Sözcük Anlamının Bağlama Göre Değişkenliği

! Aynı ses dizisinin anlamı bağlamdan bağlama hayli değişken olabilir.

bağlantısız ör. Dün Emirgan’da yüzdük.

Hayvanın derisini yüzdük.

farklı ama bağlantılı ör. Bu okulu babamın şirketi yaptı.

Turnuvayı Can’ın okulu kazandı.

ince ayrımlı ör. Binlerce kilometre yol inşa ettiler.

Köy yoluna girdik.

? Sözcükler hep çok anlamlı mıdır? Neyin «ayrı bir anlam» olduğuna nasıl karar veririz? Bir sözcüğün anlamlarının sayısı sonlu mudur? Anlamlar arasında nasıl bağlantı vardır?

Giriş

Giriş

• Anlamları ayırt edip sayma meselesi

1) İki okuma arasında keskin anlamsal bir sınır var mı?

→ Ne kadar ayrıklar?

2) İki okuma birbirini dışlıyor mu?

→ Uzlaşmazlar mı?

Bağımsızlığın çeşitli yönleri

Bağımsızlığın çeşitli yönleri

• Ayrıklık

◦ Özdeşlik testi

ör. Ayşe yeni bir araba almış, Özlem de.

yeni: i. (Eski olabilir ama) en son edinilen, ii. Kullanılmamış olan, iii. Çıkışından beri çok zaman geçmemiş olan

Olasılıklar

i. İkisi de kısa zaman önce alınmış iv. Biri sıfır, diğeri son model

ii. İkisi de sıfır v. Biri kısa zaman önce alınmış, diğeri sıfır

iii. İkisi de son model vi. vs.

Sadece (i–iii) geçerli olasılıklar, yani iki durumdaki okumalar özdeş olmalı.

→Okumalar arasında geçiş yapılamıyor (iv–n), yani farklı okumalar birbirinden ayrık.

Bağımsızlığın çeşitli yönleri

Karş.

ör. Madonna bir çocuk evlat edinmiş, Bullock da. (kız çocuğu, oğlan çocuğu)

Çocuğun cinsiyeti aynı olmak zorunda değil. Özdeşlik yok.

→«Oğlan/kız» okumaları arasında geçiş mümkün; farklı cinsiyetler çocuk sözcüğünün ayrık (yani bağımsız) okumaları değil.

◦ Farklı doğruluk koşulları

Bağımsız okumaların bağımsız doğruluk koşulları olur.

ör. Ayşe yeni bir araba almış, öyle mi?

Evet, iki gün oldu./Yok, 90 model./Evet de 90 model.

ör. Madonna bir çocuk evlat edinmiş, öyle mi?

Evet./Hayır. ×

Bağımsızlığın çeşitli yönleri

◦ Bağımsız anlam ilişkileri

ör. eski araba, eski devlet bakanı

eski × kullanılmamış, eski × şu anki kullanılmamış ? şu anki

ör. baş ↔ yüz, sayı ↔ yüz baş ? sayı

◦ Özerklik

ör. koyun: i. Ovis aries, ii. Dişi ovis aries (× koç)

Koyunları koçlara tercih ederim.

İlk okuma değil ama ikincisi tamam; bu okuma diğerinden özerk.

ör. Bir çocuğum değil ama bir kızım olsun isterim.

× Anormal. Çocuk sözcüğünün kız/erkek okumaları özerk değil.

Bağımsızlığın çeşitli yönleri

• Uzlaşmazlık

Bağlantısız anlamları olan sözcüklerin anlamları uzlaşmazdır.

ör. Yüzünü gördüm.

→«Yüz»ün iki anlamına aynı anda odaklanmak imkansız.

İki uzlaşmaz okuma aynı anda etkinse çift anlamlılık (zeugma) ortaya çıkar.

ör. Borsanın çökmesi Ahmet’te aynı etkiyi doğurmadı.

Farklı anlamlar

• Yerleşmişlik

Muhtemelen tüm sözcükler varsayılan anlamları dışındaki anlamlarda kullanılabilir.

ör. a) Aylık bütçemizi yaptık. b) Herif altı haftalık bütçemizi yiyor.

a) Mavi ve kırmızı formalı ekipler kapışıyor. b) Maviler üç sıfır önde.

