Studija Ranjivosti Prostora HBŽ Nacrt Tekst

7/24/2019 Studija Ranjivosti Prostora HB Nacrt Tekst

1/124

STUDIJA RANJIVOSTI PROSTORA- HERCEGBOSANSKA UPANIJA-

(NACRT)


2/124

URBANISTIKI ZAVOD REPUBLIKE SRPSKE, a. d. BANJA LUKA

.R. 5710100000026157 kod Komercijalna Banka a.d.; .R. 5510010001239204 kod NovaBanjaluka Banka a.d.; Osnovni sud Banja Luka, registarski uloak 134500, MB. 1101790;Djelatnost 74.200; PIB 401013220009; JIB 4401013220009; Upisani ulog 2.128.077 KM

Ul. Save Mrkalja 16, 78000 Banja Luka; tel: +387 51 21 66 14; faks: +387 51 21 65 57;e-mail: [email protected], www.iu-rs.com

2

NARUILAC HERCEGBOSANSKA UPANIJA

PROJEKAT STUDIJA RANJIVOSTI PROSTORAHERCEGBOSANSKE UPANIJE

LOKACIJA HERCEGBOSANSKA UPANIJA(Opine Livno, Tomislavgrad, Kupres, Glamo,

Grahovo, Drvar)

RADNI TIM Jasna Talovi, prof. biologijeSvjetlana Kodo, prof. geografijemr Branislav Bjeli, dipl. prost. planerMile Vujai, dipl. in. geolog.Rade Peji, in. elektr.mr Risto Stjepanovi, dipl. in. Gra.Darko Jovani, dipl. in. um.

Dobrila Tasovac, dipl. in. polj.Dragana Pai, dipl. in. saobraajaGoran Pai, dipl. in. ma.Slavica Popovi, dipl. ekonom.Slavica Patar, dipl. in. el.Tanja Tali, arh-gra.tehniar

TEHNIKIRUKOVODILAC

Brankica Milojevi

Direktor

__________________mr BORISLAV BIJELI


3/124




3

SADRAJ

1. UVOD

1.1. Ciljevi izrade studije1.2. Metodologija izrade studije1.3. Izvori informacija i podataka

2. OSNOVNI PODACI O PREDMETNOM PROSTORU

2.1. Geografski poloaj2.2. Administrativna podjela2.3. Stanovnitvo2.4. Saobraaj i povezanost saobraajnih sistema

u irem okruenju

3. PRIRODNE I DRUGE KARAKTERISTIKE PODRUJAHERCEGBOSANSKE UPANIJE

3.1Prirodne karakteristike3.1.1. Geomorfoloke karakteristike3.1.2. Hidrologija3.1.3. Klimatske karakteristike3.1.4. Geologija3.1.5. Hidrogeoloke karakteristike3.1.6. Ininjerskogeoloke karakteristike3.1.7. Seizmologija i tektonika3.1.8. Bioloke karakteristike

3.1.9. Pedoloke karakteristike3.1.10. ume i umska zemljita3.1.11. Zatiena prirodna podruja i podruja

posebne namjene3.2.Kulturno istorijsko nasljee3.3. Urbani sistemi3.4. Pritisci na okoli3.5. Analiza postojeeg stanja ivotne sredine

(voda, vazduh, zemljite)

4.ANALIZA MOGUIH OPASNOSTI4.1.Meteoroloki faktori

4.2.Geoloki faktori4.3.Antropogeni faktori

5. PROCJENA RANJIVOSTI PROSTORA(VODA, VAZDUH, TLO)

6. ZAKLJUAK


4/124




4

GRAFIKI DIO:

01. Klimatske karakteristike

02.Tipovi klima

03. Hidrogeoloke karakteristike

04. Inenjerskogeoloke karakteristike

05. Stabilnost terena

06. Hidrotehnika

07. Koritenje zemljita

08. Pedoloke karakteristike

8a. Bonitetne kategorije zemljita

09. ume i umska zemljita

9a. Realna umska vegetacija

10. Kulturno istorijske i prirodne vrijednosti

11. Izvori zagaenja (pritisaka)

I) RANJIVOST ZEMLJITA SA ASPEKTA UMA

II) RANJIVOST ZEMLJITA SA ASPEKTA POLJOPRIVREDEIII) RANJIVOST ZEMLJITA SA ASPEKTA POPLAVA

IV) RANJIVOST KVALITETA VAZDUHA

V) RANJIVOST POVRINSKIH VODA

VI) RANJIVOST PODZEMNIH VODA (prema COP metodi)


5/124




5

1. UVOD

1.1. Ciljevi izrade Studije

Proces planiranja i izrade planske dokumentacije je jedan od najbitnijih faktora razvojadrutva. Analizirajui postojee stanje i sagledavajui potrebe, a u skladu sa najviimkriterijumima, Prostorni plan Hercegbosanske upanije je dokument dugoronog razvojau funkciji integralnog tretiranja problematike ureenja prostora i unapreenja ivotnesredine.Planovi razvoja, kako pojedinano tako i sintezno, sami po sebi sadre mjere zatiteivotne sredine, ipak, ovaj kompleks pitanja je neophodno posmatrati izdvojeno kaokoncept sredine koji mora biti ugraen u koncept cjelokupnog razvoja drutva.Prema predvienom metodolokom konceptu izrade planske dokumentacije, osnova zaizradu koncepcije prostornog ureenja i moguih alternativnih rjeenja za pojedine

oblasti, izmeu ostalih dokumenata, predstavlja i Studija ranjivosti predmetnogprostora.Ranjivost se moe definisati kao mjera do koje je okoli podloan degradaciji ioptereenju. Upravljanje ranjivou se javlja kao kljuni dio bilo koje strategije razvoja.Upravljanje ranjivou ispituje rizike, te prirodnu i steenu mogunost pruanja otporadegradaciji prostora, dajui mogunost za uravnoteenje snaga i slabosti okolia.Izdvajanje ove materije u poseban plan, izmeu ostalog, ima za cilj da u iremrazmatranju pojedinanih komponenti sredine eksplicitno prezentira i objasni pojavuugroenosti prirode i urbane sredine na konkretnom podruju i u konkretnimsluajevima, u svrhu sticanja opteg saznanja o potrebi i znaaju zatite i unapreenjaivotne sredine.

U skladu sa vaeim zakonskim propisima i Uredbom o jedinstvenoj metodologiji zaizradu dokumenata prostornog ureenja (Slubene novine FBiH, Br. 63/04) izvrena jestudijska analiza ranjivosti prostora koji administrativno pripada Hercegbosanskojupaniji.Uvaavajui principe zatite ivotne sredine i odrivog razvoja, definisane kroz zakonskei podzakonske dokumente, osnovna koncepcija ureenja prostora treba da se temelji nakoncepciji zatite i koritenja prostora u obimu u kojem je ono doputeno, a toproizilazi iz koncepcijskih uslova (analiziranih u studiji ranjivosti prostora).Osnovni ciljevi izrade studije ranjivosti se ogledaju u:

Analiza postojeeg stanja sa aspekta geolokih, klimatskih, biolokih i drugihprirodnih karakteristika analiziranog podruja

Identifikacija moguih opasnosti Analiza koritenja zemljita Procjena ranjivosti podzemnih i povrinskih voda Identifikacija ranjivih podruja sa visokim stepenom bioloke i pejzane razliitosti Procjena opte ranjivosti i specifine ranjivosti, s obzirom na vrste zagaivaa Procjena rizika.


6/124




6

Realizacija predmetnog studijskog istraivanja metodoloki je organizovana da seobuhvate sve specifinosti koje su posljedica lokalnih prostornih karakteristika.Da bi navedena problematika mogla biti analizirana na odgovarajui nain, i da bi se

stvorili uslovi za dokumentovanu kvantifikaciju,itava procedura je sprovedenakoritenjem postojee dokumentacije, dostavljenim podacima kao i terenskim uvidom u

postojee stanje.

