Sytuacja dzieci z zespołem nadpobudliwości

psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi

(ADHD)

wiek przedszkolny i szkolny

SPIS TREŚCI

a.Podstawowe informacje dotyczące dziecka z ADHD i jego rodziny.......................50b.Funkcjonowanie rodziny z nadpobudliwym dzieckiem...........................................53c.Dziecko z ADHD w kontaktach z rówieśnikami......................................................59d.Grupy wsparcia, terapia i leczenie nadpobudliwego dziecka...................................62

SPIS WYKRESÓW.......................................................................................................71

Ankieta.........................................................................................................................73WSTĘP

Temat mojej pracy nie był przypadkowym wyborem. Nie wynikał też z długich

rozmyślań nad nim w stylu: „bo przecież o czymś napisać muszę”. Nadpobudliwość

psychoruchowa dzieci już od kilku lat zajmuje w moim życiu dość ważne miejsce.

Pomimo, że nikt z mojej rodziny ani znajomych nie jest obdarzony tym zaburzeniem,

zrodziła się u mnie niczym nie uzasadniona chęć poznawania tego zjawiska i

zainteresowanie tym problemem, co po części tłumaczy wybór kierunku który

wybrałam na studiach. W przyszłości chciałabym pracować z dziećmi z ADHD

(pomagać im w przystosowaniu się do otaczającego ich środowiska, by ich codzienne

problemy stawały się mniej uciążliwe), z ich rodzicami, którzy często potrzebują

wsparcia w dążeniu do lepszego funkcjonowania rodziny, ułatwiania komunikacji

między nimi, ukazywania zalet jakie posiadają ich dzieci oraz pomocy, by sami

zauważyli, że „to”, co posiadają ich pociechy, to nie tylko wieczne problemy, kłopoty i

zmartwienia. Uważam, że taka praca byłaby dla mnie bardzo rozwijająca, ciekawa i z

pewnością niemonotonna oraz mam nadzieję, że przynosiłaby korzyści dla

hiperkinetycznych dzieci i ich bliskich.

Niestety bardzo często dochodzi do tzw. zaszufladkowania takich dzieci. Zdarza

się, że sąsiedzi, nauczyciele, czy nawet rodzina bez zastanowienia i sprawdzenia

obarczają nadpobudliwe dziecko winą za jakąś sytuację. Są zdania, że to na pewno jego

sprawka. Nie znają, lub nie potrafią zrozumieć problemów z jakimi boryka się dziecko,

a swoim zachowaniem i osądami nie ułatwiają mu życia. Wywołują u dzieci poczucie

gorszości, braku akceptacji i niską samoocenę. Cierpią na tym również rodzice, którzy

chcą dla swoich dzieci jak najlepszego życia i martwi ich to w jaki sposób są one

traktowane, a niejednokrotnie posądzani są o nieumiejętne wychowywanie. Zarówno

2

dla dzieci, jak i ich rodziców, kontakty z otoczeniem, rówieśnikami są niezwykle

ważne.

Szkoła i sama nauka, to słowa które z pewnością dużej większości

nadpobudliwych dzieci nie kojarzą się pozytywnie. Brak koncentracji, nieodparta chęć

ruchu często nie pozwalają na poprawne wykonanie zadania lub jego dokończenie, na

siedzenie w ławce i słuchanie nauczyciela starającego się przekazać tak ważne

informacje.

Niniejsza praca składa się z czterech rozdziałów. Dwa pierwsze to część

teoretyczna, a pozostałe dwa – część empiryczna. W rozdziałach teoretycznych

poruszyłam sprawy dotyczące charakterystyki i przyczyn nadpobudliwości, typowych

problemów dziecka z ADHD, rodzin tych dzieci, sposobów diagnozowania i terapii,

kontaktów z rówieśnikami, nauki oraz konsekwencji związanych z tym zaburzeniem.

Rozdział trzeci empiryczny – przedstawia metodę i technikę jaką posłużyłam się w

badaniach. Zawarłam tam również cele badań oraz charakterystykę grupy badawczej.

Rozdział czwarty jest uwieńczeniem badań, przedstawieniem i omówieniem wyników

które uzyskałam.

Badania, które przeprowadziłam, opierały się na metodzie sondażu

diagnostycznego, a wykonałam je przy pomocy internetowej ankiety, by móc zapewnić

anonimowość, wygodę i niezależność czasową. Osobami wypełniającymi

kwestionariusz byli rodzice nadpobudliwych dzieci. To właśnie od nich chciałam

uzyskać odpowiedzi na najbardziej nurtujące mnie pytania. Zależało mi na

informacjach z ich codziennego życia, jak wyglądają kontakty ich dzieci z otoczeniem,

czy korzystają z pomocy specjalistów, grup wsparcia, leczenia farmakologicznego itp.

Starałam się, aby moja praca, dla kogoś kto będzie ją czytał, była źródłem

podstawowych i najistotniejszych informacji o tym zaburzeniu. Przedstawiłam główne

pojęcia związane z nadpobudliwością psychoruchową oraz jej charakterystykę. Problem

ten nie jest nowym zjawiskiem ani też wytworem naszej cywilizacji, dlatego też

starałam się wyjaśnić przyczyny, które powodują jego występowanie oraz krótką

historię.

3

ROZDZIAŁ I

PODSTAWOWE WIADOMOŚCI NA TEMAT ADHD

1. Pojęcie i charakterystyka zespołu ADHD

Zespół ADHD jest znany na świecie od ponad 150 lat. Znaczącą osobą w

kwestii tego zaburzenia był George Still, który w 1904 roku, jako pierwszy zajął się

badaniem dzieci nadpobudliwych emocjonalnie. Dzieci poddane jego badaniom miały

trudności ze skupieniem się, a ich emocjonalność była znacznie podwyższona. Still

uważał, że takie niepohamowane zachowania mogą być dziedziczne lub mogą mieć

podłoże biologiczne. Dzięki temu badaczowi zaczęto podejmować dalsze analizy, prace

i badania poświęcone temu zjawisku1. Do określenia ADHD stosowano już wielu

terminów tj. zespół minimalnego uszkodzenia mózgu, zespół minimalnej dysfunkcji

mózgu, zespół nadruchliwości, zespół hiperkinetyczny, zespół nadpobudliwości

psychoruchowej, zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, zespół

zaburzeń hiperkinetyczno-odruchowych czy zaburzenie z deficytem uwagi i

hiperaktywnością2. Nazwa, która najczęściej stosowana jest przy określaniu ADHD

pochodzi od angielskiej nazwy tego zjawiska Attention Deficit Hyperactivity Disorder i

oznacza nadpobudliwość psychoruchową z zaburzeniami koncentracji uwagi3.

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest ostatnio powszechnym problemem

u dzieci w wieku szkolnym. Z mediów, z rozmów prowadzonych z rodzicami i

nauczycielami wynika, że w XXI w. znacznie wzrosła liczba dzieci z zaburzeniami

1 K. Herda; O dzieciach Indygo, czyli ADHD bez tajemnic. Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 2007, s. 6-7.

2 J. Arcelus, A. Munden; ADHD nadpobudliwość ruchowa. Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2006, s. 8. 3 J. Tylżanowska-Kisiel; ADHD. Wydawnictwo Helion, Gliwice 2008, s. 14.

4

nadpobudliwości psychoruchowej. Zastanawiano się, czy nie jest to efekt rozwoju

cywilizacji, czy dzieci nie stają się bardziej nerwowe, a przez to nadpobudliwe.

Przeprowadzone pod kątem wzrostu liczebności dzieci z ADHD badania wykazały, że

nie doszło do istotnego przyrostu liczby osób dotkniętych tym zaburzeniem4. Prawdą

jest jednak to, że w szkołach występuje coraz więcej dzieci, które mają problemy z

zachowaniem. Jednak nie każdy przejaw nadpobudliwości jest objawem ADHD, a

złego, czy niegrzecznego zachowania nie można tłumaczyć nadpobudliwością. Dzieci

reagują bardzo różnie na sytuacje zewnętrzne i niestety bardziej emocjonalnie niż

dorośli, podatne są na stres. Zachowania osób dorosłych uznają za pewien wzór, model

postępowania, co powoduje, że tryb ich życia staje się szybszy, działania są bardziej

chaotyczne, zdarza im się podnosić głos – czyli upodabniają się przy wszystkich

możliwych okazjach i czynnościach do osób dorosłych. Objawy nadpobudliwości nie są

zależne od woli dziecka, czy też oddziaływań zewnętrznych – nie jest to więc wynik

złego charakteru, ani też braku lub nieumiejętnego wychowania. Jest to zaburzenie o

podłożu biologicznym5.

Według ekspertów ADHD rozpoczyna się we wczesnym dzieciństwie, a jego

objawy ukazują się przed 7 rokiem życia. Pojawiają się one głównie przed ukończeniem

5 lat, a czasem widoczne są już około 2 roku życia. W wieku przedszkolnym dość

ciężko jest ostatecznie ocenić, czy dziecko ma ADHD. Przedszkolaki na ogół są

żywiołowe, ruchliwe, szczególnie na początku przebywania w placówce przedszkolnej,

gdzie wszystko jest dla nich nowe, wszystko chciałyby poznać, zobaczyć i dotknąć.

Zaburzeń związanych z koncentracją niestety w wieku przedszkolnym raczej nie można

ocenić, ponieważ w tym wieku nie wymaga się jeszcze od dzieci dłuższej, monotonnej

pracy. Jednak im szybciej zespół hiperkinetyczny zostanie poprawnie zdiagnozowany,

tym łatwiej i skuteczniej można pomóc dziecku. Z badań i obserwacji przedszkolaków z

ADHD wynika, iż najbardziej zaburzony w tym wieku jest rozwój kontaktów z

rówieśnikami. Pomimo, że ciężko jest ocenić w wieku przedszkolnym na podstawie

obserwacji, czy dane dziecko jest nadpobudliwe, czy też nie, bardzo dużo czasu

poświęca się dzieciom podejrzewanym o występowanie u nich zespołu ADHD. Takie

działania doprowadzają do zmniejszenie ilości i nasilenia mogących wystąpić w

4 A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Przewodnik dla rodziców i wychowawców. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s. 16-17.

5 J. Arcelus, A. Munden; ADHD…, op. cit., s. 9.

5

przyszłości powikłań związanych z zaburzeniem, m.in.: złego funkcjonowania w

szkole i w życiu dorosłym, czy niskiej samooceny. Czasem twierdzi się, że pierwsze

objawy ADHD można zaobserwować krótko po narodzinach dziecka, np. mniejsze

zapotrzebowanie na sen, płaczliwość, zaburzenie łaknienia. Jednak tak samo, jak

nadmierna ruchliwość u dziecka, które rozpoczyna naukę chodzenia, a później

doskonali tę sztukę, tak i takie zachowania nie muszą mieć żadnego związku z

nadpobudliwością i mogą ustąpić nie pozostawiając po sobie śladu6.

Do objawów ADHD zaliczmy: kłopoty z kontrolą własnej impulsywności,

nadmierną aktywność ruchową, zaburzenia koncentracji uwagi. To, że dziecko jest

niespokojne, bojaźliwe, obdarzone żywym temperamentem, agresywne, ma problemy w

porozumiewaniu się, nie potrafi samodzielnie się bawić, łamie normy i zakazy, nie

oznacza od razu zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. Cechy te nie są

wyznacznikiem, czy objawem tego zaburzenia. U dzieci z zespołem ADHD,

zachowania tego typu są bardziej nasilone niż u innych osób w tym samym wieku i na

tym samym poziomie rozwojowym, jednak zawsze należy pamiętać o tym, że istnieje

wiele problemów zdrowotnych i psychologicznych, które mogą powodować, iż dzieci

są niespokojne, słabo się koncentrują, nie słuchają sygnałów z otoczenia. Objawy tego

typu mogą być związane także m.in. z: nadczynnością tarczycy, alergiami, lękami,

depresjami, czy też zespołem dziecka maltretowanego. O ADHD nie możemy mówić

również w sytuacji, gdy dziecko jest bardzo żywe, nieuważne i impulsywne, ale nie

przeszkadza to jemu samemu oraz bliskiemu otoczeniu, jego wyniki w nauce i

zachowanie są zadowalające. Objawami możemy nazwać dopiero te cechy, które

powodują, że dana osoba wyraźnie różni się od innych, utrudniają one funkcjonowanie

jej samej i otoczeniu w którym przebywa. To właśnie nasilenie takich cech, powoduje

różnice między dziećmi z ADHD, a spokojnym, „normalnym” dzieckiem7.

W zależności od objawów, ADHD możemy podzielić na typy:

• Typ nieuważny – dzieci z oznakami nadaktywności umysłowej, dodatkowo

mogą być nadmiernie impulsywne.

• Typ nadaktywny-impulsywny – cechuje się niespożytą energią, ich działania

mogą doprowadzać do problemów edukacyjnych i towarzyskich.

6 A. Bryńska, A. Pisula, M. Skotnicka, A. Kołakowski, T. Wolańczyk; ADHD…, op. cit., s. 50 - 52. 7 Ibidem, s. 15-16.

6

• Typ połączony – dzieci o cechach dwóch powyższych grup8.

Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo mają te same cele co ich rówieśnicy,

jednak realizują je inaczej, nie potrafią przemyśleć reakcji jakie mogą wystąpić, ani

przewidzieć konsekwencji swojego działania. Do rozwiązania celu obierają tę drogę,

która najszybciej przyjdzie im na myśl, działając głównie pod wpływem impulsu.

Dzieci z ADHD wiedzą co powinny zrobić, ale często nie potrafią zapanować nad

swoimi reakcjami i emocjami. Pomysł powoduje natychmiastowe działanie, a

znajomość ogólnie przyjętych normy, czy reguł, nie eliminuje kłopotów z

zastosowaniem się do nich. Nadpobudliwe dzieci często, zupełnie nieumyślnie, wtrącają

się do prowadzonych przez innych rozmów, niszczą zabawki, robią rzeczy, które już

kilkakrotnie były im zabronione. Jest to spowodowane brakiem umiejętności

przewidywania własnych czynności. Natychmiastowa ocena, pochwała lub nagana jest

niezbędnym elementem. Jeśli zachowanie dziecka nie zostanie poddane ocenie w

krótkim odstępstwie czasowym nie będzie potrafiło ono połączyć kary, czy nagrody ze

swoim zachowaniem, co nie da mu możliwości wyciągnięcia wniosków ze swojego

postępowania, a co za tym idzie – poprawienia zachowania. Bardzo ważne jest dla

rodzica i nauczyciela by potrafili rozpoznawać, kiedy dziecko robi coś specjalnie, a

kiedy po prostu nie zadziałały jego instynkty. Planowanie pracy, jej samodzielne

wykonanie, to dla nich ogromny kłopot. Dzieci mają problem z przypomnieniem sobie

co mają zrobić, co już zrobiły, gdzie znajduje się rzecz, której potrzebują do wykonania

zadania, czy polecenia itp. Aby ich zamierzenia mogły zostać odpowiednio wykonane,

a wyznaczony cel osiągnięty (nie ważne, czy jest to zabawa, czy odrabianie pracy

domowej), muszą potrafić wykonywać pewne czynności. Bardzo ważne jest by dziecko

umiało cofać się w myślach (po to by pamiętało i przypominało sobie jaki jest jego cel),

wybiegać w myślach do przodu (by móc przewidzieć pewne sytuacje i podpowiedzieć

sobie drogę postępowania), powstrzymać swoje emocje i motywować samego siebie do

działania. Dzieci nadpobudliwe mają z tym ogromne problemy. Gdy karze im się coś

przerwać i zająć inną czynnością, robią to z trudnościami, gdy same czegoś chcą,

działania ich są natychmiastowe. W sytuacji, gdy są czymś bardzo zaabsorbowane, gdy

robią coś, co sprawia im dużą przyjemność (np. gra komputerowa, oglądanie telewizji),

8 F. J. O’Regan; Jak pracować z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Wydawnictwo Liber, Warszawa 2005, s. 13.

7

potrafią się nad tym długo skupiać, czyli zupełnie inaczej, niż gdy są do czegoś

nakłaniane, gdy wykonują coś nudnego, czy mało przyjemnego9.

W porównaniu z innymi dziećmi w tym samym wieku i na podobnym etapie

rozwojowym u dzieci z ADHD występuje nieuzasadniona, nadmierna aktywność

ruchowa, najczęściej nazywana nadruchliwością. Dziecko nadpobudliwe nie może

przez dłuższy czas usiedzieć w jednym miejscu, np. w trakcie lekcji chodzi po sali w

momencie gdy nauczyciel tłumaczy zadanie, podczas wizyty znajomych rodziców w

domu, biega bez opamiętania potrącając przedmioty czy też samych gości. Nawet, gdy

siedzi na miejscu, nie potrafi skupić swojej uwagi np. na wspomnianym wcześniej

nauczycielu. Macha nogami, bawi się rzeczami, które znajdują się w zasięgu jego rąk.

W odróżnieniu od innych dzieci, nie potrafi ono oprzeć się pewnym zachowaniom,

robiąc to właściwie nieświadomie. Uwaga, która powinna być skupiona na określonej

osobie, czynności, czy też rzeczy, jest zaburzona. Powodem tego jest niewystarczająco

wykształcona wybiórczość uwagi u dziecka, które skupia się na przypadkowym bodźcu

– przeważnie na tym, który jest nowy, bardziej widoczny, głośny. W trakcie odrabiania

lekcji takim bodźcem może stać się przejeżdżający samochód, szczekający pies, leżąca

na biurku zabawka lub zeszyt z innego przedmiotu. Zachowania tego typu są zupełnie

niezależne od dziecka. Dzieci z ADHD rozpraszają się dużo szybciej i łatwiej od

pozostałych, bodziec może być dużo słabszy, mniej widoczny, by skutecznie i na długo

przeszkodzić w wykonywaniu zadania. Klasyfikacja bodźców jest dla nich niezwykle

trudna. Każdy z nich, w odczuciu nadpobudliwego dziecka może okazać się równie

ważny i ciekawy. Pojawia się wtedy problem, by z otaczających sygnałów wybrać tylko

ten, który powinien być w tym momencie najistotniejszym, ten na którym powinno

skupić uwagę10.

Stopień, w jakim występujące objawy przeszkadzają, utrudniają życie dziecku i

jego otoczeniu (dorosłym i rówieśnikom), zależy głównie od wymagań i tolerancji tego

właśnie otoczenia. Bardzo często pojawiają się różnice w relacjach rodziców dzieci z

ADHD i np. nauczycieli mających z nimi kontakt. Rodzice, to osoby które codziennie

stykają się z tym młodym, niespokojnym człowiekiem. Są właściwie przyzwyczajeni do

pewnego rodzaju zachowań – nauczyli się z tym żyć. Kontakt nauczyciela z

9 A. Kołakowski, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Wydawnictwo Bifolium, Lublin 1999, s. 150-151.

10 A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; ADHD…, op. cit., s. 47-50.

8

nadpobudliwym uczniem jest w pewien sposób ograniczony. Spotykania odbywają się

w określonym miejscu i czasie. Nauczyciel nie jest w stanie poświęcić dziecku tyle

czasu co rodzic, nie jest z nim tak emocjonalnie związany, więc w jego odczuciach i

relacjach zachowanie dziecka może być odbierane zupełnie inaczej. Zdarza się również

tak, że objawy nadpobudliwości występują tylko w określonym miejscu (szkoła, dom

itp.). Z pewnością nie jest to ADHD. Podobnie jest, gdy dziecko, które wcześniej było

umiarkowanie spokojne, nagle zaczyna przejawiać zachowania nadpobudliwości.

