1

dr Joanna Fryca

Uniwersytet Gdański

Wydział Ekonomiczny

STYMULOWANIE ROZWOJU INNOWACYJNOŚCI W PRZEDSIĘBIORSTWACH

– UWARUNKOWANIA BEHAWIORALNE

Streszczenie: Zdolność do systemowego tworzenia i wdrażania innowacji jest podstawowym warunkiem sukcesu

współczesnych przedsiębiorstw w dobie globalizacji. Mogą one jednak dysponować różnym potencjałem działalności

innowacyjnej, czyli różnym zasobem możliwości, mocy i zdolności innowacyjnych. Sprawność innowacyjna

podmiotów gospodarczych jest współokreślana przez ich wewnętrzną zdolność i umiejętność wprowadzania innowacji,

a także przez liczne uwarunkowania wynikające z otoczenia tych podmiotów. Można więc stwierdzić, że nasilenie

procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwach jest wypadkową wielu uwarunkowań. Szczególne miejsce wśród nich

zajmują uwarunkowania behawioralne, wyjątkowo rzadko podkreślane w literaturze przedmiotu. Tymczasem od

innowacyjności ludzi zależy ich własne powodzenie, sukcesy organizacji, której są pracownikami, menedżerami, a tym

bardziej właścicielami. Stąd istotnym problemem stało się zidentyfikowanie roli czynników behawioralnych

w stymulowaniu rozwoju innowacyjności w przedsiębiorstwach, albowiem rozpoznanie mechanizmów oddziaływania

tych czynników na zachowania innowacyjne jest warunkiem brzegowym możliwości skutecznego wpływania na nie.

Summary: The ability to create and implement a system of innovation is a prerequisite for the success of modern

enterprises in the era of globalization. However, they may have different potential for innovation, the different resource

capabilities, capacity and ability to innovate. The efficiency of innovative economic entities is codetermined by their

internal capacity and ability to innovate, as well as by numerous environmental conditions resulting from these entities.

It can be concluded that the intensity of innovation processes in enterprises is the result of many conditions. A special

place among them take behavioural conditions, very rarely emphasized in the literature. Meanwhile, the people of

innovation depends on their own success, success of organizations where they are employed, where they are managers,

and even owners. Thus, it became an important issue to identify the role of behavioural factors in stimulating innovation

in enterprises, for the recognition of influence mechanisms of these factors on the innovative behaviour is the boundary

condition can effectively influence them.

Słowa kluczowe: innowacyjność, przedsiębiorstwo, uwarunkowania behawioralne

Wprowadzenie

Rola i znaczenie innowacji w działalności współczesnych przedsiębiorstw są silnie akcentowane przez teoretyków

i praktyków, jako główny element pozwalający organizacjom nie tylko na budowanie trwałej przewagi konkurencyjnej,

ale wręcz przetrwanie w złożonym i turbulentnym otoczeniu. Jak bywa to podkreślane w literaturze przedmiotu, ich

prawo do istnienia nie jest wieczne więc trzeba je wciąż na nowo zdobywać1. Dla przedsiębiorstw funkcjonujących w

XXI wieku innowacje są kluczem do ich rozwoju, a co za tym idzie – warunkiem przetrwania tych podmiotów,

funkcjonujących „w wieku innowacji”2. Mimo jednak, że działalność innowacyjna, czyli działalność ukierunkowana na

wzrost skłonności do wprowadzania innowacji jest koniecznością, należy zauważyć różnorodność zachowań

przedsiębiorstw w tym zakresie. Dysponują one bowiem różnym potencjałem działalności innowacyjnej, czyli różnym

zasobem możliwości, mocy i zdolności innowacyjnych.

Sprawność innowacyjna podmiotów gospodarczych jest współokreślana przez ich wewnętrzną zdolność

i umiejętność wprowadzania innowacji, a także przez liczne uwarunkowania wynikające z otoczenia tych podmiotów.

Można więc stwierdzić, że nasilenie procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwach jest wypadkową wielu

uwarunkowań. Szczególne miejsce wśród nich zajmują uwarunkowania behawioralne, wyjątkowo rzadko podkreślane

w literaturze przedmiotu, a jeszcze rzadziej systematyzowane.

Stąd istotnym problemem stało się zidentyfikowanie roli czynników behawioralnych w stymulowaniu rozwoju

innowacyjności w przedsiębiorstwach, albowiem rozpoznanie mechanizmów oddziaływania tych czynników na

zachowania innowacyjne jest warunkiem brzegowym możliwości skutecznego wpływania na nie.

Podejście behawioralne w badaniu innowacyjności przedsiębiorstw

1 R. Simons, Levers of control: how managers use innovative control systems to drive strategic renewal, Harvard

Business School Press, Boston 1995, s. 14. 2 F. Jansen, The age of innovation, Prentice Hall, London 2000, s. 3.

IX Kongres Ekonomistów Polskich

2

Mówienie o uwarunkowaniach behawioralnych rozwoju innowacyjności przedsiębiorstw wymaga umiejscowienia

ich w kontekście teoretycznym. Należy zwrócić uwagę na rosnące zainteresowanie przedstawicieli nauk

ekonomicznych nurtem behawioralnym, mającym swoje źródło w psychologii. Pozwala on na znacznie szerszą

perspektywę postrzegania i interpretacji zachowań ekonomicznych podmiotów gospodarczych w porównaniu

z tradycyjną ekonomią3. Badacze przedsiębiorstw zorientowani behawioralnie sięgają wprawdzie głównie do dorobku

psychologii, ale również do dorobku innych nauk, zwłaszcza socjologii oraz antropologii. W ten sposób otwierając

nowe perspektywy poznania ludzkiej i społecznej natury procesów gospodarczych.

W odróżnieniu od ekonomii tradycyjnej, ekonomia behawioralna będąca egzemplifikacją podejścia behawioralnego

zwraca uwagę na sytuację konkretnego przedsiębiorstwa, jego potencjał intelektualny, kulturę organizacyjną,

wiarygodność, odpowiedzialność, zaufanie i inne wartości będące fundamentem budowy efektywnych relacji

z otoczeniem. I mimo, że nie brak zarzutów wobec stosowania tego podejścia4 w badaniu zasad funkcjonowania

przedsiębiorstw powszechnie uważa się, że wnosi ono użyteczne pierwiastki do badań ekonomicznych5.

Metodologia behawioralna stawia w centrum kwestię podmiotowości, pozwalającej na analizowanie nie tylko

zachowań poszczególnych osób, czy zespołów lecz również całych systemów organizacyjnych. Oznacza to więc

podmiotowe traktowanie przedsiębiorstwa jako systemu zachowującego się rozmyślnie6 o niepowtarzalnej

indywidualności7. Jego zachowanie ujawnia się poprzez aktywność podmiotu, który wykorzystując charakterystyczne

dla siebie cechy i właściwości ustosunkowuje się do zastanych warunków, w których się znalazł lub je zmienia8. Można

zatem stwierdzić, iż zachowanie przedsiębiorstwa wyraża się w jakimś działaniu bądź jego zaniechaniu, wykonanym

świadomie albo nieświadomie9, które jest swoistą reakcją danego podmiotu na istotne z jego punktu widzenia

okoliczności10

. Jest ono jednak czymś więcej niż tylko zespołem wzajemnych oddziaływań poszczególnych członków

organizacji na siebie. Bowiem stanowi jeden ze sposobów wykazywania aktywności przez uczestników życia

gospodarczego, a zatem jest tym, co w zasadniczym stopniu może kształtować teraźniejszość i przyszłość organizacji11

.

Można więc stwierdzić, że analiza mechanizmów kształtowania zachowań przedsiębiorstw, wynikająca z podejścia

behawioralnego, stanowi niezwykle użyteczne narzędzie poznawania tych podmiotów. Umożliwia również lepsze

poznanie uwarunkowań funkcjonowania przedsiębiorstw, co jest szczególnie ważne w obliczu rosnącej presji na

innowacje. Kieruje bowiem swoją uwagę na złożone procesy jakościowe stanowiące źródło rozwoju podmiotów

gospodarczych. Co podkreśla J. Komorowski twierdząc, że „nie ma rozwoju bez innowacji, postępu

i nowoczesności”12

.