× (b) örneklerini sözlüğe eklemeye gerek yok. Zihinde depolanmaları da söz konusu değil.

ör. a) Ekmek bayatlamış. b) Adamın ekmeğiyle oynamayalım.

a) Hocayı görünce duruşu değişiverdi. b) Başkan güçlü bir duruş sergiliyor.

Anlamların ikisi de yerleşmiş. Bir sözcüğe çokanlamlı denebilmesi için bu gerekli.

Farklı anlamlar

• İlintililik (eşseslilik × çokanlamlılık)

Anlaşılır bir bağlantı × keyfilik

ör.

Okumalar her zaman keskin biçimde ilintili/ilintisiz olarak ayrılamaz.

Konuşucular arasında varyasyon

«Zoraki» çokanlamlılık

bağ (≈ip) × bağ (≈bahçe)

çokanlamlı(lık) ayakkabı bağı üzüm bağı

eklem bağı zeytin bağı

eşsesli(lik)

Farklı anlamlar

! Sözcüklerden kaynaklanmayan anlam belirsizliği

Sözdizimsel anlam belirsizliği

ör. kırmızı kalem kutusu

yaşlı kadınlar ve erkekler

Mary saw the man with the telescope.

İşlevsel nöbetleşme

ör. Niçin kondun a bülbül kapımdaki asmaya, Ben yârimden ayrılmam götürseler asmaya.

Ship sails today.

Edimbilimsel anlam belirsizliği

ör. Adami,j,k… odayax,y,z… girdi.

Çokanlamlılığın türleri

• Bağlantılı anlamlar arasındaki doğrusal ilişkiler

◦ Altanlamlık/eşaltanlamlık/üstanlamlık

◦ Özaltanlamlık – varsayılan genel anlam

ör. Sığır ve koyun yetiştiriciliği

Her 30-40 koyuna bir koç düşmelidir. !

→koyun: i. Ovis aries, ii. Dişi ovis aries

◦ Özüstanlamlık – varsayılan dar anlam

ör. Peynir ekmek

Ekmeğimizi yedik, karnımız tok. !

→ekmek: i. ekmek, ii. yemek

.

Çokanlamlılığın türleri

◦ Parçaanlamlık/eşparçaanlamlık/bütünanlamlık

◦ Özparçaanlamlık – varsayılan bütünün anlamı

ör. Güreşçi vücudunu yağladı.

Vücudunun çeşitli yerlerine darbe almış. !

→vücut: i. beden, ii. gövde

◦ Özbütünanlamlık – varsayılan parçanın anlamı

ör. Polis kapıyı kırıp içeri girdi.

Şu kapıdan giriliyor. !

→kapı: i. kapı kanadı, ii. tüm aksam

→.

Çokanlamlılığın türleri

• Bağlantılı anlamlar arasındaki doğrusal olmayan ilişkiler ◦ Mecaz – benzerlik ör. Görüş alanımın dışında. AB üyeliği konusundaki görüşünüz nedir? ◦ Mecaz-ı mürsel – parça, özellik, ilişki vb. ör. Beş boğaza bakıyorum. Asimov’a bayılırım. ◦ Çok yönlü ör. Başvurumun üzerinden yıl geçti! Bir aylık erzakımız kalmış.

Çokanlamlılığın türleri

• Düzenli çokanlamlılık

Okumalar arasındaki ilişki çok yerde karşımıza çıkar.

ör. yukarı doğru hareket = artış × aşağı doğru hareket = azalış

Dolar yükseliyor/düşüyor.

Fiyatlar çıkıyor/iniyor.

Borsa çıktı/battı.

→Düzenli mecaz

ör. Bahçedeki zeytini/kirazı/vb. kesmişler. meyve/ağaç

Çamdan/Abanozdan/vb. iyi mobilya olur. ağaç/kereste

Asimov’a/Tolkien’e/vb. bayılırım. yazar/eser

→Düzenli mecaz-ı mürsel

Çokanlamlılığın türleri

Üstanlamlık altanlamlık ilişkisinde boşlukların doldurulması

ör. koyun (♀), köpek (♂); ekmek

→Düzenli doğrusal çokanlamlılık