Wówczas należałoby zastanowić się nad czynnikiem, który może wywoływać w

dziecku pewien rodzaj zachowania. Taka nagła zmiana w zachowaniu, może być

wynikiem reakcji na jakieś trudne wydarzenia, lub sygnałem, że dziecko cierpi na jakąś

chorobę somatyczną, neurologiczną czy psychiczną11.

Problem ADHD można również rozpatrywać w rozróżnieniu na płeć. Kiedyś

uznawano, że zespół nadpobudliwości psychoruchowej bardzo rzadko występuje u

dziewcząt oraz, że nie stanowi on wyraźnego problemu klinicznego. Obecnie wiadomo,

że jest to błędna teoria. Faktem jest, że ADHD jest zjawiskiem i połowę rzadszym u

dziewcząt, niżu chłopców w tym samym wieku, jednak w obu przypadkach stanowi

równie poważny problem kliniczny. Pierwsze objawy ADHD u dziewcząt widoczne są

później (średnio o rok) niż u chłopców. Dziewczęta z ADHD przejawiają większe

zaburzenia koncentracji uwagi, mają mniej objawów nadruchliwości i nadmiernej

impulsywności oraz rzadziej zachowują się agresywnie w porównaniu z chłopcami,

dlatego w takiej sytuacji zaburzenie to często nazywane jest ADD, czyli zaburzenie

koncentracji uwagi bez nadruchliwości. ADD i ADHD to bardzo podobne stany

różniące się jedynie występowaniem lub brakiem nadruchliwości12. Dziewczynki

bardzo często odbierane są jako osoby nieuporządkowane, nieodpowiedzialne, które źle

radzą sobie w trudniejszych sytuacjach. Dziewczęta mają stosunkowo mniej kłopotów z

nauką i konfliktów w szkole niż chłopcy. Jednak niestety niewiele im to pomaga.

Stereotyp „grzecznej dziewczynki” powoduje, że przez nauczycieli i innych dorosłych

postrzegane są często dużo gorzej niż nadpobudliwi chłopcy, co wywołuje u nich stres

oraz problemy psychologiczne, które nie mijają wraz z objawami ADHD. U

nadpobudliwych dziewcząt, tak samo jak i u chłopców, istnieje większe ryzyko

występowania np. zachowań opozycyjno – buntowniczych, zaburzonych zachowań (np.

11 A. Kołakowski, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; Nadpobudliwość…, op. cit., s. 100 - 10212 J. Arcelus, A. Munden; ADHD…, op. cit., s. 8.

9

kradzieże), depresji, czy uzależnień. Dziewczęta z ADHD, bardziej od swoich

rówieśniczek narażone są na stres i pojawienie się zaburzeń lękowych, gorzej radzą

sobie w kontaktach społecznych, częściej są agresywne w stosunku o innych. Jako

kobiety są dużo gorszymi kierowcami, wymuszającymi pierwszeństwo i nie

stosującymi się do bezpiecznej prędkości. Bardzo niepokojący jest fakt, że 50%

dziewczyn z nadpobudliwością miewa myśli samobójcze, a 25% z nich doprowadzało

już u siebie do samouszkodzeń. Dużo częściej niż chłopcy narażone są na pojawienie

się zaburzeń lękowych, uzależnianie od alkoholu, czy narkotyków 13.

Wśród lekarzy i psychologów od lat toczy się spór, czy ADHD jest chorobą, czy

zaburzeniem. W momencie, gdy nadpobudliwość rozpatrywana jest w charakterze

choroby, istnieje nazwa jednostki chorobowej, określony sposób leczenia i

postępowania. Jest jednak wiele osób, m.in. autorzy książki ADHD – zespół

nadpobudliwości psychoruchowej. Przewodnik dla rodziców i wychowawców, które są

przeciwne, by myślano o ludziach z ADHD jako o chorych. Osoby te prawidłowo

odbierają świat, jednak robią to szybciej i bardziej chaotycznie – często pomijając

istotne dla innych ludzi szczegóły. Obowiązujących norm uczą się wolniej i wybiórczo,

ale za swoje czyny odpowiadają tak samo jak inni. Ich mózg pracuje inaczej, co właśnie

uniemożliwia, lub utrudnia im kontrolowanie własnych zachowań (uwagi, emocji,

ruchów). Kłopoty z którymi sobie nie radzą to nadmierna ruchliwość, nadmierna

impulsywność i problemy z koncentracją. Takie dzieci nie mają za dużo czegoś (emocji,

czy energii), przeciwnie, mają za mało zdolności do wewnętrznej samokontroli14.

Bardzo ciężko jest im powstrzymać swoje odruchy, a czasem w ogóle tego nie potrafią.

Najczęściej nieodpowiednio reagują na konkretne sytuacje (szybko i bezmyślnie), co

niejednokrotnie wpędza je w tarapaty. Osobom dotkniętym ADHD zdecydowanie żyje

się trudniej. Jednak dzięki pomocy ze strony otoczenia (rodziców, dalszej rodziny,

sąsiadów, nauczycieli, rówieśników), mogą dojść w życiu do takich samych wyników,

co osoby „zdrowe” lub dotknięte innymi zaburzeniami, np. krótkowzrocznością15.

2. Przyczyny występowania zaburzenia nadpobudliwości psychoruchowej

13 A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; ADHD…, op. cit., s. 61-63. 14 Ibidem, s. 15. 15 K. Herda; O dzieciach…, op. cit., s. 7-8.

10

Większość z badaczy zakłada, że główną przyczyną występowania ADHD jest

nieprawidłowa praca połączeń między komórkami nerwowymi (tzw. połączeń

neuronalnych), między korą mózgu (zwłaszcza płatami czołowymi), a jądrami

podkorowymi. W efekcie prowadzi to do nieprawidłowych przekazów informacji za

pomocą substancji dopaminy i noradrenaliny, które u dzieci nadpobudliwych mają

wyraźnie obniżony poziom. Badania prowadzone nad budową mózgu ukazały

widoczną różnicę między zdrowymi dziećmi, a tymi, które borykają się z

nadpobudliwością. Objętość mózgu i móżdżku u dzieci z ADHD jest o około 3-4%

mniejsza. Z badań dokonanych przez Johna Hilla, dotyczących trwałości zespołu

nadpobudliwości wynika, że częstość pełnoobjawowego ADHD zmniejsza się o 50% w

ciągu każdych 5 lat, wynika z tego, że każdego roku, jedno z 10 nadpobudliwych dzieci

„wyrasta” z objawów, z zachowań, które do tej pory przejawiało16.

Badając przyczyny nadpobudliwości psychoruchowej naukowcy biorą pod

uwagę czynniki genetyczne i środowiskowe. Badacze donoszą, że 70 – 90%

przypadków ADHD ma właśnie charakter genetyczny. Uważają, że jest to zaburzenie

dziedziczone wielogenowo, gdzie kilka genów odpowiada za to zjawisko.

Nieprawidłowo funkcjonujące geny osłabiają działanie substancji (dopaminy i

noradrenaliny), które jak już wspomniałam uczestniczą w przekazywaniu impulsów w

układzie nerwowym. Prawidłowo działająca dopomina pomaga selekcjonować i

przetwarzać informacje oraz skupić się na wybranym bodźcu. Noradrenalina natomiast

kontroluje ludzkie zachowania, pomaga w ocenie zagrożenia, a w razie potrzeby

pobudza (lub hamuje) organizm do działania. Ekspozycja dziecka na szkodliwe

czynniki w czasie ciąży, oglądanie telewizji przez dzieci w wieku 1 – 3, to przykłady

czynników środowiskowych, które zdaniem badaczy również mogą wiązać się z

nadpobudliwością, ale nie są czynnikami wywołującymi to zjawisko17.

Na temat przyczyn ADHD, najważniejszych informacji dostarczyły badania

skupiające się na rodzinie. Dzięki nim, zauważono, że nadpobudliwość psychoruchowa

jest zaburzeniem bardzo mocno uwarunkowanym genetycznie. U wszystkich dzieci

ryzyko wystąpienia zaburzenia wynosi 3-5%. Natomiast jeżeli w rodzinie (bliższej lub

dalszej) stwierdzono lub stwierdza się występowanie zespołu ADHD, ryzyko

16 A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; ADHD…, op. cit., s. 31-33. 17 J. Tylżanowska-Kisiel, ADHD. op. cit., s. 16-19.

11

wystąpienia tego zaburzenia dziecka jest od 2 do 8 razy większe. W sytuacji, gdy jedno

z rodziców cierpiało lub cierpi obecnie na tego typu zaburzenie, istnieje 50%

możliwości, że dziecko również będzie nim dotknięte18. W badaniach nad bliźniętami

dowiedziono, że jeśli u jednego z dwujajowych bliźniąt występują zaburzenia

koncentracji uwagi, to prawdopodobieństwo, że zaburzenie to dotyczy drugiego dziecka

wynosi 19%. U bliźniąt jednojajowych takie prawdopodobieństwo bliskie jest 100%. To

kolejny dowód na silne uwarunkowanie genetyczne tego zaburzenia. Według

Sorfentein’a dziedziczenie zaburzenia nadpobudliwości odbywa się przede wszystkim

w linii męskiej. U dziewczynek ryzyko wystąpienia ADHD jest dużo mniejsze, są one

jednak nosicielkami materiału genetycznego odpowiedzialnego za powstawanie

zaburzeń tego typu19.

Odchodząc od genetyki, dowiadujemy się, że czynnikiem, który może

spowodować lub nasilić objawy nadpobudliwości jest narażenie płodu na działanie

nikotyny, która prawdopodobnie toksycznie działa na rozwijający się mózg, ponieważ

zwiększa uwalnianie się dopaminy – substancji, której – jak już wspomniałam, u dzieci

z ADHD jest wyraźnie mniej. Zwiększeniem objawów, czy też samym wystąpieniem

zaburzenia u dziecka może być również spożywanie alkoholu przez kobietę będącą w

ciąży, lub zatrucie ołowiem. Najnowsze wyniki badań obalają błędną teorię, że

nadpobudliwość jest skutkiem nieprawidłowej sytuacji domowej i popełnianych przez

rodziców błędów wychowawczych. Czynniki te mogą jedynie nasilać objawy zespołu

hiperkinetycznego, czyli ADHD, jednak nie mogą decydować o występowaniu tego

zaburzenia20.

Hanna Nartowska wymienia podstawowe czynniki, które jej zdaniem wpływają

na prawidłowy rozwój dziecka:

• zadatki anatomiczno-fizjologiczne,

• aktywność dziecka,

• środowisko otaczające dziecko,

• wychowanie rodzinne i szkolne.

18 A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; ADHD…, op. cit., s. 33-34. 19 G. Serfontein; Twoje nadpobudliwe dziecko. Poradnik dla rodziców. Wydawnictwo Prószyński i S-ka,

Warszawa 1999, s. 20.20 A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; ADHD…, op. cit., s 33 - 34.

12

Uważa, że wzajemne połączenie tych czynników wpływa na ogólny rozwój

psychoruchowy dziecka21. Dzięki przeprowadzonym i prowadzonym nadal badaniom,

wiemy dziś, że styl i metody wychowawcze oraz środowisko szkolne, nie odgrywają

decydującej roli w kwestii występowania ADHD. Mogą natomiast pogłębiać skutki tego

syndromu22.

3. Typowe problemy i mocne strony dziecka nadpobudliwego

O’Regan dzieli problemy dziecka na trzy kategorie:

1. Problemy z nauką

2. Problemy z zachowaniem

3. Problemy w kontaktach międzyludzkich23.

Problemy, kłopoty nadpobudliwego dziecka najczęściej powiązane są z

poczuciem własnej wartości, które zaczyna się rozwijać w człowieku od pierwszych

chwil życia i zazwyczaj opiera się ono na przywiązaniu do ważnej osoby, którą

najczęściej jest matka. Głównie od niej zależy rozwój dziecka i zaspokajanie jego

potrzeb. Samoocena u nadpobudliwych dzieci najczęściej jest bardzo niska. Czują się

gorsze od innych, mniej zaradne, głupsze, są uzależnione od opinii innych osób,

przeważnie rówieśników. Na wszelkie możliwe sposoby zabiegają by ktoś je polubił,

chciał z nimi przebywać i tak przyłączają się do najgorszych uczniów w klasie czy sekt

różnego rodzaju. Samych siebie postrzegają jako osoby, które nie potrafią sprawnie

działać i ponosić konsekwencji swoich czynów. Trudno jest im wziąć odpowiedzialność

za swoje postępowanie, więc obwiniają innych za porażki jakie ponoszą24. Dzieje się tak

dlatego, że informacje które zdobywają z otoczenia (rodziców, rodziny, sąsiadów,

nauczycieli, rówieśników) na swój temat są negatywne. Wpływają na to również

niepowodzenia w szkole i grupie rówieśniczej oraz nadmierne karcenie ze strony

dorosłych25.

21 H. Nartowska; Wychowanie dziecka nadpobudliwego. Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa 1982, s. 41-42.

22 L. J. Pfiffner; Wszystko o ADHD. Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2004, s. 19-20.23 F. J. O’Regan; ADHD, op. cit., s. 31-32.24 K. Herda; O dzieciach… , op. cit., s. 45-46.25 E. Jaskółowska; Nadpobudliwość psychoruchowa – opis i analiza przypadku. „Nowa Szkoła” 2003,

nr 10, s. 12-14.

13

Wpływ na budowanie własnej wartości ma szereg czynników tj.: chwalenie,

wspieranie, poczucie bycia wysłuchanym, możliwość podejmowania niektórych

decyzji, respektowanie odczuć ze strony innych, odnoszenie sukcesów, grono

przyjaciół. Większość tych elementów są w stanie zaspokoić rodzice, którzy od

najmłodszych lat powinni pielęgnować u dziecka dobry obraz samego siebie. Bardzo

ważne jest to szczególnie w przypadku dzieci nadpobudliwych, u których taki obraz

może być często zaburzany przez otoczenie. Umacnianie ze strony rodziców ogromnie

wpływa na rozwój, myślenie na swój temat oraz walkę ze stwierdzeniami innych osób.

Dziecko wie, że każdy może się mylić i nie tylko jemu zdarzają się błędy, uczy się

znosić sytuacje z którymi nie daje sobie rady, rozumie, że aby coś mu się udało musi

próbować, wierzy w siebie i w to, że może się zmieniać na lepsze. Nadpobudliwe

dziecko, które nie jest właśnie w taki sposób wzmacniane przez rodziców, tylko

utwierdza się w przekonaniu, że skoro i w domu i w szkole i na podwórku uważa się je

za niegrzecznego, niezdolnego itp., to tak właśnie jest i nie warto się starać tego

zmieniać, bo to i tak nie przyniesie żadnego rezultatu26.

Dzieci z hiperaktywnością nie są w stanie uważać na lekcji, okazują mało

wytrwałości, ciężko im skoncentrować się. Czasem wiercą się, huśtają na krześle,

wciągają kolegów do rozmowy lub grają rolę klasowego błazna. Zdarzają się też dzieci,

które są bardziej nieobecne, nie biorą udziału w życiu szkoły, często pogrążone we

własnych myślach. Przez takie zachowania dzieci nadpobudliwe nie są w stanie

dorównać osiągnięciom rówieśników. Szkolne wymagania stają się coraz trudniejsze

poprzez nawarstwiające się zaległości27.

Zachowanie dzieci z ADHD bardzo często jest nieadekwatne do sytuacji.

Reagują przekornie i z wściekłością w sytuacjach, gdy coś dzieje się nie po ich myśli.

Na każdym kroku okazują wówczas swoje niezadowolenie. Utrudnia im to ogromnie

zawieranie przyjaźni oraz zwykłe kontakty z rówieśnikami. Wykluczane są ze

społeczności przedszkolnych i szkolnych, a duża część dzieci po prostu unika z nimi

jakichkolwiek kontaktów28.

26 K. Herda: O dzieciach…, op. cit., s. 46-51.27 B. Kaltenthaler; Moje ADHD. Wydawnictwo Jedność, Kielce 2008, s. 50-52.28 B. Kaltenthaler: Moje…, op. cit., s. 53-54.

14

Kłopoty związane z nauką i kontaktami z rówieśnikami oraz innymi

otaczającymi ludźmi, to nie jedyne zmartwienie nadpobudliwego dziecka, nastolatka

czy dorosłego. Sytuacje zwyczajnego dnia, które dla innych ludzi nie są nawet

powodem do zastanowienia u osób z ADHD budzą ogromne problemy. Mycie się,

ubieranie, pakowanie tornistra, to czynności wykonywane codziennie i codziennie mogą

sprawiać ten sam uporczywy problem.

Nadpobudliwe dziecko, nastolatek, czy nawet osoba dorosła nie radzi sobie z

zaplanowaniem własnego czasu. Ciężko pamiętać im o zobowiązaniach, choć sami się

ich podjęli, o ważnych terminach itp. Dlatego potrzebne są im (szczególnie dzieciom)

stałe i sztywne ramy dnia, które przypominają o pewnych czynnościach i jednocześnie

ułatwią ich wykonanie w całości. Oczywiście musi to być plan, który pozostawi trochę

wolnego czasu i weźmie pod uwagę, że pewne czynności mogą potrwać znacznie dłużej

niż powinny. Taki plan powinien dawać poczucie bezpieczeństwa oraz świadomość iż

pomiędzy zadaniami, które należy wypełnić jest też sporo wolnego czasu. Tak jak przy

odrabianiu zadań domowych, tak przy realizowaniu planu dużą pomocą jest

przypomnienie dziecku, że zbliża się termin któregoś z punktów (np. wyjścia do szkoły)

oraz nagradzanie i karanie za przestrzeganie (bądź nie) założeń wynikających z planu29.

Na samym początku, planowanie i nadzorowanie realizacji poszczególnych

elementów spoczywa na rodzicach, ponieważ nadpobudliwa osoba sama nie daje sobie

z tym w ogóle rady. Plany te muszą być dla dziecka pomocą, wskazówką jak ma

postępować, a nie kolejnym problemem któremu powinno stawić czoła. Plan wiszący w

widocznym miejscu, gdzie dziecko zawsze może na niego zerknąć, daje poczucie

pewnego rodzaju bezpieczeństwa i świadomości tego co dzieje się z nim i w około

niego. Plany, które tworzone są wspólnie przez rodziców i dziecko, uczą powoli

samodzielności i budowania własnych schematów. Dobrze jest ułatwić dziecku choćby

sam poranek. Skoro nie potrafiło się samodzielnie ubrać, dlaczego miałoby dać sobie

radę z innymi czynnościami w ciągu całego dnia? Porażka, którą rozpoczyna się dzień

może zepsuć jego dalszą część niosąc ze sobą kolejne niepowodzenia. Natomiast każda,

nawet najdrobniejsza dobrze wykonana rzecz, w oczach nadpobudliwego dziecka staje

się nie lada wyczynem i daje motywację na wykonanie kolejnych, może już bardziej

skomplikowanych rzeczy. Samo wywieszenie planu i przypominanie o jego punktach

29 A. Kołakowski, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; Nadpobudliwość…, op. cit., s. 150-151.

15

nie gwarantuje skuteczności. Niektóre jego elementy (a może i nawet większość z nich)

będą wymagały dokładniejszych instrukcji, pomocy przy ich realizacji. Tworzenie listy

zadań przez dzieci wspólnie z rodzicami z których wieczorem wykreślane są czynności

już wykonane, dają dziecku namacalny dowód ile rzeczy zrobiło. Nie można zakładać,

że dziecko sobie z czymś nie poradzi, pomoc powinna nadejść wtedy gdy widzimy, że

wykonanie przekracza możliwości dziecka30.

