba bilježi dinamičan rast, i njeno učešće u BDP-u je 81%, a ako dodamo i uslužni sektor ono iznosi 104%. Osnovni problemi su i dalje skoncentrisani u spoljnotrgovinskom dijelu platnog bilansa.( Prilog 1, tabela 12).

Pokrivenost uvoza izvozom i dalje je niska, ali poboljšana u odnosu na prethodnu godinu i u 2004. je iznosila oko 47% što je za četiri indeksna poena više nego u 2003 godini.

Preliminarni podaci o međunarodnim tokovima Crne Gore sa ostatkom svijeta, tokom 2004, pokazuju i dalje izrazitu uvoznu zavisnost privre-de, odnosno deficit trgovinskog dijela platnog bilansa, nastavak rastasuficita na podbilansu usluga, te blagi pad suficita ostvarenih na po-

dbilansima faktorskih dohodaka i transfera. Na kapitalno-finansijskomdijelu bilježi se dalji rast inokredita i depozita inobanaka kod domaćih banaka, kao dopuna nedovoljne domaće štednje odnosno proizvodnje i izvor finansiranja deficita. Ohrabruje nastavak rasta stranih direktnihinvesticija i to najviše u oblasti uslužnih djelatnosti

Strane direktne investicije i napori koji su uloženi u oblasti turizma re-zultirali su porastom broja noćenja tokom 2004. godine, a samim tim i porastom prihoda ostvarenih u ovoj oblasti. Strane direktne investici-je su porasle u 2004. godini, ali ne u očekivanom obimu. Razlog tome jeste i dalje visok rizik zemlje, koja kao takva nije previše privlačna za strane investitore.

Box 1.7. Preporuke za poboljšanje konkurentnosti domaćih proizvoda

U spoljnotrgovinskom dijelu platnog bilansa su skoncentrisani osnovni problemi. Stoga je potrebno preduzeti niz mjera kako bi se povećala konkurentnost domaćih proizvoda, a to su:

Deregulacija spoljnotrgovinskih procedura – Potrebno je skratiti vremenske rokove za obavljanje pojedinih spoljnotrgo-vinskih procedura, snižavanje njihovih troškova i dr.

Međunarodni standardi – Na svjetskom tržištu nije moguć nastup bez ispunjavanja međunarodnih standarda. U ovoj oblasti potrebna je aktivna uloga države, koja se može ogledati u publikovanju i prevođenju međunarodnih standarda (prije svega ISO standarda i direktiva EU), organizovanju seminara po ovom osnovu, kao i formi direktne pomoći »na terenu« konkretnim predu-zećima – proizvođačima (građevinarstvo, prehrambeni proizvodi, oprema i dr.).

Dozvoljene subvencije – Treba razmotriti mogućnost za pružanje dozvoljenih subvencija koje pružaju i druge razvijene trži-šne privrede u skladu sa pravilima Svetske trgovinske organizacije. U pitanju su indirektne mjere kao što su: pomoć u pokriću ekoloških troškova, subvencije izvoznim preduzećima u nedovoljno razvijenim regionima, zajednički nastup na sajmovima, fi-nansijska pomoć za naučno-istraživački rad i dr.

Finansiranje izvoza – Jedna od najvećeih prepreka povećanju izvoza jeste nedostatak kredita za pripremu izvozne proizvodnje, odnosno, visoke kamatne stope. Nedovoljno razvijeno finansijsko tržište i kamatne stope više nego u razvijenim privredama sta-vljaju domaće izvoznike u nepovoljan položaj i povećavaju njihove troškove poslovanja. Korisno bi bilo formiranje agencije za kreditiranje i osiguranje spoljnotrgovinskih transakcija na republičkom nivou.

Zaštita domaćeg tržišta – U cilju zaštite domaćeg tržišta i domaćih proizvođača, potrebno je primijeniti sve zakonom reguli-sane mjere koje se primjenjuju i kod razvijenijih tržišta kao što su: antidampinška procedura, sprečavanje uvoza proizvoda koji ne zadovoljavaju standardne kvalitete i dr.

Povećanje konkurentnosti domaće proizvodnje – Preduzeća moraju uložiti značajne napore u povećanju kvaliteta svojih proizvoda i smanjenju troškova, kako bi se povećala konkurentnost na svjetskom trzištu.

38


Ako se posmatra valutna struktura priliva i odliva po osnovu transakcija sa inostranstvom, može se uočiti da je tokom 2004. godine 80,6% svih priliva bilo u eurima, dok je 18,4% naplaćeno u dolarima. Kod odliva novca, po osnovu transakcija sa inostranstvom, 85,4% bilo je u euri-ma, a 14% u dolarima.16

Članstvo u Svjetsku trgovinsku organizaciju – U cilju nediskriminatornog nastupa na svjetskom tržištu, nužan je prijem u STO. Pravila ove organizacije daju niz prava, ali i obaveza svojim članicama. Nužno je insistirati da Crna Gora bude primljena kao zemlja u razvoju, jer će joj to omogućiti duže prelazne rokove za primjenu određenih sporazuma, tehničku pomoć i druge povla-stice. Treba iskoristiti mogućnost odvojenog pristupanja Svetskoj trgovinskoj organizaciji i u ubrzanom postupku pristupiti joj za manje od tri godine.

Prijem u EU i druge međunarodne ekonomske integracije – Jedan od najvažnijih dugoročnih ciljeva ekonomske politike je sticanje punopravnog članstva u EU. Ne treba očekivati da će se to desiti tako brzo, ali treba dugoročno raditi na ispunjavanju uslova za prijem u EU. To su prije svega: ispunjavanje obaveza iz međunarodnih sporazuma15, regionalna saradnja sa susjedima, harmonizacija pravnih propisa, prihvatanje Acquis commonautaire i ispunjavanje Kopenhagenških kriterijuma.

1.7.1. Tekući račun platnog bilansa

Prema preliminarnim podacima o platnom bilansu, deficit na tekućemračunu u 2004. iznosio je 143 miliona eura,17 što predstavlja povećanje od 40% u odnosu na 2003. godinu. Ako se izuzme strana pomoć, deficit

Tabela 1.11. Tekući račun bilansa plaćanja Crne Gore, u 000 eura

I-XII 2003. I-XII 2004. Index % BDP*

A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -101.986 -142.968 140.18 -9,7%

1. ROBA -359.330 -430.900 119.92 -29,2%

1.1. Izvoz 270.574 381.607 141.04 25,9%

1.2. Uvoz 629.904 812.507 128.99 55,1%

2. USLUGE 111.733 139.879 125.19 9,5%

2.1. Prihodi 191.395 241.123 125.98 16,3%

2.2. Rashodi 79.662 101.244 127.09 6,9%

3. DOHODAK 99.510 103.834 104.35 7,0%

3.1. Prihodi 125.337 152.722 121.85 10,4%

3.2. Rashodi 25.827 48.888 189.29 3,3%

4. TEKUĆI TRANSFERI 46.101 44.219 95.92 3,0%

4.1. Transferi u Crnu Goru 55.225 54.946 99.49 3,7%

4.2. Transferi iz Crne Gore 9.124 10.727 117.57 0,7%

Izvor: Centralna banka Crne Gore, preliminarni podaci* Planirani BDP za 2004. godinu

15 Ispunjenje većine međunarodnih sporazuma u velikoj mjeri zavisi od Srbije i prije svega se odnose na poštovanje Dejtonskog sporazuma, saradnje sa Haškim tribunalom, rezolucije Savjeta bezbjednosti UN br. 1244 i dr.

16 Izvor podataka je statistika platnog prometa sa inostranstvom i kod prihoda nisu obuhvaćeni procijenjeni prihodi od turizma (koji su većinom u eurima).17 U cilju implementacije preporuka MMF-a, kao i zbog činjenice da se preko 80% svih plaćanja i naplata po osnovu transakcija sa inostranstvom obavlja u

eurima, prešlo se na korišćenje eura-kao izvještajne valute za praćenje platnobilansnih kretanja.


39

tekućeg računa u 2004. godini veći je za 24% u odnosu na prethodnu godinu. Na porast deficita na tekućem računu najviše je uticao porasttrgovinskog deficita tokom 2004. za 20%, koji je sa 67% pokriven sal-dima na podbilansima usluga, faktorskih dohodaka i tekućih transfera. U 2003. godini pokriće robnog deficita suficitima, ostvarenim na osta-

lim podbilansima tekućeg računa, iznosilo je 72%. Deficit tekućeg ra-čuna u 2004. godini iznosio je 9,7% procijenjenog BDP-a (-7,4% BDP u 2003). Ostvareni deficit na tekućem računu predstavlja 7,9% ukupnihtekućih transakcija sa inostranstvom, dok je 2003. predstavljao 7,3% ukupnih transakcija.

Box 1.8. Deficit tekućeg računa platnog bilansa u privredama u tranziciji

Deficit tekućeg računa je zajednička karakteristika većine zemalja u tranziciji. Na sljedećem grafikonu je prikazano stanje na te-kućem računu platnog bilansa u procentima od bruto domaćeg proizvoda u privredama u tranziciji.

Izvor: Transition Report 2004.

U periodu tranzicije, zbog ranije naslijeđenih strukturnih neusklađenosti, zatim kao posljedica stečaja i likvidacija velikih industrij-skih giganata, te nezavršenog procesa privatizacije, većinu ovih zemalja karakteriše deficit tekućeg računa platnog bilansa.

1.7.1.1. Robna razmjena

Robna razmjena Crne Gore u 2004. godini iznosla je 1,19 milijardi eura ili 32% više nego u 2003. godini. Od toga, tokom 2004. izvezeno je robe u vrijednosti od 382 miliona eura, dok je robni uvoz iznosio 812 miliona eura. Deficit na računu robne razmjene u 2004. dostigao je 431 milioneura ili 20% više u poređenju sa 2003. godinom, što čini 36% ukupne robne razmjene u 2004. ili skoro 4 procentna poena manje nego u 2003. godini. Ohrabruje podatak da je godišnji rast robnog izvoza veći za 12% od rasta uvoza. Tokom 2004. godine najviše su se uvozile robe za široku potrošnju, dok su najveći porast, posmatrajući u odnosu na 2003, zabi-lježile robe namijenjene za reprodukciju. U 2004. najviše se izvozilo u razvijene zemlje, dok je najveći uvoz bio iz zemalja u tranziciji.

Preliminarni podaci o robnom izvozu pokazuju da je tokom cijele 2004. izvezeno robe u vrijednosti od 382 miliona eura, što predstavlja godišnji porast od 41%. Prosječni mjesečni izvoz tokom 2004. godine iznosio je 32 miliona eura, dok je prosjek u 2003. bio 23 miliona eura. Osnovna karakteristika izvoza Crne Gore je nizak stepen diverzifikacije, kao i ve-liki izvoz sirovina i poluproizvoda, a mali izvoz gotovih proizvoda. Od ukupne vrijednosti izvoza 41% ili 158 miliona eura odnosi se na izvoz aluminijuma, a 27% na ostale (ocarinjene) proizvode. U 2004. godini evidentiran je porast izvoza aluminijuma od 44%, ako se posmatraju iznosi u eurima, ili 68% ako kretanja izrazimo u dolarima – prodajnoj valuti aluminijuma. Ovako visok porast izvoza je rezultat povećane pro-

40


izvodnje, kretanja cijene aluminijuma na svjetskim berzama kao i u sa-moj statističkoj evidenciji. Prosječna cijena aluminijuma u 2004. godini je iznosila 1.698 USD (oko 20% je viša nego prosječna cijena u 2003). Na osnovu robnog izvoza u Srbiju i na Kosovo, Crna Gora je prihodovala 122 miliona eura tokom 2004. godine ili 31% više nego u istom periodu 2003. godine. Izvor podataka o trgovinskim transakcijama sa Srbijom i Kosovom je platni promet sa inostranstvom.

Posmatrano po regionima, najveći izvozni partneri Crne Gore su razvijene zemlje, a zatim slijede zemlje u tranziciji i zemlje u razvoju.

Porast izvoza u Italiju, Grčku i Španiju, kao i pad izvoza u Švajcarsku je posljedica najvećeg izvoznog proizvoda Crne Gore – aluminijuma. Naime, prema carinskim deklaracijama, povećan je izvoz aluminijuma u Italiju, Grčku i Španiju, a smanjen u Švajcarsku. Izvoz aluminijuma, u ukupnom izvozu Crne Gore, u Italiju učestvuje sa 78%, dok je u uku-pnom izvozu u Švajcarsku, smanjen sa 38% na 6,6%.

U ukupnom robnom izvozu najznačajnije je učešće izvoza proizvoda svr-stanih po materijalu 185 miliona eura ili 71,3%. U okviru tih proizvoda, izvoz aluminijuma učestvuje sa 158 miliona eura ili 85,4%. Karakteristično je da u 2004. godini dolazi do pada izvoza alkoholnih pića i duvanskih

Tabela 1.12. Izvoz i uvoz po robnim sektorima SMTK* u 2004. godini u eurima

Izvor: Podaci na osnovu carinskih deklaracijaSMTK - Standardna međunarodna trgovinska klasifikacijaPodaci ne obuhvataju transakcije sa Srbijom i Kosovom

NAZIV Izvoz Uvoz

0 Hrana i žive životinje 4.116.809 87.990.083

1 Pića i duvan 9.763.717 11.055.274

2 Sirove materije,sem goriva 13.199.838 3.946.430

3 Mineralna goriva i maziva 632.160 87.180.543

4 Život. i bilj. ulja i masti 56.605 665.829

5 Hemijski proizvodi 5.912.806 51.128.981

6 Proiz. svrstani po materijalu 185.141.386 82.948.718

7 Mašine i transport.uređaji 37.293.314 161.237.685

8 Razni gotovi proizvodi 3.388.682 57.196.958

9 Drugi proizvodi i transakcije, nigdje ne pomenuti 47.605 1.900

UKUPNO 259.552.923 543.352.401

prerađevina za 15% u odnosu na 2003. godinu. Naime, tokom 2003. godine ostvaren je izvoz pića i duvana od 11 miliona eura sa učešćem od 6,13% u ukupnom izvozu, a u 2004.godine to učešće je bilo 3,76% ili 9,7 miliona eura. Ovi podaci su bazirani na carinskim deklaracijama i ne uključuju transakcije sa Srbijom i Kosovom.

Uvoz roba, u 2004. godini, iznosio je 813 miliona eura i bio je viši za 29% u odnosu na isti period 2003. godine. Prosječni mjesečni uvoz to-kom 2004. godine iznosio je 68 miliona eura, dok je u 2003. godini taj prosjek bio 52 miliona eura. U ukupnoj strukturi robnog uvoza sa 69% učestvuju robe namijenjene širokoj potrošnji, 25% su robe namijenjene reprodukciji, dok je uvoz opreme iznosio 5,4% ukupnog uvoza u 2004. godini. Najveći rast uvoza, posmatrano 2004. u odnosu na 2003. godi-nu, bilježi uvoz roba namijenjenih reprodukciji od 52%.

Kod uvoza roba, posmatrano po SMTK nomenklaturi, najviše je uvezeno proizvoda iz sektora mašine i transportni uređaji i to 161 milion eura ili 29,7% u ukupnom uvozu za 2004. godinu. Značajno mjesto u ovom sektoru čini uvoz motornih vozila (putničkih automobila i motornih vozila za prevoz robe) koji je u 2004. godini iznosio 56 miliona eura ili 35% ukupnog uvoza ovog sektora.


41

U 2004. godini, po osnovu uvoza roba iz Srbije i sa Kosova, plaćeno je 246 miliona eura što je više za 29 miliona ili 13% nego u istom periodu prošle godine. Na povećanje registrovanog uvoza iz Srbije, osim realnog povećanja robnog uvoza zbog porasta uvoznih carinskih stopa prema ostalim zemljama, uticala je i veća disciplina na finansijskom i robnomtržištu, kao i bolja evidencija robnih tokova.

Box 1.9. Aproksimacija cjenovnih odnosa razmjene

Imajući u vidu nepostojanje podataka o kretanju prosječnih uvoznih i izvoznih cijena, kao njihovu aproksimaciju možemo uze-ti aluminijum, kao najvažniji izvozni proizvod, i naftu kao najvažniji uvozni proizvod (lančane indekse kretanja cena). Možemo konstatovati da su tokom 2003. godine cjenovni odnosi razmjene uglavnom bili konstantni, dok tokom 2004. dolazi do pogorša-nja odnosa razmjene, ali situacija se popravlja u posljednja dva mjeseca.

Izvor: Cijene na svjetskim berzama

Ipak, treba imati u vidu i jedno veliko ograničenje ove analize, to jest činjenicu da je nafta imala vrlo dinamičan rast tokom 2004. godine, koji nijesu imali ostali uvozni proizvodi.

Tabela 1.13. Uvoz robe iz Srbije i sa Kosova, u 000 eura

Izvor: Statistika platnog prometa sa inostranstvom CBCG

Vrsta robe I-XII 2003. I-XII 2004. Učešće Index

Reprodukcija 48.573 53.823 21,9% 110.8

Široka potrošnja 159.559 181.778 74,0% 113.9

Oprema 8.677 10.163 4,1% 117.1

Ostalo 3 28 0,0% 933.3

Ukupno 216.812 245.792 100,00 113.4

U strukturi robnog uvoza iz Srbije i sa Kosova najveće učešće imaju robe široke potrošnje sa 74% ili 182 miliona eura, zatim slijedi roba namijenjena za reprodukciju sa 22% ili 54 miliona eura, te oprema sa 4%.

42


Box 1.10. Statistika robne razmjene

Važnost dobre statistike robne razmjene sa inostranstvom proizilazi iz važnosti koju ova djelatnost zauzima u privredi Crne Gore. Statistika je od primarnog značaja za brojne institucije koje kreiraju privrednu politiku. Na osnovu tih podataka sprovode se ana-lize i istraživanja, pripremaju multilateralni i bilateralni pregovori, određuje se kreditni rejting zemlje, prati povećanje, odnosno, smanjenje materijalnih resursa zemlje. Izvor su za izračunavanje bruto domaćeg proizvoda i platnog bilansa, kao i za razne pro-jekcije. U zemljama EU izuzetno se veliki značaj pridaje dobroj statističkoj evidenciji ovih tokova. Za Crnu Goru, kao zemlju koja nema sopstvenu valutu i stoga ima veoma ograničene monetarne instrumente, kvalitetno praćenje ovih tokova je veoma bitno, čak bitnije nego za neku drugu zemlju koja ima sopstvenu valutu.

Osnovni izvor podataka, za statistiku robne razmjene, jesu carinske deklaracije o uvozu i izvozu robe, a za prikupljanje i kontrolu tačnosti ovih deklaracija odgovorna je carina. Ukoliko se one dobro ne popunjavaju kvalitet podataka će biti loš, kao i sama sta-tistika koja se radi na osnovu takvih podataka.

Do 1.4.2003. u SiCG je postojala jedinstvena carinska služba, koja je na nivou Zajednice prikupljala podatke o robnim tokovima i proslijeđivala ih Saveznom zavodu za statistiku na dalju obradu. Obrađeni podaci, od strane SZS, slati su daljim korisnicima. U Crnoj Gori to je bila CBCG gdje su podaci kontrolisani na osnovu tada postojećih prijava o uvozno-izvoznim poslovima. Od aprila 2003. godine uvodi se novi carinski zakon, u cilju usklađivanja sa evropskim standardima, i uspostavljaju se dvije carinske upra-ve. Podaci o robnim transakcijama Crne Gore prikupljaju se u Upravi carina Crne Gore i distribuiraju korisnicima. »Sirovi« podaci se više ne šalju na statističku obradu u SZS, a prijave o spoljnotrgovinskim poslovima su ukinute. CBCG je bila prinuđena, u cilju praćenja platnobilansnih kretanja, da kao prelazno rješenje (dok se neka druga institucija ne osposobi za obradu ovih podata-ka) direktno preuzima podatke od carine. Međutim, u Crnoj Gori još uvijek ne postoji institucija koja će na statistički kvalitetan način obrađivati ove podatke. Sama obrada podataka robne razmjene sa inostranstvom spada u najsloženije metodološke i pro-gramske zahvate koji se izvode u statistici. Naime JCD (jedinstvena carinska deklaracija) je izuzetno složene strukture i njen slog sadrži preko 500 obilježja za svaki JCD, od kojih su neka bitna za statistiku, a druga za sami carinski postupak. CBCG je nekoliko puta skretala pažnju na ozbiljnost ovoga problema i organizovala niz sastanaka sa institucijama koje su neposredno vezane za izradu i korišćenje ovih podataka.

Kvalitet, kako ulaznih podataka (kvaliteta popunjavanja JCD – sam Pravilnik o obliku, sadržaju, načinu podnošenja i popunja-vanja carinske deklaracije i zbirne prijave – donesen 21. marta 2003, je već dva puta korigovan), tako i njihove obrade, nije na zadovoljavajućem nivou što dovodi do zamagljene slike zbivanja u ovoj oblasti, i otežava analizu privrednih kretanja.

1.7.1.2. Usluge

Saldo usluga u 2004. godini je pozitivan i iznosio je 140 miliona eura, i veći je od suficita koji je ostvaren u istom periodu 2003. godine za 28miliona eura ili 25%.

Kod usluga registrovan je rast suficita u oblasti transportnih usluga iturizma.

Saldo ostalih usluga u 2004. godini bio je negativan u iznosu od 30 miliona eura, i veći je u odnosu na prethodnu godini za 11 miliona eura ili 56 %.

Saldo roba i usluga tokom 2004. godine bio je negativan i iznosio je 291 milion eura, što predstavlja povećanje od 17,5% u odnosu na isti period 2003. godine.


43

1.7.1.3. Dohodak

Treći podbilans bilansa tekućih transakcija čine prihodi i rashodi ostva-reni po osnovu vlasništva nad faktorima proizvodnje. Prihodi po ovom osnovu, u 2004. godini, ostvareni su u iznosu od 152 miliona eura, što je porast za 27 miliona eura ili 22% u odnosu na isti period 2003. godi-ne. Rashodi po osnovu dohotka u posmatranom periodu 2004. godine iznosili su 49 miliona eura, što je više za 23 miliona ili 89% nego u istom periodu 2003. godine. Saldo dohotka u 2004. godine bio je pozitivan i iznosio je 104 miliona eura, što je za 4 miliona ili 4% više od suficitaostvarenog u 2003. godini.

1.7.1.4. Tekući transferi

Tekući transferi su četvrti podbilans tekućeg bilansa, a njihova osnovna stavka su pomoć i pokloni. U ovom periodu zabilježen je priliv pomoći u iznosu od 55 miliona eura, što je na nivou prošlogodišnjeg iznosa pomoći. Saldo tekućih transfera u 2004. godini bio je pozitivan i iznosio je 44 miliona eura, što je manje za 1,9 miliona nego u 2003. godini.

Tabela 1.14. Strane direktne investicije u Crnoj Gori, u 000 eura

Izvor: Statistika platnog prometa sa inostranstvom CBCG

1.7.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija

U okviru kapitalno-finansijskog bilansa ostvareno je povećanje ostalihinvesticija, te stranih i portfolio investicija.

Vrijednost neto direktnih investicija u 2004. godini iznosila je 50 mili-ona eura ili 29% više nego tokom 2003. godine. Tokom 2004, najviše je ulagano u oblasti uslužnih djelatnosti 73%, a zatim slijedi prodaja nekretnina sa 21% (12% u 2003. godini). Priliv stranih direktnih inve-sticijaje tokom 2004. godine bio niži od očekivanog što ukazuje da Crna Gora još uvijek ne predstavlja dovoljno privlačno mjesto za te investi-tore. (Prilog 1, tabela 13).

Kod ostalih investicija došlo je do porasta zajmova za 61 milion eura, tako da su u 2004. godini iznosili 176 miliona eura. U posmatranom periodu 2004. godine otplaćeno je zajmova u vrijednosti od 78 milion aeura ili 10 miliona više nego u istom periodu 2003.

Neto strana aktiva banaka, krajem decembra 2004, bila je negativna i iznosila je 19 miliona eura. Posmatrajući decembar 2003. to predstavlja

Vrsta ulaganja 2004. 2003.

Prodaja nekretnina 10.626 5.306

Ulaganje stranog kapitala u proizvodne djelatnosti 2.274 2.157

Ulaganje stranog kapitala u uslužne djelatnosti 37.671 24.235

Ulaganje stranog kapitala u finansijske organizacije 1.239 12.091

UKUPNO 51.810 43.789

Tabela 1.15. Bilans plaćanja, u 000 eura

Izvor: CBCG

I-XII 2003. I-XII 2004. Index I-XII 2004/I-XII 2003. Razlika

Tekuće transakcije -101.986 -142.968 140.2 -40.982

Kapitalne i finansijske transakcije 133.030 170.905 128.5 37.875

Neto greške i omaške 31.044 27.937

44


smanjenje za 32 miliona eura. Istovremeno, rezerve CBCG na inoraču-nima u decembru 2004. godine bile su veće za 15 miliona eura nego u istom mjesecu 2003.

Box 1.11. Metodološke napomene o platnom bilansu

Bilans plaćanja sastavlja se u skladu sa metodologijom koju je preporučio Međunarodni monetarni fond (Balance of payments Manual 1993). Izvori podataka su: podaci Uprave carina Crne Gore, MONSTAT-a, Elektroprivrede Crne Gore, Ministarstva finansi-ja, poslovnih banaka i CBCG. Bilans plaćanja se iskazuje u eurima i američkim dolarima. Pri sastavljanju bilansa plaćanja u obje izvještajne valute koriste se identični izvori podataka, te isti način obuhvata transakcija. Preračunavanje vrijednosti transakcija iz originalnih valuta u izvještajne valute obavlja se: primjenom srednjih kurseva CBCG na dan transakcije, primjenom mjesečnih i godišnjih srednjih prosječnih kurseva CBCG, primjenom srednjeg dnevnog kursa na kraju perioda kod procjene transakcija čija se razlika stanja prati.

Na tačnost podataka korišćenih za kompilaciju Platnog bilansa utiče i dalje prisutni značajni udio sive ekonomije, odnosno odvi-janje značajnog broja transakcija u gotovinskim plaćanjima, koje u postojećim uslovima nije moguće registrovati. Očekuje se da će se, donošenjem novog zakona o tekućim i kapitalnim transakcijama sa inostranstvom, odnosno usvajanjem podzakonskih akata koja bi trebala kvalitetnije obuhvatiti oblast registrovanja novčanih tokova, kako po računima tako i gotovinskih, povećati kvalitet i obuhvatnost potrebnih podataka, a samim tim će se smanjiti stavka neto greški i omaški.

Robni izvoz i uvoz prati se na osnovu podataka Uprave carina Crne Gore, izuzev robnog toka sa Srbijom i Kosovom koji se prati na osnovu izvještaja poslovnih banaka. Izvor podataka o robnoj razmjeni Crne Gore sa inostranstvom (izuzev sa Srbijom i Kosovom) do 1. aprila 2003. godine predstavljali su podaci Savezne uprave carina (preko Saveznog zavoda za statistiku i NBJ) koji su dalje obrađivani u CBCG. Od aprila 2003. godine koriste se direktno podaci Uprave carina Crne Gore. Kod evidencije transportnih uslu-ga koriste se podaci banaka o ostvarenom platnom prometu sa inostranstvom.

Do podataka o prihodima od turizma dolazi se na osnovu broja noćenja (podatak MONSTAT-a) i procijenjene prosječne dnevne potrošnje dok se podaci o rashodima za turizam dobijaju na osnovu ostvarenog platnog prometa sa inostranstvom. Smatramo da ovaj način koji se do sada primjenjivao nije dovoljno kvalitetan, i kao takav utiče na tačnost podataka u platnom bilansu.

Finansijske usluge (usluge osiguranja i reosiguranja, zastupnička i posrednička provizija i provizija i troškovi u bankarskom po-slovanju) se prate na osnovu statistike platnog prometa sa inostranstvom. Ostale usluge obuhvataju investicione radove u ino-stranstvu, PTT i komunikacijske usluge, špediterske usluge, troškove izdržavanja predstavništava, kompjuterske i informacione usluge, autorska prava i honorare od izdavanja dozvola i ostale poslovne usluge. Podaci o njima se dobijaju iz statistike platnog prometa sa inostranstvom, a na osnovu izvještaja banaka.

Račun dohotka uključuje podatke iz statistike platnog prometa sa inostranstvom o kompenzacijama zaposlenima, plaćanjima i naplatama po osnovu kamata, plaćenim i naplaćenim dividendama. Izvor podataka su izvještaji banaka. Ovim računom su obuhvaćene i penzije koje su, metodološki posmatrano, transferi, ali zbog nemogućnosti banaka da posebno evidentiraju ovaj osnov, vodimo ih zajedno sa ostalim primanjima. Na godišnjem nivou je urađena korekcija kako prihoda tako i rashoda ovog ra-čuna. Naime, po osnovu Uputstva o načinu obavljanja platnog prometa sa inostranstvom osnov 897-podignuta efektiva i izda-ti nostro čekovi sa deviznih računa domaćih lica, bilježeni su kao odliv deviznih sredstava iz zemlje, što je faktički i bio slučaj do uvođenja eura, jer su se devizama mogla vršiti plaćanja jedino u inostranstvu. Međutim, sa uvođenjem eura ustanovljeno je da se, gotovo, sav taj novac troši u zemlji. Takođe, osnov 797-položena efektiva i čekovi na devizne račune domaćih fizičkih lica, u sa-

Tokom 2004. godine, neto greške i omaške iznosile su 28 miliona eura što svjedoči o poboljšanju statističkog obuhvata u oblasti platnog bi-lansa tokom predhodne godine.


45

dašnjoj situaciji predstavlja polaganje sredstava, kojima rezidentni raspolažu, na sopstvene devizne račune-što nije predmet platnobilansne statistike.

Tekući transferi obuhvataju podatke statistike platnog prometa sa inostranstvom, podatke Ministarstva finansija i procjene ne-registrovanih transfera.

Direktne i portfolio investicije prate se na osnovu podataka statistike platnog prometa sa inostranstvom i sprovedenih anketa. Ostala ulaganja obuhvataju priliv i odliv po osnovu kredita i osnov njihove evidencije jeste statistika platnog prometa i statisti-ka kreditnih odnosa sa inostranstvom CBCG.

Izvor podataka za ostale investicije jeste statistika platnog prometa sa inostranstvom CBCG. U okviru zajmova i otplate zajmova obu-hvaćeni su krediti i depoziti, do usvajanja novog uputstva o praćenju prometa sa inostranstvom kada će se to voditi odvojeno.

2. BANKARSKI SISTEM U CRNOJ GORI

BANKARSKI SISTEM U CRNOJ GORI

49

2.1.1. Vlasnička struktura banaka

Ukupni kapital banaka u Crnoj Gori na dan 31.12.2004. godine iznosio je 90,8 mil. eura. U odnosu na prethodnu godinu, ukupan kapital banaka se povećao za 1,6 mil. eura, odnosno stopa rasta je iznosila 1,76%. Po-većanje ukupnog kapitala, rezultat je novih emisija akcija kod pet ba-naka (Hipotekarna banka, Pljevaljska banka, Nikšićka banka, Oportu-nity banka i Komercijalna banka Budva), kao i ostvarene dobiti na kraju 2004. godine kod devet banaka. Ako se izuzme pad kapitala Hipotekarne banke, ukupan kapital banaka na godišnjem nivou ostvaruje rast od 8,8 mil. eura, odnosno rast po stopi od 16,63%.

2.1. Struktura bankarskog sistema u Crnoj Gori

Tabela 2.1. Struktura vlasništva kapitala

* Preduzeća u kojima država još uvijek ima značajno upravljačko učešće

Redni broj Banka

Državno učešće u akcijskom kapitalu Učešće privatnih lica u akc. kapit.

Učešće stranih lica u akc.kapit. Akcijski

kapitalUkupni kapital

Direktno Indirek.* Iznos % Iznos % Iznos %

1. Hipotekarna banka 3.88 22.25 3,514 26,13 9,577 71,21 358 2,66 13,449 7,869

2. Podgorička banka 55.32 20.31 5,880 75,63 1,895 24,37 - - 7,775 16,150

3. Montenegrobanka - 3.42 139 3,42 205 5,06 3,713 91,52 4,057 12,556

4. Crnogorska kom. banka - 11.80 1,319 11,80 4,917 44,00 4,940 44,20 11,176 13,581

5. Euromarket banka - - - - - - 7,133 100,00 7,133 8,599

6. Pljevaljska banka - 32.00 1,669 32,00 3,548 68,00 - - 5,217 5,922

7. Nikšićka banka 26.70 37.20 3,135 63,90 1,771 36,10 - - 4,906 5,379

8. Atlasmont banka 19.18 6.22 1,304 25,40 3,831 74,60 - - 5,135 6,856

9. Opportunity banka - - - - - - 7,000 100,00 7,000 8,094

10. Komercijalna banka - - - - 5,530 100,00 - - 5,530 5,760

UKUPNO 16,961 23,76 31,274 43,81 23,144 32,42 71,378 90,766

Na kraju 2004. godine u strukturi kapitala bankarskog sistema domi-nira privatno vlasništvo. Država je (direktno i indirektno) bila vlasnik 25,76% kapitala, domaći privatni kapital je 36,35%, a kapital iz ino-izvora 37,89%. Država je i dalje većinski vlasnik kod dvije banke: Po-dgoričke i Nikšićke.

Vlasnička struktura ukupnog kapitala u odnosu na kraj 2003. godine nije značajnije promijenjena, što se može videti i iz podataka tabele 2.2.

50


Tabela 2.2. Promjene u strukturi vlasništva banaka

GodinaDržavno učešće u ukupnom kapitalu

Učešće domaćih privatnih lica u kapitalu

Učešće stranih lica u ukupnom kapitalu UKUPNO

Iznos % Iznos % Iznos %

2001. 19,838 43 18,620 41 7,411 16 45,869

2002. 17,582 31 24,600 44 14,301 25 56,483

2003. 14,869 23 29,143 44 21,771 33 65,783

2004. 23,376 26 32,994 36 34,396 38 90,766

Indeks 2001/2004. 118 60 177 88 464 238 198

Napomena: Podatak o državnom učešću u ukupnom kapitalu za 2001. godinu ne uključuje Montenegrobanku koja je u tom periodu bila dominantno državna banka.