1.2. Metodologija izrade Studije

U skladu sa postavljenim optim ciljevima studije ranjivosti prostora, kao i znaajnomulogom studije ranjivosti u okviru procesa izrade predmetnog dokumenta (Prostornogplana Hercegbosanske upanije) usklaena je i primjenjena metodologija izrade studije.Prilikom izrade ovog dokumenta koritena metodologija je usklaena sa vaeimzakonskim aktima. U toku izrade su primjenjivani kriterijumi, preporuke, normativi,uslovi i drugi inioci planerskih postupaka, koji su rezultat strunog i naunogistraivanja, a ija je osnovna tenja usklaivanje ivotne sredine, drutvene zajednice imaterijalnih rezultata njenog rada izraena upravo kroz oblikovanje sredine za ovjeka.Metodoloki pristup koriten prilikom izrade studije se bazirao na principima hijerarhijskeusklaenosti, koji podrazumjeva postupnost u toku izrade predmetnog dokumenta, priemu informacije i zakljuci prethodnog koraka predstavljaju osnovu za naredni korak.U najirem smislu primjenjena metodologija prilikom izrade studije ranjivosti jedefinisana kroz procese:

- prikupljanje i prikazivanje podataka vezanih za prirodne karakteristikepredmetnog prostora (klimatske, geoloke, hidroloke, bioloke, pedoloke i sl.) kao ipodataka o ukupnoj antropogenoj djelatnosti (privreda, stanovnitvo, koritenje

zemljita i sl.),- analize i identifikacije uticaja na elemente ivotne sredine, pri emu je koritenajednokriterijska analiza (analiza svih uticaja po pojedinim elementima ivotne sredine)i multikriterijska analiza (analiza pojedinanih zagaivaa na vie elemenata ivotnesredine); koristei podatke o prirodnim karakteristikama i antropogenoj djelatnosti,izvrena je identifikacija negativnih uticaja na predmetnom prostoru; cilj ovogzadatka je da identifikuje odreene pritiske na okoli (takaste, linijske, povrinske),utvrdi stanje okoline na osnovu dostupnih podataka,- izrade procjene ranjivosti koritenjem odreenih metoda za odreene oblasti;procjena ranjivosti sa stanovita vode, vazduha, zemljita.Klasifikacija ranjivosti odreena je klasama: (1) vrlo niska

(2) niska(3) umjerena(4) visoka(5) vrlo visoka


7/124




7

1.3. Izvori informacija i podataka

1. Studija ranjivosti FBiH, IPSA institut d.o.o., Sarajevo, maj 2008. godina2. Strateki plan optine Glamo2006-2010, Glamo, mart 2006. godine3. Strategija razvoja opine Livno 2008-2015 (Nacrt), Livno, svibanj 2008. godina4. Strateki plan razvoja optine Bosansko Grahovo za period 2005-20105. Tomislavgrad profil opine, opina Tomislavgrad6. Optina Drvar, Strategija razvoja zasnovana na potivanju ljudskih prava 2005-

2010, Projekat procjene stanja ljudskih prava i planiranja u BiH optinama RMAP

7. Studija ranjivosti prostora Tuzlanskog kantona (metodologija), 2008. godina8. Prometna studija Hercegbosanske upanije, TZI Inenjering d.o.o. Sarajevo

Konsultant, Sarajevo, travanj 2006. godina9. CORINE LAND COVER, European Environment Agency,

http://www.eea.europa.eu/10.Strategija prostornog ureenja Federacije BiH prva etapa, studija; Federalno

Ministarstvo prostornog ureenja i okolia; Sarajevo, 1997. godina11.Prostorni plan optine Glamo 2. faza (analitiko dokumentaciona osnova),