Znaczenie innowacji w działalności przedsiębiorstw

Rosnąca złożoność i turbulentność otoczenia sprawia, że wobec nowych wyzwań rynkowych, jak również

niepewności i nieprzewidywalności jutra, przedsiębiorstwa coraz częściej muszą wprowadzać zmiany w ramach

prowadzonej działalności gospodarczej. Dotyczy to nie tylko nowych jednostek, dopiero rozpoczynających swoją

działalność, ale także przedsiębiorstw funkcjonujących na rynku od dawna. Powszechność zmian powoduje

konieczność ciągłego dostosowywania swoich strategii działania do pojawiających się wokół nich szans i zagrożeń.

Zmiany mogą mieć charakter zewnętrzny lub wewnętrzny. Pierwsze z nich są wywoływane przez naciski płynące

z otoczenia przedsiębiorstwa i najczęściej wyrażają się wdrażaniem nowych produktów, zastosowaniem nowych

technologii lub modyfikacją dotychczasowych procesów organizacyjnych. Zmiany wewnętrzne natomiast są

inspirowane przez kadrę zarządzającą przedsiębiorstwa. Mimo, że wszystkie zmiany są niezwykle ważne i potrzebne,

najbardziej cenne okazują się te o charakterze innowacyjnym, gdyż jako jedyne gwarantują postęp techniczny

3 J. Komorowski, Cele przedsiębiorstwa a rozwój gospodarczy. Ujęcie behawioralne, Oficyna Wydawnicza, Szkoła

Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2012, s. 10. 4 Wymienia się wśród zarzutów wobec ekonomii behawioralnej brak systemu własnych paradygmatów, aksjomatów

i twierdzeń, a także brak usystematyzowanego aparatu pojęciowego powodujący wieloznaczność rozumienia kategorii

ekonomicznych, takich jak np. racjonalność, efektywność czy optymalizacja. Ponadto zwraca się uwagę na liczne

zapożyczenia metod i narzędzi badawczych z różnych dyscyplin naukowych oraz bak powszechnej akceptacji ze strony

środowiska naukowego zakresu i systematyki ekonomii behawioralnej. Por. J. Komorowski, op. cit., s. 23. 5 Por. A. Solek, Ekonomia behawioralna a ekonomia neoklasyczna, ZN PTE, nr 8, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

Oddział w Krakowie, Kraków 2010, s. 21-34; J.M Moczydłowska, Przedsiębiorczość – perspektywa behawioralna,

[w:] Behawioralne determinanty rozwoju przedsiębiorczości w Polsce. Behawioralny wymiar przedsiębiorczości, pod

red. P. Kulawczuka i A. Poszewieckiego, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2010, s. 133-144. 6 Przedsiębiorstwo niewątpliwie jest szczególnym rodzajem organizacji, która zdaniem R. L. Ackoffa jest systemem

zachowującym się rozmyślnie, zawierającym przynajmniej dwa zachowujące się rozmyślnie składniki mające wspólne

zamierzenie, ze względu na które w systemie zachodzi funkcjonalny podział pracy. Por. R. L. Ackoff, O system pojęć

systemowych, „Prakseologia” 1973, nr 2. 7 J. Komorowski, op. cit., s. 23.

8 Słownik psychologiczny, pod red. W. Szewczuka, Wyd. Psychologiczne, Warszawa 1985, s. 353.

9 T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. PAN,

Wrocław 1978, s. 14. 10

J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1972, s. 175-177. 11

B. Majecka, Zachowania organizacyjne przedsiębiorstw, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002, s. 21. 12

J. Komorowski, op. cit., s. 141.

3

i skutecznie zmniejszają ryzyko utraty posiadanej przewagi konkurencyjnej. Tym samym poszukiwanie i wdrażanie

zmian o charakterze innowacyjnym staje się nieodłączną cechą współczesnego podejścia do prowadzenia efektywnej

działalności gospodarczej13

.

W tym miejscu jednak należy zadać pytanie, czy każda zmiana jest innowacją? Nie ulega wątpliwości, że o ile

każda innowacja jest zmianą, o tyle, jak twierdzi L. Białoń, nie każdą zmianę należy uznać za innowację14

. Za

W. Świtalskim przytacza ona cechy zmian, które wskazują na ich innowacyjny charakter uważając, że innowacja jest:15

skutkiem zmiany modyfikującej lub wprowadzającej zupełnie nowe elementy do sposobu lub wyniku

funkcjonowania przedsiębiorstwa,

to zmiana celowa, wdrożona świadomie, mająca trwały charakter,

zmianą powodującą bardziej efektywne funkcjonowanie podmiotu lub podwyższenie użyteczności wyniku

jego funkcjonowania,

zmianą, która powinna mieć zdolność do upowszechniania się wśród innych podobnych podmiotów.

Można więc stwierdzić, że zjawisko innowacji jest nierozłącznie związane z pojęciem zmiany, nowości, reformy

czy też idei postrzeganej jako nowa. Za innowacje uważa się najróżniejsze fakty, procesy i zjawiska o charakterze

technicznym, organizacyjnym, społecznym lub psychologicznym. Tak bardzo zróżnicowane i niesprecyzowane

pojmowanie innowacji wynika zarówno z niedługiej tradycji badań nad innowacjami, jak i odmienności ujęć

teoretycznych.

Jako pierwszy pojęcie innowacji do światowej literatury ekonomicznej wprowadził J.A. Schumpeter. Twierdził on,

że rozwój gospodarczy jest stymulowany przez innowacje w dynamicznym procesie, w którym nowe technologie

zastępują stare – proces ten nazwał on „twórczą destrukcją” (creative destruction). Jego zdaniem „radykalne”

innowacje prowadzą do wielkich destrukcyjnych zmian, natomiast innowacje „przyrostowe” nieustannie popychają

proces zmian do przodu. Pojęcie innowacji odnosił do pięciu przypadków:16

wprowadzenie do produkcji wyrobów nowych lub też udoskonalenie dotychczas istniejących,

wprowadzenie nowej lub udoskonalonej metody produkcji,

otwarcie nowego rynku,

zastosowanie nowego sposobu sprzedaży lub zakupów,

zastosowanie nowych surowców lub półfabrykatów,

wprowadzenie nowej organizacji produkcji.

Jednocześnie sformułował on tezę, że motywacja oraz zdolność do kreowania, wchłaniania i imitacji innowacji

decyduje o rozwoju przedsiębiorstwa w znacznie większym stopniu, niż kapitał i dlatego stanowi o jego

innowacyjności.

Na bazie definicji J.A. Schumpetera powstało wiele różnych interpretacji tego pojęcia, zarówno w ujęciu szerokim

(sensu largo) lub wąskim (sensu stricto). Innowacje sensu largo określane są jako celowo wprowadzone przez

człowieka lub zaprojektowane przez układy cybernetyczne zmiany, które polegają na zastępowaniu dotychczasowych

stanów rzeczy innymi, ocenianymi dodatkowo w świetle określonych kryteriów w sumie składających się na postęp17

.

Często uważa się również za innowacje wszelkie procesy badań i rozwoju zmierzające do zastosowania i użytkowania

ulepszonych rozwiązań do techniki, technologii i organizacji18

. Jest to rozumienie zbieżne z zamieszczonym

w podręczniku Oslo Manual (międzynarodowym podręczniku metodologicznym badań statystycznych innowacji

zalecanym w krajach OECD i UE), gdzie innowacja jest to wdrożenie nowego lub istotnie ulepszonego produktu

(wyrobu lub usługi), nowego lub istotnie ulepszonego procesu, nowej metody marketingu lub nowej metody organizacji

w zakresie praktyk biznesowych, organizacji miejsca pracy bądź relacji ze środowiskiem zewnętrznym19

.

Na potrzeby polityki naukowo-technicznej, a także dla zachowania porównywalności w czasie z wynikami

dotychczasowych badań statystycznych innowacji w wielu przypadkach użyteczne jest również stosowanie węższego

rozumienia innowacji, w szczególności definicji z drugiego wydania podręcznika Oslo Manual uznającej za innowacje

jedynie tzw. innowacje techniczne, czyli nowe lub istotnie ulepszone produkty i procesy. Sensu stricto innowacje

odnosi się więc do nowości technicznej, która musi być wymyślona, a następnie faktycznie zastosowana. Powoduje to,

że innowacje można ująć jako proces całościowy, składający się z koncepcji teoretycznej, wynalazku technicznego oraz

jego wdrożenia i absorpcji20

.