Graf. 2.1. Struktura vlasništva ukupnog kapitala

Graf. 2.2. Vlasnička struktura akcijskog kapitala po bankama


51

2.1.2. Tržišno učešće

U 2004. godini je zabilježen rast koncentracije u sistemu u odnosu na 2003. godinu. Tri najveće banke u sistemu su raspolagale sa 60% ukupnog finansijskog potencijala. Ove banke su odobrile 58% ukupnoodobrenih kredita i prikupile su 64% svih depozita. Kapital kod ovih banaka čini 45% ukupnog kapitala svih banaka. Ukrupnjavanje ban-karskog sektora se očekuje i u budućem periodu što dodatno može povećati koncentraciju.

Tabela 2.3. Tržišno učešće banaka

Tržišno učešće u %

Aktiva Krediti Depoziti Kapital

2001. 2002. 2003. 2004. 2001. 2002. 2003. 2004. 2001. 2002. 2003. 2004. 2001. 2002. 2003. 2004.

1 banka 33 23 27 31 40 34 26 27 44 30 33 38 28 19 17 17

3 banke 72 62 59 60 79 69 61 58 87 72 67 64 66 47 48 46

5 banaka 86 80 78 77 91 76 77 76 94 86 85 82 86 69 71 69

7 banaka 92 91 90 91 96 87 89 90 98 95 94 94 97 82 85 83

Podaci za 2001. godinu o koncentraciji dati su sa presjekom na kraj godine, pri čemu je slika koncentracije unutar bankarskog sektora po svakom od parametara znatno nepovoljnija prije uvođenja privremene uprave u Montenegrobanku, tokom 2001. godine.

2.2.1. Bilansna suma banaka

Bilansna suma crnogorskih banaka 31.12.2004. godine iznosila je 444,4 mil. eura (tabela 2.4.). Najveću bilansnu sumu imala je Crnogorska ko-mercijalna banka koja je predstavlja 30% ukupne aktive svih banaka. Tržišno učešće Montenegrobanke, koja je po veličini potencijala druga banka u sistemu, iznosi 16%. Pad tržišnog učešća u ukupnoj bilansnoj sumi u jednogodišnjem periodu ostvaruju četiri banke.

Sve banke, osim Hipotekarne, ostvaruju rast bilansne sume u jedno-godišnjem periodu. Najveći nominalni rast bilansne sume u jednogo-dišnjem periodu ostvarila je Crnogorska komercijalna banka i to za 43 mil. eura, odnosno procentualno za 46%, zatim Montenegrobanka za 33 mil. eura, odnosno za 91%. Značajniji procentualni rast bilansne sume ostvarile su i Komercijalna banka Budva, Opportunity banka i Euromarket banka.

Ukupna bilansna suma bankarskog sektora je u 2004. godini, u odnosu na kraj prethodne godine, porasla za 27,05% (tabela 2.5).

2.2. Poslovanje banaka u 2004. godini

2.2.2. Aktiva agregatnog bilansa banaka u Crnoj Gori

U strukturi agregatnog bilansa stanja bankarskog sektora krediti pred-stavljaju 63,24% ukupne aktive i porasli su u odnosu na kraj prethodne godine za 80,86 mil. eura ili po stopi od 40,30%, a u odnosu na kraj 2001. godine za 127,08%. Kada se isključe banke koje su u stečaju, li-kvidaciji ili su likvidirane, a koje su poslovale u 2001. godini, realni rast kreditnog portfolia je 334%.

Poslije kredita i poslova lizinga najznačajniju stavku aktive agregatnog bilansa čine novčana sredstva. Njihovo učešće u ukupnoj aktivi izno-si 24,21%. Nivo novčanih sredstava u odnosu na kraj 2003. godine je smanjen za 12,04% što je znatno manje od iznosa njihovog smanje-nja tokom 2003. godine (31,49%). Pad novčanih sredstava u strukturi bilansa banaka je posljedica povećanja bilansa i ekspanzivne kreditne aktivnosti.

52


Tabela 2.5.Agregatni bilans stanja

Tabela 2.4. Bilansna suma banaka

Red. br. Naziv Banke

Bilansna suma % promjena

2003-2004.

Tržišno učešće

31.12.2002. 31.12.2003. 31.12.2004. 31.12.2002. 31.12.2003. 31.12.2004.

1. Hipotekarna banka 79,007 60,232 31,827 -47,16 23.21 17.22 7.16

2. Podgorička banka 70,247 53,263 59,015 10,80 20.63 15.23 13.28

3. Montenegrobanka 24,212 36,045 68,889 91,12 7.11 10.31 15.50

4. Crnogorska kom. banka 62,286 93,432 136,863 46,48 18.29 26.71 30.80

5. Euromarket banka 21,795 29,015 43,158 48,74 6.40 8.30 9.71

6. Pljevaljska banka 16,390 9,242 11,555 25,03 4.82 2.64 2.60

7. Nikšićka banka 10,915 13,681 13,753 0,53 3.21 3.91 3.09

8. Komercijalna banka 0 11,363 17,985 58,28 0 3.25 4.05

9. Atlasmont banka 35,816 26,410 35,531 34,54 10.52 7.55 8.00

10. Opportunity banka 11,354 17,078 25,797 51,05 3.33 4.88 5.81

11. Ekos banka 8,452 0 0 0 2.48 0 0

12. Beranska banka 0 0 0 0 0 0 0

13. Jugobanka 0 0 0 0 0 0 0

14. Banka za razvoj 0 0 0 0 0 0 0

UKUPNO 340,474 349,761 444,373 27,05 100.00 100.00 100.00

Red.br.

OPIS 2001. 2002. 2003. 2004.Nom. rast u % (2003/2004)

Struktura u %

1. Novčana sredstva i računi depozita kod depoz. inst. 116,752 140,163 96,030 107,596 12,04 24,21

2. Aktiva za trgovinu 2,098 138 23 0 -100,00 0,00

3. Plasmani drugim bankama 1,261 396 0 0 0,00 0,00

4. Krediti i poslovi lizinga 123,957 124,845 200,626 281,482 40,30 63,34

5. Hartije od vrijednosti koje se drže do dospijeća 903 5,047 16,010 18,768 17,23 4,22

6. Poslovni prostor i ostala fiksna aktiva 8,009 21,982 24,178 22,503 -6,93 5,06

7. Stečena aktiva 1,934 14,268 6,447 5,071 -21,34 1,14

8. Ulaganja u kapital drugih pravnih lica 4,311 5,852 5,685 5,441 -4,29 1,22

9. Ostala aktiva 116,345 41,855 10,431 17,424 67,04 3,92

10. Minus: Rezerve za potencijalne gubitke 8,435 14,072 9,669 13,912 43,88 -3,13

11. UKUPNA AKTIVA 367,135 340,474 349,761 444,373 27,05 100,00

12. Depoziti 148,185 205,536 211,004 273,195 29,47 61,48

13. Uzete pozajmice od drugih banaka 1,488 4,913 19,248 0 -100,00 0,00

14. Obaveze po uzetim kreditima i pozajmicama 54,192 9,274 17,390 54,213 211,75 12,20

15. Obaveze prema Vladi 1,342 2,768 5,170 5,328 3,06 1,20

16. Ostale pozajmice - dospjele obaveze 99 0 0 0 0,00 0,00

17. Rezerve 0 0 0 3,116 - 0,70

18. Ostale obaveze 107,408 40,035 7,751 17,755 129,07 4,00

19. Subordinisani dugovi 0 0 0 0 0,00 0,00

20. UKUPNE OBAVEZE 312,714 262,526 260,563 353,607 35,71 79,57

21. Povlašćene akcije 0 3,195 3,000 3,000 0,00 0,68

22. Obične akcije 45,870 53,291 62,783 68,378 8,91 15,39

23. Emisione premije 0 0 42 42 0,00 0,01

24. Neraspoređena dobit/gubitak i rezerve kapitala 10,905 9,344 18,076 8,610 -52,37 1,94

25. Ostali kapital -2,354 12,118 5,297 10,736 102,68 2,42

26. UKUPAN KAPITAL minus 23 i 24 ako je gubitak 54,421 77,948 89,198 90,766 1,76 20,43

27. UKUPNA PASIVA (19+25) 367,135 340,474 349,761 444,373 27,05 100,00


53

Graf. 2.3. Struktura aktive agregatnog bilansa banaka

Od ostalih stavki aktive, hartije od vrijednosti koje se drže do dospije-ća bilježe konstantan rast od 17,23% u odnosu na kraj 2003. godine. Isto se može konstatovati i za rast rezervacija za potencijalne gubitke po stavkama aktive. Ove rezervacije su tokom 2004. godine porasle u odnosu na kraj 2003. godine za skoro 44% kao posljedica kvalitetnijeg mjerenja rizika koji se odnosi na pozicije aktive.

2.2.3. Struktura kredita

Krediti banaka čine najznačajniju stavku aktive. Ukupni krediti bana-ka u posljednjem kvartalu 2004. godine porasli su za 81 mil. eura, i taj rast čini više od polovine ukupnog rasta kredita u jednogodišnjem uporednom periodu.

Graf. 2.4. Kretanje ukupnih kredita

54


Ročna struktura

Kratkoročni krediti banaka čine 60,49% ukupno odobrenih kredita. U proteklih godinu dana evidentan je pad kratkoročnih, odnosno rast

Tabela 2.6. Krediti, potraživanja po poslovima lizinga i dospjela potraživanja

Napomena: Zbog izmjena Odluke o izvještajima koje banke dostavljaju CBCG, za 2004. godinu, u okviru ove tabele nije dat pregled dospjelih potraživanja

R. br.

OpisKratkoročni < 1g. Dugoročni > 1g.

Dospjela potraživanja i plaćene-pozvane VO

UKUPNO

2001. 2002. 2003. 2004. 2001. 2002. 2003. 2004. 2001. 2002. 2003. 2004. 2001. 2002. 2003. 2004.

1 Krediti i pot. od Vlade RCG 9,791 16,302 16,257 7,458 3,741 181 239 1,705 517 0 0 - 14,049 16,483 16,496 9,163

2 Organi i organizacije RCG 1,691 2,008 3,042 7,594 0 0 1,597 9 0 0 0 0 1,691 2,008 4,639 7,603

3 Opštine 0 2,595 2,451 4,720 0 174 144 4,715 0 130 0 0 0 2,899 2,595 9,435

4 Privre. dru. u već. drž. vlas. 2,156 9,234 9,596 7,975 7,088 1,952 2,465 2,571 0 77 253 0 9,244 11,263 12,314 10,546

5 Privredna dr. u priv. vlasn. 37,373 51,768 75,855 100,868 11,528 12,741 26,040 59,416 15 1,328 2,715 0 48,916 65,837 104,610 160,284

6 Preduzetnici 0 937 6,228 2,188 0 890 1,745 3,580 0 44 125 0 0 1,871 8,098 5,768

7 Banke 0 688 1,570 1,000 0 0 0 - 0 0 0 - 0 688 1,570 1,000

8 Finansijske institucije 57 570 130 2,854 0 0 0 - 0 0 0 - 57 570 130 2,854

9 Neprofitne organizacije 0 37 70 180 0 0 5 - 0 0 0 - 0 37 75 180

10 Fizička lica 4,793 12,725 32,292 34,347 1,500 9,303 16,939 39,150 24 166 637 0 6,317 22,194 49,868 73,497

11 Kreditne kartice 0 0 0 894 0 0 0 - 0 0 0 - 0 0 0 894

12 Ostalo 2,225 204 78 182 1,725 791 153 76 0 27 0 0 3,950 1,022 231 258

UKUPNO 58,086 97,068 147,569 170,260 25,582 26,032 49,327 111,222 556 1,772 3,730 0 84,224 124,872 200,626 281,482

Tabela 2.7. Ročna struktura kredita

Red. br.

OpisKratkoročni

< 1 god.Dugoročni

> 1 god.Ukupno

%učešća

1 2 3 4 6 7

1. Krediti Vladi 7,458 1,705 9,163 3,26

2. Vladine agencije 146 0 146 0,05

3. Fondovi 7,448 9 7,457 2,65

4. Opštine (javne organizacije) 4,720 4,715 9,435 3,35

5. Privredna druš. u već. drž. vlasn. 7,975 2,571 10,546 3,75

6. Privredna druš. u priv.vlasn. 100,868 59,416 160,284 56,94

7. Preduzetnici 2,188 3,580 5,768 2,05

8. Banke 1,000 - 1,000 0,36

9. Finansijske institucije 2,854 - 2,854 1,01

10. Neprofitne organizacije 180 - 180 0,06

11. Fizička lica 34,347 39,150 73,497 26,11

12. Kreditne kartice 894 - 894 0,32

13. Ostalo 182 76 258 0,09

14. UKUPNO 170,260 111,222 281,482 100

dugoročnih kredita. Na kraju 2003. godine kratkoročni krediti su činili 73,55% kreditnog portfolia.


55

Graf. 2.5. Ročna struktura kredita

Graf. 2.6. Rast kratkoročnih i dugoročnih kredita po djelatnostima

56


Struktura po sektorima

Najznačajniji korisnici kredita u 2004. godini su, kao i u 2003, privredna društva u većinskom privatnom vlasništvu i fizička lica. Ove dvije kate-gorije korisnika koriste 83% svih odobrenih kredita na nivou sistema i one su na dan 31.12.2003. godine imale udio od 77% u ukupnim kre-

ditima. Učešće kredita odobrenih privrednim društvima u većinskom državnom vlasništvu i kredita Vladi RCG u ukupnim kreditima opada u jednogodišnjem periodu.

Box 2.1. Sektorska dinamika odobrenih kredita

U periodu od 31.12.2003. godine do 31.12.2004. godine, krediti po nosiocima pokazuju neujednačenu dinamiku. Najveći nominalni rast u iznosu od 55.674 hilj. eura ostvaruju krediti privrednim društvima u privatnom vlasništvu, dok je njihovo učešće u ukupno odobrenim kreditima povećano za 4,8%. Plasmani fizičkim licima u ovom periodu su povećani za 23.629 hilj. eura, odnosno, bi-lježe rast po stopi od 47%. Istovremeno, njihovo učešće u ukupnim kreditima se povećalo sa 24,86% na 26,11%. Praksa odobra-vanja i obezbjeđenja kredita fizičkim licima u bankama, s obzirom na njihovo učešće u ukupnim kreditima, jeste zadovoljavaju-ća. Krediti privrednim društvima u većinskom državnom vlasništvu na dan 31.12.2004. godine iznosili su 10.546 hilj. eura. Ovi krediti bilježe nominalan pad u jednogodišnjem periodu od 1.768 hilj.eura, odnosno, procentualni pad od 14%. Njihovo učešće u ukupnim kreditima takođe opada sa 6,14% na 3,75%.

Iz grafičkih prikaza dinamike kreditiranja po privrednim sektorima ja-sno je da bankarski sektor nema dovoljno diverzifikovan portfolio poovom kriterijumu.


57

Struktura po privrednim djelatnostima

Kreditna aktivnost u 2003. godini dominantno je usmjerena ka trgovini, administraciji i uslugama i građevinarstvu.

Najdinamičniji rast u četvorogodišnjem periodu bilježe krediti odobreni trgovini i stanovništvu. Dok se sektor stanovništva u agregatnom bilansu

Graf. 1. Struktura kredita po sektorima

Tabela 2.8. Pregled koncentracije kredita po djelatnostima/granama

R.b. Grupe zajmoprimaca 2001. % 2002. % 2003. % 2004. % Index

1. Poljoprivreda, lov, ribolov i dr. 2,002 2,38 2,742 2,20 5,525 2,75 4,758 1,69 86.12

2. Rudarstvo 6,900 8,19 3,303 2,65 3,923 1,96 1,299 0,46 33.11

3. Energetika 1,758 2,09 3,383 2,71 7,586 3,78 4,984 1,77 65.70

4. Gradjevinarstvo 5,005 5,94 7,532 6,03 10,471 5,22 14,240 5,06 135.99

5. Trgovina 26,672 31,67 31,966 25,60 73,025 36,40 116,861 41,52 160.03

6. Usluge, turizam, ugostiteljstvo 4,317 5,13 7,619 6,10 12,304 6,13 16,933 6,02 137.62

7. Transport, skladištenje, komunikacije 1,860 2,21 3,389 2,71 7,972 3,97 5,982 2,13 75.06

8. Finansije 7,968 9,46 8,369 6,70 15,825 7,89 9,520 3,38 60.16

9. Trgovina nekretninama 0 0,00 10 0,01 216 0,11 995 0,35 460.65

10. Administracija 9,813 11,65 15,462 12,38 5,910 2,95 12,935 4,60 218.87

11. Stanovništvo 6,317 7,50 22,194 17,77 49,868 24,86 73,815 26,22 148.02

12. Ostalo 11,612 13,79 18,903 15,14 8,001 3,99 19,160 6,81 239.47

UKUPNO 84,224 100% 124,872 100% 200,626 100% 281,482 100% 140.30

bankarskog sektora ispoljava kao neto davalac sredstava (depoziti ovog sektora u odnosu na kredite su veći na kraju 2004. godine za 5.467 hilj. eura), sektor trgovine se ispoljava kao neto primalac sredstava (krediti odobreni ovom sektoru su u odnosu na depozite veći u prosjeku u toku 2004. godine za 37.021 hilj. eura).

58


2.2.4. Pasiva agregatnog bilansa banaka

Struktura izvora sredstava u agregatnom bilansu bankarskog sektora konstantno se mijenja u korist trajnijih izvora sredstava.

Graf. 2.7. Struktura kredita po granama/djelatnostima

Graf. 2.8. Struktura izvora agregatnog bilansa

Najznačajniju stavku predstavljaju depoziti koji su svoje učešće u izvorima sredstava od 2001. godine povećali za 52,32% (sa 40,36% na 61,48%). U odnosu na kraj 2003. godine, depoziti su porasli za 29,47% što je im-presivniji rast u odnosu na rast koji su ostvarili tokom 2003. godine.


59

U četvorogodišnjem periodu najznačajniji pad u strukturi izvora bankar-skog sektora odnosi se na stavku “ostale obaveze” koja je smanjenja za 86,34%. U okviru ove stavke do kraja 2003. godine su se nalazile iska-zane obaveze prema “starim deviznim štedišama” koje je tada preuzela država i koje su izmještene iz bilansa pet banaka.

Tokom 2004. godine u strukturi izvora banaka značajno su porasle oba-veze po uzetim kreditima i pozajmicama za 211,75%. Od 2001. godine prostim uvidom u agregatni bilans banaka čini se da su ovi izvori čak manji nego u 2001. godini po svom učešću. Ovaj privid se pojavljuje zbog toga što su tokom 2001. godine u bilansu Montenegrobanke, koja je tada bila pod privremenom upravom, evidentirane određene obaveze po kreditima čiji status nije bio jasan sa pravnog stanovišta i koje su kasnije, tokom 2002. godine, po završetku privremene upra-ve, izmještene iz bilansa ove banke na osnovu odluka Vlade RCG u cilju njene privatizacije.

Ukupni kapital u okviru bankarskog sektora je tokom 2004. godine u poređenju sa 2003. godinom porastao za 1,76%. U okviru kategorije ka-pital, najznačajniji rast bileži stavka “ostalog kapitala” koja je porasla za 102,68% i u okviru koje su knjigovostveno evidentirane rezerve kapitala.

Tabela 2.9. Nivo depozita i njihov rast

U ukupnom četvorogodišnjem periodu kapital bankarskog sektora je porastao apsolutno posmatrano za 36.345 hilj. eura, odnosno po stopi od 66,78 %. Istovremeno je njegovo učešeće u strukturi izvora sredsta-va poraslo za 37,8% na kraju 2004. godine u poređenju sa krajem 2001. godine. Rast kapitala je realno, kako sa stanovišta njegove veličine tako sa stanovišta njegovog učešća u strukturi izvora, još veći, imajući u vidu da kod pojedinih banaka u 2001. godini nad kojima su kasnije otvoreni postupci stečaja i likvidacije, kapital nije bio adekvatno iskazan.

2.2.5. Struktura depozita kod banaka

Kamatonosni depoziti banaka na dan 31.12.2004. godine iznosili su 273 miliona eura. U odnosu na prethodnu godinu, ukupni depoziti su pove-ćani za 62.191 hilj. eura, odnosno ostvarili su rast od 29,47%. U okviru ukupnih depozita, kamatonosni depoziti su predstavljali 77,29% uku-pnih depozita. Učešće kamatonosnih depozita u ukupnim depozitima u odnosu na kraj 2003. godine je povećano za 19,64%, što je posljedi-ca pojačane konkurencije na bankarskom tržištu. Na kraju 2001. godine skoro svi depoziti su bili nekamatonosni.

Red. br.

Naziv BankeDepoziti % promjena

2003-2004.

Tržišno učešće

31.12.2002. 31.12.2003. 31.12.2004. 31.12.2002. 31.12.2003. 31.12.2004.

1. Hipotekarna banka 61,342 39,411 20,203 -48,74 29.07 18.68 7.40

2. Podgorička banka 40,974 31,134 37,426 20,21 19.42 14.76 13.70

3. Montenegrobanka 6,996 10,725 27,796 159,17 3.32 5.08 10.17

4. Crnogorska kom. banka 44,770 70,086 101,976 45,50 21.22 33.22 37.33

5. Euromarket banka 14,696 18,744 29,583 57,83 6.96 8.88 10.83

6. Pljevaljska banka 4,150 3,000 4,195 39,83 1.97 1.42 1.54

7. Nikšićka banka 3,953 8,425 7,037 -16,47 1.87 3.99 2.58

8. Komercijalna banka 0 5,954 10,751 80,57 0 3 3.94

9. Atlasmont banka 23,297 19,808 28,003 41,37 11.04 9.39 10.25

10. Opportunity banka 2,038 3,717 6,225 67,47 0.97 1.76 2.28

11. Ekos banka 3,320 0 0 1.57 0.00 0.00

12. Beranska banka 0 0 0 0 0 0

13. Jugobanka 0 0 0 0 0 0

14. Banka za razvoj 0 0 0 0 0 0

UKUPNO 205,536 211,004 273,195 29,47 100.00 100.00 100.00

60


Ročna struktura

Posmatrano po ročnosti, depoziti po viđenju čine 55%, depoziti do 3 mjeseca 11%, oročeni depoziti do jedne godine 29%, depoziti do 3 go-dine 3% i oročeni preko 3 godine 1% ukupnih depozita. U odnosu na 31.12.2003. godine, učešće oročenih depozita do 3 mjeseca u ukupnim depozitima se smanjilo za 4%, dok se nivo učešća oročenih depozita do jedne godine u istom periodu povećao za 3%. Sve ostale kategorije depozita su sa stanovišta strukture ostale na približno istom nivou.

Tabela 2.10. Agregatna struktura depozita po ročnosti

R.br. Depoziti 2001. % 2002. % 2003. % 2004. %

1. Po viđenju 104,103 70% 137,318 67% 117,630 56% 151,503 55%

2. Do tri mjeseca 26,878 18% 7,085 3% 34,408 16% 31,154 11%

3. Do jedne godine 12,415 8% 39,654 19% 54,590 26% 79,748 29%

4. Do tri godine 4,731 3% 18,731 9% 4,376 2% 8,058 3%

5. Preko tri godine 58 0% 2,748 1% 0 0% 2,732 1%

UKUPNO 148,185 100% 205,536 100% 211,004 100% 273,195 100%

Graf. 2.9. Struktura depozita po ročnosti

Struktura po sektorima

U strukturi depozita po nosiocima, značajan dio (57,46%) odnosi se na depozite privrednih društava u privatnom vlasništvu i depozite fizičkihlica. Depoziti privrednih društava u privatnom vlasništvu čine 28,44% svih depozita, dok se na depozite fizičkih lica odnosi 29,02% ukupnihdepozita. Ove dvije kategorije depozita u jednogodišnjem periodu bilježe različit trend. Naime, depoziti privrednih društava u privatnom vlasništvu su nominalno smanjeni za 7.206 hilj. eura, a istovremeno njihovo učešće u ukupnim depozitima je smanjeno za 11,79%. Depoziti fizičkih lica uistom periodu su nominalno porasli za 34.729 hilj. eura ili 78%, dok je učešće ovih depozita u ukupnim depozitima povećano za 7,90%.


61

U jednogodišnjem uporednom periodu sve kategorije depozita ostva-ruju rast, osim depozita Vlade RCG, privrednih društava u privatnom vlasništvu i preduzetnika, koje bilježe pad. Najveći procentualni rast u istom periodu ostvaruju depoziti banaka (437%) i finansijskih institu-cija (362%), ali je učešće ovih depozita u ukupnim depozitima svega 6,70%, odnosno 4,50%. Istovremeno najveći procentualni pad bilježe depoziti Vlade RCG za 53%, što je bilo povezano sa izmještanjem dijela depozita na račun CBCG.

Depoziti iz državnih izvora (Vlada RCG, Vladine agencije, državni fondovi, opštine (javne organizacije) i privredna društva u većinskom državnom vlasništvu) ukupno iznose 58.896 hilj. eura. Istovremeno je državni se-ktor korisnik kredita od bankarskog sektora u iznosu 36.747 hilj. eura, što znači da je ovaj sektor neto davaoc sredstava u iznosu 22.149 hilj. eura. Značajan iznos (83,30%) depozita državnog sektora koncentrisan

Tabela 2.11. Struktura depozita po deponentima

Grupe deponenata 2001. % 2002. % 2003. % 2004. %

Vlada RCG 23,263 15,70% 50,442 24,54% 22,732 10,77% 10,691 3,91%

Organi i organizacije RCG 0 0,00% 18,161 8,84% 16,541 7,84% 532 0,19%

Fondovi 0,00% 20,817 7,62%

Opštine (lokalna samouprava) 0 0,00% 6,546 3,18% 9,127 4,33% 13,142 4,81%

Privredna društva sa većinskim državnim vl. 12,186 8,22% 20,983 10,21% 6,374 3,02% 13,714 5,02%

Privredna društva u privatnom vlasništvu 80,776 54,51% 63,536 30,91% 84,897 40,23% 77,691 28,44%

Preduzetnici 0 0,00% 380 0,18% 1,241 0,59% 1,066 0,39%

Banke 9,633 6,50% 9,212 4,48% 3,408 1,62% 18,295 6,70%

Finansijske institucije 2,242 1,51% 1,907 0,93% 2,658 1,26% 12,283 4,50%

Neprofitne organizacije 2,111 1,42% 9,521 4,63% 4,794 2,27% 5,260 1,93%

Fizička lica 8,022 5,41% 16,682 8,12% 44,554 21,12% 79,283 29,02%

Ostalo 9,952 6,72% 8,166 3,97% 14,678 6,96% 20,421 7,47%

UKUPNO 148,185 100,00% 205,536 100,00% 211,004 100,00% 273,195 100,00%

Napomena: Izmjenama Odluke o izvještajima koje banke dostavljaju CBCG, banke u 2004. godini izvještavaju posebno o depozitima fondova. Do pomenute izmjene ovi depoziti su bili sastavni dio pozicije Organi i organizacije RCG.

je kod tri banke, gdje je posebno izražena neto pozicija državnog sektora kao davaoca sredstava. Neto razlika, države kao davaoca (depoziti i ost. obaveze) i države kao primaoca (krediti i ost. potraživanja) kod ove tri banke je pozitivna i iznosi 18.980 hilj. eura. Grupa ostalih sedam bana-ka je neto davalac sredstava državnom sektoru u iznosu od 10.271 hilj. eura. Odobreni plasmani državnom sektoru ovih banaka iznose 22.175 hilj. eura, dok obaveze prema državi ovih sedam banaka iznose 11.904 hilj. eura. Posmatrano na nivou sistema, državni sektor je neto davalac sredstava u iznosu od 8.709 hilj. eura.

Posmatrano po djelatnostima/granama, osim stanovništva, značajna koncentracija depozita je evidentna kod kategorija: trgovine i finansija.Učešće depozita ove dvije kategorije u odnosu na ukupne depozite bi-lježi pad u jednogodišnjem periodu.

62


Tabela 2.12. Koncentracija depozita po djelatnostima

R.br. Grupe deponenata 2003. % 2004. %

1. Poljoprivreda, lov, ribolov i dr. 454 0,2% 902 0,3%

2. Rudarstvo 1,242 0,6% 1,874 0,7%

3. Energetika 9,626 4,6% 3,464 1,3%

4. Gradjevinarstvo 5,160 2,4% 5,187 1,9%

5. Trgovina 58,716 27,8% 57,594 21,1%

6. Usluge, turizam, ugostiteljstvo 12,999 6,2% 21,211 7,8%

7. Transport, skladištenje, komunikacije 4,269 2,0% 9,927 3,6%

8. Finansije 31,453 14,9% 35,041 12,8%

9. Trgovina nekretninama 2 0,0% 864 0,3%

10. Administracija 17,106 8,1% 23,241 8,5%

11. Stanovništvo 44,554 21,1% 79,282 29,0%

12. Ostalo 25,423 12,0% 34,608 12,7%

UKUPNO 211,004 100,0% 273,195 100,0%

Box 2.2. Depoziti stanovništva u periodu 2000–2004.

Posljednje četiri godine, uvođenjem konvertibilne valute kao zakonskog sredstva plaćanja (prvo njemačke marke, a zatim eura) i sprovođenjem značajnih reformi u bankarskom, i uopšte finansijskom sistemu RCG, vraćeno je povjerenje u crnogorski bankarskisistem, što se posebno potvrđuje rastom depozita stanovništva, odnosno štednje u domaćim bankama.

Prvi rezultati vraćanja povjerenja, u smislu porasta depozita stanovništva, bili su evidentni tokom 2001. Na kraju 2001. godine, depoziti stanovništva su iznosili 11,2 miliona eura, što je bilo više nego na kraju 2000. godine za 196%. Rast je nastavljen u na-rednom periodu i na kraju 2002. godine ostvarena je godišnja stopa rasta od 98%, dok je godišnja stopa rasta depozita stano-vništva na kraju 2003. godine iznosila 104%.

Na kraju 2004. godine, ukupni depoziti stanovništva bili su iznad nivoa ostvarenog na kraju 2001. godine za 606%.

Na kraju 2004. godine, koncentracija depozita stanovništva u bankama, prema tržišnom učešću na osnovu bilansne sume, bila je sljedeća:

Pri tome, na kraju 2004. godine, 32,4% ukupnih depozita stanovništva bilo je položeno u bankama sa većinskim stranim kapita-lom, a 14,7% u bankama sa većinskim državnim kapitalom.

Broj banaka 31.12.2004.

1 44%

3 63%

5 81%

7 88%


63

Finansijski rezultat, na agregatnom nivou, na kraju 2004. godine je ne-gativan i iznosi 1.116 hilj. eura. Sve banke su na kraju posmatranog peri-oda ostvarile dobit, osim Hipotekarne banke koja na kraju godine bilježi gubitak od 7.280 hilj. eura, zbog čega je i agregatni finansijski rezultatnegativan. Na kraju 2003. godine, sve banke su ostvarile dobit koja je na agregatnom nivou iznosila 5.336 hilj. eura. Ako bi se izuzeo negativan finansijski rezultat Hipotekarne banke, ostvarena dobit na agregatnomnivou bi iznosila 6.164 hilj. eura, ili rast po stopi od 15,52%.

S obzirom na negativan finansijski rezultat na nivou sistema, ostvare-ni povraćaj na prosječnu aktivu na agregatnom nivou je takođe nega-tivan i iznosi 0,29%. Na kraju 2003. godine, ovaj pokazatelj je iznosio 1,60%. Međutim, ako bi se isključilo učešće Hipotekarne banke, po-vraćaj na prosječnu aktivu na nivou sistema, na kraju 2004. godine, iznosio bi 1,87%.

Ukupna prihodonosna aktiva banaka iznosi 341.536 hilj. eura i ona je povećana za 100.839 hilj. eura u odnosu na 31.12.2003. godine, što predstavlja rast od 41,89%. Rast prihodonosne aktive uzrokovan je ra-stom kredita i djelimično rastom pozicije hartija od vrijednosti, i ona na kraju 2004. godine predstavlja 76,86% ukupne aktive.

Tabela 2.13. Agregatni bilans uspjeha

R.br. OPIS 2001. 2002. 2003. 2004.

1. Prihodi od kamata 11,599 16,216 25,694 33,098

2. Rashodi od kamata 4,341 3,893 6,199 9,594

3. Neto prihodi / Rashodi od kamata 7,258 12,323 19,495 23,504

4. Troškovi za kreditne gubitke 8,184 13,907 6,234 14,450

5. Neto prihodi / Rashodi -926 -1,584 13,261 9,054

6. Prihodi od naknada 7,826 12,551 18,413 27,886

7. Rashodi od naknada 1,804 2,750 3,155 8,052

8. Neto prihodi / Rashodi od naknada 6,022 9,801 15,258 19,834

9. Neto prihodi / Rashodi od kamata i naknada 5,096 8,217 28,519 28,888

10. Ostali operativni prihodi 3,247 2,324 2,413 3,818

11. Operativni troškovi 11,823 17,141 25,492 32,730

12. Prihodi / Rashodi prije vanrednih stavki -3,480 -6,600 5,440 -24

14. Vanredni prihodi 3,385 36,023 1,396 9

15. Vanredni rashodi 556 14,412 727 85

16. Prihodi / Rashodi poslije vanrednih stavki -651 15,011 6,109 -100

17. Porezi 560 2,893 773 1,016

18. Neto dobit / gubitak -1,211 12,118 5,336 -1,116

Ostvareni osnovni neto prihodi (neto prihodi od kamata i neto prihodi od naknada bez umanjenja za troškove za kreditne gubitke) iznose 43.338 hilj. eura. U odnosu na kraj 2003. godine, ostvareno je povećanje od 8.585 hilj. eura, ili 24,70%. Osnovni neto prihodi čine 11,26% prosječne aktive na kraju 2004. godine, što takođe predstavlja povećanje u odnosu na 31.12.2003. godine, kada je ovaj pokazatelj iznosio 10,40%.

Neto kamatni prihodi na agregatnom nivou iznose 23.504 hilj. eura. U odnosu na kraj 2003. godine, ostvareno je povećanje od 4.009 hilj. eura, odnosno rast od 20,56%. Kamatni neto prihodi u odnosu na prosječnu aktivu predstavljaju 6,11%. U odnosu na kraj 2003. godine, ostvareno je povećanje od 0,28%.

Kamatni prihodi iznose 33.098 hilj. eura i predstavljaju 8,60% prosječne aktive, što je povoljnije nego na kraju 2003. godine, kada je ovaj pokaza-telj iznosio 7,67%. Rashodi kamata predstavljaju samo 2,49% prosječne aktive, što je 0,66% više nego na kraju prethodne godine.

Spred kamatnih stopa u jednogodišnjem periodu ima opadajući trend. Na kraju 2003. godine, ovaj pokazatelj je iznosio 9,62%, dok na kraju 2004. godine iznosi 7,61%.