W pracy rodzica, opiekuna z nadpobudliwym dzieckiem, ogromne znaczenie ma

jego spokój. Zdenerwowanie i krzyk rodzica powodują zupełnie odmienne zachowanie

od oczekiwanego. Dla dziecka jest to kolejny rozpraszający je bodziec, który

uniemożliwia podjęcie lub dokończenie czynności. Do nadpobudliwego dziecka nie

można powiedzieć „umyj się, bo zaraz wychodzisz do szkoły”, ponieważ polecenie to

składa się z kilku ważnych elementów. Łatwiej mu będzie, gdy polecenie będzie

wyglądało np. tak: „idź do łazienki. Weź szczoteczkę do zębów. Nałóż pastę do zębów

na szczoteczkę….”. Im bardziej szczegółowo są konstruowane polecenia dla takiego

dziecka, tym większa jest szansa na to, że odpowiednio je zrozumie i dobrze wykona.

Przy dziecku, które potrafi już czytać, dobrym pomysłem jest rozwieszenie,

przyklejenie takich „instrukcji” w miejscach gdzie codziennie wykonuje pewne

czynności, na szafce przy której się ubiera, na drzwiach do łazienki gdzie codziennie się

myje, na wieszaku przy którym się rozbiera itp. Opatrzenie się z tymi instrukcjami, tak

samo jak z planem dnia daje poczucie pewności i spokoju. Uczy wykonywania tych

rzeczy. Powoli mogą one stawać się coraz mniej szczegółowe, aż staną się zupełnie

niepotrzebne, ponieważ dziecko samo, bez potrzeby rodzica czy kartki będzie wiedziało

co np. trzeba po kolei założyć na siebie, aby być kompletnie ubranym. Tak jak już

wcześniej pisałam, nadpobudliwe dzieci uwagę skupiają na przypadkowym bodźcu,

który w danym momencie jest dla nich najbardziej interesujący, najbliższy i nasilony.

Polecenia wydawane przez rodzica, nauczyciela czy inną osobę najczęściej nie są tym

najsilniejszym bodźcem. Komunikat wydawany dziecku powinien być poprzedzony

zwróceniem jego uwagi na osobę mówiącą przez kontakt wzrokowy, zwrócenie, że

będzie się do niego mówiło, znalezienie się w jego pobliżu. Dzieci z ADHD u których

zaburzenia są bardzo mocno nasilone, mogą się skupić tylko na pierwszych słowach

komunikatu, dlatego ich treść powinna być zwięzła i krótka. Polecenie przybiera wtedy

formę jednoznaczną, nie zawiera zbędnych informacji które mogą u dziecka

30 Ibidem

16

wywoływać poczucie winy i beznadziejności. Polecenie, aby było wykonane,

najczęściej musi zostać kilkakrotnie powtórzone. Wydane polecenie rodzic zawsze musi

egzekwować, inaczej uczy dziecko, że to co do niego mówi nie warte jest uwagi,

ponieważ i tak nic się nie stanie jak tego nie zrobi 31.

Dzieci z ADHD to nie tylko jedno pasmo problemów i kłopotów. Posiadają

bardzo niezwykłe cechy i szczególne mocne strony, co prawdopodobnie uwarunkowane

jest sposobem w jaki przetwarzają informacje oraz przyjmowania i reagowania na

bodźce z otoczenia. Należą do nich:

Ogromna kreatywność – wyobraźnia i „kopalnia” pomysłów. Dzieci nadpobudliwe

odznaczają się wynalazczością, twórczością, innowacyjnością i nierzadko są

wszechstronnie uzdolnione.

Niespotykana spontaniczność – która jest pozytywną stroną impulsywności. Otwarte

wyrażanie uczuć, reagowanie i działanie przed zastanowieniem to charakterystyczne

cechy. Dzięki temu sposób ich działania nie jest sztywny, nieelastyczny i z góry

zaplanowany. Ta spontaniczność przynosi wiele pozytywnych emocji innym ludziom.

Wielka siła wyrażania – Niektóre dzieci posiadają zdolność do dobrego prezentowania

się przez mimikę i gesty. Z dużym poczuciem humoru wynajdują nowe dowcipy, które

wzbudzają śmiech u ludzi z otoczenia.

Naturalna elastyczność – dopasowywanie do nowych zdarzeń albo zadań to nie

problem dla nadpobudliwego dziecka.

Niepowtarzalne niedopasowanie – wyobraźnia ADHD-owców odbiega od norm i jest

zupełnie inna niż u ich rówieśników powodując niekonwencjonalne myślenie. Nie

podporządkowują się łatwo, nie uznają autorytetu dorosłych, jednocześnie dają bardzo

silny wyraz swojej indywidualności.

Wielka wrażliwość – która tworzy się przez napotykanie na rozmaite problemy,

odrzucanie. Przed dziećmi otwiera się inny świat uczuć, który jest bardziej wyostrzony

niż u innych ludzi. Wszystko odczuwają silniej, są subtelniejsze i często mają dobrą

intuicję.

Wysoka gotowość do ponoszenia ryzyka – nieprzestrzeganie reguł, śmiałość, brawura,

często naraża na podwyższone ryzyko wypadków i zranień. Pozytywną kwestią jest

tworzona dzięki temu odwaga, wyższa niż u rówieśników. Momenty zagrożenia,

31 A. Kołakowski, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; Nadpobudliwość…, op. cit., s. 96-97.

17

sytuacje, gdy ktoś oczekuje pomocy, to czas kiedy dzieci z ADHD mogą stać się

prawdziwymi bohaterami. Mogą pokazać, że ich dzika strona jest też czasem przydatna.

Ogromna radość z ruchu – duża wytrwałość, dobra kondycja składają się na dobre

wyniki w sporcie. A akurat tych cech dzieciom hiperaktywnym nie brakuje. Sport

bardzo często okazuje się wspaniałym rozwiązaniem. Dzięki zdobywanym

osiągnięciom zdobywają również tak ważne dla nich uznanie. Dla dzieci staje się nie

tylko przyjemnością, ale też możliwością bezkarnego wyszalenia się32.

4. Nauka – sukcesy czy porażki?

W klasach początkowych, gdzie dzieci dopiero przyzwyczajają się do szkoły, do

panujących w niej zasad, do tego w jaki sposób ona funkcjonuje, dzieciom z ADHD jest

bardzo ciężko. Wymaga się od nich zbyt wiele rzeczy jednocześnie: staranne pisanie,

czytanie, liczenie itp.. Nauczyciel nie zawsze jest w stanie poświęcić nadpobudliwemu

dziecku tyle czasu, by odpowiednio zrozumiało polecenie, by ono w ogóle do niego

dotarło, bez szkody dla pozostałych uczniów. Dlatego dzieci hiperkinetyczne tak często,

pomimo swoich możliwości, nie są w stanie przyswoić materiału podawanego przez

nauczyciela i w związku z tym otrzymują złe stopnie, zniechęcając się do dalszej

nauki33. Szkoła staje się źródłem frustracji, niepowodzeń, utraty wiary w siebie i swoje

możliwości oraz poszanowania własnej wartości34. A przecież wcale tak być nie musi.

Szkoła powinna być miejscem, gdzie dziecko będzie dobrze się czuło, którego nie

będzie się bało. Nauczyciel powinien natomiast do każdego dziecka podchodzić

indywidualnie, poznawać i rozumieć jego potrzeby, możliwości, oceniać sprawiedliwie

i stosownie do możliwości dziecka oraz zapewniać opiekę na odpowiednim poziomie35.

Wiek, w którym dzieci rozpoczynają swoją edukację, dla większości z nich jest

momentem, gdy zmienia się zdolność skupienia uwagi, wykonywania poleceń, potrafią

zrobić zadanie do końca, usiedzieć w ławce około 45 minut, zapamiętać i stosować

zasady panujące w klasie, poczekać na swoją kolej, stłumić niepożądane impulsy itp.

32 B. Kaltenthaler; Moje..., op. cit., s. 56 – 60. 33 A. Janiec, M. Wojna; Okiełznać chaos. ADHD w szkole. Wyd.: Polskie Towarzystwo ADHD, Kraków

2006, s. 66.34 G. Serfontein; Twoje…, op. cit., s. 50.35 C. Neuhaus; Dziecko nadaktywne. Niedobór uwagi i nadpobudliwość ruchowa u dzieci. Jak pomóc? Wydawnictwo Klub dla Ciebie, Warszawa 2003, s. 203.

18

Takie umiejętności dzieci posiadają przychodząc do szkoły lub właśnie tam szybko się

ich uczą. Nie dotyczy to jednak ich nadpobudliwych kolegów, dla których te

wymagania są niemal nie do spełnienia, a każda część ciała protestuje przed

bezczynnym siedzeniem na miejscu i wsłuchiwaniem się w słowa nauczyciela.

Początkowo wszystko może wydawać się zupełnie normalne, ponieważ jest to nowa,

interesująca i stresująca dla dziecka sytuacja. Dlatego na samym początku potrafi się

ono skupić i nie odróżnia się zbytnio na tle klasy. Problemy pojawiają się po kilku

pierwszych tygodniach lub dniach chodzenia do szkoły, gdy dziecko już się do tego

przyzwyczai. To, co wcześniej było ciekawe i nowe (pani, tablica, ławka, koledzy w

klasie itp.) przestaje interesować nadpobudliwego ucznia. Nie stosuje się on do

wskazówek nauczyciela, nie skupia się na zadaniu, zaczyna bez celu chodzić po klasie,

zaczepia i rozprasza pozostałe dzieci. Na lekcjach w sytuacji, gdy nadpobudliwe

dziecko poczuło się urażone, jest zdolne trzasnąć ręką w ławkę i wyjść z impetem.

Uwagi w dzienniczku, czy zeszycie to niemal codzienność, a i tak nie powodują one u

dziecka lepszego zachowania, czy refleksji z jego strony. Umacnia się w nim tylko

przekonanie, jak bardzo jest bezwartościowe. Rodzice czytający je nie mogą wpłynąć

na zachowanie pociechy, ponieważ z objawami ADHD trzeba walczyć w tej sytuacji i

w tym czasie w którym się uwidaczniają. Pogadanka w domu nie uzmysłowi dziecku,

że robi źle ani też nie spowoduje, że pewne zachowania przestaną występować.

Informacje zapisane przez nauczyciela w zeszycie lub dzienniczku, które ułatwią pracę

rodzica z dzieckiem w domu oraz pomogą by dziecko było lepiej przygotowane do

zajęć, to informacja jakie nietypowe rzeczy będą potrzebne na kolejne zajęcia (blok,

klej itd.), data zebrania, wycieczki, klasówki i in.36

Bardzo często nauczyciele szufladkują takich uczniów, jako wiecznie

przeszkadzających, zaburzających pracę całej klasy, a co najgorsze czasem określają

mianem „głupich”. A tego już z pewnością nie można przypisać dzieciom z ADHD.

Dzieci nadpobudliwe nie rzadko mają dużo gorsze stopnie od pozostałych osób z klasy,

które są niejednokrotnie obniżane za zachowanie, choć takie sytuacje nie powinny mieć

miejsca w szkole37. Niestety istnieją szkoły w których nauczyciele czy dyrekcja

odpowiedzialnością za zachowanie nadpobudliwych dzieci na zajęciach obarczają

36 A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; ADHD…, op. cit., s. 215-217. 37 S. Harland; Dziecko nadpobudliwe czy genialne. Wydawnictwo Amber, Warszawa 2004; s. 56.

19

rodziców. A przecież to właśnie rolą pedagoga jest nauczanie, wychowywanie i

wspieranie rodziców w tym trudnym procesie38.

Uczeń z ADHD nie potrafi podzielić zdobywanych informacji na mniej i

bardziej ważne (tak samo jak wspomnianych wcześniej bodźców). Utrudnia mu selekcję

materiału który powinien przyswoić, dlatego stara się uczyć na pamięć, a nie rozumieć.

Długi tekst może spowodować u niego panikę i przerażenie oraz natychmiastowe

zniechęcenie do podjęcia choćby próby zrobienia zadania. W trakcie egzaminu,

sprawdzianu, nie sprawdza, czy wykonał poprawnie wszystkie zadania, czy nie ominął

któregoś z nich. Jego wypowiedź jest bełkotem. Mówi bez planowania, szybko, często

przerywając, a przez to jest nie rozumiany przez swoich słuchaczy39.

Aranżacja klasy w której odbywają się zajęcia może poprawić, ale też pogorszyć

warunki do nauki i zachowanie uczniów, przez co wpływa na efekty zdobywania

wiedzy. W przypadku nadpobudliwych dzieci, bardzo ważne jest by pamiętać o:

• posadzeniu ucznia hiperaktywnego z dala od miejsc, które mogą powodować

rozproszenie i jednocześnie są blisko nauczyciela,

• dzieci powinny siedzieć tak, aby mogły stworzyć wyraźne granice między

obszarami w których pracują,

• dobrze zorganizowana klasa (materiały potrzebne na wierzchu, te które są

zbędne – schowane),

• widocznym umieszczeniu interesujących pomocy wizualnych,

• miejscu na wywieszenie reguł i zasad zachowania wypracowanych wspólnie

przez dzieci i nauczyciela40.

Odrabianie lekcji, to problem trudny zarówno dla nadpobudliwego dziecka jak i

jego rodziców, którzy kierują jego wychowaniem i rozwojem. Powinni oni umiejętnie

nakłonić dziecko by usiadło i odrobiło zadanie oraz pomóc przy tej czynności i sprawić

by zajmowało się właśnie nią. Skutecznym pomysłem jest wyznaczenie stałej pory

odrabiania zadania (np. 15 minut po obiedzie) oraz czasu jaki ma ono zajmować. Stałe

38 I. Turbiarz; Dziecko nadpobudliwe w szkole. „Remedium” 2004, nr 9, s. 22-23.39 E. Szewczuk, Jak pomóc dziecku nadpobudliwemu? „Wychowanie w przedszkolu” 2004, nr 4, s. 166-167.40 L. J. Pfiffner; Wszystko…, op. cit., s. 35-39.

20

pory wytwarzają pewnego rodzaju nawyk i staje się to z biegiem czasu dla dziecka

czymś naturalnym, a nie tylko przykrym obowiązkiem. Czas ten można systematycznie,

aczkolwiek bardzo powoli wydłużać. Podjęcie decyzji o wydłużeniu może okazać się

bardziej skuteczne gdy ustalone to zostanie wspólnie z dzieckiem. Przed przystąpieniem

do nauki warto kilkakrotnie o tym przypomnieć dziecku. Nauczy go to, że pewne

czynności są nieuniknione a z drugiej strony rozpoczęcie pracy nad zadaniem nie będzie

dla niego elementem zaskoczenia. Przyjemności takie jak oglądanie telewizji, gra na

komputerze czy zabawa z kolegami na podwórku nie powinny mieć miejsca przed

wykonaniem lekcji. Ciężko oderwać od nich dziecko i zmusić do odrabiania zadania.

Natomiast mogą one pełnić funkcję nagrody za dobrze wykonane zadanie, co

dodatkowo zmotywuje dziecko do działania. Natomiast za nieprzestrzeganie zasad

związanych z odrabianiem zadania domowego, powinny być stosowane konsekwencje

będące np. przeciwnościami nagród41.

Oprócz chęci zabawy i braku ochoty do nauki, przyczyną która może

przeszkadzać dziecku w rozpoczęciu odrabiania lekcji jest kłopot ze zorganizowaniem

sobie miejsca i pracy. Rodzic powinien zadbać, aby miejsce w którym dziecko odrabia

lekcje było pozbawione bodźców mogących rozpraszać uwagę dziecka oraz by

przygotowało ono wszelkie rzeczy potrzebne mu do wykonania zadania. Nie będzie

wtedy musiało się od niego odrywać w poszukiwaniu przyborów, które okażą się

niezbędne i uniknie w ten sposób dodatkowego rozproszenia. Pokój nadpobudliwego

dziecka również powinien być odpowiednio przygotowany w sposób, by ułatwiać

funkcjonowanie w nim. Do takich podstawowych przykładów można zaliczyć biurko,

które nie powinno stać pod oknem lub pod kolorową ścianą na której wiszą obrazki,

zdjęcia itp. Dziecko powinno mieć miejsce w którym będzie mogło dokonać podziału,

najczęściej przy sporej pomocy rodzica, na wykonane już rzeczy i takie które dopiero

trzeba zrealizować, np. zadania domowe (szczególnie te z dłuższym terminem). Daje to

dziecku poczucie bezpieczeństwa (zawsze może zobaczyć co jeszcze należy zrobić a co

jest już wykonane), świadomość rzeczy wykonanych i tych które jeszcze trzeba

wykonać oraz w bardzo dużym stopniu zapobiega niepotrzebnemu chaosowi i

związanym z nim zdenerwowaniem. Dużym ułatwieniem w odnajdowaniu się w

podręcznikach szkolnych są okładki na książki, zeszyty i ćwiczenia jednego koloru do

danego przedmiotu. Podczas odrabiania lekcji może się okazać że konieczne dla dziecka

41 S. Bobula; ADHD dar specyficzny. Wydawnictwo Św. Stanisława BM, Kraków 2006, s. 113-121.

21

są przerwy, ponieważ nie jest w stanie skupić się i odrobić na raz całego zadania.

Przerwy te powinny trwać tylko kilka minut. W ich trakcie dziecko może napić się soku

lub wykonać jakieś ćwiczenie fizyczne dla ogólnego odprężenia organizmu. Przerwa

nie powinna być czasem na przyjemności typu gra komputerowa czy oglądanie

telewizji, które bardzo mocno zniechęcają do powrotu do nauki. U nadpobudliwych

dzieci dodatkowym plusem jest uatrakcyjnianie zadania, dzięki czemu może bardziej się

nim zainteresować i łatwiej będzie mu skupić na nim uwagę. Atrakcyjniejsza forma

zadania może polegać na napisaniu wypracowania na komputerze, kolorowych

obrazkach ilustrujących zadanie z matematyki itp.42

Innym problemem związanym z trudnościami szkolnymi jest pisanie

wypracowania, czego powodem jest brak umiejętności zaplanowania swojej

wypowiedzi oraz usystematyzowanie opisywanych treści. Odpowiedzi na pytania: jaki

jest temat mojego wypracowania? Jak rozumiem ten temat? Co będę opisywać i w

jakiej kolejności? Jakie są moje wnioski z tego co napisałem/napisałam?, mogą to

dziecku bardzo ułatwić. Samo ich wypisanie pokazuje, co i w jakiej kolejności należy

realizować. Odmienna sytuacja występuje, gdy dziecko potrafi formułować swoje myśli

oraz zaplanować swoje wypowiedzi, ale tempo jakie narzuca forma pisemna jest zbyt

wolna i gubi się w tym wszystkim, zapomina swoje myśli. Z pomocą może przyjść

dziecku wówczas dorosły, który będzie notował jego wypowiedzi, lub też dyktafon na

który będzie nagrywać swoje słowa. W obu tych przypadkach dziecko będzie musiało

przepisać to, co wcześniej powiedziało, a niekoniecznie mu się to spodoba. Sposobem

do motywacji może stać się komputerowe przepisanie tekstu i dłuższa przerwa między

dyktowaniem, a przepisywaniem. Obecnie istnieje na rynku wiele ciekawych

programów wspomagających naukę szybkiego, komputerowego, często

bezwzrokowego pisania, co bardzo ułatwia i uatrakcyjnia dziecku pracę43.