Konfrontacja różnych definicyjnych ujęć innowacyjności wskazuje na wielość aspektów wpływających na jej

powstanie i rozwój. Natomiast terminologia OECD wskazuje, że na działalność innowacyjną składa się szereg działań

o charakterze naukowym (badawczym), technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym (komercyjnym),

13

J. Wysocki, Innowacje jako warunek rozwoju współczesnych przedsiębiorstw, [w:] Kapitał ludzki – innowacje –

przedsiębiorczość, pod red. P. Niedzielskiego, K. Poznańskiej, K.B. Matusiaka, ZN Uniwersytetu Szczecińskiego,

nr 525, Szczecin 2009, s. 23. 14

Zarządzanie działalnością innowacyjną, pod red. L. Białoń, Placet, Warszawa 2010, s. 17. 15

Ibidem, s. 17-18. 16

J. Schumpeter, Teoria wzrostu gospodarczego, PWN, Warszawa 1960. 17

Z. Pietrasiński, Ogólne i psychologiczne zagadnienia innowacji, PWN, Warszawa 1970, s. 9. 18

A. Pomykalski, Zarządzanie innowacjami, WN PWN, Warszawa 2001, s. 17. 19

Oslo Manual. Guidelines for collecting and interpreting innovation data. Third edition, OECD/Eurostat, Paris 2005,

s. 31. 20

A. Pomykalski, op. cit., s. 17

4

których celem jest opracowanie i wdrożenie nowych lub istotnie ulepszonych produktów i procesów. Część z tych

działań jest innowacyjna sama z siebie, a pozostałe mogą nie zawierać w sobie nowości, ale są niezbędne do

opracowania i wdrożenia innowacji.

Innowacje, a tym samym innowacyjność będąca cechą podmiotów gospodarczych, uznać należy za główny nośnik

konkurencyjności21

. We współczesnej gospodarce nie jest możliwe osiąganie zysków wyższych niż przeciętne

w branży, ani utrzymanie trwałej pozycji lidera na rynku bez zdolności do kreowania innowacji. Zdaniem

W.M. Grudzewskiego, I.K. Hejduk jest to coraz ważniejszy czynnik warunkujący długookresowe powodzenie

ekonomiczne przedsiębiorstw22

.

Trzeba jednak zaznaczyć, że innowacje mogą mieć różne role do spełnienia w tych podmiotach. Można wyróżnić

role wewnętrzne i zewnętrzne23

. Pierwsze z nich wiążą się z:

zapewnieniem wewnętrznej elastyczności funkcjonowania w zmiennych warunkach otoczenia,

integrowaniem pionowych i poziomych procesów realizowanych w przedsiębiorstwie,

umiejętnością adaptowania procesów wewnętrznych do wymagań otoczenia,

umiejętnością uczenia się przedsiębiorstwa i zdolnością kreowania wiedzy.

Tym samym umożliwiają one lepsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa Role zewnętrzne natomiast zapewniają

lepszą pozycję na rynku. Wśród nich należy więc wymienić:

kreowanie i adaptację nowych wartości,

tworzenie i wykorzystywanie okazji rynkowych,

kreowanie warunków dla funkcjonowania innych uczestników rynku,

adaptację do warunków rynkowych kreowanych przez inne podmioty,

kształtowanie silnej pozycji rynkowej.

Można więc stwierdzić, że dla współczesnego przedsiębiorstwa najważniejsza funkcja innowacji dotyczy tzw.

twórczej destrukcji sprowadzającej się do jednoczesnego tworzenia i unicestwiania. Powstaje jednak problem jakie

warunki muszą mieć miejsce aby do tego dochodziło.

Uwarunkowania innowacyjności przedsiębiorstw

Działania przedsiębiorstw innowacyjnych sprowadzają się do umiejętności łączenia trzech zasadniczych elementów:

kreowania nowych pomysłów, finansowania oraz realizacji ich w praktyce. W szerokim ujęciu przedsiębiorstwo

innowacyjne można określić jako zdolne i skłonne do ustawicznego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce

wyników badań naukowych, nowych koncepcji, pomysłów, wynalazków. Tworzy ono, absorbuje i wykorzystuje nowe

produkty czy usługi, a także jest przygotowane do ciągłego adaptowania się do zmian zachodzących w otoczeniu24

.

Patrząc na przedsiębiorstwo innowacyjne w bardziej wymierny sposób, można przyjąć, że jest to organizacja,

która:25

prowadzi w szerokim zakresie prace badawczo-rozwojowe lub dokonuje zakupów nowych produktów czy

technologii,

przeznacza na tę działalność stosunkowo wysokie nakłady finansowe, systematycznie wdraża nowe

rozwiązania naukowo-techniczne,

reprezentuje duży potencjał nowości wyrobów i technologii w wolumenie produkcji i usług,

stale wprowadza innowacje na rynek.

W tym miejscu trzeba jednak zaznaczyć, że przedsiębiorstwa mogą dysponować różnym potencjałem działalności

innowacyjnej, czyli różnym zasobem możliwości, mocy, zdolności innowacyjnych oraz sprawności organizacji w tej

dziedzinie26

. Jak twierdzi H. Brdulak i T. Gołębiowski, sprawność innowacyjna podmiotów gospodarczych jest

współokreślana przez ich wewnętrzną zdolność i umiejętność wprowadzania innowacji, wybór właściwej strategii

innowacji, sprawną organizację procesów innowacyjnych, umiejętność współpracy z przedsiębiorstwami

mikrootoczenia, a także przez liczne uwarunkowania wynikające z mezo- i makrootoczenia tych podmiotów27

. Można

więc stwierdzić, że nasilenie procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwach jest wypadkową wielu uwarunkowań.

Zazwyczaj determinanty innowacyjności przedsiębiorstw dzieli się na egzogeniczne i endogeniczne dostrzegając

różnorodność źródeł, z których one pochodzą. Różni autorzy tych klasyfikacji28

wskazują na szereg czynników

21

W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska, M. Wańtuchowicz, Sustainability w biznesie czyli przedsiębiorstwo

przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji zarządzania, Wyd. POLTEXT, Warszawa 2010, s. 116. 22

W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, Zarządzanie technologiami. Zaawansowane technologie i wyzwanie ich

komercjalizacji, Difin, Warszawa 2008, s. 243. 23

W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska, M. Wańtuchowicz, op. cit., s. 116. 24

A. Knap-Stefaniuk, Innowacje a konkurencyjność przedsiębiorstw, „Zarządzanie zmianami” 2007, nr 6.

25 A.H. Jasiński, Przedsiębiorstwo innowacyjne na rynku, Książka i Wiedza, Warszawa 1992, s. 25.

26 W. Janasz, K. Kozioł-Nadolna, Innowacje w organizacji, PWE, Warszawa 2011, s. 53.

27 H. Brdulak, T. Gołębiowski, Rola innowacyjności w budowaniu przewagi konkurencyjnej, [w:] Wspólna Europa.

Innowacyjność w działalności przedsiębiorstw, pod red. H. Brdulak, T. Gołębiowskiego, Difin, Warszawa 2003, s. 18. 28

Por. A. Pomykalski, Rozwój przedsiębiorstwa poprzez innowacje, [w:] Uwarunkowania konkurencyjności

restrukturyzowanych przedsiębiorstw, pod red. Cz. Glinkowskiego, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 1999,

s. 186; E. Stawasz, Innowacje a mała firma, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999, s. 37; M. Osęka, J. Wipijewski,

5

związanych z bliższym i dalszym otoczeniem podmiotów gospodarczych tworząc szeroką perspektywę podmiotową

i przedmiotową będącą podstawą analizy ich zewnętrznego wpływu na procesy innowacyjne. Jednocześnie dostrzegają

oni również czynniki wewnętrzne głównie odnosząc je do warunków organizacyjnych wpływających na skłonność

pracowników do angażowania się w procesy innowacyjne oraz do warunków sprzyjających kreatywności

zindywidualizowanej lub grupowej mających zwoje źródło w psychologicznym i społecznym wymiarze ich istnienia.

Można zauważyć, że identyfikowaniu uwarunkowań innowacyjności dominuje tendencja do rozpoznania możliwie

największej ich ilości i jednoczesna ograniczona skłonność do szukania jakościowego zróżnicowania ich oddziaływania

na podmioty gospodarcze (szczególnie w przypadku uwarunkowań zewnętrznych), a także sprzężeń wyodrębnionych

czynników pomiędzy sobą. Wskazuje to na obszar użytecznych badań, gdyż wszystkie determinanty innowacyjności

określają wpływ, a także skuteczność instrumentów służących stymulowaniu innowacyjności przedsiębiorstwa.