2.2.6. Agregatni bilans uspjeha bankarskog sektora

64


Nekamatni prihodi (neto prihodi od naknada, prihodi od poslovanja sa devizama i ostali operativni prihodi) iznose 23.652 hilj. eura. U odnosu na kraj 2003. godine, ostvareno je povećanje ovih prihoda u iznosu od 5.981 hilj.eura, odnosno rast od 33,85%. Nekamatni prihodi u odnosu na prosječnu aktivu čine 6,15%, što predstavlja porast u odnosu na ostvareni nivo ovog pokazatelja za 2003. godinu, kada je on iznosio 5,29%.

Troškovi za gubitke po stavkama aktive i vanbilansa iznose 14.450 hilj. eura. Poređenjem sa odgovarajućim godišnjim periodom, dobija se po-većanje od 8.216 hilj. eura, odnosno rast od 131,79%. Ovi troškovi pred-

Graf. 2.10.Struktura prihoda

Tabela 2.14. Koeficijenti profitabilnosti i efikasnosti banaka

R. br. Koeficijenti 2001. 2002. 2003. 2004.

1. Povraćaj na prosječnu aktivu -0,68% 3,97% 1,60% -0,29%

2. Povraćaj na prosječni kapital -4,44% 15,69% 6,50% -1,24%

3. Neto kamatni prihod/Prosječna aktiva 4,06% 4,04% 5,83% 6,11%

4. Neto operativni prihod/Prosječna aktiva 5,18% 3,97% 5,29% 6,15%

5. Troškovi za kreditne gubitke/Prosječna aktiva 4,66% 4,56% 1,87% -3,75%

6. Operativni troškovi/Prosječna aktiva 6,62% 5,62% 7,63% -8,51%

stavljaju 3,75% prosječne aktive i bilježe povećanje u odnosu na ostvareni nivo na kraju 2003. godine, kada je ovaj pokazatelj iznosio 1,87%.

Opšti troškovi na agregatnom nivou su visoki i iznose 32.730 hilj. eura. Na dan 31.12.2003. godine, opšti troškovi su iznosili 25.492 hilj. eura, što znači da su porasli za 28,39%.

Koeficijent opštih troškova u odnosu na osnovne prihode (neto prihodiod kamata i naknada) iznosi 75,52%. Na kraju 2003. godine, opšti tro-škovi su predstavljali 73,35% osnovnih prihoda.


65

Graf. 2.11. Pregled promjena performansi banaka kroz racija

3. KONTROLA I REGULACIJA BANKARSKOG SEKTORA

KONTROLA I REGULACIJA BANKARSKOG SEKTORA

69

Tokom 2004. godine, aktivnosti Centralne banke u oblasti kontrole bana-ka bile su usmjerene u: dodatnom zaokruživanju normativne infrastru-kture, analiziranju promjena regulacije i kontrole banaka na globalnom nivou, pripremi izmjena Zakona o bankama i širenju polja kontrole rizika banaka i intenziviranju međunarodne saradnje.

Predloženim izmjenama povećana je institucionalna snaga Centalne banke prilikom licenciranja novih banaka i ocjene nesolidnih poslova koje banku mogu izložiti prekomjernim rizicima u poslovanju. Tako-đe, novim rješenjima otvoren je put ka pripremi za primjenu pojedinih principa Bazela II u narednom periodu, uvažavajući njegov pristup veće osjetljivosti prema rizicima u poslovanju banaka. Dalja dogradnja nor-mativne infrastrukture kroz donošenje novih i poboljšanje postojećih podzakonskih akata omogućiće cjelovitiju kontrolu svih rizika kojima su banke u Crnoj Gori izložene u svom poslovanju.

Donijeto je i pet novih odluka iz oblasti kontrole banaka: Odluka o mi-nimalnim standardima za upravljanje tržišnim rizicima, Odluka o mi-nimalnim standardima za upravljanje operativnim rizikom, Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom zemlje, nova Odluka o

izvještajima koje banke dostavljaju CBCG i nova Odluka o načinu i po-stupku kontrole banaka i visini naknada.

I tokom ove godine, u «on site» kontroli su uvedene nove tehnike za potpuniju procjenu rizika. Oblast kontrole tržišnog rizika je cjelovito i sveobuhvatno kontrolisana kod svih banaka. Tokom kontrola naglasak je stavljan i na ocjenu funkcionisanja sistema interne kontrole i revizije. Takođe, otpočelo se sa kontrolom primjene propisa iz oblasti spriječa-vanja pranja novca.

Značajne aktivnosti «off site» kontrole, pored redovnih analiza pojedi-načnih banaka i analize stanja bankarskog sistema, bile su usmjerene ka poboljšanju softvera za analizu banaka i zaokruživanju pripremne faze uspostavljanja regulatornog kreditnog biroa. Regulatorni kreditni biro će otpočeti sa funkcionisanjem početkom 2005. godine i značajno će poboljšati kvalitet praćenja kreditnog i tržišnog rizika kod banaka. On, pored toga, može poslužiti za lakše usvajanje naprednih pristupa u okviru Bazela II, kako bi se u najboljoj mjeri uvažile specifičnosti crno-gorskog privrednog prostora.

3.1. Pravci regulatornih i kontrolnih aktivnosti

Box 3.1. Regulatorni kreditni biro

Projekat uvođenje regulatornog kreditnog biroa je doveden do faze implementacije, tako da će u prvoj polovini 2005. go-dine kreditni biro otpočeti sa radom. Osnovni cilj regulatornog kreditnog biroa je:

- Cjelovitija, preciznija i dinamičnija procjena i praćenje kreditnog rizika u bankama i agregatno na nivou sistema;

- Dobijanje svih neophodnih podataka o korisnicima kredita u cilju bolje pripreme za neposrednu kontrolu u banka-ma;

- Praćenje eventualnih transfera kreditnog rizika među bankama;

- Stvaranje šire informatičke osnove za stresno testiranje na nivou bankarskog sektora;

- Izračunavanje i praćenje kretanja prosječne ponderisane kamatne stope na nivou sistema, po pojedinim kreditnim linijama ili drugim poželjnim strukturama;

70


- Smanjenje aktivnih kamatnih stopa i ostalih troškova po kreditima, jer se korišćenjem izvještaja o bonitetu, u narednim fazama realizacije projekta, smanjuje rizik plasmana kod banaka (banke dobrim klijentima odobravaju kredite pod po-voljnijim uslovima);

- Bolje praćenje koncentracije kreditnog rizika i poslovanja sa povezanim licima;

- Kreiranje vremenskih serija koje omogućavaju bolju tranziciju ka Bazelu II i njegovom drugom stubu;

- Bospješuje se upravljanje kreditnim rizikom u bankarskom sektoru i omogućava implementacija takozvanog “dinamičkog utvrđivanja rezervisanja” i pristupa baziranog na centralnom rejtingu;

- Kreira baza podataka za kvalitetniju kontrolu tržišnog i operativnog rizika u bankama;

- Statistički podaci i analize koje može pružiti biro, korisni su pokazatelji kretanja u kreditnoj industriji i pokazatelji koji se mogu koristiti u svrhu monetarne statistike, analize i makroekonomskog modeliranja;

- Doprinosi poboljšanju opšte investicione klime i šalje pozitivnu poruku potencijalnim investitorima. Podatak o tome da li u jednoj zemlji postoji evidentiranje obaveza i potraživanja je jedan od osnovnih signala o nivou sigurnosti i uređenosti odnosa u nacionalnoj ekonomiji.

U cilju poboljšanja sistema interne kontrole, usvojeni su priručnici kojima su detaljno opisane procedure za obavljanje poslova u okviru sektora. Aktivnosti preduzimane tokom prethodnih godina, koje podrazumijevaju energično sprovedenu reformu bankarskog sistema, dostignutu visoku usklađenost sa Osnovnim principima efikasne kontrole, kao i aktivnopraćenje međunarodnih trendova u kontroli banaka, doživljavaju povrdu prijemom u Udruženje bankarskih supervizora zemalja Centralne i Isto-čne Evrope (BSCEE), na 19. skupštini Udruženja održanoj u Dubrovniku, u maju 2004 godine. Centralna banka planira intenziviranje međuna-rodne saradnje u domenu regulatorne i kontrolne funkcije u pravcu što skorijeg potpisivanja bilateralnih sporazuma sa gotovo svim centralnim bankama iz okruženja.

3.1.1. Kontrola bankarskog sektora

Tokom 2004. godine obavljeno je dvadeset on-site kontrola18 - deset sveobuhvatnih, a deset ciljnih kontrola. U poređenju sa prošlom godi-nom kada su obavljene 33 on-site kontrole (jedanaest sveobuhvatnih i dvadeset dvije ciljne), broj kontrola je smanjen, prevashodno zbog činje-nice što je stanje bankarskog sistema kao cjeline bilo stabilno i što nije postojala potreba za vršenjem tolikog broja ciljnih kontrola. Prosječan broj angažovanih kontrolora i dana po jednoj kontroli je 5 x 15. Imaju-

ći u vidu da je u 2003. godini ostvarena prosječno slična efikasnost sastanovišta angažovanja ljudskih resursa i vremena, a da je tokom 2004. godine objekat kontrole, kako sa stanovišta veličine kontrolisanih por-tfolia, tako i sa stanovišta obuhvata kontrolisanih rizika, bio zanatno veći, može se zaključiti da je u oblasti kontrole banaka u 2004. godini ostvarena znatno veća produktivnost koja je praćena većim kvalitetom. To potvrđuje i činjenica o većem nivou rezervacija koje banke izdvajaju za potencijalne gubitke u ovoj godini u odnosu na 2003. godinu.

Imajući u vidu značajan porast aktivnosti banaka, naročito porast kre-ditne aktivnosti, posebna pažnja tokom kontrola posvećena je procjeni kvaliteta aktive, odnosno finansijskoj analizi zajmoprimalaca i procje-ni njihove sposobnosti za otplatu kredita i procjenu finansijske snageu budućem periodu.

Kreditna ekspanzija potrošačkih kredita uslovila je dodatnu pažnju pri kontroli ovog segmenta portfolia banaka, sa posebnom pažnjom na procedure i uslove odobravanja ovih kredita.

Nivo tržišnog rizika, tehnike mjerenja i identifikacije ovih rizika kontro-lisan je kod svih banaka. Tokom kontrola bankama su date preporuke za poboljšanje upravljanja i kontrolu tržišnog rizika.

18 Tokom sveobuhvatne kontrole Montenegrobanke AD Podgorica, izvršene sredinom godine, u timu koji je obavljao kontrolu učestvovali su i kontrolori Banke Slo-venije u skladu sa Sporazumom potpisanim sa Bankom Slovenije.


71

Donošenjem Zakona o spriječavanju pranja novca i formiranjem Uprave za spriječavanje pranja novaca, intenzivirane su tokom sveobuhvatnih kontrola banaka i aktivnosti kontrole spriječavanja pranja novca.

Redovne, kvartalne, analize banaka i sistema kao cjeline unaprijeđene su u pravcu davanja procjene budućih kretanja ključnih parametara i trendova koji služe za ocjenu banaka.

3.1.2. Mjere prema bankama

Mjere koje su preduzimane tokom 2004 godine prevashodno su bile usmjerene na otklanjanje slabosti i nedostataka u poslovanju pojedinih banaka vezanih za kvalitet aktive, upravljanje sredstvima, odnosno, na poboljšanje procesa upravljanja rizicima.

Nalozi sa mjerama izdati su za dvije banke, a sa jednom bankom po-tpisan je sporazum o otklanjanju nepravilnosti u poslovanju. U cilju kontinuiranog praćenja izrečenih mjera, u pojedinim slučajevima bilo je neophodno da uposleni iz odjeljenja za izricanje i praćenje mjera budu i neposredno angažovani na praćenju mjera u bankama kojima su izrečene mjere.

Komplikovanost postupka, nezadovoljavajuća efikasnost sudskog siste-ma i slabosti u zakonskim rješenjima su ključni uzroci izostanka plani-ranog okončanja stečajnog postupka nad Jugobankom AD Podgorica. Slične konstatacije važe i za postupak likvidacije nad Ekos bankom AD Podgorica.

Dosadašnje iskustvo u sprovođenju stečaja i likvidacije nad bankama ukazuje na potrebu izmjene Zakona o stečaju i likvidaciji banaka kako bi se efikasnost ovih postupaka povećala.

3.1.3. Izdavanje dozvola za rad, saglasnosti i odobrenja

Tokom prošle godine nije bilo zahtjeva za licenciranje novih banaka. Banke su nastavile da šire svoju poslovnu mrežu. Izdato je osamnaest odobrenja za otvaranje novih organizacionih djelova. U odnosu na prošlu godinu, broj novootvorenih organizacionih djelova je znatno manji, što je bilo i očekivano s obzirom na to da su tokom prošle godine izdata četrdeset četiri odobrenja za otvaranje novih organizacionih djelova.

U jednom slučaju je odbijen zahtjev za davanje saglasnosti radi stica-nja kvalifikovanog učešća u kapitalu banke. Date su i tri saglasnosti zaimenovanje generalnog direktora u tri banke.

Samim tim zaokružuje se dosadašnji angažman iz ove oblasti na me-đunarodnom planu, otvarajući dalje mogućnosti istraživanja, edukacije i usavršavanja supervizorskih aktivnosti, razmjene iskustava u sprovo-đenju supervizorskih funkcija kao i know how, putem bliske saradnje i svakodnevne komunikacije sa kontrolnim jedinicama zemalja članica Udruženja. U cilju intenziviranja saradnje, predstavnici Centralne banke su učestvovali na 13-toj međunarodnoj Konferenciji bankarskih super-vizora u Madridu, septembra 2004. godine.

U februaru 2005. godine izvršena je ponovna ocjena usklađenosti kontrole banaka sa osnovnim Bazelskim principima efikasne kontrole banaka. Ovaocjena je ažuriranje ocjene izvršene u julu 2003. godine od strane tima koji su sačinjavali eksperti: James J. Hightower i David Hawkins, ljudi sa bogatim iskustvom u kontroli banaka i međunarodnim konsultantskim iskustvom u ocjeni efikasnosti kontrole banaka. Ažuriranje ocjene iz 2003.godine ovaj put je izvršio gospodin James J. Hightower.

Ocjena usaglašenosti sa svakim od Principa vršena je na kvalitati-vnoj osnovi. Primijenjen je petodjelni sistem ocjenjivanja: usaglašen, značajno usaglašen, bitno neusaglašen, neusaglašen i neprimjenjivo.

3.2. Ocjena usaglašenosti sa osnovnim Bazelskim principima

Da bi se dobila ocjena “usaglašenosti” sa principom, svi osnovni krite-rijumi moraju generalno biti ispunjeni bez značajnih odstupanja. Može biti slučajeva kada država može da demonstrira da je princip ostvaren drugačijim sredstvima. Suprotno tome, zbog specifičnih okolnosti upojedinim zemljama, osnovni kriterijumi ne moraju uvijek da budu do-voljni za ispunjavanje cilja određenog principa, i zbog toga ocjenjivač može da ocijeni da je neophodno da jedan ili više dodatnih kriterijuma, odnosno drugih mjera, budu ispunjeni da bi mogao da procijeni da po-stoji usaglašenost. Ocjena “značajno usaglašen” daje se ako su primi-jećeni samo manji nedostaci i ako se smatra da oni nijesu toliki da bi mogli da izazovu ozbiljnu sumnju u sposobnost nadležnog organa da

72


postigne cilj tog principa. Ocjena “bitno neusaglašen” daje se kada su nedostaci dovoljno veliki da izazivaju sumnju u sposobnost nadležnog organa da ostvari usaglašenost, ali je postignut suštinski napredak. Ocjena “neusaglašen” daje se kada nema suštinskog napretka u prav-cu postizanja usaglašenosti.

Na bazi preliminarnog rezultata ocjena se može sumirati kroz sljedeću konstataciju iz izvještaja:

“ Od vremena vršenja inicijalne ocjene, CBCG je dalje osnažila proces su-pervizije, što je dovelo do poboljšanja njene sveukupne usaglašenosti sa Bazelskim principima. CBCG je sada potpuno ili značajno usaglašena

Tabela 3.1. Nivo usaglašenosti sa osnovnim Bazelskim principima

Nivo usaglašenosti Jul 2003.

Februar 2005.

Neusaglašen, i nijesu u toku napori da se postigne usaglašenost Nema Nema

Neusaglašen, i u toku su napori da se postigne usaglašenost 1 Nema

Bitno neusaglašen, i nijesu u toku napori da se postigne usaglašenost 2 Nema

Bitno neusaglašen, i u toku su napori da se postigne usaglašenost 2 1

Značajno usaglašen, i nijesu u toku napori da se postigne puna usaglašenost 10 1

Značajno usaglašen, i u toku su napori da se postigne puna usaglašenost 4 14

Usaglašen 9 12

Neprimjenjivo 2 2

sa svim osnovnim principima, osim jednog. Samo su dva slučaja gdje napori da se postigne usaglašenost nijesu već u toku. Postizanje pune usaglašenosti će u velikoj mjeri zavisiti od sposobnosti Vlade da održi makroekonomsku stabilnost i nastavi kontinuirano da ostvaruje institu-cionalne i strukturalne reforme, kontinuirano razvija bankarsku kulturu i korporativno upravljenje i unapređuje pravni i sudski sistem. “

Posmatrajući Principe od 1(1) do i uključujući 1(6) kao posebne princi-pe, i razdvajajući dalje nivoe neusaglašenosti da bismo istakli oblasti u kojima su u toku napori da se postigne usaglašenost, izvještaj pokazu-je da je CBCG ostvarila veoma značajno poboljšanje sveukupnog nivoa usaglašenosti sa Bazelskim osnovnim principima:

Box 3.2. Ocjena usaglašenosti sa Osnovnim Bazelskim principima

Neusaglašeni i nijesu u toku napori da se postigne usaglašenostNema

Neusaglašeni i u toku su napori da se postigne usaglašenostNema

Bitno neusaglašeni i nijesu u toku napori da se postigne usaglašenostNema

Bitno neusaglašeni, i u toku su napori da se postigne usaglašenost:

OP 11 – Identifikacija i upravljanje rizikom zemlje i rizikom transfera u bankama

Značajno usaglašeni, i nijesu u toku napori da se postigne puna usaglašenost:

OP 10 – Kreditiranje lica povezanih sa bankom


73

Značajno usaglašeni, i u toku su napori da se postigne usaglašenost:

OP 1 (5) – Zakonska zaštita supervizoraOP 1 (6) – Zajedničko korišćenje podataka OP 3 – Kriterijumi i proces licenciranjaOP 5 – Kriterijumi za razmatranje krupnih akvizicija i investicijaOP 7 – Davanje kredita, upravljanje kreditima i investicijama u bankamaOP 9 – Limiti kreditiranja; limiti koncentracije kreditaOP 12 – Mjere za mjerenje, praćenje i kontrolu tržišnog rizika u bankamaOP 13 – Mjere za mjerenje, praćenje i kontrolu svih ostalih bitnih rizika u bankamaOP 14 – Interna kontrola u bankamaOP 15 – Pravila za sprječavanje pranja novca u bankamaOP 16 – Ukupni okvir za onsajt i ofsajt kontroluOP 17 – Redovan kontakt sa menadžmentom i osobljem banaka radi punog razumijevanja bankarskih operacijaOP 22 – Mjere za ostvarivanje korektivnih radnji koje kontrolni organ može preduzeti prema bankamaOP 25 – Standardi lokalnog poslovanja stranih banaka i podjela informacija sa supervizorima matične zemlje

Usaglašeni:

OP 1 (1) – Nadležnosti i ciljevi kontrolnog organaOP 1 (2) – Znanja, resursi i samostalnost kontrolnog organaOP 1 (3) – Zakonski okvir OP 1 (4) – Zakonska ovlašćenjaOP 2 – Dozvoljene aktivnosti banakaOP 4 – Ovlašćenje za uvid u/odbijanje svih značajnih vlasničkih promjena kod banakaOP 6 – Minimalni standardi adekvatnosti kapitalaOP 8 – Zahtjevi sa ocjenu kvaliteta aktive, adekvatnost rezervi za gubitke po kreditima i stavkama aktive uopšteOP 18 – Ofsajt kontrola OP 19 – Provjera dobijenih podataka od banaka kroz neposredne kontrole/izvještaje eksternih revizoraOP 20 – Kontrola na konsolidovanoj osnoviOP 21 – Postojanje adekvatnih evidencija i objavljivanje revidovanih finansijskih izvještaja banaka

Nije primjenjivo:

OP 23 – Globalna konsolidovana supervizija internacionalnih banakaOP 24 – Kontakt i razmjena informacija sa drugim supervizorima koji su uključeni u međunarodno poslovanje, npr.

supervizorima zemlje “domaćina”

Upoređujući rezultate posljednje ocjene sa prosječnim stepenom uskla-đenosti u zemljama u razvoju i razvijenim zemljama, Crna Gora pokazuje zavidan rezultat imajući u vidu period od svega četiri godine za koji je ovaj rezultat postignut. Posebnu težinu rezultat ima ako se posmatra sa stanovišta mogućnosti tranzicije ka standardima upravljanja rizici-

ma i adekvatnosti kapitala datim Bazelom II koji svoje mjesto treba da pronađu, u formi obaveznosti, u Evropskim direktivama. Osnovni uslov tranzicije ka Bazelu II upravo je zadovoljavajući stepen usaglašenosti kontrole banaka sa Osnovnim principima efikasne kontrole banaka.

74


Graf. 3.1. Komparacija usaglašenosti19

19 Izvor: Basel II and Developing Countries Sailing through the Sea of Standards World Bank Policy Research Working Paper 3387, September 2004.

3.3.1. Kreditni rizik

Kreditni rizik koji proističe iz kreditne aktivnosti banaka, kao i iz drugih bilansnih i vanbilansnih aktivnosti, banke procjenjuju izdvajajući rezerve za potencijalne gubitke shodno izvršenoj klasifikaciji.

Tokom 2004. godine ukupna nekvalitetna aktiva (C, D i E) kod bilansne i vanbilansne izloženosti, u odnosu na ukupan kapital i rezerve na nivou sistema u jednogodišnjem periodu, bilježi rast. Nivo ovog pokazatelja na kraju 2004. godine je zadovoljavajući i iznosi 22,80%. Ipak, u odnosu na kraj prethodne godine kada je ovaj koeficijent iznosio 16,95%, ko-eficijent je nepovoljniji. Učešće nekvalitetne aktive u ukupnoj aktivi sepovećava sa 4,79% na 5,53% u jednogodišnjem periodu.

Rast kritikovane aktive (B, C, D i E) u jednogodišnjem periodu je u naj-većoj mjeri posljedica rasta aktive klasifikovane u kategoriju sa pose-bnom napomenom (B) za 152%. Aktiva klasifikovana u kategorije C, Di E u odnosu na ukupnu aktivu na kraju 2004. godine iznosila je 5,53%. Povećana je u odnosu na kraj 2003. godine kada je iznosila 4,79% i u odnosu na kraj 2001. godine kada je predstavljala 4,37%.

Procenat kredita koji kasne sa otplatom na nivou sistema na kraju 2004. godine je iznosio 5,17%. U strukturi kredita koji kasne sa otplatom na nivou sistema 51% se odnosi na kredite od čijeg dospijeća je proteklo 30-89 dana, 31% na kredite od čijeg dospijeća je proteklo više od 90 dana, a na koje banka i dalje obračunava kamatu, dok se 18% odnosi na kredite na koje banka ne obračunava kamatu.

3.3. Izloženost riziku bankarskog sistema


75

Tabela 3.2.Pregled rezervi za potencijalne gubitke po bankama, u 000 eura

R.br.

Naziv banke2001. 2002. 2003. 2004.

Formirane Minimalne Formirane Minimalne Formirane Minimalne Formirane Minimalne

1. Hipotekarna banka 436 483 1,028 1,028 1,267 1,267 6,408 4,640

2. Podgorička banka 2,266 2,273 542 489 2,187 2,187 2,010 1,161

3. Montenegrobanka 0 0 9,686 7,092 1,377 1,377 2,267 1,033

4. Crnogorska kom. banka 409 186 724 400 1,377 882 2,473 1,216

5. Euromarket banka 70 73 223 114 564 288 658 320

6. Pljevaljska banka 422 349 535 535 665 665 483 304

7. Nikšićka banka 143 143 389 389 390 384 445 407

8. Komercijalna banka 0 0 0 0 333 76 502 398

9. Atlasmont banka 0 0 662 441 1,039 779 936 728

10. Opportunity banka 0 0 200 74 470 180 844 365

11. Ekos banka 153 89 82 79 0 0 0 0

12. Beranska banka 81 75 0 0 0 0 0 0

13. Jugobanka 4,273 4,273 0 0 0 0 0 0

14. Banka za razvoj 187 4,840 0 0 0 0 0 0

UKUPNO 8,440 12,784 14,071 10,641 9,669 8,085 17,026 10,572

Tabela 3.3. Procentualno učešće pojedinih kategorija klasifikacije u ukupnoj klasifikovanoj aktivi

Klasifikacija 2001. 2002. 2003. 2004.

Dobra aktiva (A) 74.40 81.71 78.02 64.93

Sa posebnom napomenom (B) 10.76 6.37 14.56 27.04

Substandardna (C) 4.87 3.64 4.64 4.24

Sumnjiva (D) 0.15 7.82 2.72 2.79

Gubitak (E) 9.82 0.46 0.06 1.00

Formirane rezerve za gubitke po stavkama aktive i vanbilansa iznose 17.028 hiljada eura, i u odnosu na kraj prethodne godine su se povećale za 78%. Rezerve za kreditne gubitke čine 82% ukupno izdvojenih rezer-

vi na nivou bankarskog sistema. Procenat rezervi za kreditne gubitke u odnosu na ukupne kredite na kraju 2004. godine iznosi 3,99%, i veći je u odnosu na uporedni period od godinu dana kada je iznosio 3,27%.

76


Tabela 3.4. Klasifikacija aktive banaka na dan 31.12.2004. godine

R.br. Stavke aktive bilansa i vanbilansa KolateralK L A S I F I K A C I J A

UkupnoA B C D E

1. Krediti 30,812 161,937 71,158 7,649 2,106 1,066 273,662

2. Dospjela potraživanja 40 1,258 2,001 3,245 1,277 638 7,821

3. Kamata 6 1,148 514 234 64 26 1,966

4. Ostala potraživanja 0 8,599 368 1,250 3,785 9 14,002

5. Ukupno(1+2+3+4) 30,858 172,942 74,041 12,378 7,232 1,739 297,451

6. Aktiva na koju se ne izdv.rez.za kred.gubitke 86,248 74,586 0 0 0 0 160,834

7. Stavke aktive bilansa ukupno:(5+6) 117,106 247,528 74,041 12,378 7,232 1,739 458,285

8. Garancije 732 24,026 8,622 518 1,277 117 35,175

9. Akreditivi 0 1,422 96 55 45 0 1,618

10. Ostale VO 0 355 0 0 0 1,219 355

11. Stavke vanbilansa ukupno:(8+9+10) 732 25,803 8,718 573 1,322 1,336 37,148

12. Vanbilans na koji se ne izdvajaju rezerve 36,596 13,354 0 0 0 0 49,950

13. STAVKE VANBILANSA UKUPNO (11+12) 37,328 39,157 8,718 573 1,322 1,336 87,098

14. Ukupno stavke bilansa i vanbilansa (7+13) 154,434 286,685 82,759 12,951 8,554 3,075 545,383

15.Ukupno stavke bilansa i vanbilansa (5+11) na koje se izdvaja rez. za pot. gub.

198,745 82,759 12,951 8,554 3,075 303,009

16. Formirane rezerve 4,156 3,623 2,812 5,100 1,157 15,691

17. Pokrivenost (16/15)% 2.09 4.38 21.71 59.62 37.63 5.18

3.3.2. Rizik solventnosti

Koeficijent solventnosti svih banaka zadovoljava zakonski minimum od8%. Posmatrano po bankama na godišnjem nivou, koeficijent solven-tnosti je smanjen kod sedam banaka. Razlog ovakvog kretanja koefici-jenta solventnosti je posljedica rasta rizikom ponderisane aktive, pro-

Tabela 3.5. Koeficijent solventnosti po bankama

R. br. Naziv Banke 2001. 2002. 2003. 2004.

1. Hipotekarna banka 34 30 26 17

2. Podgorička banka 43 56 47 36

3. Montenegrobanka 0 46 55 29

4. Crnogorska komercijalna banka 30 24 25 16

5. Euromarket banka 99 74 49 46

6. Pljevaljska banka 73 27 59 90

7. Nikšićka banka 41 52 52 56

8. Komercijalna banka 0 0 96 76

9. Atlasmont banka 0 59 37 41

10. Opportunity banka 0 76 45 37

uzrokovane pojačanom kreditnom aktivnošću. Najveći pad koeficijentasolventnosti u jednogodišnjem periodu bilježi Montenegrobanka, dok najveći rast ostvaruje Pljevaljska banka.


77

Na agregatnom nivou koeficijent solventnosti na kraju 2004. godineiznosio je 31%, i niži je u odnosu na kraj prethodne godine kada je iznosio 39%.

Ukupan rizični kapital banaka na dan 31.12.2004. godine iznosio je 85,4 miliona eura. Posmatrano u jednogodišnjem periodu, rizični ka-pital banaka ostvaruje rast od 950 hiljada eura, što predstavlja rast od 1,13%. Minimalan rast rizičnog kapitala na nivou sistema u jednogodi-

Graf. 3.2. Koeficijent solventnosti u 2004. godini

Tabela 3.6. Rizični kapital i ukupna rizikom ponderisana aktiva

R.br. Naziv Banke

2001. 2002. 2003. 2004.

Rizičan kapital

Ukupna rizikom

pond. aktiva

Rizičan kapital

Ukupna rizikom

pond. aktiva

Rizičan kapital

Ukupna rizikom

pond. aktiva

Rizičan kapital

Ukupna rizikom

pond. aktiva

1. Hipotekarna banka 11,267 32,781 12,127 41,090 12,651 48,489 5,219 30,231

2. Podgorička banka 12,848 29,833 13,262 23,642 13,714 29,380 14,730 41,071

3. Montenegrobanka 0 0 12,407 27,138 12,576 22,994 12,992 45,659

4. Crnogorska kom. banka 4,566 15,105 7,762 32,933 11,318 45,082 11,546 73,530

5. Euromarket banka 5,893 5,945 6,078 8,266 8,000 16,474 8,550 18,744

6. Pljevaljska banka 2,948 4,040 3,988 14,583 4,600 7,808 5,955 7,400

7. Nikšićka banka 2,644 6,491 3,286 6,262 4,514 8,654 5,471 9,716

8. Komercijalna banka 0 0 0 0 4,569 4,797 5,804 7,683

9. Atlasmont banka 0 0 4,489 7,478 6,113 16,707 6,906 16,652

10. Opportunity banka 0 0 6,090 7,977 6,370 14,276 8,202 22,404

11. Ekos banka 4,416 5,640 4,802 7,390 0 0 0 0

12. Beranska banka 2,066 2,443 0 0 0 0 0 0

13. Jugobanka -920 10,010 0 0 0 0 0 0

14. Banka za razvoj 532 7,706 0 0 0 0 0 0

Ukupno 46,260 119,994 74,291 176,759 84,425 214,661 85,375 273,090

šnjem periodu je posljedica pada rizičnog kapitala Hipotekarne banke. Isključujući negativan uticaj pada rizičnog kapitala Hipotekarne banke na kretanje ukupnog rizičnog kapitala, ukupan rizični kapital na nivou sistema u jednogodišnjem periodu raste za 8,4 mil. eura, odnosno za 12%. Sve ostale banke bilježe rast rizičnog kapitala. U odnosu na pret-hodni kvartal rizični kapital bilježi pad od 2,43%. Na kraju 2004. godi-ne sve banke imaju nivo kapitala koji zadovoljava propisani minimum od 5 miliona eura.

78


Ukupna rizikom ponderisana aktiva banaka iznosi 273 miliona eura. U odnosu na 31.12.2003. godine ostvaruje povećanje od 58,7 mil. eura, odnosno rast po stopi od 27,4%. Ostvareni rast je najvećim dijelom po-sljedica pojačane kreditne aktivnosti banaka.

3.3.3. Rizik likvidnosti

Nivo likvidnosti banaka je zadovoljavajući, iako ključni koeficijenti to-kom 2004. godine imaju negativna kretanja. Pad koeficijenata likvidneaktive u odnosu na ukupnu aktivu, visok nivo i rast koeficijenta kreditaprema depozitima, smanjenje novčanih sredstava u odnosu na ukupne depozite i ukupne obaveze, i povećanje ročne neusklađenosti finansijskeaktive i pasive kod nekih banaka, posljedica su kontinuiranog rasta kredi-tne aktivnosti. Ostvareno povećanje kredita u ovoj godini, procentualno za 40%, praćeno je rastom depozita za 30%. Dinamičan rast kreditne aktivnosti banke su ostvarivale korišćenjem kredita i pozajmica, kao i značajnim rastom depozita.

Tabela 3.7. Kretanje agregatnog nivoa likvidne aktive prema kratkoročnim i ukupnim obavezama banaka u toku 2004. godine

31.12.2003. 31.03.2004. 30.06.2004. 30.09.2004. 31.12.2004.

Likvidna aktiva 96,053 88,192 83,203 118,316 107,596

Kratkoročne obaveze 228,981 229,529 232,479 259,658 262,404

Ukupne obaveze 260,563 268,411 289,063 322,577 273,195

Likvidna aktiva/Kratkoročne obaveze 42% 38% 36% 46% 41%

Likvidna aktiva/Ukupne obaveze 37% 33% 29% 37% 39%

Tabela 3.8. Koeficijent kredita u odnosu na depozite po bankama

Likvidna aktiva banaka (novčana sredstva i računi depozita kod depo-zitnih institucija) na kraju 2004. godine iznosila je 107.596 hiljada eura. U odnosu na kraj 2003. godine ostvaren je porast od 11.566 hilj. eura, odnosno za 12,04%.

Pokazatelj likvidne aktive prema ukupnoj aktivi na agregatnom nivou na dan 31.12.2004. godine iznosio je 24,21%. Ovaj pokazatelj bilježi opadajući trend tokom jednogodišnjeg perioda, kada je na agregatnom nivou iznosio 27,46%.