Po każdym dobrze zrobionym zadaniu, bardzo istotną rolę odgrywa pochwała.

Pokazuje dziecku, że jest ono w stanie wykonać coś dobrze, podnosi jego samoocenę.

Dziecko nadpobudliwe powinno być chwalone nawet za samo rozpoczęcie zadania,

próbę jego rozwiązania. Gdyby dzieci z ADHD miały być chwalone tylko za dobrze i

42 A. Anielska; O nadpobudliwości psychoruchowej, „Życie Szkoły” 2005, nr 4, s. 59-60.43 T. Attwood, M. L. Kutscher, R. R. Wolff; Dzieci z zaburzeniami łączonymi. ADHD, trudności w nauce, zespół Aspergera, zespół Touretta, depresja dwubiegunowa i inne zaburzenia. Wydawnictwo Liber, Warszawa 2007, s. 80 -82.

22

do końca wykonane zadania, mogłoby się zdarzyć, że tej pochwały nie doczekałyby się

nigdy, bo przecież tak ciężko jest im doprowadzić wiele czynności do końca. Pochwała

może okazać się motywującym bodźcem i pomóc w pomyślnej realizacji celu44.

Dobrze odrobione lekcje zadane przez nauczyciela to nie wszystko. Ogromne

znaczenie ma również porządkowanie i utrwalanie zdobytej już wiedzy, co u

nadpobudliwego dziecka, jak większość zresztą rzeczy, nie należy do łatwych spraw.

Długi tekst w podręczniku czy notatka w zeszycie nie działa pobudzająco. Jak już

wspomniałam, dziecko z ADHD ma problemy z wybraniem ważniejszych rzeczy z

tekstu. Łatwiej uczy mu się hasłowo lub gdy wszystko jest wypunktowane.

Często stosowanym rozwiązaniem w przypadku nadpobudliwych dzieci i

młodzieży jest nauczanie indywidualne przeprowadzane w domu. W takich warunkach,

gdy kontakt z nauczycielem jest sam na sam, dziecko zazwyczaj lepiej pracuje, co

korzystnie wpływa na jego wiedzę i zdobywanie nowych umiejętności. Pozbawia to

jednak przyswojenia zasad związanych ze współżyciem z innymi ludźmi, nawiązywania

nowych kontaktów itp., które niesie ze sobą nauka w szkole45.

Kompromisem między normalnym nauczaniem w szkole, a nauczaniem

indywidualnym, jest tworzenie mało licznych klas integracyjnych, najlepiej z dwoma

nauczycielami. W Polsce według prawa zespół ADHD nie kwalifikuje się do takich

przywilejów. Jednak nawet w zwykłej klasie, nauczyciel ma wiele możliwości, które

mogą być bardzo pomocne zarówno dla niego, nadpobudliwego ucznia jak i pozostałej

części klasy. Musi on zaakceptować, że dziecko z ADHD jest odmienne, ma inne

możliwości niż jego rówieśnicy i wymaga innego traktowania. Karanie za objawy

nadpobudliwości to powód dla którego dziecko zaczyna bać się szkoły, nie chce do niej

uczęszczać46.

Dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej nie różnią się znacznie pod

względem ilorazu inteligencji od swoich rówieśników. Tak jak i one mogą uczyć się,

zdobywać wiedzę, zapamiętywać, analizować informacje. Jednak przychodzi im to z

44 I. Turbiarz; Pozytywne motywowanie jako metoda pracy z dziećmi z zespołem ADHD, „Remedium” 2006, s. 10-11.45 A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; ADHD…, op. cit., s. 217-218. 46 Ibidem, s. 218-221.

23

dużo większą trudnością i w tych działaniach potrzebują pomocy w regulowaniu

procesów uwagi, wydobywaniu wiedzy oraz wzmacnianiu motywacji i wytrwałości.

Wiele trudności związanych z nauką szkolną wynika z objawów nadpobudliwości

(impulsywności, ogromnej potrzeby ruchu, roztargnienia), prowadzących do wielu

komplikacji. U dzieci z ADHD występują jeszcze inne komplikacje, które dodatkowo

utrudniają funkcjonowanie w szkole, a są to m.in.:

• zaburzenia pamięci;

• zaburzenia językowe – trudności w budowaniu spójnych wypowiedzi,

odbieganie od tematu, zbyt szybkie i zbyt głośne mówienie, trudności w

posługiwaniu się przyimkami określającymi położenie w przestrzeni,

nieprzestrzeganie zasad prowadzenia rozmowy;

• dysleksja;

• dysgrafia;

• dyskalkulia;

• niezgrabność ruchowa;

• nadwrażliwość na bodźce słuchowe i dotykowa47.

Dzieci z ADHD tak samo jak i ich rówieśnicy mogą odnosić w nauce sukcesy i

porażki. Zaburzenie to w żaden sposób nie wyklucza takich możliwości, jednak

nadpobudliwe dzieci muszą w swoją pracę włożyć dużo więcej wysiłku. Pomoc ze

strony rodziców i nauczycieli jest im bardzo potrzebna, ośmielę się napisać, że wręcz

niezbędna. To dzięki ich wytrwałości, zaangażowaniu i dobrej woli uczą się

systematyczności, obowiązkowości i innych cech. Praca, kontakt między nauczycielami

a rodzicami również nie pozostaje bez znaczenia. Rodzice nadpobudliwych dzieci i ich

nauczyciele mogą razem stworzyć wspaniały zespół, który będzie pomagał sobie

nawzajem i wspierał rozwój hiperaktywnego dziecka. Skuteczna komunikacja jest

podstawą udanego partnerstwa między pedagogami i rodzicami dziecka. Dzięki temu

wszystkie strony mogą osiągnąć swoje cele. W sytuacji gdy rodzice lub szkoła nie

angażują się w pełni, to trudno osiągnąć jakikolwiek sukces48.

ROZDZIAŁ II

47 A. Kołakowski, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; Nadpobudliwość…, op. cit., s. 115.48 L. McKendry Anderson, P. G. Emmons; Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej. Zaburzenia rozwojowo – sensoryczne oraz edukacyjne występujące w ramach autyzmu, ADHD, trudności szkolnych oraz zaburzeń dwubiegunowych. Wydawnictwo Liber, Warszawa 2007, s. 118.

24

ŻYCIE DZIECKA Z ADHD

1. Dziecko z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej a otoczenie

„Akceptacja jest jak żyzna gleba, która pozwala, żeby nawet małe ziarenko stało

się pięknym, ukorzenionym w niej kwiatem”49. Dzieci z ADHD często odrzucane są

przez większość społeczeństwa, nie tylko rówieśników. Podczas zajęć grupowych

dziecko z ADHD dużo wolniej (lub wcale) przyswaja sobie zasady obowiązujące w

grze. Rówieśnicy, którzy widzą, że ich kolega klasowy spowalnia lub psuje im całą

zabawę, przy kolejnej okazji będą starali się wykluczyć go ze swojej grupy, lub tak

organizować zabawę by on o niej nie wiedział. Takie działania wzbudzają i wzmacniają

u dziecka nadpobudliwego zachowania opozycyjno-buntownicze. Przestaje starać się

ono o uzyskanie akceptacji ze strony grupy, czy klasy, spada jego samoocena. Dzieci

nadpobudliwe, tak samo jak inne, dzieci, potrzebują akceptacji społecznej, kontaktów z

rówieśnikami, chcą być lubiane. Przychodzi im to jednak z nie lada trudnościami.

Często zdarza się niestety tak, że rodzina wraz z dzieckiem z zaburzeniami

psychoruchowymi, unika kontaktów ze społeczeństwem, chcąc uniknąć również

wstydliwych dla nich sytuacji wynikających z zachowania ich dziecka, np. niemiłych

komentarzy w stosunku do innych napotkanych ludzi, zniecierpliwienia i związanych z

nim ciągiem zachowań w restauracji czekając na zamówienie. Dla dziecka są to

sytuacje, gdy zmuszone jest do pewnego rodzaju zachowań, a dla rodziców momenty w

których muszą wypróbować dziecko i samych siebie50.

W okresie dorastania u wielu dzieci z ADHD można zaobserwować stopniową

poprawę aktywności i uwagi. Pierwsza ustępuje nadruchliwość. Nastolatek potrafi już

wytrzymać 45 minut na lekcji bez chodzenia po klasie, choć może nadal często np.

machać rękami i nogami. Następnie zmniejsza się impulsywność. Niestety zaburzenia

uwagi nie ulegają znacznej poprawie, a właściwie trwają do końca życia51. Dojrzewanie

to okres w którym młodzież przeżywa ogólny bunt przeciwko obowiązującym normom,

49 C. Hehenkamp; Fenomen indygo. Dzieci nowych czasów. Wydawnictwo KOS, Katowice 2005, s. 99.50 I. Lelito; Nie przegapić Einsteina!, „Niebieska Linia” 2006, nr 3, s. 3.51 A. Karpińska; A dokąd? A dokąd? A dokąd tak gnasz? Czyli nowe wyzwanie dla terapeuty, [w:] Terapia pedagogiczna w teorii i praktyce, red. A. Bolejko, M. Zińczuk. Wydawnictwo Logopeda Radzi, Białystok 2006 s. 91.

25

pojawiają się nowe autorytety, tajemnice i pierwsze sympatie. Jest to dość trudny czas

dla każdego nastolatka, zmienia się zarówno jego strona fizyczna jak i umysłowa. U

dzieci z ADHD jest jeszcze ciężej. Typowe problemy wieku młodzieńczego nakładają

się na problemy związane z nadpobudliwością, z którymi tej młodej osobie i tak jest już

bardzo trudno. W tym wieku pojawia się świadomość samego siebie, tego kim się jest,

jak się wygląda w oczach innych ludzi. Nastolatek może zauważać już różnice w

możliwościach intelektualnych, w czasie skupienia się na konkretnym zadaniu, czy

emocjonalności miedzy sobą a kolegami z klasy. Wspomnienia z wcześniejszych lat,

porażki jakich doznał, nie pomagają mu w pozytywnym myśleniu nad własną

osobowością. Dochodzi do sytuacji, gdy nastolatek obiera pewną drogę postępowania

względem siebie. Część nadpobudliwych nastolatków z wielu zadań rezygnuje,

zniechęca się do nich, przewidując, że zrobi to źle, lub nie będzie w stanie wykonać

tego do końca. Wśród nadpobudliwej młodzieży są również takie osoby, które widząc

swoją odmienność będą starały się w pewien sposób zapanować nad tym, np. zapisując

polecenia nauczyciela – by nie zapomnieć o ich wykonaniu, a wiedząc, że ciężko im

wytrzymać bez ruchu – w trakcie przerwy pobiegać.

Nadpobudliwość psychoruchowa i jej objawy mogą trwać całymi latami. W

okresie dorastania utrzymują się u około 70% dzieci, natomiast u dorosłych od 30% do

50%. Dużo częściej z zespołu hiperkinetycznego wyrastają chłopcy niż dziewczęta,

jednak u około 70% chłopców występują zachowania opozycyjno-buntownicze52.

Nadpobudliwi uczniowie postrzegani są przez nauczycieli, jako dzieci trudne,

rozrabiające i mało zdolne. Dzięki temu, że łatwo złapać je na jakiejś psocie, gdyż nie

spostrzegają zbliżającego się nauczyciela i nie uciekają z miejsca zabawy wraz z innymi

dziećmi, otoczenie przyzwyczaja się, że w każdy zły czyn zamieszane jest dziecko z

ADHD. W swoich komentarzach dzieci również nie są powściągliwe, gdy nie spodoba

im się ubiór nauczyciela, lub gdy jego fryzura ich zdaniem jest śmieszna, bez chwili

namysłu i ogródek wypowiedzą głośno swoje myśli. Brak przewidywania konsekwencji

pewnych zachowań i angażowanie się w zadania, które są niebezpieczne, czy

niekorzystne dla dziecka są kolejnymi problemami które utrudniają przyjemniejsze

kontakty nie tylko z nauczycielami, ale i z rówieśnikami. Co gorsze, dziecko

nadpobudliwe bardzo często powtarza te działania, co sprawia wrażenie, jakby nie

52A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; ADHD…, op. cit., s. 54.

26

potrafiło ono wyciągać konsekwencji ze swoich zachowań. Dziecko z ADHD, bardzo

chce zaimponować swoim rówieśnikom, dorównać im. Niestety na szczeblu nauki, czy

sportu, jest to dla nich bardzo często nierealne. Dlatego śmieją się w momentach, gdy

nikt tego nie robi, komentują słowa i zachowania nauczyciela, by choć na chwilkę

zwrócić uwagę klasy na siebie. Takie zachowania najczęściej doprowadzają do tego, że

stają się błaznami klasowymi. Przeprowadzone badania pokazują, że dzieci z ADHD

mają dużo mniej udanych kontaktów towarzyskich niż ich rówieśnicy 53.

W nawiązywaniu nowych znajomości, zdobywaniu kolegów, czy przyjaciół

przeszkadza im ich własne zachowanie, pomimo że bardzo chcą utrzymywać i

zdobywać nowe kontakty. Nieumyślnie swoimi słowami, czynami sprawiają przykrości

innym, przeszkadzają, zawsze chcą być pierwsi nie czekając na swoją kolej, starają się

kierować innymi, a w rozmowie zawsze chcą mieć ostatnie zdanie. Nie zdają sobie

sprawy z uczuć innych osób, nie potrafią zaakceptować innego zdania niż ich własne i

często nie potrafią się dzielić, pomimo, że chcą brać to, co do nich nie należy. Takie

cechy przeszkadzają równolatkom, którzy w konsekwencji nie chcą przebywać z

nadpobudliwym kolegą czy koleżanką, powodując u nich poczucie osamotnienia i

izolacji od grupy54.

Takie sytuacje tylko umacniają w przekonaniu, że warto jest uświadomić

środowisko w jakim żyje i przebywa nadpobudliwa osoba o jego zaburzeniu, kłopotach

i konsekwencjach jakie się z nim wiążą. Odpowiednio uświadomiony nauczyciel,

kolega z klasy czy sąsiad, może spojrzeć wówczas zupełnie inaczej na dziecko. Dzięki

takiej informacji możliwy jest nie tylko brak negatywnego stosunku ze strony tych

osób, ale również chęć pomocy takiemu dziecku, czy nawet zaprzyjaźnienia się z nim

itp.

2. Rodzina dziecka nadpobudliwego

53 Ibidem, s. 56. 54 J. E. Heininger, S. K. Weiss; Od chaosu do spokoju. Jak wychowywać dzieci z ADHD i innymi zaburzeniami zachowania. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2005, s. 272-273.

27

Rodzina jest najważniejszym czynnikiem środowiskowym nie tylko dla dziecka

z ADHD. Pomaga zdobywać doświadczenia, radzić sobie z kłopotami i cieszyć się ze

zdobywanych sukcesów. Jednak przy obecności dziecka z zaburzeniami

psychoruchowymi, to w jaki sposób ona funkcjonuje, staje się jeszcze bardziej istotne.

Rodzina ma bowiem ogromny wpływ na sposób radzenia sobie dziecka z jego

nadpobudliwością. Fakt, że członkiem rodziny jest osoba nadpobudliwa, zmienia całą

jej strukturę. Inne są wówczas relacje rodziców z dziećmi, dzieci z rodzicami oraz

między rodzeństwem. Taka rodzina częściej narażona jest na kłótnie, konflikty, akty

zazdrości, czy agresję.

Rodzice i dzieci mogą czuć się opuszczeni, bezradni i zawiedzeni, gdy żadna ze

stron nie spełnia pewnych oczekiwań. Rodzic chce, by jego dziecko było bystre i

grzeczne, a dziecko chce czuć się bezpiecznie, być kochane i doceniane. Każde z nich

chce żyć w harmonijnej rodzinie. Niespełnione oczekiwania powodują rozluźnianie

więzi między domownikami, występowanie zachowań antyspołecznych u dziecka,

małżonkowie odczuwając porażkę, obwiniając się i oddalają od siebie55.

Nastawienie rodziców do problemu związanego z nadpobudliwością udziela się

dziecku. Gdy czuje, że jest w pełni akceptowane przez rodziców, lepiej radzi sobie ze

swoimi problemami, czy nawet brakiem bliskich kolegów. Pełna akceptacja i

pozytywne nastawienie pomaga rodzicom w rozwiązywaniu problemów, a dziecku

uświadamia, że pomimo braku akceptacji ze strony otoczenia, rodzice go kochają i stoją

po jego stronie, zawsze gotowi do pomocy. Odrzucenie przez rodziców zmniejsza

poczucie wartości dziecka, każda uwaga rani dużo mocniej. A przecież dziecko z

ADHD to nie tylko nadpobudliwość, impulsywność, nerwowość, czy agresywność.

Dzieci z tym zaburzeniem są niezwykle wrażliwe, odznaczają się wyraźnym zmysłem

twórczym, silnym poczuciem sprawiedliwości, a do tego wszystkiego w ich zachowaniu

i charakterze tkwi niezwykły urok, który trzeba po prostu dostrzec56.

Pojawiające się ciągłe nowe i nieoczekiwane sytuacje ze strony dziecka,

powodują u rodziców życie w stresie, obawę o to, co nadpobudliwe dziecko może

jeszcze wymyślić. W okresie dorastania osoba z ADHD przechodzi szereg burzliwych

55 K. Herda; O dzieciach…, op. cit., s. 66.56 S. Harland; Dziecko…, op. cit., s. 42-44.

28

przemian. Chce stawać się bardziej niezależna i samodzielna. Zaczyna mieć duże

poczucie i potrzebę prywatności. Rodzice, którzy byli do tej pory nauczeni

kontrolowania każdego kroku, każdej czynności, kolejny raz postawieni są przed

trudnym zadaniem. Muszą nauczyć się dawać nadpobudliwemu nastolatkowi bardzo

stopniowo więcej swobody, zaufać mu. Nadzór nad takim nastolatkiem nie powinien

jednak ustać, tylko być bardziej dyskretnym. Rodzice powinni orientować się z kim i

gdzie jest ich nastoletnie dziecko, co robi i kiedy powinno wrócić do domu. Często

zdarza się tak, że dzieci nie stosują się do reguł jakie wyznaczyli im rodzice, np.

określonej godziny powrotu do domu. Na to niestety opiekunowie powinni być również

dobrze przygotowani. Muszą zaplanować (właściwie zaraz po wyjściu dziecka z domu),

jak zareagują na spóźniony powrót, czy dający się wyczuć od nastoletniego dziecka

zapach alkoholu. Daje to bardzo dużą szansę na uniknięcie niepotrzebnej kłótni, z której

dziecko nadpobudliwe i tak nie wyniesie żadnej nauczki. Takich kłótni stopniowo

można uniknąć również, gdy rodzice jasno ustalą pewne zasady i zawsze

konsekwentnie będą się do nich stosować. Ważne jest, aby te zasady były dziecku

dobrze przedstawione, aby wiedziało ono, że są one nienaruszalne i żadne jego

zachowanie nie doprowadzi do ich zlikwidowania. Oczywiście część zasad można

ustalać wspólnie z dzieckiem (np. porę odrabiania lekcji). Ciężar odpowiedzialności

powinien być bardzo delikatnie i powoli przenoszony na dorastającego nastolatka57.