Zastosowanie analizy behawioralnej do identyfikacji uwarunkowań rozwoju innowacyjności

w przedsiębiorstwach

Jednym ze sposobów mogącym się przyczynić do lepszego rozpoznania uwarunkowań innowacyjności

przedsiębiorstw jest wykorzystanie analizy behawioralnej pozwalającej na zidentyfikowanie jakościowych wymiarów

mechanizmów ukierunkowujących zachowania przedsiębiorstw, mogących się przejawiać zarówno w ich postawie

innowacyjnej, jak również biegunowo przeciwległej – standardowej.

Wychodząc z podstaw behawioryzmu należy uznać zachowanie podmiotu za złożoną sekwencję reakcji na

działające bodźce. Jednak w przypadku przedsiębiorstwa, podobnie jak w przypadku zachowującego się człowieka,

trudno takie mechanistyczne podejście uznać za wystarczające, gdyż nie daje odpowiedzi na pytanie o przyczynę

określonej reakcji na działające na podmiot bodźce. Potrzeba rozpoznania wewnętrznej złożoności mechanizmu

powstawania zachowań, znalazła swoje odzwierciedlenie w badaniach neobehawiorystów29

. Wyodrębnili oni trzecią

grupę zmiennych wyjaśniających zachowanie podmiotu, obok zmiennych niezależnych, czyli bodźców oraz zmiennych

zależnych, czyli reakcji – zmienne pośredniczące30

(rysunek 1).

Rysunek 1.

Mechanizm powstawania reakcji na bodźce

Źródło: Opracowanie własne.

Podobny układ zmiennych można próbować zidentyfikować w przypadku złożonego mechanizmu kreacji

innowacyjnych zachowań przedsiębiorstw będących reakcjami na działające na te podmioty określone bodźce.

Zmienne niezależne jako źródło zewnętrznych uwarunkowań rozwoju innowacyjności

Za zmienne niezależne innowacyjności przedsiębiorstw należy uznać bodźce rozumiane jako „impulsy, powodujące

pozytywne skutki dla danego systemu gospodarczego”31

, które oddziałując „na system powodują jego ruch w kierunku

pożądanym i korzystne zmiany wobec jego otoczenia”32

. W przypadku przedsiębiorstwa, czyli otwartego systemu

dynamicznego funkcjonującego w otoczeniu, bodźce stanowią ukierunkowane, czyli celowe oddziaływanie systemu

regulującego na system realny. Podmioty te bowiem wchodzą w różnego rodzaju interakcje sterowniczo-regulacyjne

z otoczeniem, na którego oddziaływanie generują określone reakcje stanowiące odpowiedź systemu, identyfikowaną

jako jego zachowanie, które zależy od: źródła bodźców, siły oddziaływania bodźców,

czytelności informacji

o bodźcach, charakteru podmiotu, na który bodziec oddziałuje33

.

Innowacyjność przedsiębiorstw. Ekonomiczne i organizacyjne determinanty, PWN, Warszawa 1985, s. 44-45. 29

W. Szewczuk, Psychologia. Zarys podręcznikowy. Tom 1, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1975,

s. 39-43. 30

Za najbardziej reprezentatywnego dla neobehawioryzmu badacza uważa się E.Ch. Tolmana, autora pracy o celowym

zachowaniu zwierząt i człowieka z 1951 r., a także najczęściej przytaczanego modelu zachowań stanowiącego

podstawę badań nad zmiennymi pośredniczącymi dokonywanymi przez innych twórców tego nurtu w kolejnych latach. 31

J. Siedlecki, równowaga a wzrost gospodarczy, WN PWN, Warszawa-Wrocław 2000, s. 28. 32

Ibidem. 33

J. Fryca, Kształtowanie systemów pracy w przedsiębiorstwach, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007, s. 137.

6

Rysunek 2.

Charakterystyki bodźców

Źródło: Opracowanie własne.

Bodźce stanowią czynnik zewnętrzny w stosunku do przedsiębiorstwa, regulujący jego zachowania. Mają charakter

informacyjny oraz różne źródła. Biorąc pod uwagę hierarchiczność systemów, źródłem regulatorów dla

przedsiębiorstwa mogą być systemy wyższego rzędu, czyli rynek oraz Centrum.

Pierwszy z nich oddziałuje na podmioty gospodarujące poprzez mechanizm rynkowy. Kształtuje on stosunki

zachodzące pomiędzy uczestnikami rynku, kryteria ich wyborów dotyczących sposobów, zasad i warunków, na których

dokonywana jest wymiana, a także wynikające z tego postawy obu grup podmiotów, jak również innych uczestników

procesów rynkowych. Można powiedzieć, iż podstawą oddziaływania rynku na podmioty gospodarcze na nim

funkcjonujące jest mechanizm rynkowy określający pole swobody gospodarczej, również w zakresie innowacji.

Rynek nie jest jednak jedynym składnikiem regulacyjnej sfery gospodarowania. Oprócz niego, składnikiem tej sfery

jest przede wszystkim regulacyjna działalność Centrum, czyli działalność państwa oraz instytucji ponadnarodowych

(głównie Unii Europejskiej), która zasadniczo ogranicza pole swobody dla działalności innowacyjnej prowadzonej

przez podmioty gospodarujące wynikające z funkcjonowania rynku. Państwo jako podmiot procesów regulacyjnych

tworzy i zmienia system przepisów prawnych dotyczących działalności gospodarczej, w tym także przepisów

dotyczących praw autorskich, zasad obrotu patentami, czy warunków formalnoprawnych współpracy pomiędzy

różnymi uczestnikami rynku. Prowadzi ono również określoną politykę proinnowacyjną, a także określa zasady

funkcjonowania oraz finansowania działalności publicznej, która stanowić ma wsparcie dla podmiotów uczestniczących

w budowaniu potencjału innowacyjności całej gospodarki. Tego rodzaju działalność państwa jest określana mianem

pozarynkowej regulacyjnej sfery gospodarowania34

, za pomocą której państwo może wpływać zarówno na procesy

materialno-rzeczowe, jak i na rynek. Rola państwa w procesie społeczno-gospodarczym jest niezwykle istotna, tworzy

ono bowiem narzędzia regulacji35

.

Zatem zarówno rynek jak też państwo tworząc regulacyjną sferę gospodarowania, regulują działalność podmiotów

gospodarczych w zakresie ich polityki proinnowacyjnej36

. Bowiem, jak twierdzi J. Kornai, ani sam rynek, ani samo

państwo nie mogą na zasadzie wyłączności kierować nowoczesnym złożonym systemem gospodarczym. Każdy z nich

jest regulatorem funkcjonującym w sposób nie w pełni kompletny, dlatego dla poprawy działania systemu konieczna

jest działalność obu podsystemów37

, stanowiących źródła bodźców dla działalności innowacyjnej przedsiębiorstw. Pod

ich wpływem podmioty te, będąc uczestnikami rynku, konstruują wewnętrzne systemy regulacji generujące określone

reakcje nazywane zachowaniami.

Trzeba również zauważyć, że zachowania przedsiębiorstw są reakcjami na działania podejmowane przez inne

podmioty gospodarcze, z którymi przedsiębiorstwa pozostają w stosunkach wymiany, a także są to reakcje uprzedzające

lub wywołujące te działania38

. Organizacja zachowująca się zawsze występuje w określonych warunkach rynkowych,

a jej zachowania współistnieją z zachowaniami innych organizacji. Zachowania te nie występują więc w próżni, ale

zawsze w określonym kontekście. Podkreślić jednak należy fakt, iż kontekst ów podlega zmianom, bowiem

organizacje gospodarcze, przystosowując swoje zachowania do wymogów otoczenia, jednocześnie, poprzez

zachowania te, go zmieniają39

. Fakt ten można określić jako wzajemny wpływ organizacji i otoczenia, gdzie

oddziaływanie jednego elementu na drugi będzie uzależnione od zachowania tego drugiego i stopnia jego wpływu.

Bodźce są swoistego rodzaju informacją, na podstawie której inicjowane są różnego rodzaju działania

organizacyjne. W warunkach coraz większej zmienności warunków gospodarowania charakteryzuje je więc duża

niepewność, co w przypadku procesów innowacyjnych wydaje się niezwykle istotnym problemem. Przedsiębiorstwa

podejmując działania mające na celu kreację, a potem wdrożenie innowacji zmuszone są bazować na niepełnej

i niepewnej informacji, a co za tym idzie również informacji kosztownej. Sprawia to, że różnie na nie reagują, czyli te

same bodźce powodują różne reakcje przedsiębiorstw, czyli różne ich zachowania, nie zawsze innowacyjne. Przyczyn

tego stanu rzeczy należy poszukiwać w różnej konfiguracji zmiennych pośredniczących.