Ukupne obaveze banaka iznose 353.606 hilj. eura. U odnosu na kraj prethodne godine ukupne obaveze su povećane za 93.043 hiljade eura, odnosno za 35,71%.Svi elementi strukture obaveza, u jednogodišnjem periodu bilježe rast. U strukturi ukupnih obaveza, 77% se odnosi na depozite, 15% na obaveze po uzetim kreditima i pozajmicama, 5% na ostale obaveze, 2% na obaveze prema Vladi, dok se 1% obaveza odnosi na rezerve za potencijalne gubitke po vanbilansnim izloženostima.

R.br. Naziv banke 2001. 2002. 2003. 2004.

1. Hipotekarna banka 44 70 98 102

2. Podgorička banka 49 45 102 104

3. Montenegrobanka - 4 109 178

4. Crnogorska kom. banka 31 57 73 86

5. Euromarket banka 58 45 74 55

6. Pljevaljska banka 214 199 254 217

7. Nikšićka banka 95 108 110 131

8. Komercijalna banka - - 86 81

9. Atlasmont banka - 36 90 73

10. Opportunity banka - 357 360 335

11. UKUPNO 47 61 95 103


79

Tabela 3.9. Odnos kratkoročnih, odnosno dugoročnih kredita i depozita tokom 2004. godine

31.12.2003. 31.03.2004. 30.06.2004 30.09.2004. 31.12.2004

Kratkoročni krediti 151,307 156,586 171,602 174,149 170,260

Kratkoročni depoziti 220,396 229,529 217,947 246,605 262,404

Pokrivenost % 68.65 68.22 78.74 70.62 64.88

Dugoročni krediti 49,327 59,677 66,428 65,762 111,222

Dugoročni depoziti 4,376 4,721 8,533 8,828 10,790

Pokrivenost % 1.127.21 1.264.08 778.48 744.93 1.030.78

Koeficijent kredita u odnosu na depozite je visok i iznosi 103,03%, štopredstavlja povećanje u odnosu na kraj prethodne godine kad je ovaj koeficijent iznosio 95,08%.

Ročna usklađenost kratkoročnih i dugoročnih kredita sa kratkoročnim i dugoročnim depozitima na nivou sistema pokazuje da rast dugoročnih kredita ne prati rast dugoročnih depozita.

Tokom 2004. godine banke su uredno servisirale tekuće obaveze i odr-žavale likvidnost iznad propisanog minimuma.

3.3.4. Tržišni rizik

Tržišni rizik predstavlja potencijalni gubitak uzrokovan nepovoljnim pro-mjenama na tržištu: kamatnih stopa, deviznih kurseva, cijena, indeksa i/ili ostalih faktora koji utiču na vrijednost finansijskih instrumenata.

U 2004. godini, aktivnosti Centralne banke nastavljene su u pravcu in-tenzivnije kontrole tržišnog rizika kojem su izložene banke i kontrole sistema upravljanja tim rizicima. Cilj je bio da se da prednost preventi-vnom pristupu u kontroli banaka, u odnosu na čekanje da se problem desi i u odnosu na naknadno preduzimanje mjera. Preduzete aktivnosti vezane za tržišni rizik su sljedeće:

- Identifikovanje tržišnog rizika kao budućeg težišta kontrolebanaka;

- Formiranje tima kontrolora zaduženog za identifikovanje,kvantificiranje i praćenje tržišnog rizika u bankama;

- Kontinuirana, bazična obuka tima kroz posjete bankama,- Urađeni profili tržišnog rizika za sve banke u Crnoj Gori;- Urađeni profili proizvoda i usluga povezanih sa tržišnim rizi-

kom;

- Urađen prijedlog Odluke o minimalnim standardima za upra-vljanje tržišnim rizicima u bankama;

- Kontrola na bazi rizika postala je sastavni dio sveobuhvatne kontrole i

- Prijedlog dopune postojećeg kontnog plana sa računima u vezi sa derivatima i hedžingom.

Na osnovu obavljenih posjeta banaka i urađenih profila za svaku bankupojedinačno, može se zaključiti da je ukupni nivo tržišnog rizika trenu-tno nizak, uglavnom zbog ograničenosti tržišta. Glavni izvori tržišnog rizika trenutno su devizne pozicije i rizik kamatne stope. Upravljanje tržišnim rizicima treba poboljšati, ali ne postoji zabrinutost za trenutni nivo preuzetog rizika. Međutim, iskustva susjednih zemalja ukazuju da u sljedećih nekoliko godina može doći do ekspanzije na nivou preuze-tog tržišnog rizika i njegove složenosti.

Tokom kontrola banaka uočeno je nedovoljno znanje o ovoj oblasti. Većina banaka nema ustanovljene adekvatne limite na plasmane, kao ni limite za izloženost riziku kamatne stope i deviznom riziku. Ova za-pažanja su adresirana bankama u zapisnicima i u razgovorima sa me-nadžmentom, tako da se očekuje da u 2005. godini, upravljanje rizicima bude na višem nivou.

Rizik kamatne stope predstavlja rizik po prihode i/ili kapital koji se javlja zbog promjena kamatnih stopa i proizilazi iz: rizika ponovnog određivanja cijena (neusklađenosti dospijeća), baznog rizika, rizika krive prinosa i rizika opcije.

Osjetljivost na promjenu kamatne stope u crnogorskim bankama ugla-vnom se ocjenjuje primjenom gap metoda, što je odgovarajuće u odnosu na veličinu i složenost bilansa i vanbilansa crnogorskih banaka. Primjenom ovog metoda utvrđuje se kumulativna razlika između aktive osjetljive na promjenu kamatne stope i pasive osjetljive na promjenu kamatne

80


stope. Veća kumulativna razlika, podrazumijeva veći potencijalni rizik po prihode banke usljed nepovoljne promjene kamatne stope.

Agregatna ocjena rizika kamatne stope se ne može precizno odrediti. Tokom kontrola banaka, gap izvještaj o osjetljivosti na rizik kamatne stope uglavnom nije odražavao tačno izloženost banaka riziku kamatne stope. Prilikom popunjavanja gap izvještaja, većina banaka se rukovodila kriterijumom dospijeća pozicija aktive i pasive, umjesto kriterijumom ponovnog određivanja cijena. Ovi propusti su bankama predočeni, kako u samoj kontroli, tako i u zapisnicima, i biće predmet dodatne pažnje kontrolora tokom 2005. godine.

Na dan 31.12.2004. godine, agregatni spred kamatnih stopa iznosi 7,61% i smanjen je u odnosu na prethodnu godinu, kada je iznosio 9,62%. Iako smanjen, dovoljno je visok da pruža sigurnost bankama usljed nepo-voljnih kretanja kamatnih stopa.

Devizni rizik predstavlja vjerovatnoću ostvarivanja gubitaka po bilan-snim i vanbilansnim pozicijama usljed promjena valutnih kurseva i/ili ne-usklađenosti u obimu aktive, pasive i vanbilansnih stavki u istoj valuti.

Nivo deviznog rizika je nizak. Najzastupljenija valuta u 2004. godini je USD. Iako se 2004. godina, može smatrati godinom pada vrijednosti USD, na dan 31.12.2004. godine, bankarski sistem je imao više obaveza u USD nego sredstava. Izloženost u drugim valutama je minimalna.

Kod zahtijeva konverzija valute USD za EUR, banke su se štitile zaraču-navanjem visokih provizija koje su dostizale i do 5%.

Graf. 3.3.Kamatni spred

Agregatno stanje u svim stranim valutama na kraju 2004. godine iznosi 11.003 hilade eura, odnosno12,03% kapitala I klase.

Nastavlja se smanjenje izloženosti valuti USD. Izloženost kapitala I klase valuti USD od 2,02% na nivou bankarskog sistema je smanjena u odno-su na kraj 2003. godine, kada je iznosila 3,77%.

Druge bilansne pozicije koje po svojoj prirodi nose rizik su minimalne i ne predstavljaju značajniji rizik po poslovanje banaka. Na dan 31.12.20-04. godine, ulaganja banaka u kapital drugih pravnih lica predstavaljaju samo 1,22% aktive na nivou bankarskog sistema, sa opadajućim tren-dom. Ulaganja u državne zapise predstavljaju 4,22% aktive na agre-gatnom nivou, a potrebno je da banke unaprijede računovodstvene prakse evidentiranja državnih zapisa i ulaganja u kapital drugih pra-vnih lica. Iako sekundarno tržište nije razvijeno, državne zapise banke u Crnoj Gori evidentiraju na računima »koji se drže do dospijeća«, dok bi shodno zdravoj bankarskoj praksi trebali biti evidentirani na računima »raspoloživo za prodaju«, budući da je njihova svrha u najvećem broju slučajeva bila podrška upravljanju likvidnošću. Pojedinim bankama je preporučeno da u cilju tačnijeg prikazivanja rezultata poslovanja vrše mjesečno razgraničenje diskonta državnih zapisa.

Kod računovodstvenog evidentiranja ulaganja u kapital drugih pravnih lica bankama je sugerisano da prethodno ustanove svrhu ulaganja i u skladu sa tim izvrše knjiženje, budući da MRS 39 zahtijeva da se ula-ganja u kapital nalaze na računima trgovine ili raspoloživim za proda-ju. Pojedine banke ulaganja evidentiraju na računima »koji se drže do dospijeća«.


81

Tabela 3.10. Osjetljivost na devizni rizik na dan 31.12.2004. godine

Opis DIN USD GBP CHF Ostalo

Neto duge (kratke) pozicije 1 -1,849 -168 416 -2,931

% od kapitala I klase 0 2.02 -0.18 0.45 3.21

Graf. 3.5. Izloženost kapitala I klase valuti USD

Graf. 3.4. Agregatna izloženost deviznom riziku

82


3.3.5. Operativni rizik

Pod operativnim rizikom se smatra rizik nastanka gubitka u poslovanju banke, zbog neadekvatnih internih sistema, procesa i kontrola, slabosti i grešaka u izvršavanju poslova, spoljnih protivpravnih radnji i drugih nepredvidljivih događaja koji mogu proizvesti gubitke za banku.

U 2004. godini, prilikom obavljanja kontrola, operativni rizik je procje-njivan kontrolom kvaliteta sistema interne kontrole.

Interna kontrola

U on-site kontrolama banaka sprovedenim u 2004. godini, kontrolori su uočili da je, u cjelini gledano, sistem interne kontrole na zadovolja-vajućem nivou u sedam banaka, poboljšanje je potrebno u jednoj dok je u dvije banke sistem interne kontrole nezadovoljavajući.

Slabosti koje su uočene tokom kontrola uglavnom se odnose na:

- propuste u popunjavanju izvještaja koji se dostavljaju Cen-tralnoj banci, kao i pogrešna računovodstvena evidentiranja pojedinih transakcija,

- sistem interne kontrole nije dizajniran da, na efikasan način,identifikuje sve rizike u poslovanju, da ih prati i kontroliše,

- kod tri banke utvrđeno je da Komitet za nadzor ne vrši detaljan uvid nad funkcionisanjem sistema interne kontrole, kako je to zahtijevano Odlukom o osnovama sistema interne kontrole u bankama (član 4).

Informaciona tehnologija

Kontrola informacione tehnologije se obavlja jednom u dvije godine. Kontrolom se obuhvataju sljedeće oblasti:

- Revizija IT- Menadžment IT- Sistemi i programiranje - Kompjuterske operacije

Kroz kontrole obavljene u 2004. godini (osam banaka), ustanovljeno je da je stanje, u cjelini gledano, zadovoljavajuće. U jednoj banci je stanje informacione tehnologije nezadovoljavajuće, kod dvije banke je potre-bno poboljšanje, dok je u ostalima relativno dobro.

Slabosti koje su primijećene tokom 2004. godine uglavnom su se odnosile na razvoj plana za oporavak od kraha, izmještanje back-up servera na eksternu lokaciju i jačanje menadžmenta u oblasti IT. Većina banaka je tokom 2004. godine uvela novi softver za obavljanje platnog prometa i na taj način doprinijela efikasnosti obavljanja istog.

Eksterna revizija

Eksterna revizija finansijskih izvještaja za 2003. godinu izvršena je zasve banke u Crnoj Gori. Revizorska kuća Delloite&Touche bila je ekster-ni revizor za jednu banku (Euromarket banku), KPMG za pet banaka (Nikšićku, Opportunity, Podgoričku, Pljevaljsku i Hipotekarnu banku), Price Water House Coopers DOO Beograd za jednu banku (Montenegro banku), Price Water House Coopers Paris za jednu banku (Crnogorsku komercijalnu banku), i Ernest&Young za dvije banke (Atlasmont i Ko-mercijalnu banku Budva).

Međutim, kao i u prethodnoj godini, tokom vršenja kontrola od strane Centralne banke, uočeni su nedostaci u finansijskim izvještajima banakakoji nijesu bili evidentirani u revizorskim izvještajima, tako da smatramo da je u tom pravcu potrebno poboljšanje rada revizorskih kuća.

Nedostaci su vezani za:

- Procjenu rizika i iznosa sredstava koji se, na teret prihoda ban-ke, izdvajaju za pokriće potencijalnih gubitaka po stavkama aktive,

- Analizu kvaliteta sredstava obezbjeđenja koji podrazumijevaju kvalitetne i tržišno priznate instrumente obezbjeđenja

- Opisivanje stanja sektora IT (kod većine banaka) bez davanja sugestija za poboljšanje funkcionisanja sektora IT.

Krajem 2004. godine donesena je Odluka o operativnom riziku čime će se stvoriti osnova za sveobuhvatniju ocjenu ovog rizika u bankama tokom 2005. godine.


83

3.3.6. Rizik zemlje

Rizik zemlje, predstavlja vjerovatnoću ostvarivanja gubitka za banku, zbog nemogućnosti naplate potraživanja od lica izvan Republike Crne Gore, iz razloga koji su vezani za politički, socijalni ili ekonomski am-bijent zemlje dužnika.

Odlukom o riziku zemlje, donesenom krajem 2004. godine, definisanoje da je banka u obavezi da uspostavi posebne rezerve koje ne smiju biti niže od:

Minimalne rezerve Dugoročni kreditni rejting ili njegov ekvivalent

-nijesu potrebne rezerve BBB ili bolji-2% BBB minus-5% BB plus i BB-10% BB minus, B plus i B-20% B minus-30% CCC plus-50% CCC do CCC minus-50% CC plus do CC minus-75% C plus do C minus-100% DDD do D-10% Nema primjenljivog

Izloženost bankarskog sektora po osnovu depozita položenih kod stra-nih banaka, po podacima sa stanjem na dan 31.12. 2004. godine je sljedeća:

a) Ukupan iznos depozita i sredstava na korespondentskim raču-nima crnogorskih banaka kod inobanaka je 43.561 hiljada eura, što predstavlja 48,74% ukupnog kapitala prve klase banaka u Republici koji iznosi 91.434 hiljade eura. Od toga se 28.960 hiljada eura odnosilo na depozite, a 15.601 hiljada eura na sredstva na korespondentskim računima;

b) Izloženost bankarskog sektora u Republici je najveća prema Commerz banci Frankfurt i iznosi 18.716 hiljada eura, odno-sno 20,47% ukupnog kapitala prve klase banaka u Republici, a zatim prema LHB banci (11,58 miliona eura, odnosno 12,67% kapitala prve klase),

c) Izloženost preko 20% kapitala prve klase prema jednoj banci ima pet banaka.

4. PLATNI PROMET

PLATNI PROMET

87

Aktivnosti Centralne banke u oblasti platnog prometa u zemlji tokom 2004. godine bile su usmjerene na zaokruženje reforme platnog pro-meta, uz istovremeno dalje unapređivanje efikasnosti u obavljanju re-dovnih aktivnosti u platnom prometu u Republici.

Centralna banka je, u navedenom kontekstu, realizovala ciljeve koje je definisala u svojoj Politici donesenoj za 2004. godinu – reforma platnogprometa je intenzivirana i završena čime su stvorene pretpostavke da novi platni sistem počne sa radom početkom 2005. godine.

4.1. Reforma platnog prometa

4.1.1. Razvoj novog platnog sistema

Tokom godine realizovane su vrlo intenzivne aktivnosti na razvoju novog platnog sistema, koje su uslijedile nakon završetka prve faze reforme pla-tnog prometa u 2003. godini, tokom koje je izvršeno izmještanje usluga bezgotovinskog i gotovinskog platnog prometa na banke.

Osnovni cilj reforme platnog prometa bila je njegova potpuna demono-polizacija. Način realizovanja reforme bio je dvostepen. Prvi stepen refor-me podrazumijevao je preuzimanje obavljanja poslova platnog prometa od strane banaka za njihove klijente. Drugi stepen reforme implicirao je, u pravnom, tehničko-tehnološkom i funkcionalnom smislu, izgradnju potpuno novog platnog sistema usklađenog sa najnovijim dostignućima u praksi razvijenih platnih sistema, kao i sa opšteprihvaćenim međuna-rodnim preporukama, prvenstveno “Osnovnim principima za sistemski važne platne sisteme” Komiteta za platne i obračunske sisteme Banke za međunarodna poravnanja u Bazelu20.

Navedeni ciljevi su realizovani prvenstveno kroz izradu novog regulator-nog okvira, implementaciju novog međubankarskog platnog sistema, izgradnju unutarbankarskih platnih sistema kod poslovnih banaka (za procesiranje sopstvenih, kao i plaćanja njihovih klijenata), uspostavljanje adekvatne organizacione strukture u organizacionim jedinicama Cen-tralne banke nadležne za organizaciju i funkcionisanje platnog prometa

u zemlji i kroz aktivno učešće Centralne banke u domenu reforme javnih finansija kroz implementaciju tzv. «prihodnog modela».

Najvažnije karakteristike novog platnog sistema u zemlji su sljedeće:

- novi platni sistem u zemlji omogućava procesiranje plaćanja po bruto principu u realnom vremenu kao i po neto principu u odloženom vremenu;

- procesiranje plaćanja učesnika u međubankarskom platnom sistemu obavlja se elektronski i potpuno je automatizovano;

- struktura računa je promijenjena, čime su stvoreni preduslovi za implementaciju međunarodnog IBAN standarda u konstru-kciji računa;

- u novom MPS-u komunikacija između učesnika zasniva se na razmjeni elektronskih platnih poruka u SWIFT formatu, čime se cjelovitije ostvaruje princip procesiranja platne transakcije bez njenih daljih naknadnih izmjena, tzv. “Straight through processing” princip;

- usvajanjem SWIFT standarda za format platnih poruka stvore-ne su mogućnosti za lakše i efikasnije povezivanje sa platnimsistemima drugih zemalja.

20 “Core Principles for Systematically important payment systems”, CPSS - Committee on Payment and Settlement Systems – Bank for International Settlements, Basel, Switzerland

88


Funkcija Centralne banke u novom međubankarskom platnom sistemu svodi se na ulogu obračunskog agenta koji procesira međubankarska plaćanja, odnosno plaćanja između klijenata različitih banaka. Centralna banka pri tom, i dalje, shodno Zakonu o Centralnoj banci, obavlja be-zgotovinski platni promet za svoje klijente - poslovne banke, državne organe i organizacije.

Aktivnosti u vezi implementacije novog međubankarskog platnog siste-ma, kao posljednje etape u finalizaciji reforme platnog prometa u zemlji,bile su usmjerene na realizaciju konkretnih operativnih postupaka.

Tokom prvog kvartala 2004. godine izabran je najpovoljniji ponuđač na tenderu za nabavku IT rješenja za novi međubankarski platni sistem u Republici (koji je raspisan krajem 2003. godine). Ugovor sa isporučio-cem sistema zaključen je početkom jula, čime su stvoreni uslovi za in-tenziviranje implementacije i razvoja novog međubankarskog platnog sistema u Republici.

Tokom perioda implementacije, koji je trajao šest mjeseci, stvorene su potrebne normativne, tehničke i kadrovske pretpostavke, tako da je u skladu sa planom implementacije, početkom 2005. godine izvršen pre-lazak na novi platni sistem u Republici.

U periodu implementacije, Centralna banka je ostvarivala intenzivnu komunikaciju i pružala neophodnu pomoć svim relevantnim organi-zacijama i institucijama koje su direktno ili indirektno bile uključene u reformu platnog prometa.

Novi platni sistem je uspješno počeo sa radom 6. januara 2005. godine. Istovremeno su izbjegnuti svi potencijalni poremećaji, koji su zabilježeni tokom reformi platnih sistema u zemljama u okruženju.

Značaj uspješnog početka rada novog platnog sistema utoliko je veći ako se ima u vidu kontekst, u okviru kojeg su realizovani ovi veoma složeni i radno intenzivni poslovi, a kojeg karakteriše nekoliko okolnosti:

- relativno skromni kadrovski resursi su izvršavali svoje redovne radne obaveze u tekućem platnom prometu i istovremeno, u kontinuitetu, obavljali poslove vezane za razvoj novog platnog sistema;

- konstantno prisustvo operativnog rizika u vezi sa funkcioni-sanjem postojećeg informacionog sistema platnog prometa;

- tokom sprovođenja reforme platnog prometa, vršile su se če-ste izmjene organizacije i sistematizacije i, konsekventno tome, preraspored izvršilaca na nova radna mjesta i dužnosti, što je zahtijevalo izvjesno vrijeme, koje je potrebno da bi zaposleni mogli da ostvare puni radni učinak;

- novi informacioni sistem morao je dodatno da omogući tehni-čku podršku za implementaciju novog modela funkcionisanja uplatnih računa javnih prihoda;

- uporedo sa navedenim aktivnostima, realizovani su i socijalni programi sa ciljem rješavanja tehnoloških viškova zaposle-nih;

Novi platni sistem u Republici obezbjedio je preduslove za poboljšanje kvaliteta u dva segmenta - kvalitetnije i efikasnije usluge svim učesnicimau platnom prometu, dok je bankama omogućio kontinuirano praćenje njihove likvidnosti i bolje upravljanje sredstvima. Pored toga, stvorio je prostor za uvođenje novih platnih usluga, u skladu sa savremenim tren-dovima u ovoj oblasti, prije svega za elektronsko bankarstvo.

4.1.2.1. Regulativa platnog prometa

Tokom godine izvršene su izmjene i dopune četiri propisa iz oblasti platnog prometa, a sačinjeno je i 77 instrukcija, mišljenja i tumačenja kojima je obezbjeđena pouzdanost regulatornog okvira platnog pro-meta. Pored toga, u cilju obezbjeđenja potpunog, kvalitetnog i ažurnog prelaska platnog prometa u banke, kao dio normativno-pravnog okvira izrađeno je deset novih odluka.

4.1.3. Redovne aktivnosti platnog prometa

Tokom godine u platnom prometu su se odvijale redovne aktivnosti, u skladu sa zakonom definisanim obavezama Centralne banke Crne Gore.One obuhvataju obavljanje poslova platnog prometa za klijente Centralne banke i pružanje tehnološke i tehničke podrške bankama u obavljanju platnog prometa. U obavljanju ovih poslova ostvaren je relativno visok nivo sigurnosti i pouzdanosti u funkcionisanju platnog prometa.

Takođe, u kontinuitetu je unapređivan tehnički aspekt funkcionisanja informacionog sistema platnog prometa.

4.1.2. Implementacija novog međubankarskog platnog sistema

PLATNI PROMET

89

4.1.3.1. Licenciranje nosilaca platnog prometa

Tokom godine je, na osnovu zahtjeva šest banaka, licencirano 14 novih organizacionih dijelova za obavljanje poslova platnog prometa (Prilog 1, tabela 14). Pored toga, izvršena je praktična implementacija 25 novih međubankarskih ugovora, dok su, od ukupno 105, koliko ih je egzistiralo tokom godine, četiri ugovora raskinuta. (Prilog 1, tabela 15)

3.1.3.2. Kontrola nosilaca platnog prometa

Tokom godine izvršeno je 50 (od planirane 52) sveobuhvatnih kontro-la kod 10 banaka. (Prilog 1, tabela 16) Na osnovu zapisnika i izvještaja o utvrđenim nepravilnostima, sačinjenih u postupku kontrole, donijeta su rješenja kojima je nosiocima platnog prometa nalagano otklanjanje nepravilnosti. Najčešće nepravilnosti odnosile su se na: nepravilnosti prilikom zaključenja ugovora o otvaranju i vođenju računa (neadekva-tan formular ugovora, nepotpisani ugovori), nepodnošenje zahtjeva za otvaranje računa ili nepodnošenje propisane dokumentacije, nepravil-nosti kod popunjavanja elemenata propisanih obrazaca platnog prome-ta (pečat, potpis), nepravilno popunjavanje RIR-a, prijem i izvršavanje naloga koji u formalno-logičkom smislu nijesu ispravni, neidentifiko-vanje lica kod isplate gotovog novca, nepravilnosti u obavještavanju klijenta o odbijanju zahtjeva, nepravilnosti kod unosa podataka u ope-rativni sistem, nepravilnosti u vođenju evidencija o redosljedu prijema izvršnih naslova.

4.1.4. Prinudna naplata

Donošenjem Zakona o izvršnom postupku u 2004. godini definisana jeuloga Centralne banke Crne Gore kao institucije odgovorne za organi-zaciju i izvršenje prinudne naplate sa računa dužnika, što predstavlja neplatnu funkciju u platnom prometu.

Centralna banka Crne Gore je, u tom cilju, morala prvo reorganizovati proces izvršenja prinudne naplate u skladu sa novodonešenim Zako-nom, u okviru postojećeg platnog prometa. Ove aktivnosti su takođe uspješno realizovane, tako da je istovremeno sa početkom rada novog platnog sistema, počeo sa radom i novi sistem prinudne naplate. Izvr-šenje prinudne naplate obavlja se automatizovano, uz uvažavanje svih standarda na kojima počiva i novi platni sistem.

5. BANKARSKE I FINANSIJSKE OPERACIJE

BANKARSKE I FINANSIJSKE OPERACIJE

93

U oblasti finansijskih i bankarskih operacija, Centralna banka je u 2004.godini utvrdila prioritetne zadatke, među kojima su najvažniji: unapre-đivanju upravljanja novčanim rezervama Republike, sprovođenje per-manentnih aktivnosti na unaprjeđenju postojećih i uspostavljanju novih korespondentskih odnosa sa stranim bankama i bankarskim instituci-jama, obezbjeđivanje potrebne količine i apoenske strukture novčanica i kovanog novca u eurima za potrebe finansijskih institucija i vođenjeaktivne politike obavezne rezerve.

Jedan od prioritetnih zadataka bilo je i efikasno obavljanje djelatnostibankara, savjetnika i fiskalnog zastupnika organa i organizacija Repu-blike, sa akcentom na unapređivanju kvaliteta bankarskih usluga, efika-snom obavljanju platnog prometa za klijente Centralne banke u zemlji i sa inostranstvom, na praćenju priliva i upotrebe finansijskih sredstavadodijeljenih Republici putem kredita i donacija, kao i drugih sredstava iz inostranstva, i na gašenju depozitnih računa Vlade kod poslovnih ba-naka i vršenju prenosa tih sredstava na jedinstveni račun u Centralnoj banci (u saradnji sa Ministarstvom finansija).

5.1. Upravljanje deviznim rezervama

Plasman sredstava deviznih rezervi vršen je u skladu sa opredjeljenji-ma iz Odluke o upravljanju deviznim rezervama i Smjernicama, kao i utvrđenim okvirima definisanim u Informaciji o upravljanju sredstvi-ma na računima Centralne banke u inostranstvu tokom 2004. godine sa prijedlogom strategije u narednom periodu, koju je usvojio Savjet Centralne banke. To znači da su sredstva deviznih rezervi investirana kod prvoklasnih inostranih banaka i do nivoa utvrđenih limita. Naime, u skladu sa Odlukom i Smjernicama za upravljanje deviznim rezerva-ma, »kod jedne poslovne banke u inostranstvu se može držati najviše 25% deviznih rezervi koje se drže u inostranstvu«.

U proteklom periodu nastavljeno je sa razvojem funkcije Risk Mana-gementa u CBCG. Poslovi koji se obavljaju u okviru funkcije Risk Man-gementa obuhvataju kontinuirano praćenje rejtinga, kako naših kore-pondentskih banaka tako i onih banaka sa kojima će CBCG u budućnosti možda poslovati. Rejting agencije čije se ocjene, u kategorijama dugo-ročni i kratkoročni depoziti, koriste kao kriterijum za odabir banaka sa kojima poslujemo su Standard & Poors i Moody’s.

Nivo raspoloživih deviznih sredstava na računima Centralne banke u inostranstvu tokom godine značajno je oscilirao i kretao se u rasponu između 35 i 65 miliona eura. U valutnoj strukturi sredstava deviznih re-zervi dominantno je zastupljen euro. Na dan 31.12.2004.godine, euro je u valutnoj strukturi sredstava deviznih rezervi bio zastupljen sa 95-,04%, američki dolar sa 3,70%, švajcarski franak sa 1,08% i britanska funta sa 0,18%.

Sredstva na računima u inostranstvu formirana su iz sljedećih izvora: (1) osnivački kapital Centralne banke, (2) namjenski depozit Ministar-stva finansija, (3) sredstva obavezne rezerve poslovnih banaka izdvo-jena na računima Centralne banke u inostranstvu, (4) sredstva obave-zne rezerve poslovnih banaka izdvojena na računima Centralne banke u zemlji (iznijeta u inostranstvo), (5) sredstva od kamate na plasmane u inostranstvu u 2004. godini i (6) dio sredstava sa pozicije »neraspo-ređena dobit i druge rezerve«.

94


Graf. 5.2. 7-dnevni Euribor i USD Libor u 2004. godini

Graf. 5.1.Kretanje iznosa deviznih sredstava na računima u inostranstvu u 2004. godini, u eurima

Tokom godine zabilježen je rast kamatnih stopa na američki dolar, dok su kamatne stope na euro ostale na istom nivou tokom čitave godine, premda su bile smanjene u odnosu na 2003. godinu. Sredstva devi-znih rezervi investirana su po prosječnoj stopi od oko 1,75% za ame-rički dolar (u 2003. godini po 1,12%), odnosno oko 2,00% za euro (u 2003. godini po 2,25%).

Tokom godine započeta je saradnja sa nekoliko stranih centralnih i po-slovnih banaka. Ova saradnja obuhvata, pored investicionog aspekta, razvijanje odnosa na planu razmjene informacija, obuku kadrova na poslovima upravljanja rizikom, poslovanje sa hartijama od vrijednosti, zlatom i drugo. Počela je saradnja sa Nacionalnom bankom Švajcarske, a nastavljena saradnja sa FED-om, Deutsche Bundesbank i Bank of En-gland, kao i sa nekoliko najrenomiranijih poslovnih banaka u Londonu,

Frankfurtu i Cirihu. Početkom aprila 2004.godine, sa Bankom federalnih rezervi u Njujorku uspostavljen je tzv. automatski investicioni program. Ovaj program podrazumijeva davanje ovlašćenja od strane CBCG banci federalnih rezervi u Njujorku da svaki višak sredstava (iznad određe-nog minimuma) na našem računu investira u repo poslove i kupovinu zapisa američkog Trezora. Krajem godine je i sa Deutsche Bundesbank zaključen sporazum (Participation Agreement) u kojem su definisaniuslovi po kojima će se obavljati plasman sredstava kod ove banke. Ovaj sporazum je rezultat odluke na nivou ECB o harmonizaciji uslova pod kojim sve evropske centralne banke (članice ESCB) mogu da ponude nove usluge svojim korespondentskim bankama. Naime, po uslovima ovog sporazuma, sredstva se mogu investirati kod same Bundesbanke ili preko Bundesdesbanke kao agenta kod »odabranih« banaka.

Izvor: www.euribor.org; www.bba.org.uk


95

Box 5.1. Novčane rezerve

S obzirom na specifičnosti crnogorske ekonomije, veoma je teško definisati devizne rezerve jer one nemaju funkciju kakvu imajuu zemljama sa sopstvenom valutom, tako da je prikladnija upotreba termina novčanih rezervi.

Novčane rezerve, u užem smislu, u Crnoj Gori mogu se definisati kao depoziti koje Centralna banka ima u inostranstvu. U širemsmislu, u novčane rezerve ulaze i depoziti poslovnih banaka u inostranstvu. Međutim, devizne rezerve su, po definiciji, pod efe-ktivnom kontrolom monetarne vlasti, što nije slučaj sa depozitima poslovnih banaka kod inobanaka, te se definicija novčanihrezervi u užem smislu smatra prikladnijom. Od osnovnih komponenti deviznih rezervi (po definiciji), trenutno se može pratitisamo račun Centralne banke u inostranstvu, s obzirom na to da RCG nema monetarno zlato, niti rezervnu poziciju kod MMF-a i Specijalna prava vučenja, kao ni ostala potraživanja Centralne banke od nerezidenata.

Depoziti Centralne banke u inostranstvu iznosili su na kraju 2004. godine 53,5 miliona eura, što je bilo iznad nivoa s kraja pretho-dne godine za 39%. Najveći dio depozita odnosio se na oročene depozite u eurima (94%) i oročene depozite u drugim valutama (4,4%), dok su preostali dio činili depoziti po viđenju.

Ukoliko se novčanim rezervama obuhvate i depoziti koje poslovne banke imaju položene u inostranstvu, novčane rezerve bi na kraju 2004. godine iznosile 98,2 miliona eura.

Graf. 1. Kretanje depozita CBCG u inostranstvu, u 000 eura

Graf. 2. Depoziti CBCG i poslovnih banaka u inostranstvu, u 000 eura

96


5.2. Platni promet sa inostranstvom

Centralna banka je tokom prošle godine realizovala korespondentske odnose sa osam komercijalnih banaka u inostranstvu, kod kojih su dr-žana devizna sredstva i preko kojih je obavljan platni promet sa inostran-stvom. Kreditni rejting ovih banaka spada u najvišu kategoriju ocjena je renomiranih agencija za ocjenu rejtinga.

Početkom aprila otvoren je račun kod »Federal Reserve Bank of New York«. Takođe, ove godine je sa Vnješekonom bankom iz Moskve (Ban-ka Ruske federacije za ekonomske odnose sa inostranstvom) potpisan Sporazum o tehničkom načinu evidentiranja i vođenja obračuna u vezi sa regulisanjem finansijskih potraživanja između Ruske federacije i državasukcesora bivše SFRJ po obračunima vezanim za promet robe između bivšeg SSSR-a i bivše SFRJ (naplata potraživanja na klirinškim računi-ma). Sporazum su potpisali predstavnici centralnih banaka iz svih država nastalih iz bivše SFRJ. Iz ovog sporazuma proizilazi obaveza potpisivanja konkretnog bilateralnog sporazuma između Vnješekonom banke i sva-ke centralne banke pojedinačno, kojim će se detaljno regulisati uslovi i način evidentiranja i vođenja međubankarskog računa vezano za na-platu klirinških potraživanja.