Niestety otoczenie w jakim żyje rodzina z nadpobudliwym dzieckiem nie

ułatwia im funkcjonowania. Stałe skargi nauczycieli, kolegów, rodziców innych dzieci,

czy sąsiadów na złe zachowanie, nie umacniają opiekunów w przekonaniu, że postępują

dobrze, że pomagają dziecku w przezwyciężaniu tego zaburzenia. Z jednej strony rodzic

musi wysłuchiwać wszystkich tych skarg, wyciągać wnioski i konsekwencje, ale też

dbać o to, by jego dziecko nie zostało skrzywdzone, pochopnie osądzone, by nie

poczuło się tak, że wszyscy są nastawieni przeciw niemu. Czasem nawet najbliższa

rodzina (np. dziadkowie) może przeszkadzać rodzicom w poprawnym pełnieniu swojej,

jakże bardzo ważnej funkcji. Wspomniani dziadkowie mogą uważać, że rodzice są zbyt

surowi, że powinni dać „wyszaleć” się dziecku, że z pewnością samo z tego wyrośnie.

Mogą równie dobrze, zupełnie odwrotnie, twierdzić, iż rodzice są zbyt pobłażliwi, nie

potrafią wychować nieposłusznego dziecka, że sami zrobiliby to dużo lepiej. Takimi

osądami, tylko zaogniają całą sytuację, wywołując w rodzicach poczucie winy,

57 S. Harland; Dziecko…, op. cit., s. 48-50.

29

zniechęcając ich do dalszych starań. Są to powody, dla których warto przemyśleć

kwestię uświadomienia otoczenia i wyjaśnienia na czym polega i z czym wiąże się to

zaburzenie58.

Dziecko nadpobudliwe wymaga bardzo dużej ilości poświęcanego mu czasu, co

niestety może wywołać poczucie odrzucenia wśród rodzeństwa, które obserwuje, że

rodzice dużo więcej czasu spędzają z bratem lub z siostrą, poświęcając więcej uwagi i

zrozumienia. W takich sytuacjach zdarza się, że to drugie dziecko zaczyna przejawiać

podobne zachowania jak osoba nadpobudliwa, robiąc to tylko po to, by rodzice

zauważyli również jego, by uzyskało takie samo zainteresowanie. Heininger i Weiss

zwracają uwagę na fakt, iż rodzice nadpobudliwych dzieci bardzo często więcej

obowiązków nakładają na rodzeństwo tego dziecka by uniknąć wybuchów złości i

gniewu z jego strony. Taka nierównowaga w traktowaniu nie sprzyja w żadnej stronie.

Zarówno dziecko z ADHD jak i jego „zdrowe” rodzeństwo muszą posiadać swoje

obowiązki i przywileje. Potrzebują również chwil sam na sam z rodzicem. To, że

dziecko nie jest nadpobudliwe w żadnym razie nie oznacza, że nie potrzebuje

okazywania miłości, akceptacji i zrozumienia. Poświęcanie rodzeństwu tego czasu,

rozmawianie o zaburzeniu brata czy siostry korzystnie wpływa na całą rodzinę. Rodzice

znają uczucia obu stron, a rodzeństwo nadpobudliwego członka rodziny ma szansę

wytłumaczyć co mu się nie podoba, czego nie rozumie i z czym jest mu ciężko. Dzięki

temu zmniejsza się poczucie odrzucenia, przechodzi chęć na dokuczanie

nadpobudliwemu dziecku, rodzeństwo lepiej zrozumie jego stan emocjonalny, a może

nawet stara się pomagać mu w różnych trudnościach. Każde dziecko chce i powinno

być traktowane indywidualnie. Porównywanie np. do rodzeństwa czy kolegów

wywołuje poczucie beznadziejności, dziecko czuje się gorsze, a przez to mniej kochane.

Nie rzadko dla rodzeństwa nadpobudliwego dziecka taka sytuacja powoduje, że staje się

ono obiektem wyładowania jego złości59.

Zwracanie uwagi tylko na nadpobudliwe dziecko nie przynosi szkody jedynie w

stosunkach między rodzeństwem. Gdy rodzice widzą głównie dziecko z ADHD i

związane z tym problemy, a jego rodzeństwo pozostaje po za ich zasięgiem, tzw. „efekt

latarki”, może pozwolić sobie ono na dużo więcej. Czuje, że niektóre czyny,

58 I. Lelito, Urodzeni buntownicy w szkole, „Niebieska Linia” 2005, nr 4, s. 9-10.59 J. E. Heininger, S. K. Weiss; Od…, op. cit., s. 309-310.

30

zachowania nie zostaną przez rodziców zauważone, a przez to nie spotka się to z karą.

Zupełnie inną sprawą, aczkolwiek bardzo ważną, jest ustalenie ról jakie pełnią lub

powinni pełnić domownicy. Rodzeństwo nie ma prawa „wychowywać”

nadpobudliwego brata lub siostry, nie może nakazywać wykonywania żadnych

czynności. Wychowują tylko rodzice, którzy powinni również dbać o to by żadne z

dzieci nie wydawało sobie nawzajem rozkazów60.

To co dobrze może wpłynąć na rozwój rodziny (nie tylko takiej w której jest

nadpobudliwy jej członek) to zebrania, narady rodzinne, które odbywają się np. jeden

raz w tygodniu w określonym dniu i godzinie. Przez cały tydzień członkowie rodziny

mogą wypisywać tematy i problemy, które chcą poruszyć i wspólnie omówić, np. plan

wakacji. Takie zebrania zbliżają, pozwalają na uniknięcie niepotrzebnych konfliktów i

pomagają w zrozumieniu siebie nawzajem61.

Dla rodzin nadpobudliwych dzieci i ich samych, korzystne są spotkania w

formie grup wsparcia, gdzie mogą się przekonać, że nie tylko oni mają takie problemy,

dowiedzieć się jak inni sobie z tym radzą. Wzajemne wymienianie się

doświadczeniami, opowiadanie o swoich największych zmartwieniach związanych z

nadpobudliwością dzieci, to dobry sposób na podbudowanie się i nabranie chęci do

dalszego działania.

3. Rola specjalistów, terapii i leczenia w pracy z dzieckiem z ADHD

Obecnie, jak już wcześniej pisałam, nadpobudliwość staje się bardzo modnym

tematem. Pojawia się zjawisko, które można nazwać „epidemią” ADHD. Rodzice,

nauczyciele i inni dorośli zaczynają coraz częściej używać tego określenia w stosunku

do dzieci z którymi mają do czynienia. Takim mianem zaczynają być nazywane dzieci,

które po prostu od czasu do czasu coś nabroją czy zachowają się niestosownie do

sytuacji. Aby można było poprawnie rozpoznać zespół hiperkinetyczny, musi wystąpić

odpowiednia liczba objawów tego zaburzenia, muszą być one bardziej nasilone niż u

rówieśników i powodować gorsze funkcjonowanie dziecka zarówno w domu, szkole i

60 J. E. Heininger, S. K. Weiss; Od…, op. cit., s. 310-311.61 Ibidem, s. 313-318.

31

innych miejscach oraz nie mogą być wywołane innym zaburzeniem. Powinny być też

cechą, która pojawiła się u dziecka przed ukończeniem 7 rokiem życia62. W gruncie

rzeczy bardzo trudno jest rozpoznać zjawisko zwane nadpobudliwością psychoruchową.

Nie ma żadnych testów ani badań laboratoryjnych, które jednoznacznie mogłyby

stwierdzić nadpobudliwość. Odpowiednia i trafna diagnoza wymaga stałej, dłuższej

obserwacji, a nawet ścisłej współpracy kilku specjalistów. W trakcie jednej wizyty u

specjalisty nie można właściwie nic wnioskować, ponieważ w sytuacjach, które dla

dziecka z ADHD są ciekawe, trudne, zupełnie nowe, bądź gdy rozmowa przebiega w

cztery oczy, objawy charakterystyczne dla tego zaburzenia mogą być stłumione i w

ogóle się nie ujawnić. Dziecko podczas takiej wizyty może poczuć się niekomfortowo,

wyobrażać sobie, że znalazło się tam za karę. Dlatego w takiej sytuacji nie obejdzie się

również bez dokładnego wywiadu z rodzicami, nauczycielami, a czasem nawet z

sąsiadami. Każda z tych osób może mieć zupełnie inne podejście do dziecka, inaczej

postrzegać jego zachowanie, co w połączeniu z obserwacją, daje osobie

przeprowadzające badania większe możliwości i większą wiedzę na temat dziecka

podejrzanego o nadpobudliwość63.

W momencie gdy u dziecka zauważane są problemy z nauką, konieczny jest

bezzwłoczny kontakt z psychologiem, pedagogiem szkolnym lub poradnią

psychologiczno – pedagogiczną. Im wcześniej dziecko otrzyma w tym zakresie pomoc

dostosowaną do swoich potrzeb, tym będzie mogło odnosić lepsze sukcesy w ramach

swojej edukacji. Specjalista pracę z nadpobudliwym dzieckiem zaczyna od nauczenia

go wykorzystywania wszystkich możliwości jakie ono posiada oraz stymulowania

rozwoju słabszych funkcji poznawczych64. Rozpoznania ADHD mogą dokonać,

psychiatrzy, psycholodzy po konsultacji z lekarzem, pediatrzy i lekarze rodzinni oraz

neurolodzy dziecięcy po konsultacji z psychologiem. Psychoterapię dla dzieci

nadpobudliwych mogą prowadzić psychiatrzy, psychologowie, pediatrzy, lekarze

rodzinni i neurolodzy dziecięcy z odpowiednią wiedzą w tym zakresie. Mogą oni

również przepisać leki dla dziecka, które wspomagają terapię. Wymienieni specjaliści

62 A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; ADHD…, op. cit., s 76. 63 I. Sosin, Nadpobudliwość psychoruchowa dzieci i młodzieży w koncepcji neuropsychologicznej. [w:] Terapia pedagogiczna w teorii i praktyce, red. A. Balejko, M. Zińczuk, wyd. Logopeda radzi, Białystok 2006, s. 97-98. 64 A. Kołakowski, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; Nadpobudliwość…, op. cit. s. 65.

32

mogą również zajmować się prowadzeniem warsztatów na temat ADHD dla rodziców i

nauczycieli, które są bardzo ważnym czynnikiem pomagającym przy trapi dziecięcej65.

Dlaczego tak ważna jest decyzja o tym czy dziecko ma ADHD? Zarówno

dziecko u którego sprawność intelektualna jest obniżona, jak i dziecko bardzo zdolne,

mogą źle funkcjonować w warunkach szkolnych, nawet jeżeli nie mają ADHD. Zespół

nadpobudliwości pogłębia te problemy. Jednak objawy, które mogą (lecz nie muszą)

świadczyć o występowaniu zjawiska nadpobudliwości psychoruchowej, mogą wynikać

z zupełnie innych dolegliwości, czy stanów chorobowych dziecka. Mogą być one

związane z :

• chorobami somatycznymi (alergie, nadczynność tarczycy, wady serca, bóle

głowy),

• zaburzeniami psychicznymi (niski iloraz inteligencji, lekkie upośledzenie,

depresje, zaburzenia lękowe),

• zaburzeniami rozwojowymi (autyzm, zespół Aspergera),

• wpływami środowiska (dzieci wybitnie inteligentne, które szybciej niż inni

koledzy z klasy rozwiązują zadania po czym nudzą się w trakcie dalszej części

lekcji; narażenie na duży stres – rozwód rodziców, śmierć bliskich; depresje,

choroby rodziców doprowadzające do braku odpowiedniego kontaktu z

dzieckiem; nieadekwatne oczekiwania rodziców wobec potomstwa).

Postawiona diagnoza wymaga, konsultacji lekarskiej i psychologicznej w celu

wykluczenia stanów chorobowych i problemów rozwojowych. Psychologiczne badanie

na obecność ADHD jest bardzo trudnym zadaniem. Dzieci zachowują się zupełnie

inaczej niż większość równolatków. Wypełnienie przez nie testu psychologicznego nie

jest dla nich przyjemnym zadaniem, ani też ułatwieniem dla psychologa, który powinien

ocenić sposób w jaki myśli dziecko, jego pamięć, możliwości intelektualne,

umiejętności czytania oraz sposób w jaki przetwarza zdobywane informacje. Znudzone

dziecko nie słucha pytań lub odpowiada na nie, że nie wie, mówi bez zastanowienia –

wszystko to po to, by szybciej zakończyć test66.

Odpowiednio wykonane i zweryfikowane testy informują badacza jakie zadania

dziecko jest w stanie podejmować, jakie wymagania można mu stawiać, na ile jego

65 A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; ADHD…, op. cit., s. 84. 66 A. Kołakowski, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; Nadpobudliwość…, op. cit. s. 85-89.

33

problemy z zachowaniem wynikają z zespołu nadpobudliwości psychoruchowej oraz

oceniają procesy poznawcze:

• funkcje wzrokowo – przestrzenne (kopiowanie, rysowanie, zapamiętywanie

rysunku),

• funkcje słuchowe (powtarzanie rytmów, różnicowanie sylab i wyrazów ze

słuchu, lokalizowanie źródła dźwięku),

• funkcje uwagi (czytanie ciągłego tekstu, porównywanie figur),

• funkcje operacyjne (myślenie dedukcyjne, operowanie pojęciami, analogiami,

planowanie, powstrzymywanie reakcji, kontrola ruchów i zachowania),

• funkcje językowe (rozumienie i posługiwanie się językiem, rozumienie

przenośni, złożonych wypowiedzi, umiejętność czytania i pisania)67.

Specjalista oprócz propozycji terapii, powinien również udzielić opiekunom, rodzicom

dokładnych wskazówek, w jaki sposób powinni postępować z dzieckiem, jak z nim

rozmawiać, pomagać mu, jak rozmawiać z jego nauczycielami. Czasem może zlecić

również leczenie farmakologiczne, które zalecane jest głównie wtedy, gdy inne metody

(terapia, dieta, zmiana systemu wychowania) zawodzą68.

Większość leków, które stosowane są w leczeniu nadpobudliwości działa na jej

podstawowe objawy: zaburzenia uwagi, nadruchliwość, impulsywność, a czasem

również na nadmiernie żywe reakcje emocjonalne. Leki zalecane są głównie w

przypadku gdy objawy nadpobudliwości są naprawdę bardzo silne, w jakiś sposób

zagrażają, utrudniają funkcjonowanie dziecku i jego otoczeniu, lub gdy wraz z ADHD

dziecko cierpi na inne dolegliwości, np. depresję. Należy jednak pamiętać, że leki nie

rozwiązują problemów dziecka związanych z nadpobudliwością, są tylko pomocą dla

niego. Łatwiej mu skupić się podczas pracy i nauki, może dłużej pracować bez przerwy,

zwraca uwagę na to, co się do niego mówi, staje się mniej ruchliwe, łatwiej panuje nad

własnymi emocjami69. Reakcja na leki nie jest jednakowa, nie każdy lek jest

odpowiedni dla każdego dziecka. Niestety do odpowiedniego leku trzeba dochodzić

metodą prób i błędów, dokładnie obserwując zmiany jakie mogą nastąpić od momentu

67 A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; ADHD…, op. cit., s. 92-95.68 L. J. Pfiffner; Wszystko…, op. cit., s. 162.69 A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; ADHD…, op. cit., s. 91.

34

rozpoczęcia leczenia. Leczenia farmakologicznego nie można zlecić przed wykonaniem

pełnej diagnozy70.

Terapia u dziecka nadpobudliwego, to nie tylko farmakologia. Poprawny model

postępowania terapeutycznego powinien zawierać:

• terapię pedagogiczną – stymulacja percepcji wzrokowej i słuchowej, terapia

specyficznych trudności językowych, rozwijanie motoryki małej i dużej,

stymulacja integracji sensorycznej, rozpoznawanie indywidualnych potrzeb

edukacyjnych oraz wyrównywanie braków programowych;

• terapia zajęciowa – doskonalenie zdobytych podczas terapii pedagogicznej i

psychoterapii zdolności i umiejętności (wydłużanie czasu skupienia,

samokontrola, współpraca w grupie, zdolności manualno-motoryczne, rozwój

zainteresowań);

• praca z rodziną – przybliżenie rodzicom zagadnienia ADHD, przedstawienie

modelu postępowania z dzieckiem, przeszkolenie w zakresie technik

terapeutycznych które mogę być wykonywane w domu bez kontroli specjalisty,

tworzenie grup wsparcia;

• terapia medyczna – farmakoterapia jako środek wspomagający terapię;

• psychoterapia – rozwiązywanie bieżących problemów psychologicznych

dziecka, praca nad emocjami i motywacją, kształtowanie samokontroli i

odraczania emocji, rozwijanie zdolności samodzielnego organizowania sobie

pracy, trening zdolności interpersonalnych, relaksacja71.

W pracy z dziećmi z ADHD, w ich terapii mogą być stosowane różnorakie

metody, a należą do nich:

• muzykoterapia – muzyka jest bodźcem wpływającym na samopoczucie.

Niemożliwość ujścia emocji, które kumulują się w dziecku wzmagają jego

aktywność ruchową. Odpowiednia muzyka może pomóc w uspokojeniu,

wygaszaniu agresywnych reakcji, kształtowaniu umiejętności aktywnego

70 P. Cooper, K. Ideus; Zrozumieć dziecko z nadpobudliwością psychoruchową. Wydawnictwo Akademii i Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2001, s. 126-127.71 P. Pawlak, Model postępowania terapeutycznego z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo, „Edukacja” 2008, nr 2, s. 99.

35

słuchania i koncentrowania uwagi, doskonaleniu umiejętności

psychoruchowych, usuwaniu napięcia psychofizycznego72.

• kinezjologia – ta forma wspomaga proces nauczania i uczenia się. Usprawnia

zdolności percepcyjne, dużą i małą motorykę, likwiduje zbędne ruchy

dodatkowe (tiki), doskonali zdolność koncentracji oraz integruje połączenia w

prawej i lewej półkuli mózgu.

• kontakt ze zwierzętami – wzbudza odpowiedzialność za zwierzę, a dzięki temu

dziecko staje się bardziej wrażliwe, opiekuńcze, a nawet zdyscyplinowane. Pupil

może stać się wspaniałym kompanem do zabawy zastępując brak prawdziwych

przyjaciół.

• aktywność artystyczna – angażuje większość lub wszystkie zmysły. Zajęcia

taneczne, muzyczne oraz plastyczne pozwalają by dziecko wyraziło samego

siebie. Nie tylko sprzyjają relaksacji i odprężeniu, ale są również istotnym

elementem wychowania społecznego, uczenia się współdziałania.

• bajkoterapia – terapia, w której wykorzystywane są różnego rodzaju bajki,

których przesłaniem jest wyciszenie, uspokojenie, poddanie dzieci pewnej

formie relaksacji oraz wytłumaczenie zachowań jakie przejawiają dzieci na

bazie bohaterów – których zachowania, problemy są zbliżone73.

Pomocą w walce z ADHD może okazać się metoda niekonwencjonalna

opierająca się na odpowiedniej diecie, której działanie mające usuwać objawy

nadpobudliwości, do tej pory nie zostało jednak naukowo udowodnione. Nadpobudliwe

dzieci nierzadko mają spore problemy z jedzeniem. Część z nich jest tzw. niejadkami,

wiercą się przy jedzeniu (co wynika z ich nadruchliwości), grymaszą przy każdym

posiłku, a jedyną rzeczą którą chętnie spożywają są słodycze. Inna grupa, zupełnie

odwrotnie bardzo lubi jeść, wręcz objada się przy każdej możliwej okazji, co

doprowadza do nadwagi. Obżarstwo bardzo często spowodowane jest odsunięciem od

grupy rówieśników. Jedzenie staje się najłatwiej dostępną przyjemnością. Wszelkie

zmiany, które chce się wprowadzić w diecie dziecka powinny zostać skonsultowane z

lekarzem. Sposoby leczenia nadpobudliwości za pomocą diety podzielono na dwa

rodzaje:

72 B. Milczarek, Muzykoterapia i trening relaksacyjny w pracy z dziećmi. [w:] Terapia pedagogiczna, red. E. M. Skorek. Wyd.: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 17-21. 73 K. Herda, O dzieciach…, op. cit., 56-58.