34

W. Wrzosek, Funkcjonowanie rynku, PWE, Warszawa 2002, s. 18. 35

J. Kramer, Rynek jako przedmiot badań, AE im. K. Adamieckiego, Katowice 1995, s. 22. 36

S. Dulski, System podmiotowy gospodarki. Centralizacja-decentralizacja? PWE, Warszawa 1986, s. 136. 37

J. Kornai, Anti-Equilibrium. Teoria systemów gospodarczych. Kierunki badań, PWN, Warszawa 1977, s. 439. 38

Zachowania podmiotów rynkowych, pod red. J. Kramer. PWE, Warszawa 1999, s. 187. 39

W. Otta, Teoria przedsiębiorstwa a przejście do gospodarki rynkowej. Aspekty metodologiczne, „Ekonomista”, 1996,

nr 1, s. 10.

7

Zmienne pośredniczące jako źródło wewnętrznych uwarunkowań rozwoju innowacyjności

Poziom innowacyjności przedsiębiorstwa jest funkcją wewnętrznego porządku funkcjonalnego będącego efektem

oddziaływania regulatorów zewnętrznych. Podmioty te tworzą specyficzne dla siebie warunki w określony sposób

odczytując bodźce. To jednak, czy warunki te sprzyjać będą innowacyjności, a zatem doprowadzą do reakcji pod

postacią zachowań innowacyjnych determinowane jest wieloma czynnikami o charakterze jakościowym. By je

rozpoznać warto posłużyć się sekwencją procesu innowacyjnego zaproponowaną przez T. Bal-Woźniak40

w postaci:

świadomości, gotowości, umiejętności i możliwości (rysunek 3). Stanowi ona modyfikację znanej formuły

innowacyjnej W–M–Ch (wiedzieć–móc–chcieć)41 przedstawianą przez autorkę jako W–Ch–U–P (wiedzieć–chcieć–

umieć–potrafić).

Rysunek 3.

Charakterystyki zmiennych pośredniczących

Źródło: Opracowanie własne na podstawie T. Bal-Woźniak, Innowacyjność w ujęciu podmiotowym. Uwarunkowania

instytucjonalne, PWE, Warszawa 2012, s. 95.

Analiza każdego z komponentów innowacyjności powinna być odnoszona do różnego poziomu upodmiotowienia

zachowań w przedsiębiorstwie, a zatem do jednostek (pracowników/menedżerów/właścicieli), grup oraz całego systemu

organizacyjnego. Zachowania tego ostatniego nie są bowiem prostą sumą zachowań uczestników organizacji, ale

pozwalają na identyfikowanie specyficznych tylko dla tego poziomu analizy uwarunkowań decydujących o synergii.

Czynniki z grupy pierwszej – typu „Wiedzieć” – związane są ze świadomością towarzyszącą procesom

innowacyjnym. Na poziomie jednostek i grup jest stanem psychicznym, dzięki któremu ludzie zdają sobie sprawę ze

zjawisk wewnątrzorganizacyjnych oraz zjawisk zachodzących w środowisku zewnętrznym jednocześnie mogąc na nie

reagować. Można więc powiedzieć, że element ten odnosi się do umiejętności odczytywania sytuacji wymagającej

reakcji42

. Analizując ten problem na poziomie całego systemu organizacyjnego, odnosić się on będzie do wrażliwości

receptorów tego systemu, których konfiguracja pozwala lub nie na zainicjowanie procesów innowacyjnych.

Świadomość potrzeb innowacyjnych jest więc elementem przesądzającym o dostrzeganiu w sytuacji sygnalizowanej

przez bodźce innowacyjnego charakteru. W tym miejscu warto zaznaczyć, że innowacjom można przypisać różne

miejsca, w których zostają zainicjowane, pomysły, który stały się inspiracją, a także przyczyny wywołujące to

zjawisko43

. W każdym przypadku źródła innowacji wymagają odpowiedniego progu świadomości leżącego u podstaw

wiedzy o potrzebie, konieczności lub szansie podjęcia inicjatyw mających na celu kreację i wdrożenie innowacji.

Niektóre innowacje biorą się z przebłysku geniuszu. Jednak większość z nich, szczególnie tych najbardziej udanych,

jest efektem świadomego i zamierzonego poszukiwania określonych możliwości, które występują tylko w kilku

sytuacjach. Według P.F. Druckera systematyczna innowacja polega na celowym i zorganizowanym poszukiwaniu

zmian i na systematycznej analizie okazji do innowacji, którą taka zmiana mogłaby umożliwić. Wyróżnił on siedem

głównych źródeł okazji do innowacji. Trzy z nich związane są ze społecznym i intelektualnym otoczeniem, natomiast

pozostałe cztery związane są silnie z środowiskiem wewnętrznym przedsiębiorstwa. Są to:44

niespodziewane zdarzenie, w tym również niespodziewane sukcesy lub porażki,

sprzeczność i rozdźwięk rozumiane jako wykorzystywanie w odmienny, nowatorski sposób dotychczasowych

technologii (kojarzonych w sposób tradycyjny), a także eliminowanie niedostosowania poszczególnych

czynności w procesach pracy,

wymogi procesu oraz konieczność wprowadzania wynalazków w różnych dziedzinach, a nie tylko w tej, dla

której tworzona była innowacja,

zmiany rynku lub branży pozwalające na długotrwałe i niezagrożone działania,

zmiany demograficzne możliwe do przewidzenia (wraz ze wzrostem społeczeństwa zmieniają się potrzeby

społeczne i indywidualne),

zmiany w sposobie myślenia,

nowa wiedza pozwalająca na tworzenie innowacji przełomowych.

40

T. Bal-Woźniak, Innowacyjność w ujęciu podmiotowym. Uwarunkowania instytucjonalne, PWE, Warszawa 2012,

s. 95 i dalsze. 41

M. Zajączkowski, Podstawy innowacji i ochrony własności intelektualnej, Economicus, Szczecin 2003, s. 42-45. 42

T. Bal-Woźniak, op. cit., s. 95-96. 43

W. Janasz, K. Kozioł-Nadolna, op. cit., s. 34. 44

P.F. Drucker, Dyscyplina w podejściu do innowacji, „Harward Bussines Review Polska” 2004, nr 11, s. 100-107,

8

Każde z wymienionych źródeł pozostaje jednak bezużyteczne w sytuacji braku gotowości do podjęcia działania

przez przedsiębiorstwo i jego uczestników. Gotowość podejmowania działania stanowi wyznacznik grupy czynników

typu „Chcieć” stanowiących uwarunkowania innowacyjności wynikające ze świadomości ważność określonego

problemu (jako skutek oddziaływania czynników grupy pierwszej). Oznacza ona zdecydowanie na coś, chęć,

skłonność45

.

Gotowość angażowania się uczestników organizacji, zarówno zindywidualizowanego jak i grupowego, niewątpliwie

zależy od poziomu ich zmotywowania do podejmowania aktywności w zakresie poszukiwania i urzeczywistniania

innowacji w przedsiębiorstwie. Zasadniczo wymienić należy dwie grupy przesłanek, które kształtują ostatecznie jego

zachowania: motywację wewnętrzną i motywację zewnętrzną46

. Pierwszą z nich można scharakteryzować dwoma

zagadnieniami, wywodzącymi się ze struktury osobowościowej:

oczekiwaniami jednostki w stosunku do użyteczności wyniku osiągniętego poprzez realizację podjętych

działań,

przekonaniem jednostki co do możliwości realizacji podjętych działań, czyli oceną prawdopodobieństwa

osiągnięcia zakładanego wyniku.

W przypadku motywacji zewnętrznej natomiast należy zwrócić uwagę na działania zespołu bodźców, do których –

w tym zagadnieniu – zalicza się wszystkie oddziaływania, które nadają określonym celom społecznym wartość

gratyfikacyjną. Sama natomiast konstrukcja bodźców dopuszczonych do kształtowania postaw innowacyjnych

pracowników i ich zespołów wynika zaś, w głównej mierze, z zasad przyjętych systemem motywacyjnym konkretnego

przedsiębiorstwa. Proinnowacyjne motywowanie wymaga zastosowania zarówno ekonomicznych, jak

i pozaekonomicznych instrumentów motywacyjnych, a wśród nich:47

systemowe podejście do motywowania pracowników innowacyjnych,

motywowanie mające na celu budowanie zaangażowania,

kształtowanie poziomu wynagrodzeń na stosunkowo wysokim poziomie, konkurencyjnym w ujęciu

regionalnym,

wynagradzanie za efekty,

wykorzystywanie w szerokim zakresie zróżnicowanych instrumentów niematerialnych, dostosowanych do

oczekiwań benefitów i łączenie ich z instrumentami materialnymi,

elastyczność systemów wynagrodzeń.