Iznošenje i unošenje efektive crnogorske banke su obavljale u sopstve-nom aranžmanu ili preko Centralne banke. Ukupne transakcije sa efekti-vom ostvarene su u iznosu od 147,4 miliona eura, od čega je za potrebe banaka unijeto i iznijeto efektive u vrijednosti od 50,0 miliona eura, a za alimentiranje potreba unutrašnjeg platnog prometa 97,4 miliona eura (iznošenje efektive 81,5 miliona eura i unošenje efektive 15,9 miliona eura). Poslovi sa efektivom obavljani su na osnovu posebnog ugovora sa stranom bankom, koji obezbjeđuje transport novca u skladu sa me-đunarodnim bankarskim standardima, na način što korespondentska banka preuzima sve vrste rizika vezane za transport novca (osiguranje pošiljke vrši se po sistemu »door to door«).

Sve dospjele obaveze prema inostranstvu blagovremeno su plaćene, a devizni prilivi su u relativno kratkom roku usmjeravani krajnjim korisni-cima, dok su raspoloživa sredstva investirana u maksimalnom iznosu. Tokom godine sa računa u inostranstvu realizovana su plaćanja u uku-pnom iznosu od 99,7 miliona eura i to po sljedećim osnovima:

1) plaćanje obaveza po kreditima Republike Crne Gore, 17,5 mi-liona eura;

2) transfer sredstava u korist Ministarstva finansija (SAC1 i SAC2),14,1 milion eura;

3) prenos sredstava u korist domaćih banaka za iznijetu efektivu i povraćaj obavezne rezerve, 48,5 miliona eura;

4) unošenje efektive za potrebe unutrašnjeg platnog prometa, 15,9 miliona eura;

5) transferi u korist stranih banaka po nalogu Ministarstva finan-sija, 2,4 miliona eura;

6) plaćanja u ime i za račun Centralne banke, 1,3 miliona eura.

Od ukupnih plaćanja u ime i za račun Centralne banke, za nabavku sof-tvera međubankarskog platnog sistema firmi Hewlett Packard plaćenoje 1,16 miliona eura, što čini 91% ukupnog iznosa.


97

Centralna banka je, na osnovu Ugovora zaključenog sa Ministarstvom finansija, u svojstvu fiskalnog agenta, obavljala poslove bankara i sa-vjetnika, u ime i za račun organa i organizacija Republike. Ti poslovi odnosili su se na:

- otvaranje novih računa i transfer finansijskih sredstava iz po-slovnih banaka u Centralnu banku;

- pružanje savjeta i davanje preporuka u vezi finansiranja bu-džetskog deficita;

- vršenje platnog prometa u zemlji i sa inostranstvom i ažurno servisiranje kreditnih obaveza prema inostranim kreditorima i - operativno sprovođenje aukcija državnih zapisa.

5.3.1. Aukcije državnih zapisa

Aukciona prodaja kratkoročnih državnih zapisa vršena je na osnovu Odluke o emisiji državnih zapisa21, kojom je predviđena emisija državnih zapisa u 2004. godini, u neto iznosu od 15,0 miliona eura. Tom odlu-kom je, pored emitovanja kratkoročnih državnih zapisa ročnosti 28 i 56 dana, uvedena mogućnost emitovanja ovih finansijskih instrumenatai na 91, odnosno 182 dana. Odlukom o vanrednoj emisiji kratkoročnih državnih zapisa22 bila je predviđena dodatna emisija državnih zapisa u iznosu od 4,0 miliona eura, ali je na održanoj aukciji prodato svega 2,0 miliona eura državnih zapisa.

Pored kvalitativnih promjena, kretanja na primarnom tržištu državnih zapisa tokom godine obilježile su i kvantitativne promjene. Kvalitati-vne promjene odnosile su se na omogućavanje emitovanja zapisa i na rok od 91 i 182 dana, i na pojavu stranih pravnih i domaćih fizičkih licakao kupaca državnih zapisa. Ulazak ovih investitora na primarno trži-šte državnih zapisa rezultirao je smanjenjem kamatnih stopa na ove hartije. Nepostojanje sekundarnog tržišta državnim zapisima čini ih nelikvidnim, i to je jedan od osnovnih razloga što kupci i dalje zahtije-vaju visoke kamate.

Kvantitativnu promjenu na tržištu državnih zapisa, tokom 2004. godi-ne, predstavljao je značajan rast iznosa ukupno emitovanih državnih zapisa, u odnosu na uporedni period prethodne godine. Tako je za dvanaest mjeseci prodato 117,8 miliona ili 85,2% državnih zapisa više nego u uporednom periodu prethodne godine. Prodati iznos kratkoro-čnih državnih zapisa zadnjeg dana u 2004. godini iznosio je 37,4 mili-ona eura i bio je za 17,6 miliona eura veći od stanja na dan 31.12.2003. godine, kao što je bilo i definisano Odlukom o emisiji državnih zapisa iizmjenom ove Odluke.

Kupci kratkoročnih državnih zapisa, po osnovu kamata, ostvarili su uku-pan prihod od 3.058.832,00 eura.

Centralna banka Crne Gore je tokom godine organizovala trideset osam aukcija za prodaju državnih zapisa sa rokom dospijeća od 28, 56, 91 i 182 dana, od kojih dvije nijesu uspjele jer nije bilo zainteresovanih kupaca. Na trideset šest uspješno održanih aukcija državnih zapisa, emitovani iznos od 269,8 miliona eura (prosjek po aukciji je 7,5 miliona eura) bio je veći od prodatog iznosa za 5,3% (prodato je ukupno 256,1 milion eura državnih zapisa), dok je od traženog iznosa bio manji za 1,3%. Ukupna tražnja je od prodatog iznosa bila veća za 6,3%. Iznos proda-tih državnih zapisa bio je za 117,9 miliona eura veći od iznosa zapisa prodatih u 2003. godini (138,2 miliona eura). Od emitovanog iznosa na 28-dnevne zapise odnosilo se 13 emisija ili 66,7% ukupno prodatih zapisa, na 56-dnevne 13 emisija ili 23% ukupno prodatih zapisa, na 91-dnevne zapise osam emisija ili 7,5%, i na 182-dnevne četiri emisije ili 2,8%). Od prodatog iznosa, takođe, najveći dio, 174,6 miliona eura ili 68,2% odnosio se na 28-dnevne državne zapise, 53,8 miliona eura ili 21% na 56-dnevne zapise, 20,1 milion eura ili 7,8% na 91-dnevne zapise, dok se na državne zapise emitovane na 182 dana odnosilo sve-ga 7,5 miliona eura ili 2,9%.

U poređenju sa prethodnom godinom, primjećuje se da je procentualni udio prodatih 28-dnevnih državnih zapisa u ukupno prodatim državnim zapisima zabilježio blagi pad, sa 72,9% na 68,2%, pri čemu je vrijednost ukupno prodatih 28-dnevnih državnih zapisa skoro udvostručena. Ovo ukazuje na početak rasta povjerenja u nešto dugoročnije investicije.

5.3. Poslovi fiskalnog agenta i savjetnika

21 “Sl. list RCG”, br. 24/04 22 »Sl. list RCG«, br.81/04

98


Graf. 5.4. Nominalni iznos prodatih državnih zapisa u 2004. godini

Izvor: CBCGNapomena: U obje posmatrane godine tokom aprila održane su dvije aukcije 56-dnevnih državnih zapisa, a u septembru 2004.godine dvije aukcije 28-dnevnih zapisa, što je uzrok povećanog ukupnog nivoa prodatih državnih zapisa u ovim mjesecima.

Graf. 5.3. Nominalni iznos ukupno prodatih državnih zapisa u 2003. i 2004. godini, u 000 eura

Izvor: CBCG


99

5.3.1.1. Aukcije 28-dnevnih državnih zapisa

U posmatranom periodu 2004. godine realizovano je trinaest aukci-ja 28-dnevnih državnih zapisa (od 32. do 44-te), ukupne vrijednosti 174,6 miliona eura (prosjek po aukciji 13,4 miliona eura). Učesnici na aukcijama ovih zapisa bile su najvećim dijelom banke, zatim preduze-ća, od maja se pojavljuju i crnogorske berze, dok je u junu po prvi put učestvovala i jedna finansijska institucija za osiguranje. Tokom drugogi trećeg kvartala 2004. godine zabilježen je primjetan rast tražnje za 28-dnevnim zapisima, dok je tražnja za ovim zapisima u posljednja tri mjeseca prošle godine značajno smanjena. Tako je prosječna tražnja za ovim zapisima po aukciji, u posmatranom periodu 2004. godine, u odnosu na prosječnu tražnju u prošloj godini, veća za 5,8 miliona eura. Kamata na emitovane zapise tokom 2004. godine iznosila je 1.362.83-9,00 eura. (Prilog 1, tabela 8)

Od aprila 2004. godine uočava se trend značajnog porasta iznosa emi-tovanih i prodatih 28-dnevnih zapisa u odnosu na prethodne mjesece, koji je trajao do oktobra kada je došlo do smanjenja prodaje.

Tražnja banaka iz Crne Gore za državnim zapisima bila je visoka, kako zbog visokih kamata, tako i zbog relativno niskog rizika, premda je njiho-va likvidnost izuzetno slaba, odnosno ne postoji mogućnost pretvaranja državnih zapisa u gotovinu prije roka dospijeća. Visoku tražnju banaka za državnim zapisima održavao je i nedostatak kvalitetnih alternativnih prilika za plasman slobodnih finansijskih sredstava, usljijed čega su sedospjeli iznosi iz prethodnih emisija, uglavnom reinvestirali, odnosno, vršila se kapitalizacija kamate.

Ukoliko se posmatra kretanje kamatnih stopa na 28-dnevne zapise na godišnjem nivou, zapaža se da je nivo prosječne kamatne stope viši za 0,06% u 2004. u odnosu na prethodnu godinu. Međutim, od aprila kamatne stope na ove zapise su bilježile konstantan blagi pad, čemu je doprinijela i promjena strukture kupaca državnih zapisa, među kojima su počela da se pojavljuju domaća fizička i strana pravna lica, tražeći naaukcijama niže kamatne stope u odnosu na one koje traže ostali kupci, a naročito banke iz Crne Gore.

Graf. 5.5. Kretanje prodatih iznosa i kamatnih stopa na 28-dnevne državne zapise u 2004. godini

Izvor: CBCG

100



Nivo emitovanih, odnosno prodatih 56-dnevnih zapisa, na trinaest aukcija, u 2004. u odnosu na 2003. godinu zabilježio je rast. Tako je u posmatranom periodu 2004. godine prodato 53,8 miliona eura ovih zapisa, dok je u uporednom periodu prodato 37,5 miliona eura. (Pri-log 1, tabela 9)

Kupci 56-dnevnih državnih zapisa ostvarili su tokom 2004. godine pri-hod od 816.138, 00 eura.

Od maja prošle godine primjetan je rast tražnje za ovim zapisima, dok je u ukupnom posmatranom periodu 2004. godine, u odnosu na 2003. godinu, prosječan nivo tražnje po aukciji bio veći za oko 1,7 miliona eura. Razlog relativno skromnog rasta tražnje za ovim zapisima, je u činjenici da su, zbog ranijih kupovina ovih zapisa koje su realizovane u manjim iznosima, i iznosi koji se reinvestiraju relativno manji u poređenju sa reinvestiranim iznosima kod 28-dnevnih zapisa.

Kupci ovih zapisa bile su uglavnom banke, zatim preduzeća, osiguravajuća društva, dok je na septembarskoj aukciji učestvovala i jedna crnogorska berza, a od oktobra na aukcijama se javljaju i strane banke. Banke su otkupljivale od 65% do 100% emitovanih 56-dnevnih državnih zapisa. Razlog za održavanje visoke tražnje banaka takođe je visoka likvidnost banaka. Međutim, osim toga, tražnja za 56-dnevnim zapisima tokom 2004, za razliku od prethodne godine, nije imala cikličan već stabilan rast. To je, takođe, rezultat uključivanja u ovo tržište i drugih investito-ra osim domaćih banaka.

Posmatrano od početka emitovanja 56-dnevnih državnih zapisa, zaklju-čno sa aukcijom u decembru 2004, prosječna ponderisana kamatna stopa na ove zapise veća je za 1,12%. Međutim, ponderisana godišnja kamatna stopa na ove zapise je nakon rasta u prva četiri mjeseca 2004. godine počela da bilježi pad. Razlog tome je što je donošenjem nove Odluke o emisiji državnih zapisa omogućeno i emitovanje državnih zapisa na duži kratak rok, čime su zapisi na 56 dana dobili alternativu.


Izvor: CBCG


101


U 2004. godini održano je osam aukcija 91-dnevnih državnih zapisa, dvije u junu, dvije u septembru i četiri u decembru, a ukupna vrijednost prodatih zapisa bila je 20,1 milion eura. Osma aukcija 91-dnevnih za-pisa, u iznosu od 2,0 miliona eura, smatra se neuspješnom, jer nije bilo zainteresovanih kupaca. (Prilog 1, tabela 10)

Učesnici na aukcijama ovih zapisa bile su najvećim dijelom banke, kako domaće tako i strane. Ukupna tražnja za državnim zapisima koji su emi-tovani na rok od 91 dan iznosila je 24,4 miliona eura.

Povećana tražnja za državnim zapisima odrazila se i na kretanje njihovih kamatnih stopa. Posmatrano od prve do sedme aukcije, nivo prosječne ponderisane kamatne stope po aukciji smanjen je za oko 1,2%.

Tražnju za ovim zapisima, kao i kod uvođenja 28-dnevnih i 56-dnevnih zapisa na tržište, karakteriše cikličnost u kretanju emitovanih i prodatih iznosa ovih zapisa.

Kupcima ovih zapisa, Budžet je po osnovu kamata dugovao 514.06-4,00 eura.


Shodno novoj Odluci o emisiji državnih zapisa, Vlada Republike Crne Gore emitovala je po prvi put državne zapise sa rokom dospijeća od 182 dana. Prva aukcija realizovana je 15. jula, druga i treća su održane u novembru, a četvrta u decembru. Na drugoj aukciji, koja je održana 17. novembra, bilo je emitovano 2.000.000,00 eura, međutim, nije bilo zainteresovanih kupaca. Kupci na aukcijama bili su jedno privredno druš-tvo na prvoj, domaće banke na trećoj i četvrtoj aukciji, kao i jedna strana finansijska institucija na četvrtoj aukciji. (Prilog 1, tabela 11)

Procentualni udio prodatih 182-dnevnih državnih zapisa u ukupno pro-datim državnim zapisima, iako relativno nizak, bilježi blagi rast. Tako je u posmatranom peridu prodato 7,5 miliona eura ovih zapisa.

Ukoliko se posmatra kretanje ponderisanih kamatnih stopa na 182-dnevne zapise, zapaža se da je nivo prosječne kamatne stope po aukciji smanjen za 1,82% od početka emitovanja ovih državnih zapisa zaklju-čno sa decembrom 2004. godine.

Po ovim zapisima, emitovanim tokom posmatranog perioda, kupci su ostvarili prihode od kamate u iznosu od 365.792,00 eura.


Izvor: CBCG

102


Graf. 5.8. Kretanje prodatih iznosa i kamatnih stopa na 182-dnevne zapise u 2004. godini

Izvor CBCG

6. MAKROEKONOMSKE ANALIZE I ISRAŽIVANJA

MAKROEKONOMSKE ANALIZE I ISTRAŽIVANJA

105

Pored redovnog mjesečnog, kvartalnog i godišnjeg izvještavanja o makroekonomskim kretanjima, Centralna banka je je izradila više pilot projekata, studija i analiza. Statističko praćenje monetarnih agregata je značajno unaprijedjeno što je konstatovano i u izvještaju Međuna-rodnog monetarnog fonda. Centralna banka je započela i proces redo-vnog izvještavanja Eurostata o makroekonomskim kretanjima u Crnoj Gori, a završene su i pripreme za početak redovnog mjesečnog izvje-štavanja MMF-a. Izrađena je nova metodologija obračuna monetarnih agregata koja više odgovara crnogorskim prilikama, a istovremeno je i

u skladu sa međunarodnim standardima MMF-a. Započet je proces te-meljne rekonstrukcije statističkog praćenja eksternih tokova i na inici-jativu Centralne banke Crne Gore u ovaj proces su uključeni i Monstat i Republička uprava carina, kao institucije koje su takođe nadležne za ovu oblast. Redovno su održavani kontakti i pregovori sa MMF-om vezani za trogodišnji aranžman, kao i sa predstavnicima Svjetske banke, Evropske komisije, Banke Savjeta Evrope i drugim međunarodnim institucijama. Velika pažnja je poklonjena i usavršavanju zaposlenih, kao preduslovu daljeg unapređivanja analiza i statističkih praćenja.

6.1. Poboljšanja u oblasti statistike

Tokom godine redovno su prikupljani statistički podaci iz monetarne i oblasti platnog bilansa, koje su u direktnoj nadležnosti Centralne banke, kao i iz oblasti privrede, budžeta i vanbudžetskih fondova.

Monetarna statistika je značajno unaprijeđena i skoro je u potpunosti harmonizovana sa standardima MMF-a, što je i konstatovano u izvje-štaju MMF-a (za potpunu harmonizaciju potrebne su izmjene u okviru podzakonske regulative).

Izrađena je nova metodologija obračuna monetarnih agregata, i to u skladu sa preporukama MMF-a, koje dozvoljavaju postojanje više od jedne nacionalne definicije monetarnih agregata. Jedna definicija (užikoncept) je u skladu sa standardima MMF-a, dok druga definicija (širikoncept) više odgovara crnogorskim specifičnostima, odnosno, uslovi-ma eurizovane ekonomije.

Tokom godine uspostavljena je i saradnja sa Eurostatom, statističkim uredom Evropske unije. Nakon prilagođavanja metodologije standardi-ma Eurostata, započeto je redovno mjesečno izvještavanje. Kao rezultat te saradnje Crna Gora je prvo uključena u publikaciju ‘’Statistics in fo-cus: Exchange rate in Western Balkan countries’’, a zatim u publikaciju «Review of the International Role of the Euro».

U cilju poboljšanja statistike bilansa plaćanja, na inicijativu Centralne banke, u banci su tokom godine boravile tehnička misija MMF-a i misija Centra za izvrsnost u finansijama iz Ljubljane. Nakon snimanja stanja uovoj oblasti, date su preporuke za unapređivanje statistike platnog bi-lansa, koje se etapno realizuju u saradnji sa ostalim institucijama u Re-publici zaduženim za prikupljanje podataka iz platnog bilansa: Monsta-tom, Republičkom upravom carina, Ministarstvom turizma i Agencijom za strana ulaganja. Pored toga, najvećim dijelom godine, u ovoj oblasti radilo se i sa stranim konsultantom iz Bearing Pointa na unapređivanju statistike platnog bilansa.

106


Tokom godine redovno su rađeni mjesečni i kvartalni izvještaji glavnog ekonomiste, Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste i Godišnji izvještaj CBCG koji sadrže statističke prikaze, analize, kao i preporuke u oblasti makroekonomskih kretanja u Republici. Ovi izvještaji publikovani su u papirnoj i elektronskoj formi i nalaze se na veb-stranici Centralne ban-ke, na srpskom i engleskom jeziku. Pored toga što su dostupni javnosti i doprinose transparentnosti ekonomskih kretanja u Republici, izvje-štaji su bili i koristan izvor informacija mnogim međunarodnim orga-nizacijama koje su na njima temeljile svoje ocjene makroekonomskih kretanja u Crnoj Gori. Tako je Centralna banka Crne Gore pružila zna-čajnu informacionu osnovu i prilikom izrade kreditnog rejtinga za Crnu Goru, ali, takođe, i MMF-u, Svjetskoj banci, EBRD-u i Evropskoj komi-siji prilikom njihovog procjenjivanja makroekonomskog razvoja u cilju ocjene višegodišnjih kreditnih aranžmana koje Crna Gora ima sa ovim međunarodnim organizacijama. Istovjetna podrška obezbijeđivana je i Komisiji za koordinaciju pristupanja RCG Evropskoj uniji, za potrebe unaprijeđenog stalnog dijaloga.

Na osnovu praćenja i istraživanja makroekonomskih kretanja, Central-na banka Crne Gore je izradila »Preporuke Vladi za vođenje ekonomske politike u 2005. godini« koje su u novembru dostavljene Vladi. Pripre-mljena je i »Politika CBCG u 2005. godini« koja sadrži osnovne ciljeve Centralne banke Crne Gore u narednoj godini, kao i zadatke i aktivnosti za njihovo realizovanje.

Pored toga, Centralna banka Crne Gore je u formi saopštenja, kao i kroz intervjue u medijima, i kroz učešće na domaćim i skupovima u inostran-stvu, odnosno držanjem predavanja na Univerzitetu Crne Gore, informisa-la stručnu i širu javnost o makroekonomskim kretanjima u Republici.

Izvršena je i analiza Budžeta RCG za 2005. godinu i date su konkretne pre-poruke, a ostvareno je i učešće u izradi Agende ekonomskih reformi.

6.2. Izvještavanje o makroekonomskim kretanjima

6.3. Realizovani projekti

Tokom godine realizovano je više projekata. Urađen je pilot projekat «Ponderisana kamatna stopa», koji je imao za cilj testiranje modela za izračunavanje ponderisane kamatne stope na nivou bankarskog sistema u Republici. Primjena odabranog modela očekuje se tokom 2005. godine.

Takođe, urađena je i analiza obavezne rezerve kao instrumenta mo-netarne politike, sa alternativnim scenarijima. U domenu monetar-nih i makroekonomskih istraživanja izrađena je studija »Ekonom-ska politika u dolarizovanim ekonomijama sa posebnim osvrtom na Crnu Goru«, koja je objavljena na veb-stranici Centralne banke.

Pored toga, u domenu monetarne statistike radilo se na korekciji me-todologije za izračunavanje novčane mase u Republici, što je rezultiralo izmjenom metodologije koja je predstavljena u Izvještaju glavnog eko-nomiste za januar – maj 2004. godine.

U oviru redovnih izvještaja obrađene su i određene teme od značaja za crnogorsku privredu, koje su pored analize situacije dale i prijedlog kon-kretnih mjera za unapređivanje postojećeg stanja. U pitanju su istraži-vanja posvećena: sivoj ekonomiji, deregulaciji, antimonopolskoj politici, inflaciji, smanjenju deficita tekućeg računa i dr.

MAKROEKONOMSKE ANALIZE I ISTRAŽIVANJA

107

U domenu koji se odnosi na statistiku makroekonomskih kretanja iz na-dležnosti Centralne banke, izrađena su sljedeća podzakonska akta: Odluka o izmjeni Odluke o platnom prometu sa Republikom Srbijom i Kosovom i Metohijom i Uputstvo o izmjeni uputstva o načinu obavljanja platnog prometa sa Republikom Srbijom i Kosovom i Metohijom. Ostvareno je i aktivno učešće u izradi Zakona o statistici Republike Crne Gore.

Centralna banka je davala i ocjene, odnosno preporuke, za više zakonskih i podzakonskih akata koji regulišu oblast finansijskih transakcija, a kojisu izvan ingerencije same Centralne banke, kao što su Zakon o spoljnoj trgovini i Zakon o kapitalnim i tekućim transakcijama sa inostranstvom. U vezi sa ovim zakonom, Centralna banka je naročito insistirala na pitanjima eventualnog budućeg osiguranja rezidenata Republike u inostranstvu, ograničavanju domaćih banaka da drže sredstva na računima stranih nefinansijskih pravnih lica, kao i na ograničavanju domaćih preduzećada otvaraju račune u inostranstvu. Takođe, Centralna banka je akcenti-rala potrebu uspostavljanja adekvatnih statističkih formi praćenja i iz-vještavanja o svim finansijskim i kapitalnim transakcijama u cilju izradešto kvalitetnijeg izvještaja o bilansu plaćanja Crne Gore.

6.4. Izrada i učešće u izradi zakonskih i podzakonskih akata

7. DRUGE VAŽNIJE AKTIVNOSTI CENTRALNE BANKE

DRUGE VAŽNIJE AKTIVNOSTI CENTRALNE BANKE

111

7.1. Međunarodna saradnja

U skladu sa uvojenom politikom za 2004. godinu, Centralna banka je realizovala aktivnosti na unaprjeđivanju saradnje sa međunarodnim finansijskim organizacijama, iniciranju članstva u regionalnim organi-zacijama i na uspostavljanju bliže saradnje sa drugim centralnim ban-kama i inostranim finansijskim institucijama.

7.1.1. Saradnja sa međunarodnim finansijskimorganizacijama

U dijelu saradnje sa međunarodnim finansijskim organizacijama Cen-tralna banka je najviše sarađivala sa Svjetskom bankom, Međunarodnim monetarnim fondom i Evropskom unijom. Tokom godine u Centralnoj banci je boravilo ukupno jedanaest misija Svjetske banke, vezano za koordinaciju postupka obavljanja “Fiduciary Safeguard Assesment-a”, pripremu i odobravanje kredita za strukturno prilagođavanje SAC2, pripremu Ekonomskog Memoranduma za Crnu Goru i drugih progra-ma Svjetske banke. Saradnja sa Međunarodnim monetarnim fondom odvijala se u formi neposrednih kontakata prilikom boravaka misija Fonda u Crnoj Gori, kao i posredno, periodičnim dostavljanjem izvje-štaja, u formi propisanoj od strane Fonda. U dijelu saradnje sa Evrop-skom unijom, Centralna banka je obezbjeđivala informacije iz domena njene nadležnosti za potrebe pripreme Studije izvodljivosti u funkciji potpisivanja Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju Evropskoj uniji, zatim u funkciji implementacije preporuka iz Evropskog Partnerstva za Državnu zajednicu SiCG, kao i za potrebe pripreme izvještaja u vezi realizacije treće tranše druge makroekonomske pomoći Evropske unije za Državnu zajednicu.

7.1.1.1. Svjetska banka

Neposrednu saradnju sa Svjetskom bankom Centralna banka je ostva-rivala sa pozicije fiskalnog agenta Državne zajednice Srbija i Crna Gora,kao i u okviru realizacije projekata koje Svjetska banka ima u Republi-ci Crnoj Gori.

Po osnovu ostvarivanja funkcije fiskalnog agenta, obavljana je komu-nikacija sa nadležnim službama Svjetske banke u vezi: održavanja vri-jednosti kapitala Državne zajednice SiCG u Svjetskoj banci; regulisanja finansijskih obaveza državne zajednice SiCG prema Svjetskoj banci;pripreme i realizacije strateških dokumenata i politika i drugog. Pored toga, održavana je redovna komunikacija sa nadležnim organima u Srbiji i Crnoj Gori vezano za postupke dobijanja saglasnosti za garan-cije i reosiguranja Multilateralne investicione agencije za garantovanje (Multilateral Investment Agency - MIGA) i Međunarodne finansijskekorporacije (International Financial Corporation - IFC), za projekte na teritoriji Državne zajednice SiCG, a za čiju realizaciju je potrebna sagla-snost Državne zajednice.

Od aprila do novembra sprovođen je postupak fiducijarne procjeneCentralne banke od strane Svjetske banke, tzv. Safeguard Assesment, u cilju davanja Centralnoj banci sertifikacije za obavljanje finansijskihtransakcija vezanih za povlačenje sredstava i servisiranje zajmova koji se tiču Republike Crne Gore, kao i za servisiranje reprogramiranih zajmova Republike prema Svjetskoj banci. Kao rezultat preporuka iz konačnog Izvještaja fiducijarne procjene, krajem godine započete su aktivnosti narealizaciji tehničke pomoći Centralnoj banci u domenu institucionalnog jačanja fukcije interne revizije i interne kontrole. Tehnička pomoć je fi-nansirana iz Fonda za institucionalni razvoj Svjetske banke (Institutional Development Fond – IDF).

112


Uoči Proljećnog i Godišnjeg zasjedanja Svjetske banke i MMF-a, dele-gacija Centralne banke na čelu sa predsjednikom Savjeta učestvovala je na sastancima Švajcarske konstituence na kojima su prezentirane najva-žnije politike i aktivnosti grupacije Svjetske banke i MMFa, i razmatrana ukupna saradnja zemalja članica, uključujući i saradnju Republike Crne Gore sa ovim finansijskim institucijama.

Predsjednik Savjeta Centralne banke je, u svojstvu zamjenika guvernera Državne zajednice SiCG u MMF-u, zajedno sa drugim članovima dele-gacije iz Centralne banke, učestvovao na Proljećnom (Vašington, 24. i 25. aprila) i Godišnjem zasjedanju Svjetske banke i MMF-a (Vašington, od 1. do 4. oktobra). Tokom ovih boravaka u Vašingtonu, sa predsta-vnicima Svjetske banke su razmatrana pitanja u vezi ispunjenja uslova za Drugi kredit za strukturno prilagođavanje - SAC223, kao i pitanja u vezi iznosa i strukture trogodišnje pomoći Svjetske banke za Srbiju i Crnu Goru (CAS)24.

U okviru projekta »Povezivanje klijenata« (Client Connection), pod po-kroviteljstvom Svjetske banke, koji ima za cilj da zemljama članicama ove organizacije omogući efikasniji elektronski pristup portfoliju zajmova idonacija, i ujedno poboljša praćenje njihove implementacije i korišće-nja, Centralna banka je registrovana kao redovan korisnik. Ova pozici-ja omogućava Centralnoj banci uvid u sve zajmove i donacije Svjetske banke koji se realizuju na teritoriji Srbije i Crne Gore.

7.1.1.2. Međunarodni monetarni fond

Saradnja sa Međunarodnim monetarnim fondom odvijala se uglavnom kroz neposredan dijalog tokom posjeta misija MMF-a Crnoj Gori u okvi-ru revizije aktuelnog aranžmana za produženo finansiranje (ExtendedArrangement). Pored toga, saradnja sa MMF-om bila je sadržana i u kontinuiranom izvještavanju MMF-a o tekućim aktivnostima, dostavlja-nju periodičnih izvještaja o monetarnim računima, kao i u definisanjuuslova i mehanizama za implementaciju reformi u bankarskom siste-mu Crne Gore. Cilj misija MMF-a koje su boravile u Crnoj Gori u okviru treće i četvrte revizije, u periodu od 22. do 24. marta (treća revizija) i

od 2. do 5. oktobra (četvrta revizija), bilo je davanje ocjene realizovanih aktivnosti u skladu sa utvrđenim kriterijumima za izvršenje trogodišnjeg aranžmana za produženo finansiranje. Pored toga, misije su imale zacilj sticanje uvida u aktuelna makroekonomska kretanja, kao osnove za davanje preporuka o mjerama koje je potrebno preduzimati u funkciji realizacije ekonomske politike u 2004. godini.

Na Godišnjem zasjedanju Odbora guvernera Svjetske banke i Međuna-rodnog monetarnog monda, održanom u Vašingtonu u oktobru 2004. godine, delegacija Centralne banke je sa predstavnicima MMF-a razgo-varala o mogućnostima dobijanja tehničke pomoći u oblasti upravljanja rizikom, istraživanja i monetarne politike. U vezi sa tim, »dijagnostička« misija Fonda boravila je u Centralnoj banci u periodu od 15. do 19. no-vembra 2004 godine, nakon čega je pripremljen izvještaj u kojem se navode potrebe Centralne banke za tehničkom pomoći po sektorima, kao i modeli za njenu implementaciju.

7.1.1.3. Evropska unija

Tokom izrade Studije o izvodljivosti i započinjanja pregovora za potpisi-vanje Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju Evropskoj uniji, Centralna banka je aktivno uzela učešća u pripremi izvještaja o stanju i napredo-vanju reformskih aktivnosti u oblastima iz njene nadležnosti. Predsta-vnici Centralne banke bili su neposredno uključeni u rad Unaprijeđenog stalnog dijaloga, foruma kroz koji predstavnici nadležnih organa održa-vaju direktan dijalog sa predstavnicima Evropske unije. Tokom godine održana su dva sastanka Unaprijeđenog stalnog dijaloga, prvi od 27. do 28. januara u Beogradu, i drugi 16. jula u Podgorici.

U cilju implementacije preporuka iz Evropskog Partnerstva za Srbiju i Crnu Goru, koji postavlja specifične kratkoročne i srednjoročne prepo-ruke, predstavnici Centralna banke aktivno su učestvovali u radu Ko-misije za koordinaciju procesa pristupanja EU. Kroz direktno učešće na sastancima Komisije i blagovremeno dostavljanje podataka i informacija iz njene nadležnosti, Centralna banka je dala doprinos pripremi Akcio-nog plana za implementaciju preporuka.

23 Odbor izvršnih direktora Svjetske banke odobrio je 17. decembra 2004. godine Republici Crnoj Gori Drugi kredit za strukturno prilagođavanje u iznosu od 18 mi-liona dolara, kao podršku za sporovođenje daljih reformskih aktivnosti.

24 Odbor izvršnih direktora odobrio je 17. decembra 2004. godine trogodišnju strategiju pomoći Svjetske banke za Državnu zajednicu SiCG za period 2004 – 2007. godina - CAS, sa maksimalnim iznosom kredita od 550 miliona dolara (od čega bi 225 miliona dolara bilo po IDA uslovima).


113

Centralna banka je, pored toga, redovno dostavljala informacije iz svo-je nadležnosti, neophodne za pripremu izvještaja o postignutom nivou reformi, a u vezi realizacije treće tranše druge makroekonomske pomoći Evropske zajednice za Državnu zajednicu SiCG, ukupnog iznosa 25 miliona eura. U cilju ocjene tokova i načina korišćenja sredstava makrofinansij-ske pomoći Evropske unije Državnoj zajednici SiCG, u julu 2004. godine, Evropska komisija je sprovela operativnu procjenu finansijskih tokova ipostupaka u Centralnoj banci (Operational Assessment).

7.1.2. Saradnja sa regionalnim i drugim organizacijama

Cijeneći potrebu za daljom afirmacijom na međunarodnom planu, po-četkom godine Centralna banka je inicirala prijem u dvije regionalne organizacije, Grupu bankarskih bupervizora Centralne i Istočne Evrope (Group of Banking Supervisors from Central and Eastern Europe - BSCEE Group) i Klub guvernera centralnih banaka regiona Crnog mora, Balkana i Centralne Azije (Central Bank Governors’ Club in the region of Black Sea, Balkans and Central Asia).