Urbanistiki zavod BiH, Sarajevo, 1986. godina12.Prostorni plan optine Glamo za period od 1986. do 2000. godine, Skuptina

optine Glamo, Urbanistiki zavod BiH, Glamo, 1988. godina13.Prostorni plan optine Kupres (analitiko dokumentaciona osnova), Urbanistiki

zavod BiH, Sarajevo, 1986. godina14.Prostorni plan optine Livno 3. faza (nacrt), Urbanistiki zavod BiH, Sarajevo,

1987. godina15.Prostorni plan optine Duvno (grafiki dio), Urbanistiki zavod BiH, Sarajevo,

1989. godina16.Prostorni plan opine Kupres, Urbanistiki zavod BiH, Sarajevo, 2006. godina17.Prostorni plan posebnog podruja Livanjski horizont (nacrt), Urbanistiki zavod

BiH, Sarajevo, 1989. godina18.Prostorni plan Parka prirode Blidinje (nacrt), Arhitektonski fakultet Sveuilita u

Zagrebu19.Urbanistiki plan Livno (novelacija plana), Skuptina optine Livno, Urbanistiki

zavod BiH, Sarajevo, 1987. godina

20.Urbanistiki plan Glamoa (postojee stanje), Urbanistiki zavod BiH, Sarajevo,1986. godina21.Urbanistiki plan Glamoa (nacrt), Urbanistiki zavod BiH, Sarajevo, 1987. godina22.Urbanistiki program Duvno sa elementima Generalnog urbanistikog plana

(skraena osnova), Urbanistiki zavod SRBiH, Sarajevo, 1972. godina23.Urbanistiki plan Duvno (analitiko dokumentaciona osnova sa osnovnom

koncepcijom razvoja), Urbanistiki zavod BiH, Sarajevo, 1988. godina


8/124




8

24.Urbanistiki plan Duvno za period 1986. - 2000. godine, Izvrni odbor SO Duvno,Urbanistiki zavod BiH, Duvno, 1989. godina

25.Urbanistiki plan Titovog Drvara (kontakt plan), Centar za planiranje urbanog

razvoja - CEP, Beograd, 1983. godina26.Urbanistiki plan Kupres, Urbanistiki zavod BiH, Sarajevo, 1987.godina27.Ekoloko-vegetacijska rejonizacija Bosne i Hercegovine; StefanoviV., Beus V.,

Burlica ., DizdareviH., Vukorep I.28.Fitocenologija; StefanoviV.29.umsko-gospodarske osnove za sva umsko-gospodarska podruja upanije30.Plan poslovanja GD Hercegbosanske ume, za 2008.godina31.umske firocenoze planine Jadovnik; Bucalo V.

2. OSNOVNI PODACI O PROSTORU HERCEGBOSANSKE UPANIJE2.1. Geografski poloaj

Hercegbosanska upanija se nalazi izmeu 43 32' 19" i 44 29' 48" S.G.. i 16 10'19" i 1732' 30" I.G.D. Najjunija taka obuhvata nalazi se u optini Tomislavgrad (atarnaselja Vinica), dok je najsjevernija locirana u optini Drvar (atar naselja GruborskiNaslon). Najzapadnija taka je u optini Bosansko Grahovo (atar naselja Donji Tikovac),a najistonija taka se nalazi u Dugom polju kod Blidinjskog jezera (atar naselja Lipa) uoptini Tomislavgrad.Ova upanija se nalazi u jugozapadnom dijelu Bosne i Hercegovine i Federacije Bosne iHercegovine.