Jednak analiza literatury przedmiotu dotycząca czynników motywujących do zachowań innowacyjnych

pracowników wykracza poza kwestie stricte związane z motywowaniem i skłania do zaakcentowania roli

zaangażowania organizacyjnego. Badania empiryczne48

wskazują na związek pomiędzy innowacyjnością pracowników

a ich silną identyfikacją z organizacją wyrażającą się afektywnym zaangażowaniem oraz negatywny związek

z zaangażowaniem kalkulatywnym. Kształtowanie więc poczucia przynależności i lojalności pracowników stanowi

ważny element stymulowania gotowości pracowników do angażowania się w procesy innowacyjne.

Na poziomie organizacyjnym główną funkcję w zakresie stymulowania gotowości do innowacyjności pełni kultura

organizacyjna będąca źródłem „twórczego klimatu” dla innowacji, kształtującego postawy pracowników wobec nich.

Jak wskazują badania empiryczne, powinna ona być zorientowana na:49

tworzenie klimatu sprzyjającego zmianom,

pogłębianie wiedzy i umiejętności,

rozwijanie tolerancji dla ryzyka i niepewności,

umacnianie szacunku wobec postaw nonkonformistycznych,

budowanie atmosfery szacunku dla innowatorów.

Największe znaczenie w przebiegu procesu innowacyjnego przypisuje się czynnikom typu „Umieć”, związanym

z pewną biegłością prowadzenia działalności innowacyjnej. Umiejętność szybkiego reagowania na zmiany zachodzące

w otoczeniu poprzez tworzenie i wdrażanie innowacji w poszczególnych obszarach funkcjonalnych przedsiębiorstwa

stały się wyzwaniem, któremu nie łatwo podołać. Niezbędne jest ciągłe uczenie się organizacji, tworzenie

i wykorzystywanie wiedzy, traktowanej jako jedna z funkcji biznesowych. Głównym atutem współczesnego

przedsiębiorstwa aspirującego do miana innowacyjnego, są więc kompetencje pracowników, szczególnie ich zdolności

rozwojowe, zdolność uczenia się, kreatywność, a także zdolności prognozowania, reagowania i wytwarzania50

.

Określone zdolności jakimi pracownicy powinni się wykazywać zależą od sytuacji. Na przykład zdolność

reagowania w kierunku zmian między rynkiem i zarządzaniem (innowacje produktowe) lub między organizacją

i działaniem (innowacje organizacyjne) wymagają łączenia zdolności rozwojowych w zakresie rozwoju rynku i strategii

zarządzania ze zdolnościami uczenia się w zakresie zmian organizacyjnych i operacyjnych. Łącząc zdolności uczenia

się w zakresie organizacyjnych i operacyjnych zmian z kreatywnością w zakresie wiedzy i systematycznego myślenia,

45

T. Bal-Woźniak, op. cit., s. 97. 46

J. Reykowski, Teoria motywacji a zarządzanie, PWE, Warszawa 1975, s. 131. 47

B. Sajkiewicz, A. Woźniakowski, Proinnowacyjne wynagradzanie – badania IPiSS, „Zarządzanie zasobami ludzkimi” 2009, nr 2,

s. 49-50. 48

M.H. Jafri, Organizational commitment and employee’s innovative behaviour, „Journal of Management Research”

2010, Vol. 10, No. 1. 49

A. Knap-Stefaniuk, Innowacyjność a konkurencyjność przedsiębiorstw, „Zarządzanie zmianami” 2007, nr 6. 50

J. Baruk, Zarządzanie wiedzą i innowacjami, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 170-171.

9

pracownicy wykazują zdolność tworzenia wiedzy i innowacji produktowych itd. Jednak wszystkie przytoczone

zdolności powinny mieć swoje źródło w odpowiednich kompetencjach pracowników.

W tym miejscu należy zaznaczyć, że pożądana cecha pracowników – innowacyjność, ma swoją podstawę i stanowi

warunek jej rozwoju w wysokim poziomie kwalifikacji zawodowych51

, albo ujmując problem z szerszej perspektywy,

odpowiednich kompetencji. Obejmują one całokształt trwałych właściwości człowieka, które pozwalają osiągać

ponadprzeciętne efekty pracy52

. Zdaniem A. Sajkiewicz składają się na nie: wiedza, umiejętności, doświadczenie,

predyspozycje, aspiracje, postawy, mobilność edukacyjna, poczucie odpowiedzialności oraz potencjał innowacyjny,

w tym jego kreatywność53

. Zwraca ona uwagę na konieczność rozwijania kompetencji, które dezaktualizują się

z czasem więc powinny być rozwijane w procesie organizacyjnego uczenia się.

Inną ważną determinantą innowacyjności, podkreślaną przez wielu autorów, jest kreatywność człowieka. Jej

znaczenie dla innowacji podkreśla m.in. J. Baruk. Uważa on, że bez kreatywności nie byłoby innowacji54

. O ile bowiem

kreatywność dotyczy tworzenia pomysłów, o tyle innowacja obejmuje wprowadzanie ich w życie, czyli zastosowanie

innowacyjnych rozwiązań w praktyce55

.

Myślenie kreatywne jest ściśle powiązane z nowatorstwem. Jako proces umysłowy pociągający za sobą

powstawanie nowych idei, koncepcji, lub nowych skojarzeń, powiązań z istniejącymi już ideami i koncepcjami jest tym

rodzajem kompetencji pracowników, na których innowacyjnym przedsiębiorstwom powinno najbardziej zależeć.

Kreatywność to motor postępu, który:56

zależy od kontekstu w jakim się ujawnia,

jest kategorią subiektywną,

jest mierzony rezultatem działalności jednostki, grupy lub całej organizacji,

jest zewnętrzną manifestacją twórczych myśli jednostki,

jest źródłem postępu i przedsiębiorczości mającym swoje korzenie w kompetencjach człowieka, a szczególnie

w jego doświadczeniu.

Przedsiębiorstwa aby dysponować postulowanymi umiejętnościami stanowiącymi warunek ich innowacyjności

powinny również zwrócić uwagą na stymulowanie procesów uczenia nie tylko w wymiarze indywidualnym lecz

również organizacyjnym. Analizując procesy uczenia się w kontekście uwarunkowań behawioralnych warto zwrócić

uwagę na to, że podmioty gospodarcze zapamiętują różnorodne związki pomiędzy swoimi zachowaniami a zmianami

jakie one wywołują w otoczeniu, czyli uczą się. Wraz z upływem czasu, można zauważyć wśród przedsiębiorstw

powielanie reakcji, którym towarzyszą wzmocnienia pozytywne, czyli nagrody oraz unikanie przez nie zachowań, po

których mogą pojawić się wzmocnienia negatywne, czyli kary57

. Ich zachowania są zatem wypadkową skumulowanych

doświadczeń w uczeniu się reagowania na otoczenie oraz bieżącej konfiguracji docierających do nich bodźców58

.

Ostatnim elementem, na który warto jest zwrócić uwagę jest grupa czynników typu „Potrafić”, odnosząca się do

możliwości urzeczywistniania innowacji w przedsiębiorstwie. Przenosi ona ciężar na organizacyjny poziom analizy

behawioralnej. Można wyodrębnić wiele warunków niezbędnych do zaistnienia innowacji. Wśród nich wymienia się:

warunki finansowe, techniczne, organizacyjne, systemowe i inne59

. Wielu autorów zwraca uwagę na kwestie powiązań

sfery społecznej przedsiębiorstwa ze sferą techniczno-organizacyjną, która także ma ogromne znaczenie dla przebiegu

procesów innowacyjnych oraz jakości samych innowacji. M. Dworczyk i R. Szalsa poszukując uwarunkowań

innowacyjności wskazują m.in. na:60

zapewnienie potencjału technicznego związanego z projektowaniem i prototypowaniem,

zapewnienie środków finansowych na działalność innowacyjną i sprawne nimi gospodarowanie,

zapewnienie dostępu do bazy badawczo-rozwojowej,

pomoc organizacyjna w zakresie wdrażania projektów innowacyjnych.