Grupa bankarskih supervizora Centralne i Istočne Evrope je regionalno udruženje bankarskih supervizora koje ima za cilj da se, kroz komuni-kaciju i razmjenu iskustava, uspostavi bliska saradnja među bankarskim supervizorima zemalja regiona. Nakon sprovedene procedure, Centralna banka je zvanično primljena u članstvo BSCEE na 17. godišnjoj Konfe-renciji BSCEE održanoj u Dubrovniku 26 – 29. maja.

Inicijativu za prijem u članstvo Kluba guvernera centralnih banaka regiona Crnog mora, Balkana i Centralne Azije, Centralna banka je pokrenula u cilju uspostavljanja bližih veza sa centralnim bankama iz regiona, a naročito u monetarnoj, finansijskoj i bankarskoj oblasti. Centralna banka je krajemgodine dobila obavještenje da je stekla članstvo u ovoj organizaciji, a formalan prijem se očekuje na sljedećem sastanku Kluba guvernera koji će se održati u Sankt Petersburgu 27 – 28. maja 2005. godine.

7.1.3. Saradnja sa drugim centralnim bankama i inostranim finansijskim institucijama

U cilju veće zastupljenosti i prisutnosti na međunarodnoj sceni, usposta-vljena je bliska saradnja sa Narodnom bankom Poljske i sa Švajcarskom narodnom bankom. Tako je od 23 – 26. avgusta realizovana Studijska posjeta Narodnoj banci Poljske, tokom koje su predstavljeni način fun-kcionisanja i tekuće aktivnosti Sektora interne revizije Narodne banke Poljske. Radna posjeta predsjednika Savjeta Centralne banke Crne Gore, u decembru 2004. godine, označila je početak saradnje sa Švajcarskom nacionalnom bankom, što predstavlja osnov za planiranje budućih akti-vnosti u oblasti obuke zaposlenih u Centralnoj banci, kao i razmjene in-formacija ove dvije institucije.

Centralna banka je uspostavila bližu saradnju i sa Bankarskim platnim autoritetom kosova (Banking and Payment Authority of Kosovo BPK), Bankom Austrije i Bankom Albanije, sa kojom je u toku usaglašavanje teksta Sporazuma o saradnji u oblasti kontrole banaka.

Centralna banka je, takođe, ostvarivala komunikaciju sa Bankom za me-đunarodna poravnanja BIS, Bazel i Razvojnom bankom Savjeta Evrope. Komunikacija se uglavnom odnosila na razmjenu informacija potrebnih za regulisanje članstva Centralne banke u ovim finansijskim institucijama,odnosno na iskazivanje spremnosti za dalji razvoj saradnje.

Sporazum sa Bankom Slovenije, potpisan 2003.godine, realizuje se u svim segmentima, u potpunosti ispunjavajući očekivanja, a naročito je unapri-jeđena saradnja na polju razmjene iskustava u oblastima u kojima Banka Slovenije ima znatno više iskustva (Operativni rizik , Tržišni rizik) .

U dijelu saradnje po osnovu Sporazuma sa Narodnom bankom Srbi-je, nažalost, nema pomaka. Banka je i dalje spremna, da kao i do sada uloži potreban napor u cilju ispunjenja obaveza definisanih potpisanimsporazumom, u nadi da će tokom ove godine Sporazum zaživjeti na obostrano zadovoljstvo.

Saradnja sa Evropskom bankom za obnovu i razvoj - EBRD odvijala se kroz direktan dijalog sa predstavnicima EBRD-a tokom njihovih posjeta Centralnoj banci, kao i kroz razmjenu informacija i podataka potrebnih za pripremu Državne strategije (Country Strategy), koja predstavlja osnov za planiranje daljih aktivnosti ove Banke u Republici.

114


7.2. Aktivnosti Trezora

Centralna banka je tokom godine, na osnovu Zakona o Centralnoj ban-ci i Politike Centralne banke Crne Gore za 2004. godinu, realizovala niz značajnih aktivnosti u oblasti trezorskog poslovanja.

Najveći dio aktivnosti u domenu trezorskog poslovanja odnosio se na vršenje dotacija opticajnog novca i preuzimanje viška novca od regio-nalnih centara, na organizovanje redovnog procesa ”prerade” novca i otkrivanju falsifikata, odnosno, vršenje ekspertize i preduzimanje mjerau cilju sprečavanja ubacivanja lažnog novca u kanale platnog prometa, kao i na stvaranje uslova za organizovanje poslova sa plemenitim me-talima na potrebnom nivou i u skladu sa zakonskim propisima.

U toku 2004. godine iznošen je opticajni novac (zdrav i pohaban), kao i druga sredstava plaćanja u korespondentske banke u inostranstvu, a vršeno je i unošenje opticajnog novca u Crnu Goru zbog povećanog obima isplata u određenim periodima i zbog neadekvatne apoenske strukture raspoloživog novca.

Izuzetna pažnja bila je posvećena organizovanju rada na otkrivanju falsifikovanog novca i sprječavanju ubacivanja lažnog novca u opticaj.Predstavnici CBCG učestovali su na »Curency Conference 2004« u Rimu, kao i na seminaru »Borba protiv falsifikata« u Parizu, koji je organizo-van pod pokroviteljstvom Francuske Centralne banke (IBFI). Učesšće na pomenutim konferencijama doprinijelo je sticanju novih znanja u borbi protiv falsifikovanog novca i sprječavanju njegovog ubacivanjau kanale platnog prometa.

U cilju poboljšanja trezorskog poslovanja, spovedena je obuka zapo-slenih za rad sa opremom za plemenite metale, što je osnovni predu-slov za otpočinjanje poslova otkupa plemenitih metala u Centralnoj banci Crne Gore.

Krajem juna izmijenjena je Odluka o načinu korišćenja prigodnog cr-nogorskog kovanog novca, izdatog povodom godišnjice početka rada Centralne banke Crne Gore, u skladu s kojom su preduzete aktivnosti oko prodaje prigodnog crnogorskog kovanog novca preko pravnih lica (tzv. ugovorno regulisanje prodaje).

U okviru nastojanja da obogati svoju numizmatičku zbirku, Centralna banka Crne Gore je iz Austrijske kovnice novca preuzela određene pri-mjerke originalnih crnogorskih perpera kovanih u Beču (1906 – 1914). U vezi sa tim raspisan je javni poziv za kupovinu originalnog crnogorskog novca i drugog novca sa područja Crne Gore. Pored toga, tokom godine se otpočelo sa osmišljavanjem koncepta obilježavanja 100-godišnjice kovanja prvog opticajnog novca, izradom idejnih rješenja za kovanje jubilarnog crnogorskog kovanog novca – perpera sa oznakom 2006. godine, kao i prigodnog kovanog novca sa obilježjem Centralne banke Crne Gore, koji će biti izdat istim povodom.

U sklopu reforme platnog prometa, krajem godine je izvršena reorga-nizacija načina rada u trezorskom poslovanju, kao i snabdijevanju nosi-laca platnog prometa gotovim novcem. Dio ovog procesa predstavljalo je i donešenje Odluke o snabdijevanju banaka novčanicama i kovanim novcem. Za realizovanje navedenih izmjena u trezorskom poslovanju, naročito u cilju obezbjeđenja interakcije Trezora sa regionalnim centri-ma, RTGS-om i glavnom knjigom, kreiran je i novi softver.

U cilju poboljšanja uslova u kojima se odvija trezorsko poslovanje, ini-cirane su određene aktivnosti na planu osavremenjavanja tehničke za-štite trezorskih prostora.

7.3. Interna revizija

U toku 2004. godine intenziviran je rad interne revizije, kao sektora od velikog značaja, koji djeluje preventivno u procesu otklanjanja eventu-alnih unutrašnjih problema u radu. Takođe, obavljeno je pet internih revizija u sljedećim odjeljenjima:

• Odjeljenju za upravljanje deviznim rezervama,• Odsjeku za finansije,• Odjeljenju za regulativu platnog prometa, • Odjeljenju za međubankarski platni promet i• Centru za informatiku.


115

Revizija Odjeljenja za upravljanje deviznim rezervama je završena u junu 2004. godine. Interna revizija je zaključila da se upravljanje deviznim rezervama obavlja na način koji pruža razuman nivo sigurnosti. Izvještaj Interne revizije sadrži trinaest preporuka, a do sada je implementirano osam, dok je implementacija četiri preporuke u toku.

Revizija Odsjeka za finansije je završena u septembru 2004. godine iInterna revizija je ocijenila da se poslovi u ovom Odsjeku obavljaju na način koji pruža razuman nivo sigurnosti. Izvještaj revizije sadrži pe-tnaest preporuka, od čega je šest implementirano, a implementacija ostalih devet preporuka je u toku.

Revizija Odjeljenja za regulativu platnog prometa je završena u okto-bru 2004. godine, a Interna revizija je zaključila da se poslovi u ovom Odjeljenju obavljaju na način koji pruža prihvatljiv nivo sigurnosti. Iz-vještaj revizije sadrži osam preporuka koje su usaglašene sa rukovodi-ocima revidiranog dijela.

Revizija Odjeljenja za međubankarski platni promet je završena poče-tkom decembra 2004. godine. Interna revizija je mišljenja da je funkciji

međubankarskog platnog prometa potrebno poboljšanje i dala je pet preporuka.

Revizija Centra za informatiku po pitanju sigurnosti je završena tokom januara 2005.godine. Interna revizija je ocijenila da se poslovi u ovom Centru obavljaju na način koji pruža prihvatljiv nivo sigurnosti. Izvještaj revizije sadrži devetnaest preporuka.

Tokom posjete Svjetske banke Centralnoj banci Crne Gore utvrđena je potreba da se Internoj reviziji obezbijedi podrška ino konsultanta Svjetske banke iz ove oblasti u formi tehničke pomoći angažovanje ino konsul-tanta na period od jedne godine tj. 200 radnih dana. U tom pravcu su preduzete konkretne aktivnosti, pa će početkom 2005. godine Centralna banka raspisati tender za pružanje konsultantskih usluga. Tokom prve polovine 2005. godine se očekuje početak rada konsultanta na jačanju aktivnosti Interne revizije što podrazumijeva, između ostalog, izradu kon-struktivnog okvira za Upravljanje rizikom u Centralnoj banci Crne Gore, pomoć u pripremi i implementaciji godišnjeg programa rada, razvoju potrebnih revizorskih vještina i programu edukacije, te razvoju neopho-dnih procedura i instrukcija za implementaciju plana revizije.

Shvatajući ulogu i značaj primjene savremenih informacionih tehnolo-gija za poboljšanje kvaliteta poslovanja, Centralna banka Crne Gore je u svojoj Politici za 2004. godinu kao jedan od ciljeva definisala i una-prjeđenje tehničke osposobljenosti.

Tokom godine je izrađena studija “Pravci daljeg razvoja informacionog sistema Centralne banke Crne Gore”. Cilj ove studije bio je da naznači moguće dalje pravce razvoja informacionog sistema Centralne banke Crne Gore, koji treba da efikasno podrži njeno poslovanje u barem petnarednih godina, i da pri tome bude postavljen na osnove koje će obe-zbijediti kontinuitet njegovog razvoja za još duži niz godina.

Imajući u vidu da informacije sadržane u Informacionom sistemu Cen-tralne banke Crne Gore (IS-CB) imaju veliku vrijednost i moraju biti zaštićene od neovlašćenog pristupa, modifikacije, korišćenja i destru-kcije, implicirajući neophodnost da integritet, tajnost i raspoloživost informacija ne smiju biti kompromitovani, urađen je Osnovni dokumet o politici zaštite informacionog sistema Centralne banke Crne Gore, koji

definiše politiku zaštite IS-CB na osnovu koje se uspostavlja i održavanjegova bezbjednost.

Centralna banaka Crne Gore je pristupila i reorganizaciji komunikacio-ne mrežne infrastrukture u cilju obezbjeđenja kvalitetnog rješenja za potrebe povezivanja zainteresovanih subjekata. Pri tome je definisanoi implementirano i rješenje sistema zaštite mreže koje se odnosi na za-štitu prenosnih puteva, komunikacione opreme i kontrolu protoka sa-obraćaja kroz mrežu, odnosno, kontrolu mrežnog pristupa u dijeljenim serverima. Nova mrežna infrastruktura dizajnirana je tako da bude lako upravljiva, kontrolisana i da omogućava nadzor od strane zaduženih lica u Centralnoj banci Crne Gore.

Polazeći od činjenice da je zadatak informacionog sistema da menad-žmentu i svim zaposlenima u zadovoljavajućem vremenskom roku obe-zbijedi odgovarajuće informacije u adekvatnoj formi, koje će biti tačne, relevantne i kompletne, tokom godine se radilo na automatizaciji jednog dijela poslovnih procesa koji nijesu bili pokriveni postojećim informa-

7.4. Informaciono-tehnološka podrška

116


cionim sistemom. Paralelno sa tim, radilo se i na izmjeni jednog dijela aplikativnih podsistema informacionog sistema Centralne banke Crne Gore u cilju njihovog prilagođavanja promjenama nastalim u odgova-rajućem dijelu poslovnog sistema banke. Ovo se, prije svega, odnosi na

izmjene pojedinih dijelova aplikativnih podsistema informacionog si-stema Centralne banke Crne Gore koje su uslovljene implementacijom novog međubankarskog platnog sistema.

7.5. Upravljanje ljudskim resursima

Shodno Politici Centralne banke Crne Gore za 2004. godinu, posebna pažnja posvećena je razvoju ljudskih resursa. Obuka kadrova odvijala se u zemlji i inostranstvu, a prednost je data korišćenju tehničke pomoći međunarodnih finansijskih i drugih institucija, odnosno, programimaza koje se ne plaća kotizacija.

Ranije uspostavljeno strateško opredjeljenje, da se zaposleni usavršavaju shodno potrebama radnog mjesta, ispoštovano je i tokom 2004. godine. Posebna pažnja posvećena je mladim kadrovima sa visokom stručnom spremom, ali nijesu zapostavljene ni druge strukture. Učenje engleskog jezika i rada na računaru postalo je dio dnevnih obaveza onog dijela za-poslenih koji je učio druge strane jezike ili nije imao prilike da tokom školovanja stekne potrebna informatička znanja. Razvoj znanja jezika i informatike vrši se u saradnji sa Univerzitetom Crne Gore.

Najznačajniji partneri za saradnju u domenu obuke kadrova Centralne banke i tokom 2004. godine bile su Centralne banke: Njemačke, Ho-landije, Češke, Velike Britanije, Francuske kao i Banka saveznih rezervi SAD-a; korišćene su stipendije međunarodnih finansijskih institucija zaobuku kadrova u Zajedničkom institutu u Beču (Joint Vienna Institute) i Institutu MMF-a u Vašingtonu. Regionalna saradnja posebno je razvi-jana u saradnji sa Centrom za finansijsku izvrsnost iz Ljubljane, kao i sacentralnim bankama u okruženju.

Tokom godine usvojeni su i primijenjeni pojedini dokumenti iz oblasti upravljanja ljudskim resursima:

• Pravilnik o sistematizaciji radnih mjesta u Centralnoj banci Crne Gore, sa odgovarajućim opisom posla za svako radno mjesto. Na osnovu sistematizacije pripremljeni su i potpisani ugovori o radu;

• Pravilnik o zaradama, drugim ličnim primanjima i naknadama u Centralnoj banci Crne Gore;

• Metodologija procjene složenosti radnih mjesta, koja je pri-mijenjena na sistematizovana radna mjesta i opise poslova.

• Kodeks pravila ponašanja zaposlenih u Centralnoj banci.

U saradnji sa Bearing Pointom, realizovana je i obuka za uvođenje sistema upravljanja učinkom, koju je pohađalo 55 menadžera i 227 zaposlenih. Sve organizacione jedinice realizovale su »pilot projekte«, ocjenjivanja radnih učinaka za razne periode 2004. godine. Na ovaj način promovisana je uloga opisa posla, očekivanih učinaka, ocjene učinaka po definisanimkriterijumima, a što je najznačajnije - zaposleni su upućeni u to da se njihov rad mjeri, a kad je izuzetno dobar i posebno nagrađuje.

Ove godine završen je prijenos platnog prometa u komercijalne banke, a shodno novom Zakonu o spoljnoj trgovini ukinuti su i poslovi eviden-cije izvoza, što je dovelo do stvaranja tehnološkog viška i racionalizaci-je. Broj zaposlenih smanjen je za 135 radnika, čime je Centralna banka Crne Gore izvršila obaveze predviđene Zakonom o radu.

Centralna banka Crne Gore započela je izradu elektronske baze podata-ka o kadrovima, a u cilju boljeg upravljanja bazom tokom 2005. godine biće razvijen poseban softver.

Učešće zaposlenih sa radovima i prezentacijama iz Centralne banke, na domaćim i međunarodnim finansijskim i informatičkim forumima,sajmovima i sličnim manifestacijama, bitno doprinosi jačanju profe-sionalizma u instituciji i njenog ugleda u cjelini. Naročito treba istaći učešće ekonomista na skupu ekonomista u Budvi, forumu o bankar-stvu u Londonu, bankarskoj konferenciji u Beču, pravnika na seminaru u Salcburgu, informatičara na sajmu informativne tehnologije u Budvi i CEBIT-u u Hanoveru.

Centralna banka nastavlja sa planskim investicijama u kadrove, stvara-jući kadrovski potencijal spreman da odgovori potrebama i zahtjevima savremenog centralnog bankarstva.


117

Cilj Centralne banke u odnosima s javnošću je upoznavanje javnosti sa aktivnostima i rezultatima rada ove institucije i dalji razvoj njenog imidža. Pristup javnosti, posebno spoljnoj, u 2004. godini bio je otvo-ren i aktivan.

Izvršni funkcioneri i drugi saradnici Centralne banke davali su intervjue,održavali brifinge i konferencije za novinare, gostovali u emi-sijama elektronskih medija, učestvovali na okruglim stolovima, konfe-rencijama i drugim skupovima (Prilog 1, tabela 19). Objavljivanje saop-štenja, posebno pripremljenih materijala i izvještaja, naročito Izvještaja o radu Centralne banke i Izvještaja glavnog ekonomiste činili su rad Centralne banke dostupnim i stručnoj i opštoj javnosti. Redovnim ažu-riranjem sajta - objavljivanjem izvještaja, radova, statističkih podataka, intervjua, oglasa, tendera i drugog materijala, šire informacije i analize stavljene su na raspolaganje zainteresovanim licima i institucijama u domaćoj i stranoj javnosti.

Ukupna aktivnost Centralne banke, kreiranje podzakonskih i drugih aka-ta iz monetarne sfere, rad banaka i platni promet bili su stalni predmet predstavljanja javnosti. Najčešće obrađivane teme u svim medijima bile su prenos platnog prometa u komercijalne banke i isplata stare devizne štednje. Privatizacija banaka, s posebnim osvrtom na Podgoričku ban-ku, spoljni dug, likvidnost pravnih lica u Crnoj Gori, makroekonomski pokazatelji i inflacija, saradnja sa međunarodnim finansijskim institu-cijama i novo zaduživanje, uticaj nelikvidnosti privrede na likvidnost banaka, pad vrijednosti dolara i posljedice za crnogorsku privredu takođe su bile česti naslovi novinskih stubaca ili ekonomskih emisija elektronskih medija.

Za razvoj slike o Centralnoj banci u međunarodnoj javnosti posebno je značajno učešće na međunarodnim konferencijama. Bili smo suorgani-zatori seminara o investicijama i poslovanju u Crnoj Gori. Seminar je u oktobru održan u Dubrovniku u okviru Samita o investicijama, čiji orga-nizator je bio Euromoney. Crnogorsko bankarstvo na samitu i seminaru predstavio je zamjenik generalnog direktora za kontrolu banaka. Učešće naših predstavnika na konferenciji Evropske centralne banke, konferen-ciji »60 godina Breton Woods-a« u Beču, konferenciji o korporativnom upravljanju u bankama u Londonu, Evropskom bankarskom kongresu u Frankfurtu, Samitu Srbije i Crne Gore u Beogradu, konferenciji Izazovi i perspektive Jugoistočne Evrope u Beču, međunarodnom forumu o in-vesticijama u Crnoj Gori u Budvi, skupu ekonomista SCG u Budvi. i radovi koje su prezentirali naši predstavnici, doprinijeli su širenju pozitivne slike o Centralnoj banci u domaćoj i međunarodnoj javnosti.

Predsjednik Savjeta gostovao je u emisiji “Glasa Amerike”, dao intervjue “Financial Times-u“, “Reuters-u“, francuskom listu “Newzy“. Informaci-je o Centralnoj banci Crne Gore objavljene u publikacijama »Centralno bankarstvo«, »Bankarski almanah« i dr, doprinijele su širenju medjuna-rodne prepoznatljivosti Centralne banke. Njena zastupljenost je povećana unošenjem internet adrese CBCG na značajne sajtove srodnih institu-cija. Izvještaje o radu Centralne banke, izvještaje glavnog ekonomiste i izvještaje kontrole banaka dostavljamo zainteresovanim centralnim bankama i drugim finansijskim institucijama.

Potpunim informisanjem domaće i strane, stručne i opšte javnosti, kao i radnika Centralne banke, ostvarujemo transparentnost rada ove institucije, razvijamo dobru sliku o njenoj nezavisnosti i razvijamo ste-čeno povjerenje.

7.6. Odnosi Centralne banke s javnošću

PRILOZI

PRILOZI

121

Prilog 1. Statistika

Tabela 1. Pregled makroekonomskih kretanja

2003. 2004. (lančani indeks)OPIS XII/XI I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIIndustrijska proizvodnja (index) 82.6 109.4 102.3 107.0 97.8 99.7 90.7 93.8 110.6 101.4 110.1 126.6

Troškovi života (index) 100.1 100.2 100.1 100.0. 100.4 99.4 99.3 100.1 100.0 100.3 100.1 101.6

Cijene na malo (index) 100.1 100.5 100.1 100.1 100.6 100.0 100.0 100.1 100.2 100.5 100.1 101.8

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 100.1 100.5 100.1 100.1 100.6 100.0 100.0 100.1 100.2 100.5 100.1 101.8

ø 2003 = 100 101.7 102.3 102.6 102.7 103.4 103.5 103.4 103.5 103.7 104.2 104.3 106.2

U odnosu na isti mjesec preth. godine 105.2 105.7 105.5 102.3 100.6 102.4 102.1 102.1 102.0 102.4 102.5 104.3

Period tekuće prema istom preth. godine 105.6 106 105 104.6 104.2 103.9 103.7 103.5 103.4 103.3 103.4

Decembar 2003 = 100 100.1 100.7 100.8 100.9 101.6 101.6 101.6 101.7 101.9 102.4 102.5 104.3

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 100.1 100.2 100.1 100.0 100.4 99.4 99.3 100.1 100.0 100.3 100.1 101.6

ø 2003= 100 102.3 102.5 102.8 102.8 103.2 102.6 101.9 101.9 101.9 102.2 102.3 103.9

U odnosu na isti mjesec preth.godine 105.2 105.4 105.8 102.6 102.8 100.9 100.9 100.8 100.3 100.3 100.3 101.5

Period tekuće prema istom preth. godine 105.3 105.8 105.0 104.6 103.8 103.6 103.2 102.8 102.6 102.4 102.4

Decembar 2003 = 100 100.1 100.3 100.4 100.4 100.8 100.2 99.5 99.6 99.5 99.8 99.9 101.5

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 99.8 100.5 103.3 100.6 100.3 99.6 100.2 100.3 99.4 99.9 100.0 99.6

ø 2003= 100 102 102.6 106 106.6 107.0 106.6 106.8 107.1 106.4 106.3 106.3 105.9

U odnosu na isti mjesec preth. godine 106.3 106.9 108.7 106.3 106.7 105.5 105.7 106.0 104.9 104.6 104.6 103.6

Period tekuće prema istom preth. godine 106.6 107.3 107.0 107.0 106.7 106.6 106.5 106.3 106.1 106.0 105.8

Decembar 2003 = 100 99.8 100.4 103.7 104.4 104.7 104.3 104.5 104.8 104.1 104.0 104.0 103.6

Izvor: Monstat

Tabela 2. Cijene na malo

Tabela 4. Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Tabela 3. Troškovi života

122


Cijene na malo Troškovi života Cijene proizv. ind. proizvoda

Ukupno Robe Usluge Ukupno Ukupno

Godišnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta









2001.

Jan. 20.5 3.7 21.7 4.5 15.1 0.3 20.1 4.8 12.4 1.1

Feb. 21.4 1.6 22.4 1.5 16.5 2.4 20.5 1.7 12.4 5.3

Mar. 20.3 0.7 20.7 0.3 18.3 2.3 19.7 0.7 10.9 -0.5

Apr. 19.2 0.8 19.4 0.8 18.4 0.6 17.5 0.8 10.8 0.6

Maj 18.8 1.0 19.0 1.2 18.3 0.0 17.9 1.8 13.2 1.3

Jun 21.9 3.2 19.3 0.9 34.4 14.1 22.1 3.0 13.1 0.3

Jul 23.4 2.4 18.6 0.5 45.3 10.4 21.5 0.4 15.5 1.1

Avg. 24.8 2.7 20.5 3.2 44.9 1.1 23.3 2.7 19.7 1.6

Sep. 25.6 2.0 21.4 2.0 45.3 1.8 23.5 1.3 18.6 -1.2

Okt. 25.1 0.5 20.9 0.6 44.8 0.1 22.8 0.5 19.4 -0.5

Nov. 25.0 2.8 21.5 3.5 41.5 0.0 24.3 3.7 12.7 1.2

Dec. 28.0 3.5 25.6 4.0 39.5 1.7 26.5 2.5 15.1 4.1

2002.

Jan. 20.3 1.7 19.0 0.6 26.5 6.9 18.3 1.3 7.3 0.6

Feb. 19.7 0.9 18.7 1.1 24.5 0.3 18.0 1.3 6.0 1.1

Mar. 19.8 0.6 19.2 0.8 22.3 0.0 18.2 0.9 7.9 1.0

Apr. 20.8 1.6 20.6 2.0 21.6 0.1 19.7 2.0 7.1 -0.2

Maj 21.3 1.4 21.1 1.6 21.9 0.3 19.4 1.7 6.6 0.4

Jun 20.7 0.8 21.2 0.9 18.2 0.2 19.1 0.8 3.8 -2.4

Jul 19.4 0.1 20.7 0.1 13.5 0.2 17.6 -1.0 2.4 -0.3

Avg. 17.3 0.3 18.2 0.3 13.0 0.8 15.8 0.4 0.9 -0.6

Sep. 16.1 0.9 16.9 0.8 12.6 1.4 15.5 0.9 3.8 1.4

Okt. 15.7 0.3 16.4 0.3 12.7 0.2 15.1 0.2 4.2 -0.1

Nov. 12.8 0.3 12.4 0.0 14.7 1.9 11.0 0.1 3.9 0.1

Dec. 9.4 0.1 8.7 0.1 12.7 0.0 9.2 0.5 0.7 -0.3

2003.

Jan. 8.4 0.8 8.4 0.3 8.4 2.8 8.4 0.5 -0.7 -0.1

Feb. 8.0 0.5 7.5 0.2 10.3 2.1 7.2 0.1 -1.5 0.0

Mar. 8.0 0.6 6.8 0.1 13.8 3.2 6.5 0.2 -0.7 1.8

Apr. 9.7 3.2 8.1 3.2 17.3 3.2 7.7 3.1 3.8 3.8

Maj 8.5 0.2 6.6 0.2 17.4 0.4 6.1 0.2 2.9 0.0

Jun 8.0 0.3 6.0 0.4 17.1 0.0 6.6 1.3 6.7 0.9

Jul 8.3 0.3 5.8 -0.2 19.8 2.4 6.9 -0.8 7.2 0.2

Avg. 8.0 0.1 5.7 0.1 18.9 0.0 6.7 0.2 7.9 0.0

Sep. 7.4 0.3 5.2 0.4 17.4 0.2 6.3 0.5 6.7 0.4

Okt. 7.1 0.1 5.0 0.1 17.2 0.0 6.3 0.2 7.0 0.1

Nov. 6.8 0.0 5.0 0.0 15.1 0.0 6.4 0.1 7.3 0.2

Dec. 6.7 0.0 5.1 0.2 14.3 -0.7 6.2 0.3 8.2 0.6

2004.

Jan. 5.2 0.1 4.2 0.1 10.3 0.2 5.2 0.1 6.3 -0.2

Feb. 5.7 0.5 4.5 0.2 11.1 2.3 5.4 0.2 6.9 0.5

Mar. 5.5 0.1 4.9 0.1 8.4 0.2 5.8 0.1 8.7 3.3

Apr. 2.3 0.1 1.7 0.2 5.0 0.0 2.6 0.0 6.3 0.6

Maj 2.7 0.6 1.7 0.2 7.4 2.6 2.8 0.4 6.7 0.3

Jun 2.4 0.0 1.3 0.0 7.5 0.1 0.9 -0.6 5.5 -0.4

Jul 2.1 0.0 1.5 -0.1 5.0 0.1 0.9 -0.7 5.7 0.2

Avg. 2.1 0.1 1.4 0.1 5.0 0.0 0.8 0.1 6.0 0.3

Sep. 2.0 0.2 1.2 0.1 5.2 0.3 0.3. 0.0 4.9 -0.6

Okt. 2.4 0.5 1.3 0.2 7.1 1.8 0.3 0.3 4.6 -0.1

Nov. 2.5 0.1 1.2 0.1 7.8 0.0 -0.1 0.1 4.0 0.0

Dec. 4.3 1.8 1.1 -0.1 18.1 9.5 1.5 1.6 3.6 -0.4

Izvor: Monstat

Tabela 5.Cijene

PRILOZI

123

Tabela 6.Pregled obračunate i izdvojene obavezne rezerve , u 000 eura

Licencirane banke

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Hipotekarna banka

Podgorička banka

Crnog. kom. banka

Euromarket banka

Nikšićka banka

Pljevaljska banka

Atlas Mont banka

Montenegro-banka

Opportunity bank

Komerc. banka - Budva

UKUPNO (1-10)

2003. Decembar

5.469 4.715 8.624 2.995 498 208 1.774 1.545 352 1.362 27.542

5.207 4.915 8.636 2.987 607 225 1.735 1.405 374 1.296 27.387

4.831 5.024 8.545 2.733 681 194 1.881 1.547 369 1.278 27.083

2004.