36

• diety eliminacyjne - warto je przeprowadzać jedynie u dzieci u których

występują nietolerancje na różnego typu produkty spożywcze (takie z których

należy usunąć cukier, barwniki, substancje konserwujące i przeciwutleniacze)

• diety wzbogacone (dodawane są m.in. witaminy, cynk, zioła, miód, olej z nasion

wiesiołka)74.

4. Konsekwencje i powikłania zespołu nadpobudliwości psychoruchowej

Problemy, które dotykają dzieci z ADHD są podobne do problemów ich rówieśników.

Różnią się natomiast nasileniem, reakcją ze strony dziecka na różne sytuacje oraz

ponoszonymi konsekwencjami. Nadpobudliwe dzieci częściej ulegają różnym

wypadkom (utonięciem, okaleczeniem petardą itp.), ale nie dlatego, że inne dzieci

bawią się inaczej, czy są grzeczniejsze. Po prostu w większości przypadków dzieci są w

stanie przewidzieć konsekwencje zabawy. Dzieci z nadpobudliwością tej umiejętności

nie posiadają. Impuls powoduje natychmiastowe działanie, nie pozostawiając chwili na

przemyślenie swojej decyzji. Najtrudniejszą konsekwencją tego zaburzenia jest

przekonanie o własnej bezwartościowości i poczucie braku własnej sprawczości oraz

etykieta łobuza i bardzo niegrzecznego, złego dziecka75.

Nadpobudliwość, to cecha, która zdecydowania utrudnia normalne

funkcjonowanie człowieka w każdej dziedzinie życia. Jednak to, że dziecko jest

nadpobudliwe, jak już wcześniej pisałam, nie oznacza, że u każdego te objawy będą

utrzymywać się do końca jego życia, natomiast powikłań dotyczących tego zaburzenia

nie można uniknąć. Ponoszenie porażek, odrzucenie ze strony rówieśników, karanie,

brak zrozumienia u innych mocno odbija się na całokształcie danej jednostki. Czuje się

ona gorsza, bezwartościowa, mniej inteligentna. Taka świadomość zabija najmniejsze

przejawy optymizmu i chęci życia. Spotykając się z nieustannymi uwagami i krytyką

ciężko jest się mobilizować się (szczególnie osobie z ADHD) i podejmować kolejne

działania, które również mogą zostać skrytykowane, wyśmiane lub w najlepszym

wypadku zignorowane. Negatywny obraz świata i samego siebie wyniesiony z

dzieciństwa odbija się na każdym kroku w dorosłym życiu tej osoby. Ludzie

74 A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; ADHD…, op. cit., s. 99-102. 75 J. Święcicka Oswoić ADHD, „Edukacja i Dialog” 2006, nr 6, s. 52-53.

37

nadpobudliwi są krytyczniejsi w stosunku do własnych dzieci, mają więcej problemów

w pracy, a ich związki partnerskie często są mniej udane i krótsze niż u innych osób.

Osoba dorosła, która charakteryzuje się nasilonymi objawami nadpobudliwości na co

dzień boryka się z dużymi problemami. Stała praca, praca w grupie, studiowanie itp. są

to czynności z którymi takim osobom trudno sobie radzić. Brakuje im zapału,

motywacji, by dokończyć rozpoczętą czynność. Na polu prywatnym, społecznym

również nie jest im lekko. Są bardzo aktywni, impulsywni, szybko nawiązują nowe,

kolejne znajomości, których w większości nie są w stanie utrzymać. Trudno się dziwić

obcym dla niego osobom, skoro nawet jego najbliższej rodzinie jest ciężko z nim

wytrzymać. Zapominają o rzeczach które obiecali załatwić, spóźniają się lub nie

przychodzą na umówione spotkania, gubią różne, czasem bardzo ważne rzeczy, a przez

co nie pozwalają na to aby inni im zaufali. Brak umiejętności organizacji swojego

czasu, chaos jaki panuje wokół nich, nie pozwala na skupienie się i odpowiednie

podejście do konkretnych czynności. Idealnym rozwiązaniem dla nadpobudliwego

człowieka jest pasja której może się poświęcić, która pochłonie większość jego czasu i

która równocześnie może być pracą zawodową, np. fotografowanie76.

Nie można zapominać, że tylko część dzieci z ADHD pozbędzie się

dokuczliwych objawów tego zaburzenia77. U dorosłych (bez dobrej znajomości ich

dzieciństwa), bardzo ciężko jest ustalić występowanie zespołu nadpobudliwości,

ponieważ brakuje odpowiednich ankiet, kwestionariuszy i narzędzi dzięki którym

można byłoby wykonać odpowiednie badania. Specjaliści nie są w stanie do końca

ocenić występujących objawów. Ludzie są zabiegani, mają ogrom obowiązków i

problemów. Ich roztargnienie, zdenerwowanie, agresja czy brak skupienia, mogą być

wywołane zwykłym przeciążeniem organizmu, brakiem wypoczynku, stresem, czy też

depresją78.

U dorosłych osób z ADHD wyróżnia się podtypy nadpobudliwości:

• ADHD z zaburzeniami lękowymi;

• ADHD z depresją;

• ADHD z zaburzeniami uczenia się;

76 T. Attwood, M. L. Kutscher, R. R. Wolff; Dzieci…, op. cit., s. 50-58.77 U. Oszwa; Dziecko z zaburzeniami rozwoju i zachowania w klasie szkolnej. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 128.78 J. Arcelus, A. Munden; ADHD…, op. cit., s. 134-135.

38

• ADHD z pobudzeniem lub manią;

• ADHD z uzależnieniem od substancji psychoaktywnych;

• ADHD u osób twórczych (np. Mozart);

• ADHD z zaburzeniami zachowania lub cechami osobowości dyssocjalnej;

• ADHD z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi (nerwica natręctw);

• Pseudo ADHD – związane właśnie z zabieganiem, obowiązkami itp79.

Częstymi powikłaniami jakie spotykają nadpobudliwe dzieci są wszelkiego

rodzaju uzależnienia. Będąc odrzuconym przez rówieśników, krytykowanym przez

dorosłych, młody człowiek szuka pocieszenia, ukojenia swojego bólu. W jakikolwiek

nałóg angażuje się zupełnie impulsywnie, ale całą swoją osobą. Im głębiej w niego

wchodzi, tym bardziej odsuwa się od swoich bliskich i otaczającego go świata80.

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej bardzo często wiązany był z

występowaniem tików. Jednak z najnowszych badań wynika, że oba zaburzenia

niekoniecznie są ze sobą powiązane. Badacze są zdania, że ponad 50% dzieci z tikami

ma również objawy ADHD, z tym, że we wczesnym dzieciństwie najpierw widoczne są

objawy nadpobudliwości. Niekiedy sugeruje się, że jeżeli przed objawami zespołu

Tourette’a (czyli tików) pojawią się objawy ADHD, dziecko dziedziczy dwa niezależne

od siebie zaburzenia. W sytuacji gdy tymi pierwszymi objawami są tiki oba zaburzenia

są ze sobą powiązane. Występowanie obu tych zaburzeń jednocześnie sprawia, że dzieci

dużo gorzej funkcjonują w społeczności niż gdy występuje tylko jedno z nich. Jednak

gorsze funkcjonowanie w społeczeństwie, złe kontakty z rówieśnikami przypisywane są

głównie nadpobudliwości psychoruchowej. Wśród osób cierpiących na nadpobudliwość

psychoruchową szansa na występowanie tików jest o 50% większa niż wśród ogólnej

populacji81. Tiki są to mimowolne ruchy, niezależne od woli człowieka. Są one nagłe,

powtarzające się, stereotypowe, czasem (choć rzadko) możliwe do powstrzymania. Ich

nasilenie zwiększa się głównie w stanach pobudzenia emocjonalnego. Tiki można

podzielić na:

79 E. M. Hallowell, J. J. Ratey; W świecie ADHD. Media Rodzina, Poznań 2004, s. 183-231.80 K. Herda; O dzieciach…, op. cit., s. 24-25.81 A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk; ADHD…, op. cit., s. s. 107.

39

• Ruchowe – rytmiczne skurcze jednej lub wielu części ciała, które pojawiają się

nieoczekiwanie lub są poprzedzone specyficznym i nieprzyjemnym uczuciem

dyskomfortu czy napięcia; mruganie oczami, dotykanie innych ludzi.

• Głosowe – mimowolne wydawanie dźwięków lub wypowiadanie słów.

Wypowiadane dźwięki mogą czasem naśladować normalnie wydawane odgłosy

czy słowa, co przez otoczenie może być odbierane jako celowe wypowiedzi;

pociąganie nosem, wypowiadanie obscenicznych treści.

• Czuciowe – specyficzne odczucia wyraźnie skoncentrowane w konkretnej

części ciała82.

Przebieg choroby tikowej jest bardo zmienny. Pierwsze jej objawy pojawiają się

między 2 a 15 rokiem życia, przeważnie w wieku 7 lat. U większości pacjentów

najpierw występują pojedyncze objawy, np. mrużenie oczu. W miarę upływu czasu,

nasileni tików zwiększa się, będąc szczególnie dokuczliwymi w sytuacjach stresujących

czy innych chorób. Z wiekiem obraz tików zaczyna się stabilizować na pewnym

poziomie. Tiki są zaburzeniem neurologicznym, które w żaden sposób nie bierze się ze

stresu ani chorób psychicznych. Pierwszymi krokami w leczeniu tików powinna być

odpowiednia psychoedukacja nie tylko osoby z tym zaburzeniem ale też rodziny i

otoczenia (np. nauczycieli) oraz sprawdzenie jak dane osoby radzą sobie z tym

zaburzeniem. Tiki można leczyć także farmakologicznie, jednak nie wpływa to na

naturalny rozwój choroby. Niestety leki, które są pomocne przy zwalczaniu tików mogą

ujemnie wypływać na rozwój ADHD, tak samo jak leki mające złagodzić objawy

nadpobudliwości mogą niekorzystnie wpływać na tiki83.

82 T. Attwood, M. L. Kutscher, R. R. Wolff; Dzieci…, op. cit, s. 177-178 83 M. Turek, T. Wolańczyk, Tiki u dzieci, „Remedium” 2003, nr 11, s. 1-3.

40

ROZDZIAŁ III

METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH

1. Problem badawczy, przedmiot i cele badań

„Problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które

odpowiedzi ma dostarczyć badanie”84. Nadpobudliwość psychoruchowa nie jest

rzadkim problemem w dzisiejszym społeczeństwie. Nie jest też problemem nowym, czy

też wynikiem rozwijającej się cywilizacji i techniki. Zjawisko to istniało od zawsze.

Jeszcze kilkadziesiąt lat temu nazywano to zwykłym brakiem wychowania. Dzisiejsza

wiedza pozwala nam obalić tą teorię. W swoich badaniach chciałam głównie sprawdzić

w jaki sposób funkcjonują w dzisiejszym świecie nadpobudliwe dzieci i ich rodzice.

Zależało mi na tym, aby dowiedzieć się m.in., czy rodziny takie mogą liczyć na pomoc

specjalistów, czy z tej pomocy są zadowoleni, czy stosują leczenie farmakologiczne.

„Przedmiotem badań naukowych jest określony zbiór zjawisk, przedmiotów lub

osób. Badania psychologiczne i pedagogiczne dotyczą wybranej kategorii osób

określanej mianem populacji85”. Rodzice nadpobudliwego dziecka, to osoby, które mają

ogromny wpływ na jego rozwój i samoocenę. Sposób w jaki podejdą do zjawiska

którym obdarzone jest dziecko ukształtuje młodą jednostkę. Dlatego też swoje badania

postanowiłam zawęzić do przeprowadzenia ankiety wśród rodziców / opiekunów dzieci

z ADHD. Uważam, że to właśnie od nich mogłam uzyskać odpowiedzi na najbardziej

nurtujące mnie pytania związane z tym zaburzeniem.

Celem badania jest poznanie odpowiedzi na zadane pytania86. Celem moich badań

jest ukazanie częściowych wiadomości dotyczących sytuacji życiowych dzieci z ADHD

i ich rodzin oraz określenie roli jaką pełni najbliższa rodzina, w jaki sposób wpływa ona

na funkcjonowanie dziecka w społeczeństwie. Problematyką moich badań jest dziecko z

zespołem nadpobudliwości psychoruchowej i jego rodzina.

2. Metody, techniki i narzędzia badawcze

84 S. Nowak; Metodologia badań socjologicznych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1970, s. 214.85 Z. Skorny; Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, WSiP, Warszawa 1984, s. 2686 K. Konarzewski; Jak uprawiać badania oświatowe. Wyd.: WSiP, Warszawa 2000, s. 11-12.

41

Metoda, to na ogół „system założeń i reguł pozwalających na takie uporządkowanie

praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do jakiego się

świadomie zmierza”87. – definicja stosowana przez Jana Sztumskiego. Techniki badań,

wg Kamińskiego, to praktyczne czynności, które są starannie regulowane

wypracowanymi dyrektywami, pozwalająca na uzyskanie optymalnie sprawdzonych

informacji, opinii czy faktów88.

Metodą badawczą, zastosowaną przeze mnie w pracy, jest sondaż

diagnostyczny, którego główna funkcja to gromadzenie informacji o interesujących

badacza problemach. Problemy te, powstają w wyniku słownych relacji osób badanych,

których nazywa się respondentami. Sondaż diagnostyczny inaczej nazywany jest

sondażem ankietowym, czy sondażem na grupie reprezentatywnej. Podstawową cechą

metody sondażu jest „wypytywanie” czy sondowanie opinii, poprzez zadawanie pytań

respondentom. Odpowiedzi na pytania mogą być zarówno ustne (przybierają wówczas

postać wywiadu), jak i pisemne (przybierając formę ankiety). Między nimi nie ma

ostrych granic, znacznie różni je tylko sposób w jaki respondenci odpowiadają na

pytania89. Metoda sondażu zalecana jest, gdy badacz chce dowiedzieć się o opiniach,

przekonaniach respondentów, na temat który go interesuje. Wyniki tych badań nie są

jednak podstawą do rozstrzygnięć związanych z poszukiwaniem ostatecznych

rozwiązań w sprawach wybiegających poza zwykły rejestr opinii i przekonań na temat

badanego problemu. Sondaż diagnostyczny spełnia w badaniach pedagogicznych

głównie funkcję metody pomocniczej lub uzupełniającej. Jest to powód, dla którego nie

zawsze można opierać się wyłącznie na tej metodzie90.

Aby sondaż diagnostyczny wykonany był poprawnie i odniósł oczekiwane

rezultaty, ważne jest spełnienie podstawowych wymagań:

87 J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych. Wydawnictwo „Śląsk”. Katowice 2005, s. 68.88 T. Bauman, T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych: strategie ilościowe i jakościowe. Wydawnictwo Akademickie „Żak”. Warszawa 2001, s. 85.89 M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Warszawa 2008, s. 243.90 Ibidem, s. 244.

42

1. Najważniejszym z nich jest poprawność pytań kwestionariuszowych, czyli ze-

stawu pytań na użytek ściśle określonych badań sondażowych. A. L. Edwards

twierdził, iż w kwestionariuszu należy unikać pytań:

• odnoszących się do przeszłości, a nie teraźniejszości,

• odnoszących się do spraw oczywistych lub dających się w ten sposób

zinterpretować,

• rozumianych wielorako, niejednoznacznie,

• nie mających znaczenia dla badanego problemu.

Edwards uważał również, że należy odwoływać się do pytań:

• umożliwiających otrzymanie na nie zróżnicowanych odpowiedzi,

• sformułowanych w sposób prosty, jasny bezpośredni,

• zwięzłych i rzadko złożonych z więcej niż 20 słów,

• każde z nich powinno dotyczyć jednej sprawy,

• bez użycia w nich takich wyrażeń jak: „wszyscy”, „zawsze”, „żaden”,

„nigdy”,

• w których używa się z daleko idącą ostrożnością słów takiego rodzaju

jak: „tylko”, „prawie”, „zaledwie”,

• będących zdaniami prostymi, a nie złożonymi,

• pozbawionych podwójnego zaprzeczenia.

Współcześnie przyjmuje się, że pytania powinny:

• nie być przypadkowe, zgodne ze sprecyzowanym problemem badaw-

czym,

• być jasno, jednoznacznie i dokładnie postawione,

• dotyczyć spraw istotnych z naukowego punktu widzenia,

• być pozbawione sugestii,

• mieć formę grzecznościową,

• nie dotyczyć spraw, co do których badacz nie ma pewności, że osoby ba-

dane wystarczająco je znają,

• nie wywoływać rozdrażnienia lub innych niepożądanych uczuć u bada-

nych,

43

• nie naruszać sfery intymnej respondentów,

• nie wzbudzać podejrzeń, że odpowiadając na nie można zaszkodzić sa-

memu sobie lub innym osobom.

2. Duże znaczenie ma również kolejność zadawania pytań kwestionariuszo-

wych, które dla badanych powinny stanowić zwartą i logiczną całość. W pierw-

szej kolejności przeważnie pojawiają się pytania dotyczące ogólnych aspektów

badanego problemu, dopiero potem bardziej szczegółowe, które są właściwie

konkretyzacją pytań ogólnych. Uporządkowanie w takiej kolejności nazywane

jest „konstrukcją lejkową”, co badanemu daje możliwość zapoznania się z tema-

tem i ułatwia odpowiedź na kolejne, bardziej szczegółowe pytania. Pojawiają się

również takie sytuacje, kiedy badacz ma podstawy, by np. uważać, że respon-

dent nie ma własnego zdania na temat konkretnego badania, może sugerować się

odpowiedziami, wówczas można zastosować „konstrukcję odwróconego lejka”.

Na początku badania nie powinny pojawiać się pytania trudne i krępujące.

3. Instrukcja dotycząca badań sondażowych jest kolejnym ważnym elementem,

który musi być zrozumiały, nie być zbyt obszernym, by nie doprowadzić respon-

denta do znużenia czy „zagubienia”. Powinna informować respondentów o:

• osobie, która jest inicjatorem badań, ponosi za nie odpowiedzialność

oraz o tym kto je przeprowadza,

• celu badania,

• sposobie odpowiadania na pytania,

• stopniu zapewnionej anonimowości i dyskrecji wypowiedzi.

4. Pytania kwestionariuszowe powinny być poddane weryfikacji, która odbywa się

za pomocą badań pilotażowych, prowadzonych na grupie osób z tego samego

środowiska, z którego będą pochodzić badane osoby. Badania pilotażowe po-

zwalają na ocenienie trudności pytań oraz określenie czasu potrzebnego na

udzielenie odpowiedzi. Ułatwia to korektę czy zmianę pytań, które mogą być

błędnie rozumiane przez respondentów91.

91 Ibidem, s. 245 - 250.

44

Pytania kwestionariuszowe są nieodłączną częścią metody sondażu

diagnostycznego. Można je podzielić na pytania:

• otwarte – dają możliwość swobodnej wypowiedzi w żaden sposób nie zasuge-

rowanej przez badacza. Dzięki temu osoba badająca może poznać nowe aspekty

badanego problemu oraz stosunek respondenta do przedmiotu, tematu badania.