Natomiast na poziomie jednostek i grup warto zwrócić uwagę na poziom uprawnień charakterystycznych dla

poszczególnych stanowisk i zespołów stanowiące istotny czynnik wyznaczający pole swobody dla aktywności

innowacyjnej.

51

Cz. Sikorski, Ludzie nowej organizacji. Wzory kultury organizacyjnej wysokiej tolerancji niepewności, Wyd.

Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1998, s. 34. 52

A. Pocztowski, Zarządzanie zasobami ludzkimi. Strategie – procesy – metody, PWE, Warszawa 2003, s. 153. 53

A Sajkiewicz, Jakość zasobów pracy, Poltext, Warszawa 2002, s. 90. 54

J. Baruk, op.cit., s. 90. 55

„Kreatywność jest myśleniem rozbieżnym, jest procesem tworzenia pomysłów, nie ukierunkowanym żadnym

modelem. Natomiast innowacja jest myśleniem zbieżnym, polegającym na selekcji, doskonaleniu, uszczegóławianiu

i krytycznym wdrażaniu wybranych pomysłów do codziennej praktyki.” Zob. J. Baruk, op. cit., s. 90. 56

J. Baruk, op. cit., s. 90-91. 57

Behawioryści posługują się raczej terminami: wzmocnienie pozytywne i negatywne niż: nagroda i kara. Twierdzą

oni, że używane w naukach społecznych pojęcia wzmocnienia pozytywnego i negatywnego, nagrody czy kary mają

znacznie szerszy zakres niż w języku potocznym. 58

Współczesne koncepcje zarządzania, pod red. A. K. Koźmińskiego. PWN, Warszawa 1985, s. 41. 59

T. Bal-Woźniak, op. cit., s. 98. 60

M. Dworczyk, R. Szalsa, Zarządzanie innowacjami. Wpływ innowacji na wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw,

Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001, s. 177-180.

10

Zachowania innowacyjne w przedsiębiorstwie jako zmienne zależne

Za zmienne zależne należy uznać zachowania rozumiane jako zewnętrzny obraz działań przedsiębiorstwa, będących

reakcjami na bodźce61

. Trzeba jednak zaznaczyć, że reakcje te mogą wyrażać się ruchem lub bezruchem, wobec czego

zaniechanie działania można również określić mianem zachowania się62

.

Należy też zauważyć, iż zachowania organizacyjne poszczególnych podmiotów gospodarczych są identyfikatorami

konkretnych decyzji podejmowanych przez te podmioty. Dając określoną wiedzę na ten temat są jednocześnie bogatym

źródłem użytecznych informacji o akceptowanych sposobach działań na rynku. Rynek można określić mianem

weryfikatora skuteczności działań podmiotów gospodarczych, bowiem to on wskazuje na organizacje, które mają

szansę działania w długim okresie oraz piętnuje te, które nie wypracowały skutecznych sposobów postępowania

i szansy na dalszą działalność już nie mają. Organizacja podejmując określone decyzje musi więc liczyć się z opinią

wydawaną przez podmioty ją otaczające. Jest to konieczne z uwagi na to, iż niewiele podmiotów gospodarczych może

pozwolić sobie na pełną swobodę decyzyjną, większość z nich podejmując działania w określonej sytuacji rynkowej,

dla własnego bezpieczeństwa (przeżycia w długim okresie), musi brać pod uwagę to, jak na ich aktywność zareaguje

otoczenie i czy pozwoli im dalej funkcjonować uznając, że są podmiotami, których obecność na rynku jest pożądana.

Zachowanie jest więc reakcją na bodziec lub bodźce. Ten sam bodziec nie zawsze jednak wywołuje jednakowe

reakcje. Zachowanie jest bowiem adekwatne do sytuacji, tak więc nawet w bardzo podobnych sytuacjach reakcje

podmiotów mogą znacznie się od siebie różnić63

. Wpływ na to może mieć charakter podmiotu, do którego kierowany

jest bodziec lub nieczytelność dla niego informacji o danym bodźcu, a w konsekwencji inna reakcja na niego niż

oczekiwana64

. Dlatego określony bodziec w jednych organizacjach jest powodem do podejmowania określonej

aktywności, w innych natomiast nie. Jednocześnie, jeżeli nawet organizacja wykaże aktywność, wcale nie oznacza to, iż

będzie ona identyczna jak w innej organizacji, na którą taki sam bodziec oddziaływał.

Obserwowane na rynku zachowania przedsiębiorstw, które podlegają silnej presji innowacyjności, a więc

bodźcowaniu w kierunku innowacyjności, strukturalizują się w postaci zachowań wspierających kreatywność oraz

uczenie się, wychodzenie poza utarte schematy lub przeciwnie, określić je można mianem zrutynizowanych, zgodnych

z przyjętymi normami oraz związanych z biernymi postawami rynkowymi w obliczu analizowanej presji. Pierwsze

z nich można nazwać zachowaniami innowacyjnymi, drugie – zachowaniami standardowymi (rysunek 4).

Rysunek 4.

Charakterystyki reakcji

Źródło: Opracowanie własne.

Rzeczywiste zachowania poszczególnych przedsiębiorstw zawierają się pomiędzy zaproponowanymi ekstremami

stanowiąc continuum.

Synteza behawioralnych uwarunkowań rozwoju innowacyjności w przedsiębiorstwach

Próbując syntetyzować rozważania na temat behawioralnych uwarunkowań innowacyjności przedsiębiorstw należy

wskazać na różne obszary, których uwarunkowania te mogą dotyczyć. Biorąc za punkt wyjścia analizę behawioralną

pozwalającą na systematykę mechanizmu kreowania zachowań należy wyodrębnić: zmienne niezależne, czyli bodźce,

zmienne pośredniczące oraz zmienne zależne, czyli zachowania. W ramach każdej grupy zmiennych można

zidentyfikować zespół uwarunkowań natury jakościowej istotnie wpływający na ostateczny kształt obserwowanych na

rynku zachowań przedsiębiorstw, strukturalizujących się pomiędzy ekstremami, jakie stanowią zachowania

innowacyjne i zachowania standardowe. Zależności te zaprezentowano na rysunku 5.

61

J. Fryca, B. Majecka, Zachowania organizacyjne przedsiębiorstw w warunkach nieefektywności rynku,

[w:] Nieefektywność rynku. Teoria i praktyka, pod red. T. Kamińskiej i T. Kątowskiego, Wyd. Uniwersytetu

Gdańskiego, Gdańsk 2003, s. 68- 69. 62

W. Flakiewicz, J. Oleński, Cybernetyka ekonomiczna, PWE, Warszawa 1989, s. 25. 63

J. Kozielecki, Psychologiczna teoria decyzji, PWN, Warszawa 1975, s. 271. 64

B. Majecka, op. cit., s. 41.

11

Rysunek 5.

Mechanizm powstawania reakcji na bodźce

Źródło: Opracowanie własne.

W przypadku zmiennych niezależnych uwarunkowania behawioralne sprowadzić należy do jakościowego

zróżnicowania bodźców oraz mechanizmów ich odczytywania przez przedsiębiorstwo. W przypadku zmiennych

pośredniczących uwarunkowania te stanowić będą obszar zróżnicowanych oddziaływań wewnętrznych stanowiący

potencjał reakcji przedsiębiorstwa na oddziałujące na niego bodźce, będący funkcją świadomości szansy podjęcia

działań innowacyjnych, gotowości do takich działań, umiejętności niezbędnych do sprawnego ich przeprowadzenia

oraz możliwości w tym zakresie. Zmienne niezależne natomiast stanowią rzeczywistą reakcję na bodźce oddziałujące

na przedsiębiorstwo w celu wywołania postaw innowacyjnych. Ich istota, czyli uzewnętrznianie się na rynku stanowi

obszar zróżnicowanych interpretacji podmiotów otoczenia warunkowanych wieloma zmiennymi indywidualizującymi

te interpretacje.

Wnioski

Uwarunkowania behawioralne procesów innowacyjnych określają wpływ, czyli kierunek i siłę oraz skuteczność

instrumentów pobudzającą działalność innowacyjną przedsiębiorstw. To jednak w jaki sposób praktycznie

odzwierciedlą się one w ich działalności uzależnione jest od umiejętności systemowego podejścia do zarządzania tą

sferą oraz wrażliwości na jakościowe aspekty związane z innowacyjnością, zarówno w wymiarze indywidualnym,

grupowym, jak i organizacyjnym. Innowacyjność współczesnych przedsiębiorstw wymaga więc wszechstronnej wiedzy

dotyczącej zasad rządzących przebiegiem procesów innowacyjnych.