Obuhvat plana ima pravac pruanja sjeverozapad jugoistok (dinarski pravac pruanja)u duini od 135 km, dok prosjena duina u pravcu sjeveroistok jugozapad iznosi oko37 km.Ovaj prostor veina regionalnih geografa sa aspekta fiziko - geografske regionalizacijesvrstava u Planinsku Bosnu i Hercegovinu, odnosno Bosansko hercegovaki visoki kr.Hercegbosanska upanija granii sa 4 upanije/kantona na sjeverozapadu, istoku ijugoistoku, Republikom Srpskom na sjeveru, kao i Republikom Hrvatskom du itavejugozapadne granice. Na sjeverozapadu Hercegbosanska upanija granii sa dvijeoptine Unsko - sanskog kantona Biha i Bosanski Petrovac. Istonu i jugoistonugranicu upanije ine optine Bugojno, Donji Vakuf i Gornji Vakuf u Srednjobosanskomkantonu, optine Jablanica i Prozor Rama u Hercegovako neretvanskom kantonu i

optina Posuje u Zapadnohercegovakom kantonu. Od optina Republike Srpskeupanija granii sa optinama Istoni Drvar, Kupres RS, MrkonjiGrad, Petrovac, Ribnik iipovo.Na jugozapadu Hercegbosanska upanija u duini od 125.89 km granii sa RepublikomHrvatskom (Splitsko dalmatinska upanija, ibensko kninska upanija i Zadarskaupanija). Na teritoriji upanije se nalaze 3 granina prelaza za meunarodni drumskisaobraaj: Bosansko Grahovo Strmica, Kamensko Kamensko (putniki i robni


9/124




9

saobraaj) i Prisika Arano (putniki saobraaj). Pored ova tri glavna granina prelazapostoje jo tri granina prelaza za pogranini saobraaj: Vaganj Bili Brig (optinaLivno), Mala Vinica Arano Pazar i Subaii Dvorine (optina Tomislavgrad). Najblii

regionalni centri u Hrvatskoj su Sinj i Knin, koji se u Strategiji prostornog ureenjaHrvatske definiu kao srednje razvojno sredite (regionalno sredite), odnosno manje

razvojno sredite (manje regionalno sredite jae razvijenosti). Oba ova regionalnasredita gravitiraju Splitu kao makroregionalnom sreditu.Preko teritorije Hercegbosanske upanije prelaze tri znaajne saobraajnice: Biha Drvar Bosansko Grahovo Livno Kupres - Bugojno, uica Tomislavgrad Sinj iMrkonjiGrad Glamo- Livno.

Slika: Poloaj Hercegbosanske upanije u Federaciji Bosne i Hercegovine i Bosni iHercegovini

2.2. Administrativna podjelaHercegbosanska upanija je federalna jedinica u sastavu entiteta Federacije Bosne iHercegovine (prostorno najvea upanija/kanton u FBiH).Ova upanija u svom sastavu ima 6 optina: Bosansko Grahovo, Drvar, Glamo, Kupres,Livno i Tomislavgrad.Ukupna povrina upanije iznosi 4918.51 km2. U povrini FBiH Hercegbosanska upanijauestvuje sa 18.89 %, a u povrini BiH sa 9.61 %.


10/124




10

Tabela:Optine u sastavu Hercegbosanske upanije i njihova povrina

OPTINAPOVRINA*

(km2)BOSANSKOGRAHOVO

776.5

DRVAR 578.87GLAMO 1040.19KUPRES 572.22LIVNO 977.78

TOMISLAVGRAD 972.95

UKUPNO 4918.51*Povrine utvrene u programu AUTO CAD.

Teritorijalno najvea optina u upaniji je optina Glamo, dok su dvije prostornonajmanje lokalne jedinice - optine Drvar i Kupres.U odnosu na teritoriju ovih optina iz 1992. godine moe se konstatovati da su optineBosansko Grahovo, Livno i Tomislavgrad u potpunosti ule u sastav Hercegbosanskeupanije. Optine Drvar, Glamo i Kupres su veim dijelom svoje teritorije iz 1992.godine u sastavu upanije.

2.3. Stanovnitvo

Popisi stanovnitva u periodu 1948 1991. zasnivali su se na konceptu stalnog

stanovnitva kojeg je inilo stanovnitvo u zemlji i inostranstvu (graani na privremenomradu u inostranstvu i lanovi njihovih porodica). Kretanje broja stalnih stanovnika pooptinama na podruja Hercegbosanske upanije u periodu 1948 1991. godinapokazuje sljedea tabela.