• zamknięte – posiadają z góry ustalone odpowiedzi, spośród których respondent

wybiera jedną z nich. Pytania zamknięte dzielimy na:

o alternatywne – zwykle rozpoczynają się od partykuły „czy”, posiadają cha-

rakter dychotomiczny. Wybierana jest jedna spośród kilku odpowiedzi (np.

tak / nie wiem / nie),

o dysjunktywne – wymagają wyboru jednej spośród kilku odpowiedzi (jest

ich więcej niż w pytaniach alternatywnych),

o koniunktywne – gotowych odpowiedzi jest więcej niż dwie, ilość wskaza-

nych odpowiedzi nie ogranicza się do jednej.

• półotwarte – jest to pośrednia forma między pytaniami zamkniętymi i otwarty-

mi. Każde z pytań przewiduje wśród odpowiedzi możliwość swobodnej wypo-

wiedzi,

• projekcyjne – badacz nie zadaje pytania wprost, odpowiedź uzyskuje pośred-

nio,

• filtrujące – wyłączają odpowiedzi osób których wyników badacz nie potrzebu-

je,

• kontrolne – ukazujące szczerość bądź jej brak w odpowiedzi respondenta,

• z uszeregowaniem wariantów odpowiedzi.

Decyzja o zastosowaniu rodzaju pytania zależna jest od badacza, problemów i hipotez

badawczych92.

W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to:

• wywiad,

• ankieta,

• analiza dokumentów93.

92 Ibidem, s. 251 - 258.93 Ibidem, s. 258.

45

Rozmowa (ustna bądź pisemna) badacza z respondentem lub respondentami,

oparta na wcześniej przygotowanym kwestionariuszu, to pierwsza z wymienionych

przeze mnie technik, czyli wywiad, wspominano zarówno przy metodzie

indywidualnych przypadków jak i przy sondażu diagnostycznym. Jego zastosowanie

znajdujemy również przy poznawaniu wszelkiej problematyki środowiska, aspektów

wychowania w środowisku społecznym, układów charakterów i zależności środowiska

wychowawczego. Zasługi wywiadów to głównie poznawanie faktów, opinii i postaw

danej zbiorowości. Zgromadzony materiał na podstawie wywiadu może znaleźć także

zastosowanie w formie analizy układów i zależności między zjawiskami94.

„Badanie dokumentów i materiałów jest techniką badawczą służącą do

gromadzenia wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji

czy zjawisku wychowawczym. Jest także techniką poznawania biografii jednostek i

opinii wyrażonych w dokumentach. Samodzielnie rzadko może występować w roli

instrumentu naukowego poznania.” – definicja zastosowana przez T. Bauman i T.

Pilcha odnosząca się do kolejnej techniki zajmującej się badaniem dokumentów,

używanej w badaniach pedagogicznych jako techniki pomocniczej95.

Techniką którą zastosowałam w swojej pracy jest ankieta. T. Bauman i T. Pilch

definiują: „Ankieta zatem, jest techniką gromadzenia informacji polegająca na

wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na

ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności

ankietera.”96 Zdaniem Kamińskiego, to co najbardziej odróżnia ankietę od wywiadu, to

fakt, iż przy ankietowaniu nie jest wymagany bezpośredni kontakt respondenta z

badaczem97. W badaniach pedagogicznych, przy poznawaniu cech zbiorowości, faktów,

opinii o zdarzeniach, danych liczbowych, ankieta jest niezastąpionym narzędziem.

Pozwala na zbadanie opinii większej ilości osób w dużo krótszym czasie niż wywiad.

Jednak przy jej pomocy trudno zaobserwować złożone problemy środowiska

wychowawczego. Wtedy może okazać się pomocna w początkowym etapie badań, gdy

chcemy zdobyć wiedzę wyjściową98.

94 T. Bauman, T. Pilch, Zasady…, op. cit., s. 91 - 92.95 Ibidem, s. 98.96 Ibidem, s. 96.97 Ibidem, s. 98.98 Ibidem, s. 97 - 98.

46

Badaniom ankietowym stawia się następujące wymagania:

• poprawność pytań kwestionariuszowych,

• grzecznościowa forma zadawania pytań,

• unikanie bezosobowego zwracania się do respondentów,

• kolejność pytań kwestionariuszowych – pierwsze z nich muszą stymulować ko-

lejne do dalszej wypowiedzi,

• pytania dotyczące danych osobistych (wiek, płeć), powinny zostać umieszczone

na końcu ankiety,

• staranny wydruk zestawu pytań,

• miejsce na swobodne wypowiedzi związane z pytaniami otwartymi,

• liczba pytań ograniczona do minimum, by nie zniechęcić respondentów,

• właściwy dobór osób badanych i sposób rozprowadzenia kwestionariuszy ankiet

wraz z uzasadnieniem ich celowości99.

Forma ankiety, sposób jej skonstruowania, pytania oraz wybór respondentów

odgrywają w tym badaniu niebagatelną rolę. Jakość samej ankiety i jej przeprowadzenia

rzutuje na uzyskiwane dane. Fakt, że ankieta zapewnia badanym anonimowość

umożliwia uzyskanie bardziej szczerych odpowiedzi niż nawet wywiad indywidualny,

szczególnie gdy pytania dotyczą spraw intymnych czy krępujących. Trzeba również

zwrócić uwagę na jej słabe strony:

• Brak możliwości uwzględnienia indywidualnych różnic respondentów.

• Im większa złożoność ankiety, tym istnieją większe szanse, że nie zostanie ona

należycie wypełniona. Długość, styl pytań może zniechęcić do jej wypełnienia.

• Różne skojarzenia respondentów dotyczące tych samych pytań, prowadząc do

różnej ich interpretacji i rozbieżności w odpowiedziach.

• Brak możliwości zaobserwowania zachowań osób badanych, ich mimiki i ge-

stów.

• W momencie gdy prowadzone jest badanie w sposób wysyłkowy, np. za pośred-

nictwem poczty, duża część ankiet nie wraca do badacza100.

99 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Warszawa 2008 s. 259 - 261.100 J. Sztumski, Wstęp…, op. cit., s. 171.

47

Pytania ankiety powinny być zawsze konkretne, ścisłe i jednoproblemowe,

najczęściej zamknięte i opatrzone zestawem wszelkich możliwych odpowiedzi.

Tematem ankiety przeważnie jest wąskie zagadnienie lub szerszy problem rozbity na

kilka zagadnień szczegółowych. Zestaw możliwych odpowiedzi nazywany jest kafeterią

wśród której wyróżniamy:

• Kafeterię zamkniętą – ograniczony zestaw możliwych odpowiedzi, poza które

odpowiadający nie może wyjść. Jego odpowiedź (jedna) musi zostać wybrana

spośród zaproponowanych przez badacza.

• Kafeterię półotwartą – istnieje zestaw możliwych do wyboru odpowiedzi, za-

wierający jeden punkt, który pozwala wyrazić respondentowi swoje zdanie,

szersze lub nie zawarte w odpowiedziach do wyboru zaproponowanych przez

osobę badającą.

• Kafeteria koniunktywna – możliwość wybrania kilku odpowiedzi zapropono-

wanych przez badacza. Osobie badającej taka forma pozwala na obliczenie czę-

stotliwości podawania konkretnej odpowiedzi i stworzenia pewnego rodzaju

hierarchii.

Ze względu na sposób prowadzenia ankiet, Jan Sztumski podzielił je na:

• Ankiety środowiskowe (audytoryjne) – prowadzone w ściśle określonym środo-

wisku, np. w szkole podstawowej, miejscu pracy. Łatwość objęcia ankietą odpo-

wiednio wyselekcjonowanej grupy oraz zwrot praktycznie wszystkich ankiet

stanowi dużą zaletę tej odmiany.

• Ankiety prasowe – zamieszczone są na łamach czasopism, gazet lub są do nich

dołączone.

• Ankiety pocztowe – rozsyłane za pośrednictwem poczty do wybranych osób.

Koszty związane z tym badaniem oraz niski wskaźnik zwrotu kwestionariuszy

utrudniają stosowanie tego rodzaju ankiety101.

3. Charakterystyka grupy badawczej i organizacja badań

101 Ibidem, s. 172.

48

W swoich badaniach uwagę skupiłam na rodzicach nadpobudliwych dzieci, po-

nieważ moim zdaniem, to właśnie oni mogli udzielić mi najbardziej potrzebnych odpo-

wiedzi dotyczących tematu mojej pracy. Grupa badawcza liczyła ogółem 25 osób, ro-

dziców 2 dziewczynek i 23 chłopców. Badania były anonimowe, przeprowadzone za

pośrednictwem Internetu – rodzice wypełniali ankietę zamieszczoną na stronie interne-

towej. Na formę badania zdecydowałam się ze względu na możliwość dotarcia do szer-

szego grona respondentów, rodziców dzieci z różnych szkół, a nawet miast oraz wygo-

dę respondenta, który ankietę mógł wypełnić w domu, w dowolnym dla siebie czasie i

nie martwić się o anonimowość odpowiedzi, co moim zdaniem bardziej wpływa na

szczerość przy odpowiadaniu na pytania.

To, co nierozerwalnie łączyło badanych, to przynależność do jednego z forów

internetowych. To właśnie tam znalazłam osoby, które podjęły się wypełnienia ankiety.

Ich najczęstszą reakcją na wiadomość o zdiagnozowanym zaburzeniu dziecka była ulga.

Tej wiadomości nie ukrywali. Informowali o tym m.in. rodzinę i pracowników szkoły

(lub przedszkola) do której uczęszczało dziecko. Większość rodziców uważa, że naj-

więcej problemów ich dzieci sprawiały w klasach 1 – 3 szkoły podstawowej. Często

uczestniczą w kursach, warsztatach i spotykają się w ramach grup wsparcia. 68,18% ko-

rzysta z pomocy specjalisty (psychologa, terapeuty itp.). W przeważającej części, przy-

znawali oni, że ich życie zdecydowanie różni się od funkcjonowania rodzin których

członkiem nie jest nadpobudliwe dziecko, jednak z biegiem upływającego czasu lepiej

rozumieją się z dziećmi, a dzięki temu kontakty między nimi stają się przyjemniejsze, a

funkcjonowanie w takiej rodzinie mniej uciążliwe.

Średnia wieku dzieci, których dotyczyła ankieta, wynosiła 12 lat. Zaburzenie

wykrywane było średnio w wieku 7 - 8 lat. U 72,73% dzieci zaburzeniem tym dotknięci

byli członkowie dalszej lub bliższej rodziny. W większości mają stałe grono znajomych

z którymi spędzają czas poza szkołą. Często korzystają z terapii farmakologicznej.

ROZDZIAŁ IV

49

WYNIKI BADAŃ WŁASNYCH

a. Podstawowe informacje dotyczące dziecka z ADHD i jego rodziny

W ramach przeprowadzonych badań ankietowych na temat nadpobudliwości

psychoruchowej występującej u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym zebrałam

materiał obejmujący 25 ankiet. Ankiety te zostały przeprowadzone w formie elektro-

nicznej za pośrednictwem Internetu. Przebadałam rodziców 2 dziewczynek i 23 chłop-

ców. Średnia wieku dzieci ankietowanych rodziców wynosiła około 12 lat.

8%

92%

Dziewczynki Chłopcy

Wykres 1. Podział ze względu na płeć

50

0

1

2

3

4

5

6

7

Lic

zba

dzi

eci

1990

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2001

2003

2004

Rok urodzenia

dziewczynki chłopcy

Wykres 2. Zakres dzieci z podziałem na wiek i płeć

Inną interesującą mnie kwestią był wiek w którym nadpobudliwość dziecka zo-

stała zdiagnozowana jako ADHD. Według ankietowanych od 4 do 7 roku życia nastę-

puje wzrost stawianych diagnoz. Po 7 roku życia ilość stawianych diagnoz maleje.

Dzięki temu można uznać, że zaburzenie związane z nadpobudliwością psychoruchową

największe nasilenie ma około 7 roku życia.

0

1

2

3

4

5

6

7

8

4 5 6 7 8 11 12 16

Wiek dzieci

Lic

zba

dzi

eci

Wykres 3. Diagnoza zespołu nadpobudliwości psychoruchowej

51

Rodzice wskazali osoby w rodzinie dziecka, które również dotknięte są tym za-

burzeniem. Tylko 32% spośród ankietowanych (czyli 8 rodziców) zdeklarowało, że ża-

den inny członek rodziny nie posiada ADHD.

dzieci u których w

rodzinie nie występuje

ADHD32%

dzieci u których w rodzinie

występuje ADHD68%

Wykres 4. Podział rodzin nadpobudliwych dzieci

Spośród tych 68% dzieci, u których w rodzinie pojawia się jeszcze to zaburzenie, rodzi-

ce wskazali osoby nim dotknięte. Z badań tych wynika, że w większej części zaburzenie

to dotyczy męskich członków rodziny.

21%

30%

12%

14%

23%matka dziecka

ojciec dziecka

rodzeństwo

dalsza rodzina ze stronymatki

dalsza rodzina ze stronyojca

Wykres 5. Osoby z ADHD rodzinie dziecka

52

b. Funkcjonowanie rodziny z nadpobudliwym dzieckiem

Reakcji rodziców na diagnozę ADHD nie można do końca przewidzieć. Każdy z

nich może zareagować inaczej, w indywidualny dla siebie sposób. Ulga, strach, smutek,

zaskoczenie – to podstawowe do których swoje odpowiedzi dopasowywali respondenci.

W odpowiedzi „inna” znajdowały się pojedyncze odpowiedzi: nadzieja, radość, moty-

wacja, bezsilność.

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Ilo

ść o

sób

ulga strach smutek zaskoczenie inna

Reakcja

Wykres 6. Reakcja na diagnozę

Fakt, że członkiem rodziny jest nadpobudliwe dziecko niesie za sobą przeróżne

konsekwencje. Uświadomienie otoczenia o problemie dziecka, jego objawach itp. to

niejednokrotnie problem który dręczy rodziców nadpobudliwego dziecka. Komu o tym

powiedzieć, a przed kim ukryć ten fakt?

53

25

23

21

17

5

2

0 5 10 15 20 25

Liczba osób

najbliższa rodzina

nauczyciele w przedszkolu / szkole

derekcja przedszkola / szkoły

przyjaciele

dalsza rodzina

sąsiedzi

Wykres 7. Osoby informowane przez rodziców o zaburzeniu dziecka

Rodzice dopóki nie mają nawet podejrzeń jakim zaburzeniem obdarzone jest

dziecko mogą obwiniać siebie nawzajem za to jak zachowuje się ich pociecha. Mogą

nie rozumieć dlaczego tak właśnie postępuje, uważać że robi coś specjalnie czy złośli-

wie. A nawet jeśli podejrzewali, że dziecko ma ADHD, to czy postawienie diagnozy

wiąże się ze zmianą ich zachowania? Poniższy wykres pokazuje, że aż 80% ankietowa-

nych zmieniło swoje zachowania, a 20% pozostawało przy zachowaniach sprzed dia-

gnozy. Śmiem przypuszczać, że dla tych 20% diagnoza była tylko potwierdzeniem ich

przypuszczeń.

54

tak, zaczęliśmy postrzegać nasze

dziecko w zupełnie innym świetle

52%

po części tak28%

nie, traktowaliśmy dziecko tak samo

20%

Wykres 8. Stosunek rodziców do nadpobudliwych dzieci po diagnozie

Jak wygląda życie codzienne rodziny której członkiem jest nadpobudliwa

osoba? Czy bardzo różni się ono od innych rodzin?

68%

20%

4% 4% 4%

funkcjonowanie takich rodzin jest zypełnie inne funkcjonowanie takich rodzin jest trochę inne

funkcjonowanie takich rodzin jest podobne funkcjonowanie takich rodzin niczym się nie różni

nie mam zdania

Wykres 9. Funkcjonowanie rodzin z nadpobudliwym członkiem w porównaniu do innych rodzin

Na różnych etapach wiekowych dzieci sprawiają różne problemy. Rodzice po-

ziom trudności jakie sprawiało dziecko wskazywali na skali od 1 do 10. Postanowiłam

to przedstawić przy pomocy dwóch wykresów.

55

0

1

2

3

4

5

6

7

8

Lic

zba

dzi

eci

niedotyczy

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Poziom trudności jaki sprawiało dziecko

do pierwszego roku życia w wieku przedszkolnym w klasach 1-3

Wykres 10. Poziom trudności jakie sprawiało dziecko uwzględnieniem wiekowym cz. 1

0

5

10

15

20

25

Liczba dzieci

niedotyczy

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Poziom trudności jakie sprawiało dzicko

w klasach 4-6 (lub 4-8) gimnazjum szkoła ponadgimnazjalna lub ponadpodstawowa

Wykres 11. Poziom trudności jakie sprawiało dziecko z uwzględnieniem wiekowym cz. 2

Nadpobudliwe dzieci potrzebują pomocy w odrabianiu szkolnych zadań. Same

mogą sobie z nimi po prostu nie poradzić. Jednak każde ćwiczenie powoduje mały kro-

czek w kierunku większej samodzielności i zaradności.

56

44%

36%

16%4%

mniej niż godzinę 1-2 godziny 2-3 godziny ponad trzy godziny

Wykres 12. Czas poświęcany dziecku przez rodziców na pomoc w nauce

Wspólne spędzanie czasu rodziców z dziećmi, wspólne zabawy bardzo zbliżają do sie-

bie. Poprosiłam rodziców aby ukazali jak dużo czasu poświęcają na wspólną zabawę.

40%

52%

8%

mniej niż godzinę 1-2 godziny 2-3 godziny

Wykres 13. Czas poświęcony dziecku przez rodziców na wspólne przyjemności

Poniższy wykres przedstawia zestawienie czasu jaki rodzice poświęcają swoim dzie-

ciom na pomoc w nauce oraz wspólne przyjemności.

57

0

2

4

6

8

10

12

14

Lic

zba

osó

b

mniej niż godzinę 1-2 godziny 2-3 godziny ponad trzygodziny

Czas

czas poświęcony pomoc w nauce czas poświęcony na wspólne przyjemności

Wykres 14. Porównanie czasu poświęcanego przez rodziców na pomoc w nauce i wspólne przyjemności

Zdaniem większości respondentów z biegiem czasu łatwiej jest im porozumie-

wać się ze swoimi dziećmi. Stopniowo uczą się czego mogą spodziewać się ze strony

dziecka w określonych sytuacjach, jak zareaguje na pewne informacje itp. Wpływa na

to m.in. czas który rodzice spędzają z dziećmi, zrozumienie jakie okazują im ich pro-

blemom oraz pełna akceptacja ukierunkowana na dziecko. Na pytanie: „Czy uważają

Państwo, że z biegiem czasu łatwiej jest Państwu zrozumieć swoje dzieci, przewidzieć

ich reakcje i zachowania?” 100% ankietowanych odpowiedziało, że tak. Żadna osoba

nie zaznaczyła odpowiedzi: „zdecydowanie nie”, „raczej nie”, „nie wiem”.

zdecydowanie tak76%

raczej tak24%

Wykres 15. Łatwość w rozumieniu i przewidywaniu reakcji dzieci, pojawiająca się z biegiem czasu

58

c. Dziecko z ADHD w kontaktach z rówieśnikami

Kontakty z rówieśnikami są dla dzieci z ADHD niezmiernie ważnym czynni-

kiem. Postanowiłam bardziej szczegółowo wypytać rodziców o związane z tym sytu-

acje.