Stanowi ona punkt wyjścia dla poszukiwania skutecznych sposobów stymulowania innowacyjności. Każde bowiem

działanie, nie mające poparcia w kompleksowej wiedzy w tym zakresie, może zakończyć się nieprzewidywanymi

wcześniej konsekwencjami. Wynikać one mogą z selektywnego traktowania problematyki, a co za tym idzie

niedoceniania wzajemnych sprzężeń jakie mają miejsce pomiędzy poszczególnymi zmiennymi.

W procesach innowacyjnych szczególna złożoność dotyczy zmiennych pośredniczących, czyli tych uwarunkowań,

które jakościowo różnicują zjawisko innowacji w układzie bodziec-reakcja. Sprawiają one, że zachowania

przedsiębiorstw pod wpływem oddziaływania na nie nawet tych samych bodźców istotnie różnicują się. Niewłaściwym

w tym kontekście jest stosunkowo powszechne wśród praktyków zarządzania myślenie, że rozwój innowacyjności

wymaga li i jedynie zmiany bodźców, przez co rozumieją oni potrzebę intensyfikacji wsparcia ze strony państwa lub

zmianę warunków rynkowych na bardziej sprzyjające innowacjom. Tak naprawdę jednak postulowane zmiany (bardziej

sprzyjające warunki dla innowacyjności) mają szansę nie odnieść pozytywnego efektu ze względu na znacznie bardziej

złożony mechanizm, który ostatecznie decyduje o sposobie reakcji przedsiębiorstwa na zaistniałe bodźce przejawiający

się innowacyjnymi lub standardowymi ich zachowaniami.

Literatura

Ackoff R.L. , O system pojęć systemowych, „Prakseologia” 1973, nr 2.

Bal-Woźniak T., Innowacyjność w ujęciu podmiotowym. Uwarunkowania instytucjonalne, PWE, Warszawa 2012.

Baruk J., Zarządzanie wiedzą i innowacjami, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2006.

Brdulak H., Gołębiowski T., Rola innowacyjności w budowaniu przewagi konkurencyjnej, [w:] Wspólna Europa.

Innowacyjność w działalności przedsiębiorstw, pod red. H. Brdulak, T. Gołębiowskiego, Difin, Warszawa 2003, s. 18.

Drucker P.F., Dyscyplina w podejściu do innowacji, „Harward Bussines Review Polska” 2004, nr 11,

Dulski S., System podmiotowy gospodarki. Centralizacja-decentralizacja? PWE, Warszawa 1986.

Dworczyk M., Szalsa R., Zarządzanie innowacjami. Wpływ innowacji na wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw,

12

Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001.

Flakiewicz W., Oleński J., Cybernetyka ekonomiczna, PWE, Warszawa 1989.

Fryca J. , Majecka B. , Zachowania organizacyjne przedsiębiorstw w warunkach nieefektywności rynku,

[w:] Nieefektywność rynku. Teoria i praktyka, pod red. T. Kamińskiej i T. Kątowskiego, Wyd. Uniwersytetu

Gdańskiego, Gdańsk 2003.

Fryca J., Kształtowanie systemów pracy w przedsiębiorstwach, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007.

Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Sankowska A., Wańtuchowicz M., Sustainability w biznesie czyli przedsiębiorstwo

przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji zarządzania, Wyd. POLTEXT, Warszawa 2010.

Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Zarządzanie technologiami. Zaawansowane technologie i wyzwanie ich

komercjalizacji, Difin, Warszawa 2008.

Jafri M.H., Organizational commitment and employee’s innovative behaviour, „Journal of Management Research”

2010, Vol. 10, No. 1.

Janasz W. , Kozioł-Nadolna K. , Innowacje w organizacji, PWE, Warszawa 2011, s. 53.

Jansen F., The age of innovation, Prentice Hall, London 2000.

Jasiński A.H., Przedsiębiorstwo innowacyjne na rynku, Książka i Wiedza, Warszawa 1992, s. 25.

Knap-Stefaniuk A., Innowacje a konkurencyjność przedsiębiorstw, „Zarządzanie zmianami” 2007, nr 6.

Knap-Stefaniuk A., Innowacyjność a konkurencyjność przedsiębiorstw, „Zarządzanie zmianami” 2007.

Komorowski J., Cele przedsiębiorstwa a rozwój gospodarczy. Ujęcie behawioralne, Oficyna Wydawnicza, Szkoła

Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2012.

Kornai J., Anti-Equilibrium. Teoria systemów gospodarczych. Kierunki badań, PWN, Warszawa 1977.

Kozielecki J., Psychologiczna teoria decyzji, PWN, Warszawa 1975.

Kramer J., Rynek jako przedmiot badań, AE im. K. Adamieckiego, Katowice 1995.

Majecka B., Zachowania organizacyjne przedsiębiorstw, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002.

Moczydłowska J.M., Przedsiębiorczość – perspektywa behawioralna, [w:] Behawioralne determinanty rozwoju

przedsiębiorczości w Polsce. Behawioralny wymiar przedsiębiorczości, pod red. P. Kulawczuka i A. Poszewieckiego,

Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2010.

Osęka M., Wipijewski J., Innowacyjność przedsiębiorstw. Ekonomiczne i organizacyjne determinanty, PWN, Warszawa

1985.

Oslo Manual. Guidelines for collecting and interpreting innovation data. Third edition, OECD/Eurostat, Paris 2005.

Pietrasiński Z., Ogólne i psychologiczne zagadnienia innowacji, PWN, Warszawa 1970.

Pocztowski A., Zarządzanie zasobami ludzkimi. Strategie – procesy – metody, PWE, Warszawa 2003.

Pomykalski A., Zarządzanie innowacjami, WN PWN, Warszawa 2001.

Pomykalski A., Rozwój przedsiębiorstwa poprzez innowacje, [w:] Uwarunkowania konkurencyjności

restrukturyzowanych przedsiębiorstw, pod red. Cz. Glinkowskiego, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 1999.

Pszczołowski T., Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. PAN,

Wrocław 1978.

Reykowski J., Teoria motywacji a zarządzanie, PWE, Warszawa 1975.

Sajkiewicz A., Jakość zasobów pracy, Poltext, Warszawa 2002.

Sajkiewicz A., Woźniakowski A., Proinnowacyjne wynagradzanie – badania IPiSS, „Zarządzanie zasobami ludzkimi”

2009, nr 2.

Schumpeter J., Teoria wzrostu gospodarczego, PWN, Warszawa 1960.

Siedlecki J., równowaga a wzrost gospodarczy, WN PWN, Warszawa-Wrocław 2000.

Sikorski Cz., Ludzie nowej organizacji. Wzory kultury organizacyjnej wysokiej tolerancji niepewności, Wyd.

Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1998.

Simons R., Levers of control: how managers use innovative control systems to drive strategic renewal, Harvard

Business School Press, Boston 1995.

Słownik psychologiczny, pod red. W. Szewczuka, Wyd. Psychologiczne, Warszawa 1985.

Solek A., Ekonomia behawioralna a ekonomia neoklasyczna, ZN PTE, nr 8, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

Oddział w Krakowie, Kraków 2010.

Stawasz E., Innowacje a mała firma, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999.

Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1972.

Szewczuk W., Psychologia. Zarys podręcznikowy. Tom 1, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1975.

W. Otta, Teoria przedsiębiorstwa a przejście do gospodarki rynkowej. Aspekty metodologiczne, „Ekonomista” 1996,

nr 1.

Wrzosek W., Funkcjonowanie rynku, PWE, Warszawa 2002.

Współczesne koncepcje zarządzania, pod red. A. K. Koźmińskiego. PWN, Warszawa 1985.

Wysocki J., Innowacje jako warunek rozwoju współczesnych przedsiębiorstw, [w:] Kapitał ludzki – innowacje –

przedsiębiorczość, pod red. P. Niedzielskiego, K. Poznańskiej, K.B. Matusiaka, ZN Uniwersytetu Szczecińskiego,

nr 525, Szczecin 2009.

Zachowania podmiotów rynkowych, pod red. J. Kramer. PWE, Warszawa 1999.

Zajączkowski M., Podstawy innowacji i ochrony własności intelektualnej, Economicus, Szczecin 2003.

Zarządzanie działalnością innowacyjną, pod red. L. Białoń, Placet, Warszawa 2010.