11/124




11

Tabela: Kretanje broja stanovnika po optinama Hercegbosanske upanije u periodu1948-1991.

OPTINA 1948 1953 1961 1971 1981 1991

BOSANSKO GRAHOVO 12154 12337 11775 10555 9032 8311

DRVAR 12139 13162 14207 15535 15254 15343

GLAMO 15146 16365 17250 16679 14120 12593

KUPRES* 9414 9936 10205 9892 9027 8834

LIVNO 34559 36495 40291 42186 40438 40600

TOMISLAVGRAD 28378 29864 33046 33135 30666 30009

UKUPNO 111790 118159 126774 127982 118537 115690

11.1 8.8 1 -7.6 -3.6

BROJ STANOVNIKA PO OPTINAMA HERCEGBOSANSKE UPANIJEU PERIODU 1948 - 1991.

STOPE DINAMIKE STANOVNITVA()

*Zasnovano na procjeni broja stanovnika u dijelovima naselja Mranovci, Novo Selo i emenovci u FBiH.

Na osnovu tabele je vidljivo da je ukupan broj stanovnika u periodu 1948 1991. napodruju Hercegbosanske upanije stagnirao, odnosno da je broj stanovnika 1991.godine bio manji nego 1948. godine. Broj stanovnika je rastao do 1971. godine, a zatimje uslijedio pad populacije.Gledajui po optinama, rast populacije je u najveem dijelu perioda 1948 1991. biokarakteristian za optine Drvar i Livno, mada sa stagnacijom i blagim padom poslije1971. godine. Optina Tomislavgrad je nakon stagnacije u periodu 1961 1971. godinedoivjela populacioni pad za vie od 3000 stanovnika do 1991. godine. Maksimalni brojstanovnika optine Glamo i Kupres su imale 1961. godine, da bi nakon toga dolo do

smanjenja stanovnitva za 27 % u optini Glamo, odnosno 13.5 % u optini Kupres.Najvei pad broja stanovnika zabiljeila je optina Bosansko Grahovo koja je nakon1953. godine imala neprekidan pad populacije, tako da je 1991. godine broj stanovnikaove optine iznosio svega 68.38 % populacije iz 1948. godine.Jedna od kljunih karakteristika stanovnitva Hercegbosanske upanije u periodu 1948 1991. predstavljalo je znaajno uee stanovnitva u inostranstvu (graani naprivremenom radu u inostranstvu i lanovi njihovih porodica) u ukupnom stalnomstanovnitvu. To se naroito odnosilo na optine Kupres, Livno i Tomislavgrad.Naselja sa najveim ueem stanovnitva u inostranstvu 1991. godine su se nalazila uoptini Livno (iznad 30 % - naselja Bila, ukli, Dobro, Gornji Rujani, Lipa, Litani,Lusni, Prisap, Prolog, Strupni, Tribi, Vrerala) i Tomislavgrad (iznad 30 % - naselja

Borani, Bukova Gora, Bukovica, Crvenice, Dobrii, Donji Brinik, Gornja Prisika, GornjiBrinik, Grabovica, Krnjin, Kuk, Letka, Liskovaa, Lug, Mrkodol, Omolje, Pasi, Podgaj,Prisoje, Radoi, Raeljke, Rako Polje, Renii, Ronjae, Seonica, Vedai, Vinica,Vojkovii, Zaljie, Zaljut, Zidine). Naselja Gornja Prisika, Raeljke, Renii i Zaljie su1991. godine imala vie od 50 % stanovnitva u inostranstvu.Sljedea tabela pokazuje stanovnitvo u inostranstvu po optinama na podrujaHercegbosanske upanije 1991 godine.