„Czy dziecko ma w miarę stałe grono przyjaciół / kolegów z którymi często spędza

czas?” Nikt nie udzielił odpowiedzi „nie wiem”. Można dzięki temu wnioskować, że ro-

dzice są dość dobrze zorientowani w sprawach dotyczących znajomości dziecka.

8%

52%

36%

4%

zdecydowanie tak raczej tak raczej nie zdecydowanie nie

Wykres 16. Znajomości nadpobudliwego dziecka z przyjaciółmi / kolegami

Średnio dziecko ma około 2 stałych kolegów / przyjaciół.

10%

25%

40%

10%

5%10%

0 kolegów, przyjaciół 1 kolega, przyjaciel 2 kolegów, przyjaciół

3 kolegów, przyjaciół 5 kolegów, przyjaciół 6 kolegów, przyjaciół

Wykres 17. Podział dzieci ze względu na liczbę kolegów / przyjaciół

59

To, że dziecko ma stałe grono znajomych, nie oznacza, że zaprasza ich do swojego

domu oraz, że oni zapraszają go do siebie. Natomiast, gdy dziecko nie ma stałego grona

znajomych, nie można wykluczać, że zaprasza swoich rówieśników do domu i samo

jest przez nich zapraszane. Z badań wynika, że większość dzieci zaprasza i jest zapra-

szana do domu przez swoich kolegów. Widać również że w sytuacji, gdy to dzieci mają

być zapraszane proporcje zmieniają się. Zmniejsza się liczba dzieci zapraszanych i auto-

matycznie wrasta liczba braku zaproszeń. W tym badaniu kolejny raz rodzice nie sko-

rzystali z odpowiedzi „nie wiem”.

02468

101214161820

licz

ba

dzi

eci

czy dziecko zaprasza kolegów /przyjaciół do domu?

czy dziecko jest zapraszane dodomów swoich kolegów / przyjaciół?

tak nie

Wykres 18. Stosunek dzieci które zapraszają kolegów / przyjaciół do domu do dzieci które są zapraszane

przez swoich kolegów / przyjaciół

Skoro większość kolegów dziecka przychodzi do jego rodzinnego domu, wnioskuję, że

są to dzieci znane rodzicom, choćby z widzenia. A jak wygląda znajomość rodziców

kolegów? „Czy znają Państwo rodziców kolegów / przyjaciół swojego dziecka?” Bada-

nia wykazały, że zdecydowana większość rodziców nadpobudliwych dzieci, zna rodzi-

ców dzieci z którymi spotyka się ich pociecha.

60

tak, ale niewielu28%

nie8%

tak, wszystkich lub prawie wszystkich

64%

Wykres 19. Znajomość rodziców dzieci z którymi spotyka się nadpobudliwe dziecko

„Czy większość rodziców kolegów / przyjaciół Państwa dziecka wie o jego

zaburzeniu?”

8%

48%20%

12%

12%

zdecydowanie tak raczej tak raczej nie zdecydowaie nie nie wiem

Wykres 20. Wiedza o zaburzeniu dziecka przez rodziców jego kolegów / przyjaciół

61

d. Grupy wsparcia, terapia i leczenie nadpobudliwego dziecka

„Czy znają Państwo rodziny, których członkiem jest nadpobudliwe dziecko?”

tak88%

nie12%

Wykres 21. Znajomość rodzin, których członkiem jest nadpobudliwe dziecko.

„Czy uczestniczą / uczestniczyli Państwo w kursach (warsztatach) wspomagających po-

stępowanie z dziećmi?” Ponad połowa osób uczestniczyła kilkakrotnie. Dzięki temu

można posunąć się do stwierdzenia, że takie warsztaty pomagają rodzicom.

56%28%

12%4%

tak, uczestniczyliśmy już kilkakrotnie tak, ale tylko raz

nie, ale zamierzamy nie i nie zamierzamy

Wykres 22. Uczestnictwo w warsztatach szkoleniowych

Oprócz warsztatów szkoleniowych, kursów, rodziny nadpobudliwych dzieci mogą spo-

tykać się w ramach tzw. grup wsparcia. Czy korzystają z tego? Dzięki badaniom prze-

konałam się, że jest to dość atrakcyjna forma dla rodziców dzieci z ADHD, jednak zda-

62

rzają się pewne utrudnienia, jak miejsce zamieszkania, gdzie w pobliżu takowe grupy

nie funkcjonują.

32%

20%

28%

16%4%

tak, systematycznietak, sporadycznieobecnie nie, ale zamierzamyniestety nie, ponieważ takie grupy nie działają w naszej okolicynie uczestniczyliśmy i nie zamierzamy uczestniczyć

Wykres 23. Uczestnictwo w grupach wsparcia

Rodzice wyrazili również swoją opinię dotyczącą uczestniczenia w spotkaniach z rodzi-

cami nadpobudliwych dzieci w ramach działalności grup wsparcia. Tylko 4% respon-

dentów (1 osoba) była zdania, że grupy wsparcia działają niekorzystnie na rodzinę.

Ogromna większość ankietowanych jest przeciwnego zdania. „Uczestnictwo w grupach

wsparcia jest…”

88%

4%8%

jest bardzo korzystne dla naszej rodziny nie ma większego wpływu na naszą rodzinę

działa niekorzystnie na naszą rodzinę

Wykres 24. Wpływ grup wsparcia na rodzinę

63

Duża większość ankietowanych rodziców korzysta również z pomocy specjalistów (pe-

dagogów, psychologów, terapeutów).

68%

20%

8%4%

tak, systematycznie tak, sporadycznie obecnie nie, ale zamierzamy nie i nie zamierzamy

Wykres 25. Korzystanie z pomocy specjalistów

Skoro tak dużo osób korzysta ze specjalistycznej pomocy, to czy są z niej zadowoleni?

Ponad połowa ankietowanych jest zadowolona z otrzymywanej pomocy. Nikt nie za-

znaczył odpowiedzi „zdecydowanie nie”.

57%26%

4%

13%

zdecydowanie tak raczej tak nie wiem raczej nie

Wykres 26. Zadowolenie z uzyskanej pomocy

64

Z dalszej części badania wynika, że to zadowolenie nie zrodziło się od razu. Większość

rodziców dopiero za którymś razem trafiła na „właściwego” pedagoga, psychologa czy

terapeutę. Z pomocy ilu specjalistów korzystali wcześniej?

0

1

2

3

4

5

6

7

8

licz

ba

osó

b

0 1 2 3 4 5 8

ilość specjalistów

Wykres 27. Liczba specjalistów z których pomocy rodziny korzystały

Czasami lekarze zalecają środki farmakologiczne, których celem jest złagodzenie nad-

pobudliwości. Czy dzieci zażywają leki?

44%

16%

16%

12%

12%

tak, systematycznietak, okresowoobecnie nie, ale wcześniej zażywałonie zażywało, ale zastanawiamy się nad tymnie zażywało i prawdopodobnie nie będzie zażywać

Wykres 28. Leczenie farmakologiczne

Czy rodzice zadowoleni są z efektów jakie dają leki?

65

50%

27%

9%

9%5%

zdecydowanie tak raczej tak nie wiem raczej nie zdecydowanie nie

Wykres 29. Zadowolenie z efektów leczenia farmakologicznego

Dzięki ankiecie miałam możliwość uzyskania informacji, o lekach z których rodzice

byli zadowoleni i tych z których byli niezadowoleni. Wiodącym, i to znacznie, lekiem

okazała się „concerta”. Wśród leków z których rodzice byli niezadowoleni padały odpo-

wiedzi od pojedynczych osób, a ich nazwy to: imipramina, tegretol, rispolept, depakine

oraz haloperidol.

67%

8%

5%

5%5%

5% 5%

concerta medikinet galomega anafranil petylyl rispolept ritalin

Wykres 30. Wykaz leków z których rodzice są najbardziej zadowoleni

66

ZAKOŃCZENIE

ADHD, to nie choroba. Nie ma na to lekarstwa, tak jak na grypę, anginę czy

ospę, które ostatecznie zwalczy objawy i skutki. Nie powinno się również, moim zda-

niem, porównywać nadpobudliwości psychoruchowej do inwalidztwa. Te dzieci, te oso-

by są najzwyczajniej w świecie normalne, jednak sposób w jaki funkcjonują może się

trochę różnić od innych. Tak jak już wcześniej pisałam, osoby nadpobudliwe muszą

przestrzegać tych samych reguł, tych samych zasad, co wszyscy inni ludzie. Niestety

przyswojenie ich jest dla nich czasochłonne i trudniejsze niż dla pozostałych osób. Nie

wynika to z ich złej woli, lenistwa czy też złośliwości. Po prostu ich mózg „działa” w

troszkę inny sposób. Ale pod żadnym pozorem nie upoważnia to nikogo choćby do my-

śli, że osoby te są gorsze, głupsze lub złe.

W badaniach które przeprowadziłam, potwierdziła się powszechnie panująca

teoria, która głosi, że częściej zaburzeniem nadpobudliwości dotykani są chłopcy niż

dziewczęta. Według wyników ankiety, aż 92% z nadpobudliwych dzieci to chłopcy.

Badając genetyczną przeszłość tych dzieci, dowiedziałam się, że bardzo często w ich

rodzinach występowało to zaburzenie – najczęściej w linii męskiej.

Każdy rodzic darzy swoje dziecko szczególnym uczuciem. Nie zmienia to faktu,

że ich reakcje na wieść o hiperkinetyczności jest bardzo zróżnicowana – od ulgi poprzez

smutek, zaskoczenie, aż po strach. Sama świadomość co „dolega” dziecku które spra-

wiało pewne trudności wywołuje pewne zmiany w myśleniu i zachowaniu. Do niektó-

rych rodziców dopiero wtedy dochodzi myśl, że to w jaki sposób zachowywało się ich

dziecko nie jest wynikiem ich błędów wychowawczych, czy np. złośliwości dziecka.

Dużo rzeczy wówczas dla rodziców staje się bardziej zrozumiałych, wytłumaczalnych,

co nie zawsze oznacza, że prostszych. Pojawiają się nowe problemy i pytania, takie jak:

kogo poinformować? Czy w ogóle kogokolwiek informować? Z badań ankietowych

wynika, że 100% rodziców informuje swoje najbliższe rodziny, a zdecydowana więk-

szość nauczycieli i dyrekcję w szkołach lub przedszkolach oraz przyjaciół. Niewielka

część z nich informuje dalszą rodzinę i sąsiadów.

67

Podejrzewam, że w dzisiejszym świecie pojęcie ADHD jest znane prawie

wszystkim. Jednak bardzo pobieżnie. Sami rodzice (48%) w moich badaniach przyznali,

że ich wiedza na temat tego zaburzenia przed zdiagnozowaniem była bardzo ogólna, a

tylko 16% ankietowanych przed zdiagnozowaniem dobrze było zaznajomionych z tym

tematem. W szkołach nie prowadzi się zajęć, które powodowałyby, że uczniowie zazna-

jamialiby się z tym problemem a dzięki temu lepiej rozumieliby swoich hiperkinetycz-

nych rówieśników. Skoro ich rodzice nie mają dużej wiedzy dotyczącej tego zjawiska, a

w szkole nie dostają na ten temat zbyt wielu informacji, to skąd mają czerpać wiedzę?

W jaki sposób mogą rozumieć nadpobudliwe dzieci? Skąd mają wiedzieć, że pewne za-

chowania są wywołane ich odmiennym funkcjonowaniem? I chyba najważniejsze pyta-

nie, jak nadpobudliwe dzieci mogą zjednywać sobie nauczycieli i kolegów, skoro ludzie

tak mało wiedzą na temat tego zaburzenia, a winą za pewne sytuacje, zachowania, czy

sposób myślenia obarczają właśnie nadpobudliwe dziecko? Pomimo, że nadpobudli-

wość psychoruchowa nie była mi obcym zjawiskiem, ta praca wniosła do mojej wiedzy

ogrom nowych wiadomości. Uważam, że uświadamianie ludzi na temat tego zjawiska

jest bardzo korzystne i potrzebne nie tylko osobom dotkniętym tym zaburzeniem, ale

wszystkim ludziom. Osoby nadpobudliwe to część naszego społeczeństwa. Przecież nie

mogą być one wykluczone z niego tylko ze względu na swoją odmienność i brak jej ro-

zumienia ze strony innych wywołany nieuświadomieniem.

BIBLIOGRAFIA

68

Anderson L., Emmons P. G.; Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej. Zaburzenia

rozwojowo – sensoryczne oraz edukacyjne występujące w ramach autyzmu, ADHD,

trudności szkolnych oraz zaburzeń dwubiegunowych. Wydawnictwo Liber, Warszawa

2007

Anielska A.; O nadpobudliwości psychoruchowej. „Życie Szkoły” 2005, nr 4, s. 58-60

Arcelus J., Munden A.; ADHD Nadpobudliwość ruchowa. Wydawnictwo Bellona,

Warszawa 2006

Attwood, A., Kutscher M. L., Wolff R. R.; Dzieci z zaburzeniami łączonymi. ADHD,

trudności w nauce, zespół Aspergera, zespół Touretta, depresja dwubiegunowa i inne

zaburzenia. Wydawnictwo Liber, Warszawa 2007

T. Bauman, T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych: strategie ilościowe i jakościowe.

Wydawnictwo Akademickie „Żak”. Warszawa 2001

Bobula S.; ADHD Dar specyficzny. Wydawnictwo Św. Stanisława BM, Kraków 2006

Bragdon A. D., Gamon D.; Kiedy mózg pracuje inaczej : ADHD, alkoholizm, autyzm,

déja vu, dysleksja, leworęczność, słuch absolutny, pamięć fotograficzna, sezonowe

zaburzenie afektywne, synestezja. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk

2003

Bryńska A., Kołakowski A., Skotnicka M., Wolańczyk T.; ADHD - zespół

nadpobudliwości psychoruchowej. Przewodnik dla rodziców i wychowawców. Gdańskie

Wydawnictwo Psychologiczne, Warszawa 2006

Cooper P., Ideus K.; Zrozumieć dziecko z nadpobudliwością psychoruchową.

Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2003

Dąbrowska M., Rozesłaniec M.; Korygowanie zaburzeń zachowania dzieci

nadpobudliwych psychoruchowo i agresywnych w grupie socjoterapeutycznej.

Wydawnictwo Adam Marszałek, Łódź 2003

Hallowell E. M., Ratey J. J.; W świecie ADHD. Nadpobudliwość psychoruchowa z

zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2004

Hanć T.; Dzieci z ADHD w młodszym wieku szkolnym. „Remedium” 2006, nr 10, s. 28-

29

Harland S.; Dziecko nadpobudliwe czy genialne. Wydawnictwo Amber, Warszawa

2004

Hehenkamp C.; Fenomen indygo. Dzieci nowych czasów. Wydawnictwo KOS,

Katowice 2005

69

Heininger J. E., Weiss S. K.; Od chaosu do spokoju. Jak wychowywać dzieci z ADHD i

innymi zaburzeniami zachowania. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2005

Herda K.; O dzieciach Indygo, czyli ADHD bez tajemnic. Wydawnictwo Pedagogiczne

ZNP, Kielce 2007

Janiec A., Wojna M.; Okiełznać chaos. ADHD w szkole. Wydawnictwo Polskie

Towarzystwo ADHD, Kraków 2006

Jaskółowska E.; Nadpobudliwość psychoruchowa – opis i analiza przypadku. „Nowa

Szkoła” 2003, nr 10, s. 12-14

Kaltenthaler B.; Moje ADHD. Wydawnictwo Jedność, Kielce 2008

Karpińska A.; A dokąd? A dokąd? A dokąd tak gnasz? Czyli nowe wyzwanie dla

terapeuty, [w:] Terapia pedagogiczna w teorii i praktyce, red. A. Bolejko, M. Zińczuk.

Wydawnictwo Logopeda Radzi, Białystok 2006

Kołakowski A., Skotnicka M., Wolańczyk T.; Nadpobudliwość psychoruchowa u

dzieci. Wydawnictwo Bifolium, Lublin 2002

K. Konarzewski; Jak uprawiać badania oświatowe. WSiP, Warszawa 2000

Lelito I.; Nie przegapić Einsteina! „Niebieska Linia” 2006, nr 3, s. 3-5

Lelito I.; Urodzeni buntownicy w szkole, „Niebieska Linia” 2005, nr 4, s. 9-10

Levine M. Jak nie tracić głowy w szkole. O zdolności do nauki i zaburzeniach uczenia

się. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2004

M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych. Oficyna Wydawnicza „Impuls”,

Warszawa 2008

M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Oficyna

Wydawnicza „Impuls”, Warszawa 2008

Milczarek B.; Muzykoterapia i trening relaksacyjny w pracy z dziećmi. [w:] Terapia

pedagogiczna, red. E. M. Skorek. Wyd.: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005

Nartowska H.; Wychowanie dziecka nadpobudliwego. Wydawnictwo Nasza Księgarnia,

Warszawa 1982

Neuhaus C.; Dziecko nadaktywne. Niedobór uwagi i nadpobudliwość ruchowa u dzieci.

Jak pomóc? Wydawnictwo Klub dla Ciebie, Warszawa 2003

Nowak S.; Metodologia badań socjologicznych; Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 1970

O’Regan F. J.; Jak pracować z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych.

Wydawnictwo Liber, Warszawa 2005

70

U. Oszwa; Dziecko z zaburzeniami rozwoju i zachowania w klasie szkolnej. Oficyna

Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007

Pawlak P.; Model postępowania terapeutycznego z dziećmi nadpobudliwymi

psychoruchowo. „Edukacja” 2008, nr 2, s. 98-101.

Pfiffner L. J.; Wszystko o ADHD; wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2004

Serfontein G.; Twoje nadpobudliwe dziecko. Poradnik dla rodziców. Wydawnictwo

Prószyński i S-ka, Warszawa 1999

Skorny Z.; Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki. WSiP, Warszawa 1984

Sosin I.; Nadpobudliwość psychoruchowa dzieci i młodzieży w koncepcji

neuropsychologicznej. [w:] Terapia pedagogiczna w teorii i praktyce, red. A. Balejko,

M. Zińczuk, wyd. Logopeda radzi, Białystok 2006

Spohrer K. E.; Pomóż dziecku z ADHD. Wydawnictwo K.E.Liber s.c.; Warszawa 2005

Szewczuk E.; Jak pomóc dziecku nadpobudliwemu? „Wychowanie w przedszkolu”

2004, nr 4

Sztumski J.; Wstęp do metod i technik badań społecznych. Wydawnictwo „Śląsk”.

Katowice 2005

Święcicka J. Oswoić ADHD, „Edukacja i Dialog” 2006, nr 6, s. 51-54.

Turbiarz I.; Dziecko nadpobudliwe w szkole. „Remedium” 2004, nr 9, s. 22-23.

Turbiarz I.; Pozytywne motywowanie jako metoda pracy z dziećmi z zespołem ADHD,

„Remedium” 2006, nr 6, s. 10-11

Turek M., Wolańczyk T.; Tiki u dzieci, „Remedium” 2003, nr 11, s. 1-3

Tylżanowska-Kisiel J.; ADHD. Wydawnictwo Helion, Gliwice 2008

SPIS WYKRESÓWa.Podstawowe informacje dotyczące dziecka z ADHD i jego rodziny.......................50

71

b.Funkcjonowanie rodziny z nadpobudliwym dzieckiem...........................................53c.Dziecko z ADHD w kontaktach z rówieśnikami......................................................59d.Grupy wsparcia, terapia i leczenie nadpobudliwego dziecka...................................62

SPIS WYKRESÓW.......................................................................................................71

Ankieta.........................................................................................................................73

ANEKS

72

Ankieta

73

74

75

76

77