Januar5.536 4.851 7.986 2.579 658 221 1.650 1.455 293 1.225 26.454

4.625 5.083 8.119 2.483 562 183 1.657 1.470 287 1.216 25.685

Februar5441 4.870 8.169 2.637 483 212 1.746 1.647 295 1.193 26.693

5.095 4.789 8.008 2.620 390 201 1.662 1.518 337 1.387 26.007

Mart4.785 4.671 7.587 2.218 445 258 1.471 1.520 411 1.472 24.838

5.138 4.660 7.862 2.486 348 231 1.424 1.657 428 1.391 25.625

April4.767 4.647 7.963 2.251 369 233 1.640 1.816 380 1.196 25.262

4.599 4.717 8.314 2.317 397 211 1.755 1.927 380 1.287 25.904

Maj4.065 4.822 8.035 2.368 361 190 1.843 2.102 369 1.336 25.491

3.843 4.971 8.181 2.318 415 203 2.034 2.060 409 1.329 25.763

Jun

3.806 5.102 8.674 2.364 373 168 2.217 2.305 402 1.265 26.676

3.636 4.996 8.952 2.235 400 183 2.121 2.300 414 1.354 26.591

3.402 4.991 7.991 2.274 375 167 1.903 2.021 451 1.309 24.886

Jul3.173 4.853 8.626 2.396 461 306 1.852 2.082 439 1.364 25.552

3.122 5.182 9.608 2.588 546 284 2.241 2.532 489 1.482 28.074

Avgust

3.209 5.450 11.848 2.772 687 285 2.416 2.508 501 1.556 31.232

3.076 5.678 12.137 3.001 725 260 2.358 2.607 523 1.642 32.007

3.361 5.929 13.374 3.214 698 260 2.670 2.617 530 1.725 34.378

Septembar

3.381 6.160 13.222 3.316 796 261 2.836 2.634 532 1.707 34.845

3.190 6.094 12.705 3.391 755 335 2.760 2.605 478 1.706 34.019

3.300 6.207 12.330 3.576 667 268 2.770 2.485 483 1.715 33.801

3.022 6.167 12.039 3.421 634 268 2.924 2.510 522 1.830 33.337

2.160 6.371 12.012 3.364 646 307 2.887 2.715 500 1.738 33.700

Oktobar

3.131 6.191 11.775 2.679 685 278 2.679 2.813 482 1.729 32.460

2.954 6.667 12.071 4.810 593 283 2.632 2.515 603 1.678 34.806

2.793 6.627 12.299 4.266 617 236 2.640 2.377 547 1.828 34.230

2.803 5.985 11.824 4.199 582 251 2.604 2.478 584 1.903 33.213

Novembar

2.704 5.885 12.182 4.305 658 278 2.640 2.357 595 1.910 33.514

2.799 5.776 13.058 3.568 710 239 2.839 2.394 601 2.163 34.147

2.760 5.608 12.047 3.559 730 247 2.732 2.487 601 2.176 32.947

2.744 5.985 12.026 3.706 727 282 2.861 3.615 608 2.151 34.705

Decembar

2.767 5.752 11.382 3.146 839 354 2.856 2.484 699 1.984 32.263

2.596 5.750 10.973 3.070 804 346 2.625 2.522 694 1.940 31.320

2.557 5.799 11.080 3.081 758 315 2.498 2.677 695 1.989 31.449

2.651 5.794 11.442 4.612 654 298 2.605 2.361 669 2.022 33.108

2.570 6.048 10.361 5.059 580 404 3.010 2.401 716 2.017 33.166

Izvor: CBCG

124


Tabe

la 7

.M

inim

alne

i m

aksi

mal

ne n

omin

alne

kam

atne

sto

pe b

anak

a u

Crno

j Gor

i, na

god

išnj

em n

ivou

Min

imal

ne k

amat

ne s

top

e (%

)N

ajvi

še k

amat

ne s

top

e (%

)

2002

. g

odin

a20

03.

god

ina

2004

. god

ina

2002

. god

ina

2003

. god

ina

2004

. god

ina

Akt

ivne

kam

atne

sto

pe

Na

krat

koro

čne

kred

ite

2,00

3,04

3,00

43,2

038

,39

36,0

0

Na

dug

oroč

ne k

red

ite

2,00

2,07

1,50

39,17

32,2

936

,00

Kam

atne

sto

pe

na h

arti

je k

oje

se d

rže

do

dos

pije

ća7,

007,

068,

0016

,00

10,8

311

,00

Pasi

vne

kam

atne

sto

pe

Na

dep

ozit

e p

o vi

đen

ju0,

800,

490,

508,

004,

024,

00

Na

dep

ozit

e or

očen

e u

euri

ma

1,30

1,95

0,80

30,0

011

,81

11,0

0

Na

dep

ozit

e or

očen

e u

dru

gim

val

utam

a1,

370,

971,

0013

,04

8,03

8,00

Izvor

: Ban

ke iz

Crne

Gor

e

PRILOZI

125

2003. godina 2004. godina

Traženo Emitovano Prodato Prodati % emitovanih

zapisa

Kamatna stopa

(godišnji %)

Traženo Emitovano Prodato Prodati % emitovanih

zapisa

Kamatna stopa

(godišnji %)(u 000 eura) (u 000 eura)

Januar 5.912,00 7.000,00 5.912,00 84,46 7,99 12.162,00 12.000,00 12.000,00 100,00 10,10

Februar 5.762,00 6.500,00 5.762,00 88,65 8,49 11.225,00 12.500,00 11.225,00 89,80 10,71

Mart 6.065,00 7.000,00 6.065,00 86,64 8,94 11.647,00 12.000,00 11.647,00 97,06 10,72

April 7.028,00 7.500,00 7.028,00 93,71 10,17 15.027,00 17.000,00 15.027,00 88,39 10,73

Maj 6.949,50 8.000,00 6.949,50 86,87 10,45 15.840,50 16.000,00 15.840,50 99,00 10,49

Jun 6.674,00 7.500,00 6.674,00 88,99 10,75 15.555,50 15.000,00 15.000,00 100,00 10,45

Jul 6.682,00 7.000,00 6.682,00 95,46 10,71 15.132,00 15.500,00 15.132,00 97,63 10,48

Avgust 8.285,00 7.000,00 7.000,00 100,00 10,83 16.559,00 16.000,00 16.000,00 100,00 10,45

Septembar 8.832,00 8.000,00 8.000,00 100,00 10,76 18.812,00 16.100,00 16.100,00 100,00 9,92

Septembar 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 12.962,00 13.500,00 12.962,00 96,01 9,59

Oktobar 8.847,00 8.500,00 8.500,00 100,00 10,57 12.600,00 13.000,00 12.600,00 96,92 9,38

Oktobar 10.760,00 9.500,00 9.500,00 100,00 10,25 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

Novembar 10.629,00 12.000,00 10.629,00 88,58 10,01 11.100,00 10.500,00 10.500,00 100,00 8,92

Decembar 12.008,00 13.000,00 12.008,00 92,37 10,08 10.600,00 10.700,00 10.600,00 99,07 8,83

Suma 104.433,50 108.500,00 100.709,50 92,82 10,00 179.222,00 179.800,00 174.633,50 97,13 10,06

Tabela 8. Realizacija aukcija 28-dnevnih državnih zapisa

Izvor: CBCG

Tabela 9.Realizacija aukcija 56-dnevnih državnih zapisa

2003. godina 2004. godina

Traženo Emitovano Prodato Prodati %emitovanih

zapisa

Kamatna stopa

(godišnji %)

Traženo Emitovano Prodato Prodati %emitovanih

zapisa

Kamatna stopa

(godišnji %)(u 000 eura) (u 000 eura)

Januar 1.670,00 3.000,00 1.670,00 55,67 8,13 3.788,00 5.500,00 3.788,00 68,87 10,22

Februar 2.250,00 3.000,00 2.250,00 75,00 8,38 3.403,50 4.500,00 3.403,50 75,63 10,48

Mart 1.320,00 4.500,00 1.320,00 29,33 9,13 2.568,00 4.500,00 2.568,00 57,07 10,80

April 2.866,00 4.000,00 2.866,00 71,65 10,05 3.095,00 4.000,00 3.095,00 77,38 10,63

April 2.100,00 3.000,00 2.100,00 70,00 10,06 2.873,50 3.000,00 2.873,50 95,78 10,82

Maj 2.876,00 3.000,00 2.876,00 95,87 10,76 4.197,50 4.000,00 4.000,00 100,00 10,57

Jun 2.143,50 2.500,00 2.143,50 85,74 11,51 4.000,00 4.000,00 4.000,00 100,00 10,19

Jul 3.826,00 4.500,00 3.826,00 85,02 11,24 4.499,00 4.500,00 4.499,00 99,98 10,41

Avgust 3.443,50 3.000,00 3.000,00 100,00 11,12 7.152,00 5.000,00 5.000,00 100,00 9,98

Septembar 5.340,00 4.500,00 4.500,00 100,00 10,63 5.524,00 5.500,00 5.500,00 100,00 9,78

Oktobar 3.235,50 4.000,00 3.235,50 80,89 10,45 7.700,00 5.000,00 5.000,00 100,00 8,94

Novembar 4.982,00 5.500,00 4.982,00 90,58 10,03 7.400,00 5.500,00 5.500,00 100,00 8,78

Decembar 2.743,50 4.000,00 2.743,50 68,59 10,13 4.600,00 5.200,00 4.600,00 88,46 8,62

Suma 38.796,00 48.500,00 37.512,50 77,35 10,12 60.800,50 60.200.00 53.827,00 89,41 10,02

Izvor: CBCG

126


Tabela 10.Realizacija aukcija 91-dnevnih državnih zapisa

Izvor: CBCG

Br. aukc.

Datum emisije

Traženo Emitovano Prodato Kamatna stopa(godišnji procenat)

Plaćena kamata(u eurima)(u 000 eura)

1. 24.06.04. 2.000,00 2.000,00 2.000,00 10,90 53.627,96

2. 30.06.04. 2.000,00 2.000,00 2.000,00 10,97 53.960,49

3. 23.09.04. 2.000,00 21.000,00 2.000,00 10,90 53.627,96

4. 29.09.04 9.128,00 5.000,00 5.000,00 9,80 130.619,53

5. 22.12.04. 2.200,00 2.000,00 2.000,00 10,66 52.473,36

6. 28.12.04. 2.000,00 4.000,00 2.000,00 9,50 47.745,13

7. 29.12.04. 5.100,00 5.100,00 5.100,00 9,70 122.009,75

8. 31.12.04. 0,00 2.000,00 0,00 0,00 0,00

Br.aukc.

Datumemisije

Traženo Emitovano Prodato Kamatna stopa(godišnji procenat)

Plaćena kamata(u eurima)(u 000 eura)

1. 15.07.04. 3.500,00 3.500,00 3.500,00 10,82 181.206,14

2. 17.11.04. - 2.000,00 - - -

3. 24.11.04. 2.500,00 2.000,00 2.000,00 10,15 97.590,85

4. 01.12.04. 2.500,00 2.000,00 2.000,00 9,00 86.994,96

Tabela 11. Realizacija aukcija 182-dnevnih državnih zapisa

Izvor: CBCG

PRILOZI

127

Januar-DecembarIndex Razlika

2003. 2004.1 2 3

ROBEUkupni izvoz 270.574 381.607 141,0 111.033Izvoz ocarinjene robe (bez aluminijuma i prometa sa Srbijom i Kosovom) 67.849 101.484 149,6 33.635Izvoz aluminijuma 109.726 158.069 144,1 48.343Izvoz u Srbiju i Kosovo 92.999 122.054 131,2 29.055Ukupni uvoz 629.904 812.507 129,0 182.603Uvoz ocarinjenih proizvoda (bez nafte i električne energije i prometa sa Srbijom i Kosovom) 316.441 456.559 144,3 140.118Uvoz nafte i naftnih derivata 50.124 61.380 122,5 11.256Uvoz električne energije 46.526 48.777 104,8 2.251Uvoz iz Srbije i Kosova 216.813 245.791 113,4 28.978SALDO ROBNE RAZMJENE -359.330 -430.900 119,9 -71.570USLUGEUkupni transportni prihodi 35.009 45.341 129,5 10.332Transport, zvanični podaci o prihodima 29.634 39.756 134,2 10.122Transportni prihod od Srbije 5.375 5.585 103,9 210Ukupni transportni rashodi 25.904 29.378 113,4 3.474Transport, zvanični podaci o rashodima 19.801 19.262 97,3 -539Transportni rashodi-Srbija 6.103 10.116 165,8 4.013Saldo transportnih usluga 9.105 15.963 175,3 6.858Ukupni prihodi od turizma 136.046 163.495 120,2 27.449Prihodi od stranih turista (procjena) 61.753 82.204 133,1 20.451Turisti iz Srbije (procjena) 74.293 81.291 109,4 6.998Ukupni rashodi turizma 10.096 6.951 68,8 -3.145Poslovna putovanja u inostranstvo, zvanični podaci 8.043 5.214 64,8 -2.829Crnogorski turisti u Srbiji 2.053 1.737 84,6 -316Saldo turizma 125.950 156.544 124,3 30.594Prihodi od pružanja finansijskih usluga 2.848 4.035 141,7 1.187Naknade od usluga 1.567 3.308 211,1 1.741Naknade od usluga-izvoz/uvoz sa Srbijom 1.281 727 56,8 -554DrugoRashodi za pružanje finansijskih usluga 6.761 6.462 95,6 -299Rashodi po naknadama za pružene usluge 5.517 5.290 95,9 -227Naknade od usluga-izvoz/uvoz sa Srbijom 1.244 1.172 94,2 -72Saldo finansijskih usluga -3.913 -2.427 1.486Prihodi od ostalih usluga 17.492 28.252 161,5 10.760Rashodi od ostalih usluga 36.901 58.453 158,4 21.552Saldo ostalih usluga -19.409 -30.201 155,6 -10.792Prihodi od usluga-ukupno 191.395 241.123 126,0 49.728Rashodi od usluga-ukupno 79.662 101.244 127,1 21.582SALDO USLUGA 111.733 139.879 125,2 28.146SALDO ROBA I USLUGA -247.597 -291.021 117,5 -43.424PRIHODI I RASHODIUkupni prihodi 125.337 152.722 121,8 27.385Kompenzacije radnicima 85.496 129.822 151,8 44.326Prihodi pojedinaca iz Srbije 39.261 22.314 56,8 -16.947Prihodi od kamata 577 541 93,8 -36Primljene dividende 3 45 1500,0 42Investicije u inostranstvuUkupni rashodi 25.827 48.888 189,3 23.061Kompenzacije radnicima 3.362 6.289 187,1 2.927Troškovi za pojedince u Srbiji 1.083 2.782 256,9 1.699Troškovi kamata 12.568 24.524 195,1 11.956Plaćene dividende 8.814 15.293 173,5 6.479Investicije u inostranstvu (procjena)Bilans prihoda i rashoda 99.510 103.834 104,3 4.324TEKUĆI TRANSFERIPrihodi 55.225 54.946 99,5 -279Transferi u RCG iz inostranstva 3.188 8.568 268,8 5.380Strana pomoć 21.807 20.078 92,1 -1.729Strana pomoć, preko nevladinih i humanitarnih organizacija, finansijska i materijalna 30.230 26.300 87,0 -3.930Rashodi 9.124 10.727 117,6 1.603Transferi iz RCG u inostranstvo 9.124 10.727 117,6 1.603Saldo tekućih transfera 46.101 44.219 95,9 -1.882Ukupni prihodi u tekućem računu 642.531 830.398 129,2 187.867Ukupni rashodi u tekućem računu 744.517 973.366 130,7 228.849SALDO TEKUĆEG RAČUNA -101.986 -142.968 140,2 -40.982KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 133.030 170.905 128,5 37.875Račun kapitalaTransfer kapitalaFinansijski račun 133.030 170.905 128,5 37.875Direktne investicije-neto 38.725 50.015 129,2 11.290Akcijski kapital-neto 38.725 50.015 129,2 11.290Reinvestirane zarade i nedistribuirani profiti sektoraPortfolio investicije-neto 942 5.524 586,4 4.582Ostale investicije 47.047 98.170 208,7 51.123Zajmovi 114.597 176.103 153,7 61.506Otplata zajmova 67.550 77.933 115,4 10.383Promjene neto strane aktive komercijalnih banaka 45.759 32.237Promjena rezervi CBCG (sredstva deponovana kod inobanaka) 557 -15.041Neto greške i omaške 31.044 27.937

Tabela 12.Bilans plaćanja RCG, u 000 eura

Izvor: CBCG

128


Tabela 13.Strane direktne investicije u Crnu Goru - po zemljama u 2004. godini, u eurima

Oblast ulaganja Proizvodne djelatnosti

Uslužne djelatnosti Nekretnine Finansijske

organizacije Ukupno

Zemlja 2 3 4 5 1=2+3+4+5

Austrija 2.259.000,00 2.259.000,00

Bosna i Hercegovina 125.000,00 53.795,00 178.795,00

Estonija 196.910,00 1.613.274,99 1.810.184,99

Francuska 77.000,00 138.598,62 215.598,62

Grčka 25.000,00 149.791,00 174.791,00

Hrvatska 57.490,00 57.490,00

Irska 164.950,00 164.950,00

Izrael 486.630,00 486.630,00

Italija 268.999,90 268.999,90

Japan 1.120.000,00 1.120.000,00

Kanada 143.798,00 143.798,00

Kipar 720.532,26 1.294.751,60 2.015.283,86

Hong Kong 90.757,50 90.757,50

Letonija 3.730.673,00 3.730.673,00

Madjarska 2.095.000,00 307.985,00 2.402.985,00

Njemačka 3.235.916,88 4.538.593,00 7.774.509,88

Panama 1.199.973,00 100.000,00 1.299.973,00

Ruska federacija 649.780,00 19.980,00 669.760,00

SAD 227.941,40 63.137,90 360.354,24 170.802,58 822.236,12

Slovačka 100.000,00 100.000,00

Slovenija 534.125,40 12.466.501,00 1.067.945,83 14.068.572,23

Srbija 392.000,00 925.000,00 508.000,00 1.825.000,00

Švajcarska 6.079.385,79 523.843,80 6.603.229,59

Švedska 11.795,00 11.795,00

Velika Britanija 124.858,33 324.986,80 449.845,13

Litvanija 299.825,00 299.825,00

Lesoto 15.000,00 15.000,00

Danska 78.987,40 78.987,40

Luxemburg 13.966,02 13.966,02

Norveška 6.100,91 6.100,91

Djevičanska ostrva (Britanska) 700.000,00 700.000,00

Lihtenštajn 200.925,00 200.925,00

Bugarska 1.750.000,00 1.750.000,00

UKUPNO 2.274.066,80 37.670.997,49 10.625.849,45 1.238.748,41 51.809.662,15

Izvor: CBCG

PRILOZI

129

Tabe

la 1

4.

Teri

tori

jaln

i raz

mje

štaj

org

aniz

acio

nih

djel

ova

bana

ka k

oje

posj

eduj

u od

obre

nje

za o

bavl

janj

e po

slov

a pl

atno

g pr

omet

a u

2004

. god

ini

MJE

STO

Atl

asm

ont

Euro

m.

Mon

tene

gro

CKB

Pod

gor

ička

Nik

šićk

aH

ipot

ekar

naKo

mer

cija

lna

Plje

valjs

kaO

pp

orty

SVEG

A

And

rije

vica

Eksp

ozitu

ra1

Bar

Filij

ala

Filij

ala

Filij

ala

Filij

ala

Filij

ala

Eksp

ozitu

raFi

lijal

a7

Bera

neFi

lijal

aFi

lijal

aFi

lijal

a3

Bije

lo P

olje

Eksp

ozitu

raPo

sl. j

ed.

Filij

ala

Filij

ala

Filij

ala

5

Bud

vaFi

lijal

aPo

sl. j

ed.

Filij

ala

Filij

ala

Šalte

rEk

spoz

itura

6

Dan

ilovg

rad

Eksp

ozitu

raEk

spoz

itura

2

Žab

ljak

Eksp

ozitu

ra1

Kola

šin

Eksp

ozitu

raEk

spoz

itura

2

Koto

rFi

lijal

aPo

sl. j

ed.

Filij

ala

Filij

ala

Eksp

ozitu

raFi

lijal

a6

Moj

kova

cEk

spoz

itura

Eksp

ozitu

ra2

Nik

šić

Filij

ala

Posl

. jed

.Po

sl. j

edFi

lijal

aPo

sl. j

ed.

Filij

ala

6

Plav

Eksp

ozitu

raEk

spoz

itura

2

Pluž

ine

Posl

. jed

.1

Plje

vlja

Filij

ala

Eksp

ozitu

ra2

Pod

gor

ica

Eksp

ozitu

raSj

ediš

teŠa

lter

Šalte

rŠa

lter

Eksp

ozitu

raŠa

lter

Šalte

r

Sjed

ište

Šalte

rŠa

lter

Šalte

rFi

lijal

aSj

ediš

te14

Roža

jePo

sl. j

ed.

Filij

ala

Filij

ala

3

Tiva

tŠa

lter

Eksp

ozitu

raEk

spoz

itura

Eksp

ozitu

ra4

Ulc

inj

Posl

. jed

.

Filij

ala

Eksp

ozitu

raEk

spoz

itura

Filij

ala

5

Her

ceg

Nov

iFi

lijal

aPo

sl. j

ed.

Filij

ala

Šalte

rŠa

lter

Eksp

ozitu

ra6

Cet

inje

Filij

ala

Eksp

ozitu

raŠa

lter

3

Šavn

ikPo

sl. j

ed.

1

SVEG

A:

129

1020

83

56

27

82

NAPO

MEN

A: U

2004

. god

ini iz

dato

je 14

rješ

enja

za ob

avlja

nje p

oslo

va p

latn

og p

rom

eta o

rgan

izacio

nim

jedi

nica

ma š

est b

anak

a i is

te su

u ta

beli o

znač

ene b

oldo

vani

m te

ksto

m.

130


MJE

STO

Atl

asm

ont

Euro

m.

Mon

tene

gro

CKB

Pod

gor

ička

Nik

šićk

aH

ipot

ekar

naKo

mer

cija

lna

Plje

valjs

kaO

pp

orty

SVEG

A

And

rije

vica

11

Bar

12

3

Bera

ne2

2

Bije

lo P

olje

23

5

Bud

va1

12

4

Dan

ilovg

rad

16

7

Žab

ljak

77

Kola

šin

27

9

Koto

r1

23

Moj

kova

c5

16

Nik

šić

14

5

Plav

22

Pluž

ine

77

Plje

vlja

77

Pod

gor

ica

12

3

Roža

je4

4

Tiva

t5

5

Ulc

inj

55

Her

ceg

Nov

i2

35

Cet

inje

51

28

Šavn

ik7

7

SVEG

A15

176

418

1811

214

105

Tabe

la 1

5.Pr

egle

d m

eđub

anka

rski

h ug

ovor

a za

oba

vlja

nje

posl

ova

plat

nog

prom

eta

u Re

publ

ici C

rnoj

Gor

i

Napo

men

a: D

evet

ban

aka p

otpi

salo

je 10

9 ugo

vora

, čet

iri u

govo

ra su

rask

inut

a, ta

ko da

je u

2004

. god

ini im

plem

entir

ano,

u od

nosu

na 2

003.

godi

nu, jo

š 25 n

ovih

međ

uban

kars

kih

ugov

ora.

PRILOZI

131

R.b

r.N

AZI

V SU

BJEK

TAKO

NTR

OLE

PLA

NIR

AN

O K

ON

TRO

LAIZ

VRŠ

ENO

KO

NTR

OLA

IZV

RŠEN

O V

AN

R. K

ON

TR.

NEI

ZV

RŠEN

IH K

ON

TR.

Sveo

b.

Segm

.U

kup

noSv

eob

.Se

gm.

Uku

pno

Sveo

b.

Segm

.U

kup

noSv

eob

.Se

gm.

Uku

pno

1.Eu

rom

arke

t ban

ka A

D P

odg

oric

a6

66

6

2.H

ipot

ekar

na b

anka

AD

Pod

gor

ica

33

33

3.A

tlas

mon

t ban

ka A

D P

odg

oric

a9

98

81

1

4.Ko

mer

cija

lna

ban

ka A

D B

udva

11

11

5.O

pp

ortu

nity

ban

k A

D P

odg

oric

a1

11

1

6.M

onte

negr

oban

ka A

D P

odg

oric

a8

88

8

7.Po

dg

orič

ka b

anka

AD

Pod

gor

ica

22

22

8.N

ikši

ćka

ban

ka A

D N

ikši

ć2

22

2

9.Pl

jeva

ljska

ban

ka A

D P

ljevl

ja1

11

1

10.

Crn

ogor

ska

kom

erci

jaln

a b

anka

AD

PG

1212

1111

11

11.

CBC

G-R

egio

naln

i cen

tar P

odg

oric

a1

11

1

12.

CBC

G-R

egio

naln

i cen

tar B

ar1

11

1

13.

CBC

G-R

egio

naln

i cen

tar N

ikši

ć1

11

1

14.

CBC

G-R

egio

naln

i cen

tar K

otor

11

11

15.

CBC

G-R

egio

naln

i cen

tar B

ijelo

Pol

je1

11

1

16.

CBC

G-R

egio

naln

i cen

tar B

eran

e1

11

1

17.

CBC

G-R

egio

naln

i cen

tar P

ljevl

ja1

11

1

SVEG

A52

5250

502

2

Tabe

la 1

6.Iz

vješ

taj o

fizi

čkom

obim

uko

ntro

leno

sila

capl

atno

gpr

omet

aza

peri

odja

nuar

-dec

emba

r200

4.go

dine

132


Naziv institucije Naziv kursa/seminara/obuke Trajanje obuke Broj polaznika Kvalifikaciona struktura polaznika

SSS VŠS VSS

U zemlji

Institut za strane jezike u Podgorici Kursevi engleskog jezika 3 mjeseca 47 7 36

Institut za strane jezike u Podgorici Kursevi engleskog jezika 3 mjeseca 27 6 19

Udruženje pravnika SiCG Kopaonička škola prava 5 dana 2 2

Udruženje pravnika SiCG Budvanski dani prava 4 dana 4 4

Centar za evropsko obrazovanje Podgorica

Podjela EU sredstava za ekonomski razvoj i povezivanje

2 dana 6 6

SWIFT edukativni centar, Beograd SWIFT kurs 2 dana 3 3

SWIFT edukativni centar, Beograd Transfer kredita i upravljanje gotovinom 1 dan 2 2

SWIFT edukativni centar, Beograd Transfer kredita i upravljanje gotovinom 2 dana 1 1

Uprava za sprečavanja pranja novca, Podgorica

Sprečavanje pranja novca 2 dana 2 2

TAZ - BeogradObezbjedjenje potraživanja u pravu i praksi i nova zakonska regulativa

2 dana 3 3

Friedrich Ebert Stiftung i Centar za građansko obrazovanje

Evropske integracije - različiti aspekti i naš put

3 dana 2 2

Bearing Point - Podgorica Radionica upravljanja učinkom 5 dana 40

Bearing Point - Podgorica Seminar - Upravljanje učinkom 1 dan 215

MMF - Beograd Finansijsko programiranje i politike 12 dana 2 2

Sajam knjiga - Beograd Sajam knjiga 6 dana 2 2

Sekretarijat za razvoj Crne Gore Festival informatičkih dostignuća 8 dana 4 4

Jedinstveni informatički savez SiCG IX kongres JISA 5 dana 1 1

Montora - Podgorica Uvod u Oracle 9i:SQL 4 dana 1 1

BS i British Standards Institution Beograd

Sistem zaštite i bezbjednosti informacija (ISO 17799)

1 dan 1 1

Manage - Beograd Upravljanje ljudima 2 dana 3 3

PWH Beograd IAS /IFRS Expert modul 2 dana 2 2

Agencija za rekonstukciju i Savjet Evrope

Odnosi sa javnošću u demokratskim društvima

3 dana 1 1

Fridrich Nauman fondacija - Podgorica

EU i komunikaciona strategija 2 dana 1 1

Srma Konsuting - Beograd Obuka kao vid razvoja ljudskih resursa 1 dan 1 1

Ukupno u zemlji 215

Tabela. 17.Statistika realizovane obuke u zemlji zaposlenih CBCG

PRILOZI

133

Tabela 18.Statistika realizovane obuke u inostranstvu zaposlenih CBCG

Naziv institucije Naziv kursa/seminara/obukeTrajanje obuke

Broj polaznika

Kvalifikaciona strukturapolaznika

SSS VŠS VSSU inostranstvu

Njemačka centralna banka (Deutsche Bundesbank)

Upravljanje rizikom 5 dana 1 1Upravljanje deviznim rezervama 5 dana 1 1Platni sistem 5 dana 1 1Interna revizija 5 dana 2 2Odnosi sa javnošću 5 dana 1 1Upravljanje ljudskim resursima 5 dana 1 1

Banka Engleske (Bank of England)Upravljanje deviznim rezervama 5 dana 1 1Back Office 5 dana 1 1Upravljanje javnim dugom 5 dana 1 1

Narodna banka Češke (Czech National Bank)

Monetarna politika 4 dana 2 2Krizno i sigurnosno upravljanje u centralnim bankama 3 dana 2 2Sistemi plaćanja i poravnjanja hartija od vrijednosti 2 dana 1 1Uloga interne revizije 3 dana 2 2

Narodna banka Poljske (National Bank of Poland)

Monetarna politika 5 dana 2 2Prenos kreditnog rizika 3 dana 2 2Kontrola na konsolidovanoj osnovi 5 dana 2 2Studijska posjeta 3 dana 3 3

Banka saveznih rezervi - New York (FED)

Upravljanje i operacije 5 dana 1 1Pripremna radionica 2 dana 1 1Centralno bankarstvo 9 dana 1 1Portfolio upravljanje i analiza tržišta 5 dana 1 1Kontrola banaka I 5 dana 1 1Primjena monetarne politike SAD-a 5 dana 1 1Praktična obuka 15 dana 4 4

Centralna banka Austrije - (Oesterreichische nationalbank)

Studijska posjeta 5 dana 4 4

Ustav za proširenu Evropu: institucionalne i ekonomske implikacije za ekonomsku i monetarnu uniju

1 dan 1 1

Banka Holandije (De Nederlandsche Bank)Upravljanje deviznim rezervama 3 dana 1 1Sistemi plaćanja i poravnjanja hartija od vrijednosti 4 dana 1 1

Banka Francuske (Banque de France) Borba protiv falsifikovanja 3 dana 1 1Međunarodni monetarni fond (MMF) Finansijsko programiranje i politike 53 dana 1 1

Institut u Beču (Joint Vienna Institute)

Pitanja osnova kontrole 4 dana 1 1Izazovi na putu u EU i EMU 4 dana 3 3Monetarne i finansijske statistike 18 dana 2 2Makroekonomska analiza i politika 25 dana 1 1Politike direktnog stranog ulaganja 5 dana 1 1Računovodstvo centralnih banaka 5 dana 1 1

Centar za finansijsku izvrsnost(Center for Excellence in Finance)

Razvoj tržišta hipoteka 2 dana 1 1Poreska otvorenost: pitanja i prakse 3 dana 1 1

Iskustvo Holandije u prebacivanju sa indirektnog na direkno izvještavanje

2 dana 1 1

Platni bilans: izvori podataka i usluge bilježenja u statistici platnog bilansa

3 dana 1 1

Makroekonomsko upravljanje i pitanja finansijskogsektora

10 dana 1 1

Interna revizija 2 dana 3 3Upravljanje projektom 5 dana 3 3

Studijski centar Gerzensee (The Study Center Gerzensee)Monetarne teorije i politike 12 dana 1 1Monetarna ekonomija 12 dana 1 1

Salzburg Seminar - Austria V okupljanje pravnika 5 dana 3 3Narodna banka Hrvatske Regionalno savjetovanje u statistici bilansa 4 dana 2 2Dubrovnik Konferencija o investicijama 8 8

Lloyd TSB Bank PCPraktična obuka - Program obuke o međunarodnim bankarskim operacijama

5 dana 1 1

SWIFT Konferencija, Beč Regionalna konferencija 3 dana 1 1Komercijalna banka Frankfurt Međunarodni bankarski seminar 16 dana 1 1Fortis trgovačko bankarstvo i Banka Belgije, Ženeva Seminar o tržištima u razvoju 1 dan 2 2The Currency Conference, Rim Pitanja valute 4 dana 2 1 1Eurostat, Luksemburg Finansijsko računovodstvo 2 dana 1 1HP Minhen Sajam tehnike 4 dana 1 1Asocijacija računovođa sa ovlašćenim sertifikatima, Prag Međunarodni računovodstveni standardi 2 dana 2 2Hrvatska gospodarska komora i EDUCA plus Upravljanje ljudskim potencijalima 3 dana 2 2Ukupno u inostranstvu: 55 1 54

134


Vrsta medija Broj nastupa Organizacioni nivo učesnika Ostali11 22 33

U zemljiDnevne novine 26 8 6 7 5Periodična izdanja 12 8 1 3Televizijske emisije 19 14 5

Informativne 12 Tematske 7

Radio emisije 23 2 21Agencije 16 9 7Ukupno u zemlji 108 32 22 8 8Konferencije za novinare 5Sajt CBCG – saopštenja i sl. 22Stručne konferencije 8 6 2 1

Mediji u inostranstvuDnevne novine 1 1Periodična novinska izdanja 4 4Agencije 12Ukupno u inostranstvu 17

1 Najviši nivo menadžmenta - izvršni funkcioneri i glavni ekonomista 2 Srednji menadžment – direktori organizacionih djelova, njihovi zamjenici i pomoćnici3 Rukovodioci nižih jedinica unutar glavnih organizacionih djelova

Tabela 19.Nastupi službenika CBCG u medijima

PRILOZI

135

Odluke iz oblasti kontrole banaka

Odluka o izvještajima koje banke dostavljaju Centralnoj banci Crne Gore (»Sl. list RCG« br. 9/04)Odluka o načinu i postupku vršenja kontrole banaka i visini naknada (»Sl. list RCG« br. 70/04)Odluka o minimalnim standardima za upravljanje tržišnim rizicima u bankama (»Sl.list« br.81/04)

Odluke i Uputstva iz oblasti finansijskih i bankarskih operacija

Odluka o izmjenama Odluke o obavljanju platnog prometa sa Republikom Srbijom i Kosovom i Metohijom (»Sl. list RCG« br.14/04)Uputstvo o izmjeni uputstva o načinu obavljanja platnog prometa sa Republikom Srbijom i Kosovom i Metohijom), i učestvovala u izradi zakona (»Sl. list RCG« br.14/04)Odluka o emisiji državnih zapisa (»Sl. list RCG« br. 24/04) Odluka o izmjenama Odluke o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore (»Sl. list RCG« br. 50/04) Odluka o uslovima i načinu obavljanja mjenjačkih poslova (»Sl. list RCG« br. 70/04)

Odluke iz oblasti platnog prometa

Odluka o izmjeni Odluke o naknadama za usluge Centralne banke Crne Gore za obavljanje platnog prometa u međubankarskom platnom sistemu i žiro sistemu (»Sl. list RCG « br.63/04)Odluka o uslovima i načinu obavljanja platnog prometa u zemlji od strane ovlašćenog agenta (»Sl. list RCG« br. 78/04) Odluka o elektronskom načinu obavljanja platnog prometa u zemlji (»Sl. list RCG« br. 78/04) Odluka o načinu sprovođenja prinudne naplate sa računa izvršnog dužnika (»Sl. list RCG« br. 78/04) Odluka o obliku, sadržini i upotrebi jedinstvenih instrumenata platnog prometa za plaćanja u zemlji (»Sl. list RCG« br. 78/04)Odluka o načinu izvršavanja međubankarskih plaćanja sa obračunskih računa učesnika u međubankarskom platnom sistemu (»Sl. list RCG« br. 78/04) Odluka o naknadama za usluge Centralne banke Crne Gore za obavljanje poslova platnog prometa u zemlji (»Sl. list RCG« br. 78/04) Odluka o jedinstvenoj strukturi za identifikaciju i klasifikaciju računa za obavljanje poslova platnog prometa u zemlji (»Sl. list RCG« br. 78/04)Odluka o platnom prometu u zemlji (»Sl. list RCG« br. 78/04) Odluka o izmjenama Odluke o platnom prometu u zemlji (»Sl. list RCG« br. 46/04, 57/04)Odluka o vrsti podataka koje banke dostavljaju Centralnoj banci Crne Gore i o načinu i rokovima dostavljanja tih podataka (»Sl. list RCG«, br. 78/04) Odluka o otvaranju, vođenju i ukidanju računa za obavljanje platnog prometa u zemlji (»Sl. list RCG«, br. 78/04)

Propisi o novcu - Euro

Odluka o snabdijevanju banaka novčanicama i kovanim novcem (»Sl. list RCG« br. 82/04)

Prilog 2: Podzakonska akta

136


Na osnovu člana 17 stav 1 tačka 1 Zakona o Centralnoj banci (»Sl. list RCG« br. 52/00 i br. 47/01), Savjet Centralne banke Crne Gore je, na sjednici održanoj 17.12.2004. godine, utvrdio:

POLITIKU CENTRALNE BANKE U 2005. GODINI

Polazeći od rezultata postignutih realizacijom politika u prethodnim godinama, naročito u domenu kredibiliteta bankarskog sistema i finansijskestabilnosti, Centralna banka Crne Gore će u 2005. godini realizovati sljedeće ciljeve:

1. Praćenje i analiziranje stanja u ekonomskom, a naročito finansijskom sistemu Republike, u funkciji utvrđivanja i primjene efektivnihmjera monetarne politike i davanja preporuka za unapređivanje ekonomske politike kao preduslova bržeg ekonomskog razvoja;

2. Održavanje sigurnosti i stabilnosti bankarskog sistema i finansijske discipline kroz sveobuhvatnije sagledavanje rizika u poslovanjubanaka i unapređivanje kontrole banaka na većoj djeljivosti prema rizicima i proširenje na oblasti definisane drugim pravnim aktima;

3. Dalje unapređenje praćenja i kontrolisanja likvidnosti bankarskog sistema i novčanim rezervama Republike Crne Gore;

4. Održavanje efikasnosti i dalji razvoj platnog prometa u zemlji na novim tehnološkim osnovama;

5. Dalje unapređivanje efikasnosti u obavljanju poslova bankara, savjetnika i fiskalnog zastupnika organa i organizacija Republike CrneGore;

6. Razvoj saradnje sa međunarodnim finansijskim institucijama, međunarodnim finansijskim organizacijama i centralnim bankama;

7. Dalji razvoj kadrovske i tehničke osposobljenosti Centralne banke;

8. Analiziranje stavova i očekivanja javnog mnjenja i poboljšanje informisanosti o aktivnostima Centralne banke.

1. U funkciji praćenja i analiziranja stanja u ekonomskom, a naročito finansijskom sistemu Republike, sa ciljem utvrđivanja i primjeneefektivnih mjera monetarne politike i davanja preporuka za unapređenje ekonomske politike kao preduslova bržeg ekonomskog razvoja, Centralna banka će:

a) Pratiti makroekonomska kretanja u Republici, prikupljanjem podataka od relevantnih institucija i izradom redovnih izvještaja i drugih analiza o kretanjima u monetarnoj, privrednoj, fiskalnoj i u oblasti ekonomskih odnosa sa inostranstvom;

b) Korišćenjem makroekonomskog modela za Crnu Goru i izradom studija analizirati uticaj postojećih instrumenata monetarne i ekonomske politike i mogućnost razvoja i primjene novih instrumenata, u uslovima eurizacije;

c) Posebno analizirati mogućnosti za održavanje makroekonomske stabilnosti, unapređivanje privrednog razvoja, eliminisanja deficita tekućeg računa platnog bilansa, smanjenja kamatnih stopa, eliminisanja svih rizika i održanja niskog budžetskog deficita,u uslovima postojećeg monetarnog režima koji nema izlaznu opciju;

d) Voditi politiku optimizacije novčane mase u uslovima limitiranih monetarnih instrumenata i otežanih mogućnosti za procjenu gotovog novca u opticaju.

e) Pratiti i analizirati međunarodna iskustva, naročito zemalja koje imaju dolarizovane ekonomije, sa ciljem sagledavanja mogućnosti korišćenja mjera monetarne i ekonomske politike u uslovima dolarizacije;

f) Sagledavati i ukazivati na nedostatke u postojećoj statističkoj, metodološkoj i institucionalnoj osnovi za vođenje ekonomske politike i davati preporuke za njihovo prevazilaženje;

g) Učestovati u izradi novih i izmjeni postojećih zakonskih propisa u cilju unapredjenja poslovnog okruženja i povećanja efikasnostirada Centralne banke i državnih institucija;

h) Raditi na unapređivanju izvještajnog okvira u cilju povećanja efikasnosti prethodno pomenutih mjera.