12/124




12

Tabela: Stanovnitvo u inostranstvu po optinama Hercegbosanske upanije 1991.godine

OPTINA 1991. GODINAUEE U STALNOMSTANOVNITVU (%)

BOSANSKOGRAHOVO

452 5.44

DRVAR 154 1.00GLAMO 388 3.08

KUPRES* 1177 13.32LIVNO 8293 20.43

TOMISLAVGRAD 7926 26.41

UKUPNO 18390 15.90

STANOVNITVO U INOSTRANSTVU1991. GODINE

*Procjena za dananju optinu Kupres Podaci za optine Drvar i Kupres su procjenjeni, poto su podaci o stanovnitvu uinostranstvu 1991. godine publikovani na nivou optina. Primjetno je da je ak 15.9 %stalnog stanovnitva na podruju Hercegbosanske upanije 1991. ivjelo u inostranstvu.Najvee uee stanovnitva u inostranstvu u stalnom stanovnitvu je karakterisalooptinu Tomislavgrad (26.41 %), zatim optinu Livno (20.43 %) i Kupres (13.32 %).Ovo korespondira sa nivoom razvijenosti optina Kupres, Livno i Tomislavgrad u periodu1980-ih godina, poto su bile svrstavane u privredno nedovoljno razvijena podruja, aoptina Tomislavgrad u izrazito nerazvijene optine Bosne i Hercegovine.Iz ovog se moe procjeniti stanovnitvo u zemlji na podruju Hercegbosanske upanije1991. godine, ukupno i po optinama.

Tabela:Stanovnitvo u zemlji po optinama Hercegbosanske upanije 1991. godine

OPTINA 1991. GODINA

BOSANSKO GRAHOVO 7859

DRVAR 15189GLAMO 12205

KUPRES* 7657LIVNO 32307TOMISLAVGRAD 22083

UKUPNO 97300

STANOVNITVO U ZEMLJI1991. GODINE

*Procjena za dananju optinu Kupres

Iz gornje tabele je vidljivo da je gotovo 56 % stanovnitva u zemlji 1991. godine naprostoru Hercegbosanske upanije ivjelo u dvije optine: Livno i Tomislavgrad.


13/124




13

Federalni zavod za statistiku (FZS) procjenjuje broj stanovnika Hercegbosanske upanijeu 2007. godini na 82069 stanovnika. Nejasno je da li je rije o procjeni stalnogstanovnitva ili stanovnitva u zemlji. Ova procjena je data u sljedeoj tabeli.

Tabela:Procjena broja stanovnika po optinama Hercegbosanske upanije 2007. godine- Federalni zavod za statistiku (FZS)

OPTINA BROJ STANOVNIKA 2007. GODINE

BOSANSKO GRAHOVO 2111

DRVAR 11609GLAMO 4876KUPRES 3506

LIVNO 32354TOMISLAVGRAD 27613

UKUPNO 82069

PROCJENA BROJA STANOVNIKA 2007. GODINE- FEDERALNI ZAVOD ZA STATISTIKU

Inae, procjene broja stanovnika FZS u periodu 2005 2007. pokazuju da brojstanovnika Hercegbosanske upanije opada, to je posljedica uzimanja u obzir injeniceda je prirodni prirataj u upaniji i svim optinama negativan. Po ovoj procjeni oko 73 %stanovnitva Hercegbosanske upanije 2007. godine je ivjelo u optinama Livno iTomislavgrad.Uzimajui u obzir broj biraa i broj uenika u osnovnim kolama, kao i procjene brojastanovnika iz lokalnih uprava, radni tim Urbanistikog zavoda RS je izvrio procjenubroja stanovnika Hercegbosanske upanije, pri emu je u obzir uzeto stanovnitvo u

zemlji. Ova procjena govori o 67396 stanovnika Hercegbosanske upanije u 2008. godinii znatno je realnija od procjene FZS.