Prilog 3: Politika Centralne banke u 2005. godini

PRILOZI

137

2. U cilju održanja stabilnosti i sigurnosti bankarskog sistema i finansijske discipline, Centralna banka će raditi na:

a) Daljem usklađivanju normativnog okvira sa Osnovnim principima efikasne kontrole banaka, akcentiranjem osjetljivosti na rizike unjihovom poslovanju, uz uvažavanje individualnog pristupa u tretmanu rizičnog profila svake banke pojedinačno;

b) Razvoju postojećih i uvođenju novih tehnika posredne i neposredne kontrole u funkciji sveobuhvatnijeg praćenja rizika, uz sprovođenje edukacije zaposlenih u bankama u funkciji kvalitetnijeg i sveobuhvatnijeg upravljanja rizicima;

c) Vršenju analiza za stresno testiranje sistema, sa ciljem korigovanja pojedinih segmenata politike kontrole banaka;d) Proširenju kontrole banaka na primjenu drugih zakonskih i podzakonskih akata, koji imaju uticaja na rad banaka, a naročito u

oblasti sprječavanja pranja novca i borbe protiv terorizma; e) Preduzimanju efikasnih mjera prema bankama, praćenju njihovog sprovođenja i efikasnom sankcionisanju banaka koje ih ne

primjenjuju, u funkciji sprječavanja prenošenja negativnih efekata na bankarski sistem; f) Licenciranju banaka i izdavanju drugih saglasnosti u funkciji preventivne zaštite deponenata, jačanja konkurentnosti i širenja

korporativne kulture u bankarstvu;g) Davanju podrške svim politikama, mjerama i aktivnostima koje doprinose zaštiti povjerilaca banaka, jačanju finansijske discipline i

smanjenju rizika u poslovanju banaka, a koje su izvan neposredne regulacije i kontrole Centralne banke; h) Uspostavljanju i daljem unapređivanju saradnje sa drugim regulatornim i kontrolnim institucijama iz zemlje i inostranstva.

3. Centralna banka će, u funkciji daljeg unapređivanja upravljanja likvidnošću bankarskog sistema i novčanim rezervama Republike Crne Gore:

a) Voditi aktivnu politiku obavezne rezerve;b) Uticati na kreiranje mehanizama za eliminisanje stihijskog formiranja kamatnih stopa;c) Primjenom zakonom dozvoljenih instrumenata - korišćenja izdvojene obavezne rezerve i kredita za dnevnu i noćnu likvidnost,

omogućavati bankama prevazilaženje problema kratkoročne nelikvidnosti;d) U skladu sa raspoloživim instrumentima i potrebama preduzimati mjere u cilju izbjegavanja destabilizirajućih uticaja kratokročnog

kretanja kapitala;e) Stvarati institucionalne i druge preduslove za kvalitetnije upravljanje suvišcima likvidnosti u Republici, podsticanjem razvoja

međubankarskog tržišta, tržišta novca i operacija na otvorenom tržištu; f) Upravljati novčanim rezervama Republike, u zemlji i u inostranstvu, uz poštovanje principa minimiziranja rizika i maksimiziranja

koristi; g) Raditi na unaprjeđenju i razvoju platnog prometa sa inostranstvom, daljim stvaranjem neophodnih institucionalnih preduslova; h) Obezbjeđivati potrebnu količinu i apoensku strukturu eura i vršiti adekvatnu distribuciju novčanica i kovanog novca za potrebe

finansijskih transakcija.

4. Centralna banka će obezbjeđivati održavanje efikasnosti i dalji razvoj platnog prometa u zemlji putem:

a) Zaokruživanja regulatornog okvira za novi platni sistem donošenjem Zakona o platnom prometu u zemlji i dopuna podzakonskih akata u skladu sa iskustvima stečenim u praksi;

b) Unapređivanja funkcionisanja novog međubankarskog platnog sistema; c) Razvoja i implementacije informacionog sistema za sprovođenje prinudne naplate, kao i razvoja centralnog registra računa, u

skladu sa rješenjima koja proizlaze iz Zakona o izvršnom postupku;d) Kvalitetnog obavljanja platnog prometa u zemlji za klijente Centralne banke.

5. U cilju daljeg unapređivanja efikasnosti u obavljanju poslova bankara, savjetnika i fiskalnog zastupnika organa i organizacija RepublikeCrne Gore, Centralna banka će:

a) Razvijati nove i unapređivati kvalitet postojećih usluga koje pruža organima i organizacijama Republike;

138


b) Voditi sve depozitne račune Vlade nakon njihovog gašenja kod poslovnih banaka i prenosa sredstava na jednstveni račun kod Centralne banke, i obavljati platni promet u zemlji i sa inostranstvom za organe i organizacije Republike;

c) Pripremati i davati preporuke i savjete Vladi u vezi finansiranja tekućeg budžetskog deficita, granice domaćeg i inostranogzaduživanja i javnog duga, povećanja priliva stranih direktnih investicija kao preduslova ubrzanja ekonomskog rasta, kao i ukupne ekonomske politike, najmanje jednom godišnje, a po potrebi i češče;

d) Pratiti priliv i upotrebu finansijskih sredstava dodijeljenih Republici putem kredita i donacija, kao i drugih sredstava iz inostranstva;e) Realizovati aukcije državnih zapisa.

6. Razvoj saradnje sa međunarodnim finansijskim institucijama, međunarodnim finansijskim organizacijama i centralnim bankama,Centralna banka će realizovati putem:

a) Daljeg unapređivanja saradnje sa Svjetskom bankom realizovanjem funkcije fiskalnog agenta Državne zajednice SiCG, a naročito udijelu obavljanja finansijskih transakcija za potrebe servisiranja dugova Republike Crne Gore prema Svjetskoj banci i ispunjavanjapreuzetih obaveza u domenu sprovođenja neophodnih reformi i uslova za dobijanje finansijske pomoći od ove institucije;

b) Aktivnog učestvovanja, shodno zakonskim nadležnostima, u procesu pridruživanja Evropskoj uniji;c) Intenziviranja saradnje sa međunarodnim finansijskim i drugim organizacijama kroz uspostavljanje neposrednog kontakta,

prikupljanje informacija i praćenje aktivnosti ovih organizacija;d) Praćenja i unapređenja realizacije već postignutih sporazuma i iniciranje nove saradnje sa drugim centralnim bankama;e) Okončanja pregovora sa Narodnom bankom Srbije, vezano za podjelu imovine i obaveza, podjelu javnog duga i definisanja

modela za uspostavljanje platnog prometa između Republika;f) Preduzimanja drugih aktivnosti na afirmisanju ugleda Centralne banke na međunarodnom planu.

7. Centralna banka će raditi na daljem razvoju vlastite kadrovske i tehničke osposobljenosti, putem:

a) Edukacije zaposlenih, prvenstveno u dijelu unapređivanja savremene poslovne komunikacije, korespondencije i protokola;b) Unapređivanja tehnološke opremljenosti i razvoja, i podizanja nivoa sigurnosti informacionog sistema Centralne banke;c) Razvoja aplikativnih softvera savremenim alatima i migracijom postojećih aplikacija u WEB okruženje.

8. Analiziranje stavova i očekivanja javnog mnjenja i poboljšanje informisanosti o svojim aktivnostima, Centralna banka će vršiti kroz:

a) Dalje unapređivanje komunikacije, kako u okviru Centralne banke, tako i sa ukupnom javnošću – partnerima, građanima, domaćim i stranim medijima i interesnim grupama;

b) Informisanje javnosti putem medija koje će, pored obavještavanja o redovnim aktivnostima, biti usmjereno i na edukaciju o funkciji Centralne banke Crne Gore, kao i na povećanje percepcije javnosti o značaju finansijske stabilnosti i fiskalne discipline.

PRILOZI

139

Prilog 4: Preporuke Vladi Republike Crne Gore za ekonomsku politiku u 2005. godini

I. UVODNE NAPOMENE

Iako je Crna Gora kao dio nekadašnje SFRJ spadala u grupu najrazvijenijih zemalja Istočne Evrope, danas se nalazi u grupi manje razvijenih zema-lja. Odlučnim sprovođenjem ekonomskih reformi i tržišno orijentisanom ekonomskom politikom moguće je u srednjoročnom periodu vratiti Crnu Goru na putanju ubrzanog ekonomskog rasta i u grupu razvijenih zemalja Istočne Evrope.

Svaki scenario budućeg razvoja Crne Gore mora se bazirati na visokoj stopi investicija, prije svega «green field» investicija. Imajući u vidu ogra-ničene domaće resurse za investiranje, strateški cilj mora biti privlačenje stranih investitora i stvaranje optimalnih uslova za njihovo poslovanje u Crnoj Gori.

Crna Gora, kao mala zemlja, mora nastaviti da vodi politiku visoko otvorene ekonomije. Naime, veliki dio domaćeg proizvoda mora se razmjenjivati sa inostranstvom, jer se sve potrebe ne mogu podmiriti iz domaće proizvodnje.

Država treba da se povlači iz procesa proizvodnje i njen osnovni zadatak treba da bude kreiranje stimulativnog poslovnog ambijenta, sličnog onom koji postoji u razvijenim tržišnim privredama. Uloga države treba da bude u zaštiti pravnog sistema, odbrani zemlje, kao i očuvanju javnog reda i mira, a oblast ekonomije treba postepeno prepuštati tržišnoj regulaciji, uz zadržavanje korektivne funkcije u slučaju većih tržišnih poremećaja.

Istovremeno, neophodno je nastaviti vođenje politike približavanja Crne Gore međunarodnim integracijama, a prije svega ka Evropskoj uniji i Svjet-skoj trgovinskoj organizaciji. Stoga, i u 2005. godini jedan od najvažnijih zadataka kreatora ekonomske politike ostaje harmonizacija nacionalnih propisa sa regulativom ove dvije međunarodne institucije.

Ekonomskom politikom treba težiti ostvarenju sljedećih ciljeva ekonomske politike:

• Stopa rasta BDP-a najmanje 4%,• Stopa inflacije najviše 3%,• Budžetski deficit najviše 3% BDP-a,• Sniženje stope nezaposlenosti,• Porast priliva stranih direktnih investicija.

Da bi se ovi ciljevi ostvarili potrebno je preduzeti niz reformskih mjera uz vođenje adekvatne ekonomske politike. Shodno svojim zakonskim oba-vezama, Centralna banka Crne Gore predlaže Vladi Republike Crne Gore sljedeće preporuke u oblasti ekonomske politike, koje su grupisane u pet oblasti:

• Preporuke u domenu realnog sektora,• Preporuke u domenu fiskalne politike,• Preporuke u domenu finansijskog sistema,• Preporuke u domenu ekonomskih odnosa sa inostranstvom,• Preporuke u ostalim oblastima.

140


II. PREPORUKE U DOMENU REALNOG SEKTORA

Cilj ekonomske politike mora da bude kreiranje stimulativnog poslovnog ambijenta koji bi podstakao nove investicije, kako domaće tako i strane. U tom kontekstu potrebno je preduzeti niz mjera, a kao najvažnije mogu se navesti sljedeće:

1. Donošenje strategije privrednog razvoja koja bi identifikovala sektore od strateškog značaja i omogućila alokaciju oskudnih resursa katim sektorima.

2. Sprovođenje opšte deregulacije poslovanja, skraćivanje rokova i troškova za obavljanje svih administrativnih procedura, kao i povećanje transparentnosti propisa.

3. Primjena RIA (Regulatory Impact Assesment) metodologije pri donošenju novih propisa, u skladu sa preporukama OECD-a.4. Omogućavanje obavljanja kompletnog procesa registracije preduzeća na jednom mjestu, pojednostavljivanje procedure i smanjenja

troškova gašenja preduzeća.5. Kreiranje stimulativnog poreskog sistema (smanjenje poreza i doprinosa na zarade, smanjenje poreza na dobit, poreske olakšice za

novozaposlene, oslobađanje od poreza na dobit velikih investitora i dr).6. Poboljšanje infrastrukture koja ima veliki uticaj na razvoj turizma (vodosnabdijevanje, kanalizacija, otpadne vode, snabdijevanje

električnom energijom, saobraćajnice, sređivanje aerodroma i dr). Postavljanje turističke signalizacije u skladu sa preporukama Svjetske turističke organizacije.

7. Razmatranje mogućnosti diferenciranog poreskog tretmana turističke privrede.8. Raspisivanje javnog tendera za gradnju hotela na atraktivnim neizgrađenim lokacijama, sa ciljem privlačenja kvalitetnih investitora koji

će omogućiti dovođenje velikog broja turista i zapošljavanje velikog broja radnika.9. Intenziviranje marketinških napora na promociji turističke privrede Crne Gore na ciljnim tržištima, a prije svega u zemljama EU, Srbiji,

Kosovu, Makedoniji, BiH, Rusiji, Češkoj Republici i dr.10. Ubrzavanje procesa privatizacije i restrukturiranja velikih sistema, uz istovremeno povećavanje stepena informisanosti akcionara o

njihovim pravima i mogućnostima.11. Intenziviranje napora na stvaranju EPCG kao komercijalno održivog preduzeća. Započinjanje aktivnosti na razdvajanju proizvodnje

i distribucije električne energije. Intenziviranje aktivnosti na smanjenju gubitaka u prenosu električne energije, eliminisanju privilegovanih korisnika, smanjenju nelegalnih priključaka i povećanju stepena naplate prihoda.

12. Odobravanje sredstava za subvencioniranje poljoprivredne proizvodnje, u skladu sa raspoloživim budžetskim mogućnostima i pravilima Svjetske trgovinske organizacije, a u cilju povećanja poljoprivredne proizvodnje uz obezbjeđenje povoljnih kreditnih sredstava. Sistemsko rješavanje pitanja plasmana poljoprivrednih viškova, uz obezbjeđenje mehanizma za otkup i sredstava za njihovo finansiranje.

13. Podsticanje razvoja organske poljoprivrede i formiranje sertifikacione agencije.Realizacija programa «Made in Montenegro».

14. Usvajanje antimonopolske regulative harmonizovane sa regulativom EU, u cilju izbjegavanja visokih cijena i niskog kvaliteta pojedinih proizvoda i usluga, a samim tim i sprječavanja smanjenja blagostanja potrošača i dijela privrede.

15. Prevođenje sive ekonomije (kao nelojalne konkurencije preduzećima koja posluju regularno i uzroka smanjenja fiskalnih prihoda) ulegalne tokove uz određene poreske olakšice.

16. Povećanje efikasnosti pravosudnog sistema pri rješavanju privrednih sporova, prije svega kroz skraćenje izvršnog postupka.17. Preispitivanje zakonskih rješenja i predlaganje izmjena u cilju efikasnijeg sprovođenja stečajnog postupka nad onim preduzećima

koja za to ispunjavaju uslove (formiranje akreditacione institucije koja bi bila zadužena i za praćenje stečajnih postupaka, vremensko ograničavanje maksimalnog trajanja stečajnih procedura, ubrzavanje okončanja ranije započetih stečaja, smanjenje troškova stečaja i dr).

18. Razrješenje pitanja denacionalizacije, kao i rješavanje statusa konfiskovane imovine.19. Razmatranje mogućnosti stvaranja uslova da se u vremenski ograničenom periodu obezbijedi povoljniji položaj domaćih ponuđača na

lokalnim tenderima.

PRILOZI

141

20. Formiranje posebne agencije u cilju promocije investicionih mogućnosti za strane investitore, koja bi funkcionisala na principu «one stop shop».

21. Realizacija programa obuke, prekvalifikacije i dokvalifikacije nezaposlenih radnika, i stimulisanje sistema neformalnog obrazovanja.22. Formiranje poslovnih «inkubatora» u cilju podsticanja razvoja malih i srednjih preduzeća.23. Obezbjeđivanje kreditnih linija za osnivanje novih preduzeća i razvoj prosperitetnih MSP preko Fonda za razvoj, a u saradnji sa

međunarodnim organizacijama.24. Vođenje restriktivne politike zaštite životne okoline i primjena standarda serije ISO 14000.25. Iznalaženje alternativnih rješenja za ublažavanje deficita energetskog bilansa umjesto realizacije projekta «Buk Bijela», koji bi narušio

jedinstveni prirodni ambijent gornjeg toka rijeke Tare.26. Postepeno povlačenje države iz svih onih djelatnosti u kojima ima monopol, kao i razmatranje mogućnosti obavljanja određenih javnih

funkcija od strane privatnog sektora, uz davanje određenih subvencija.27. Donošenje adekvatne regulative vezane za zaštitu prava intelektualne svojine, kao i obezbjeđenje njene doslovne primjene, u cilju

privlačenja stranih investitora i lakšeg prijema u međunarodne institucije.

III. PREPORUKE U DOMENU FISKALNE POLITIKE

Imajući u vidu da je jedan od osnovnih preduslova ubrzanja privrednog razvoja Crne Gore privlačenje stranih i povećanje nivoa domaćih investicija, fiskalna politika treba da kreira stimulativan privredni ambijent. Naime, poreske stope treba da budu niže u odnosu na okruženje, a da istovremenodržava preraspodjeljuje što manji dio BDP-a i na taj način ograniči državno miješanje u primarnu raspodjelu, kako bi se povećala efikasnost privatnogsektora. Imajući u vidu tranzicionu ekonomiju, jedan od krajnjih ciljeva fiskalne reforme - uravnoteženi budžet neće biti moguće ostvariti u 2005.godini. Stoga budžetski deficit u skladu sa «Mastrihtskim kriterijumima konvergencije» ne smije da bude viši od 3%, a poželjno je da bude i niži.

U tom kontekstu, smatramo da je potrebno preduzeti sljedeće mjere:

1. Kontinuirano sprovođenje procesa komparativne analize poreskih sistema zemalja u regionu, revizije poreske politike (najmanje jednom godišnje), preduzimanje korektivnih mjera i usvajanje najatraktivnije poreske stope, a sve u cilju stvaranje stimulativnog poslovnog ambijenta.

2. Postepeno ukidanje progresivnih i primjena proporcionalnih poreskih stopa, u cilju stvaranja stimulativnog poslovnog ambijenta kroz eliminisanje dodatnog oporezivanja onih koji su spremni da više rade i ostvaruju bolje rezultate.

3. Snižavanje raznih oblika skrivenog oporezivanja, kako na republičkom tako i na lokalnom nivou.4. Snižavanje stope poreza na dobit, tako da maksimalno poresko opterećenje po ovom osnovu bude 10%, odnosno poželjno 5%,

pri čemu se ne očekuju značajnije reperkusije ove mjere na Budžet, s obzirom na malo učešće ovog poreza u ukupnim budžetskim prihodima.

5. Oslobađanje od poreza na dobit «velikih investitora», domaćih i stranih, za određeni vremenski period (pet do deset godina), kako bi se povećala atraktivnost Crne Gore za strane investitore. Predlažemo da se tretman «velikih investitora» dodijeli svim investitorima koji investiraju preko milion eura.

6. Oslobađanje od poreza na reinvestirani profit, u cilju motivisanja stranih investitora za nove investicije umjesto na repatrijaciju profita.7. Smanjenje poreza i doprinosa na zarade (imajući u vidu da spadaju među najviše u regionu) prema kvalitetnom planu aktivnosti sa

analizama pozitivnih efekata ove mjere, s obzirom na moguće otpore međunarodnih institucija.8. Sprovođenje opštih mjera štednje i racionalizacije koje bi rezultirale smanjenjem javnih rashoda (odnosno kontinuiranom opadanju

učešća javnih rashoda u BDP), kako bi se izbjegao rast budžetskog deficita predloženim smanjenjem poreskih stopa.9. Smanjenje broja zaposlenih u državnoj administraciji, kao i povećanje efikasnosti državne administracije.10. Stalna analiza «najjeftinijih» izvora pokrića budžetskog deficita (domaći bankarski krediti, obveznice, međunarodni krediti), kao i

vođenje restriktivne politike novog zaduživanja kako Crna Gora ne bi ušla u zonu visokozadužene zemlje.

142


11. Implementiranje Zakona o zaduživanju i upravljanju dugom javnog sektora, u cilju sagledavanja mogućnosti otplate postojećeg duga, kao i nivoa mogućeg novog zaduživanja. U tom cilju Ministarstvo finansija treba da preuzme kompletnu evidenciju i registracijuspoljnih dugova.

12. Jačanje inspekcijskog nadzora (u cilju značajnog povećanja fiskalnih prihoda) tako da se onemogući postojanje privilegovanihpreduzeća, intenziviranje napora na obezbjeđenju naplate zaostalih neizmirenih poreskih obaveza, kao i preduzimanje svih zakonskih mjera prema preduzećima koja ne izmiruju poreske obaveze u skladu sa pozitivnim propisima.

13. Nastavljanje vođenja politike davanja poreskih olakšica za novozaposlene radnike, u cilju stimulisanja novog zapošljavanja14. Uvođenje jedinstvenog računa svih budžetskih korisnika (trezor), u cilju povećanja efikasnosti upotrebe budžetskih sredstava, kao i

realizacija aktivnosti prebacivanja svih računa države iz banaka u RCG na račun kod CBCG, u skladu s planiranom dinamikom.15. Usaglašavanje i konsolidacija međusobnih potraživanja budžetskih korisnika, kao i potraživanja i obaveza države prema drugim

korisnicima.16. Kontinuirano preispitivanje mehanizma naplate i rokova povraćaja PDV-a, kako bi se, prije svega, skratilo zadržavanje robe na granici

prilikom uvoza.

IV. PREPORUKE U DOMENU FINANSIJSKOG SISTEMA

Vlada je tokom 2004. godine, shodno preporukama CBCG i Ekonomskoj politici za 2004. godinu, preduzela značajne aktivnosti u cilju podsticanja razvoja finansijskih tržišta koje su se uglavnom odnosile na njegovo institucionalno regulisanje. Tako su doneseni: Zakon o hipoteci, Zakon o inve-sticionim fondovima, Zakon o izvršnom postupku, Zakon o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju, Zakon o dopuni Zakona o reguli-sanju obaveza i potraživanja po osnovu ino duga i devizne štednje građana, Zakon o igrama na sreću.

Imajući u vidu zakonska određenja, dokument Ekonomska politika ne bi trebalo da, kao obaveze Vlade, sadrži aktivnosti koje su zakonom stavljene isključivo u nadležnost Centralne banke Crne Gore i Komisije za hartije od vrijednosti Republike Crne Gore.

Vlada treba da kroz saradnju sa nezavisnim regulatornim tijelima u Republici, u cilju unapređivanja tržišta novca i tržišta kapitala, preduzme još niz mjera:

1. Nastavak aktivnosti na zaokruživanju institucionalnog okvira donošenjem zakona i odgovarajuće podzakonske i druge regulative koji će omogućiti stvaranje efikasnog tržišta novca u Republici (zakon o osiguranju, zakon o tekućim i kapitalnim transakcijama sainostranstvom, zakon o mjenici, izmjene Zakona o hartijama od vrijednosti).

2. Sprovođenje aktivnosti na formiranju propisanih registara, izradi odgovarajućih obrazaca i uputstava, obuci zaposlenih u novoformiranim institucijama, kao i edukaciji korisnika njihovih usluga.

3. Stvaranje uslova za dosljednu primjenu zakona iz oblasti zaštite prava povjerilaca, koji treba da obezbijede sigurnost i pravnu zaštitu povjerilaca, što podrazumijeva i poboljšanje materijalnog položaja sudstva, kao osnovnog preduslova za njegovu nezavisnost.

4. Snižavanje provizija CDA kao dijela troškova koje vlasnici hartija od vrijednosti plaćaju i samim tim jedne od važnijih prepreka razvoju tržišta obveznica.

5. Sprovođenje aktivnosti na daljem snižavanju stopa poreza na prihode od investiranja i na dobit. 6. Izmjena postojećeg Zakona o hartijama od vrijednosti kako bi se omogućilo razlikovanje dugoročnih od kratkoročnih hartija od

vrijednosti, razdvajanje nadležnosti za regulisanje tržišta novca i tržišta kapitala, i obezbijedila neophodna rješenja za registraciju, kliring i saldiranje transakcija na tržištu novca u CDA.

7. Donošenje zakona o mjenici i obezbjeđenje njegove implementacije, u cilju omogućavanja prevazilaženja problema kratkoročne nelikvidnosti, kao i problema refinansiranja, što bi dodatno dovelo do smanjenja cijene finansijskih sredstava u Republici.

PRILOZI

143

8. Donošenje zakona o osiguranju u cilju kvalitetnog institucionalizovanja ove oblasti i jasnog definisanja institucije koja bi se bavilakontrolom rada osiguravajućih društava. Najcjelishodnije rješenje u ovom dijelu bilo bi da se takvo regulatorno tijelo organizuje u okviru postojećih regulatornih institucija u Republici koje već imaju tradiciju u tim poslovima i reputaciju u njihovoj kvalitetnoj realizaciji.

9. Realizacija započetih aktivnosti na privatizaciji Podgoričke banke sa ciljem dovođenja strateškog investitora, i intenziviranje aktivnosti oko prodaje preostalog dijela većinskog državnog kapitala kod banaka.

10. Implementacija novog prihodnog modela, odnosno novog modela za naplatu javnih prihoda i razmatranje mogućnosti smanjenja dijela troškova platnog prometa kojim se finansira dio penzija koje isplaćuje republički Fond penzionog osiguranja.

11. Nastavak pregovora sa NBS, shodno preporukama Evropske unije, o iznalaženju rješenja za uspostavljanje direktnog platnog prometa između Crne Gore i Srbije, kako bi se smanjili troškovi obavljanja platnog prometa između republika.

12. Unapređivanje saradnje sa Svjetskom bankom i ostalim finansijskim i drugim institucijama, u cilju dobijanja finansijske pomoći zanastavak sprovođenja reformskih aktivnosti.

V. PREPORUKE U DOMENU EKONOMSKIH ODNOSA SA INOSTRANSTVOM

I pored niza reformskih mjera i pozitivnih rezultata u domenu ekonomskih odnosa sa inostranstvom, osnovni problemi i dalje su skoncentrisani u spoljnotrgovinskom dijelu platnog bilansa. U tom kontekstu potrebno je preduzeti niz mjera kako bi se povećala konkurentnost domaćih proizvo-đača i kreirao stimulativan preduzetnički ambijent. Kao najvažnije, mogle bi se navesti sljedeće mjere:

1. Deregulacija spoljnotrgovinskih procedura u cilju skraćivanja vremenskih rokova obavljanja pojedinih spoljnotrgovinskih procedura, snižavanja njihovih troškova, izbjegavanja dvostrukog carinjenja proizvoda, skraćivanja rokova povraćaja PDV-a i dr.

2. Prihvatanje međunarodnih standarda u cilju obezbjeđenja mogućnosti nastupa na svjetskom tržištu, za šta je potrebna aktivna uloga države koja se može ogledati u publikovanju i prevođenju međunarodnih standarda (prije svega ISO standarda i direktiva EU), organizovanju seminara o uvođenju pomenutih standarda, kao i u formi direktne pomoći «na terenu» konkretnim preduzećima.

3. Formiranje kreditnog potencijala u poslovnom bankarstvu koji bi bio usmjeren na finansiranje izvoznih poslova pod povoljnijimuslovima od tekućih uz participaciju države, kao i, dugoročno posmatrano, formiranje fonda za kreditiranje i osiguranje spoljnotrgovinskih transakcija.

4. Sprovođenje mjera zaštite domaćeg tržišta i domaćih proizvođača (antidampinške procedure, spriječavanje uvoza neatestiranih proizvoda i proizvoda koji ne zadovoljavaju standarde kvaliteta, smanjenje nivoa ilegalnog uvoza i dr.).

5. Stvaranje mogućnosti za pružanje dozvoljenih subvencija, u skladu sa pravilima Svetske trgovinske organizacije, kao što su: finansijska pomoć za naučnoistraživački rad, zajednički nastup na sajmovima, pomoć u pokriću ekoloških troškova, subvencionisanjepoljoprivredne proizvodnje (do nivoa koji je postojao u periodu 1986-1988, subvencije izvoznim preduzećima u nedovoljno razvijenim regionima i dr.

6. Usvajanje zakona o kapitalnim transakcijama.7. Unapređivanje efikasnosti rada carinske službe u cilju ubrzanja procesa evidencije uvezene robe i spriječavanja nelegalnog uvoza.8. Primjena potpisanih Sporazuma o slobodnoj trgovini, odnosno okončanje izmjena i dopuna aneksa, koje su u toku.9. Ispunjavanje Kopenhagenških kriterijuma, obaveza iz međunarodnih sporazuma1, regionalna saradnja sa susjedima, harmonizacija

pravnih propisa i prihvatanje acquis commonautaire, u cilju prijema u EU i druge međunarodne ekonomske integracije.10. Stvaranje uslova za učlanjivanje u OECD, koje je značajno jer obavezuje članice na određena prestrukturiranja, uz obezbjeđenje raznih

oblika podrške, što bi intenziviralo proces konvergencije ekonomskih performansi i pravnih propisa sa performansama zemalja članica EU.

1 Ispunjenje većine međunarodnih sporazuma u velikoj mjeri zavisi od Srbije i prije svega se odnose na poštovanje Dejtonskog sporazuma, saradnje sa Haškim tri-bunalom, rezolucije Savjeta bezbednosti UN br 1244 i dr.

144


11. Usklađivanje spoljnotrgovinskog režima sa regulativom STO, u cilju nediskriminatornog nastupa na svjetskom tržištu, što podrazumijeva članstvo u STO. Nužno je insistirati da Državna zajednica (ili Crna Gora samostalno) bude primljena kao zemlja u razvoju, jer će joj to omogućiti duže prelazne rokove za primjenu određenih sporazuma, tehničku pomoć i druge povlastice.

12. Usvajanje niza strateških dokumenata kao što su: Strategija pristupa EU, Strategija pristupa STO, Analiza troškova i koristi pristupa EU, Komunikaciona strategija pristupa EU i dr.

13. Intenziviranje saradnje sa dijasporom u cilju pružanja stimulativnih uslova za investiranje u Crnu Goru.

VI. PREPORUKE U OSTALIM OBLASTIMA

1. Povećati stepen informatičke opremljenosti javne uprave, kao i informatičke obrazovanosti zaposlenih, pri čemu krajnji cilj treba da bude formiranje »e-Vlade«.

2. Razvoj statističkog sistema uz adekvatnu podjelu nadležnosti: • Monstat – nacionalni računi, realni sektor, kretanje cijena, zaposlenost,• Uprava carina – spoljnotrgovinska statistika,• Ministarstvo finansija – statistika javnih finansija, unutrašnji i spoljni dug,• Ministarstvo turizma – statistika turizma,• Agencija za strana ulaganja – statistika stranih direktnih investicija,• CBCG – platni bilans i monetarna statistika.

3. Povećanje stepena osposobljenosti Monstata za sprovođenje osnovnih statističkih istraživanja, kroz veću kadrovsku opremljenost, softversku i hardversku, kao i organizovanje trening programa za zaposlene (koje nude međunarodne institucije), kao i donošenje plana statističkih istraživanja i sprovođenje revizije metodologije po kojoj se sprovode tekuća istraživanja.

4. Definisanje institucije nadležne za obradu završnih računa preduzeća.5. Unapređenje postojećeg Zakona o konfliktu interesa.6. Priprema odgovarajućih socijalnih programa za očekivane viškove radnika u procesu prestrukturiranja privrede, uz angažovanje

eventualnih donatorskih sredstava za ove namjene i dijela prihoda od privatizacije (iz ovih prihoda treba stvarati i preduslove za samozapošljavanje). Socijalne programe treba ograničiti samo na one kategorije koje ne mogu da obezbijede sopstvenu egzistenciju. Državni »paternalizam« smanjuje inicijative za samostalno rješavanje pitanja egzistencije.

7. Preduzimanje aktivnosti na sprječavanju upošljavanja većeg broja radnika od potrebnih u pojedinim preduzećima, jer se na taj način povećavaju troškovi poslovanja i smanjuje konkurentnost na svjetskom tržištu.

8. Nastavak sprovođenja programa prekvalifikacije, dokvalifikacije i obuke nezaposlenih, kao i stimulisanje rada nevladinih institucija kojese bave neformalnim obrazovanjem.

9. Donošenje zakona o zaštiti od korupcije i sprovođenje aktivnih mjera na suzbijanju korupcije.10. Kontinuirano praćenje ispunjenja ekonomskih reformi definisanih »Agendom ekonomskih reformi za Crnu Goru«.

Documents

ŠTAMPA: Grafo Crna Gora - Centralna banka Crne Gore · mnju da je u pitanju zloupotreba monopolskog položaja, koji se u svim razvijenim tržišnim ekonomijama kažnjava. Makroekonomska