Tabela: Procjena broja stanovnika po optinama Hercegbosanske upanije 2008. godine- Urbanistiki zavod RS

OPTINA BROJ STANOVNIKA 2008. GODINE

BOSANSKO GRAHOVO 1875DRVAR 7600

GLAMO 3291KUPRES 3130LIVNO 30000

TOMISLAVGRAD 21500

UKUPNO 67396

PROCJENA BROJA STANOVNIKA 2008. GODINE- URBANISTIKI ZAVOD RS

Ova tabela pokazuje da kada se govori o stanovnitvu u zemlji 2008. godine uHercegbosanskoj upaniji ivi svega oko 70 % stanovnitva u zemlji iz 1991. godine. Od


14/124




14

toga u optinama Livno i Tomislavgrad ak 76.41 % stanovnitva u zemljiHercegbosanske upanije. Najvei pad stanovnitva u zemlji u periodu 1991 2008.karakterie optine Bosansko Grahovo (23.86 % stanovnitva iz 1991. godine) i Glamo

(26.96 % stanovnitva iz 1991. godine).2.4. Saobraaj i povezanost saobraajnih sistema u irem okruenju

Osnovu drumske saobraajne mree na podruju Hercegbosanske upanije ine sljedeimagistralni putevi:

Magistralni put M 6.1 Srb (granica RH) Resanovci Bosansko Grahovo Priluka - Livno Karlov Han Kolo Posuje;

Magistralni put M 14.2 Bosanski Petrovac Pasjak Drvar Resanovci Bosansko Grahovo Strmica (granica RH);

Magistralni put M 15 Barai Glavice Glamo Priluka Livno uica Tomislavgrad - Kolo Posuje;

Magistralni put M 16 Bugojno Kupres Rili uica Livno Guber Renii Kamensko (granica RH); Magistralni put M 16.3 Kazaginac - Prisika (granica RH).

Neke dionice ovih magistralnih puteva se meusobno preklapaju, to je vidljivo izprethodno navedenih pravaca. Tako npr. preklapaju se dionice magistralnog puteva M6.1 sa dionicama magistralnih puteva M 14.2 i M 15, odnosno dionica magistralnog putaM 16 sa dionicom magistralnog puta M 15.Na ovu mreu magistralnih puteva nadovezuje se sljedea mrea regionalnih putevaHercegbosanske upanije:

R 408 Martin Brod Guvno Drvar Savii Rore Glavice; R 409 Bosansko Grahovo Preodac Rore; R 410 Pasjak Potoci; R 415 Kupres Blagaj - Strojice; R 415b raskre Pribelja Pribelja Hrbine Blagaj (neizgraena dionica Hrbine

Blagaj); R 416 Guber Prolog Donji Kazanci; R 416a Prolog Vaganj; R 417 Karlov Han - Kazaginac; R 418 raskre Ravno Ravno - Prozor; R 418 raskre Ravno Ravno - Prozor; R 418a raskre Rili Rili- Ravno; R 419 Posuje Blidinje - Jablanica;

R 419a Tomislavgrad Kongora Blidinje, R 420 Posuje Zavelim Vinica - Arano.Najblii autoput se nalazi u susjednoj Republici Hrvatskoj Autocesta A1 Zagreb Split Dubrovnik i prolazi oko 30 km juno od granice BiH i Republike Hrvatske (graniniprelaz Prisika vor estanovac). vor Bisko na ovom autoputu je od graninog prelazaKamensko udaljen oko 35 km.


15/124




15

eljeznika pruga Knin Biha (unska pruga) prolazi rubom teritorije optineBosansko Grahovo, kroz dolinu Butinice, u duini od oko 4 km. Najblia eljeznikastranica se nalazi u naselju Strmica kod Knina u Hrvatskoj.

Najblia morska luka Luka Split je od upanijskog centra Livno udaljena oko 98 km.Najblii civilni putniki aerodrom Zrana luka Split kod Trogira je od Livna kao centraupanije udaljen oko 108 km.

3. PRIRODNE I DRUGE KARAKTERISTIKE PODRUJAHERCEGBOSANSKE UPANIJE

3.1. Prirodne karakteristike

3.1.1. Geomorfoloke karakteristike

Teritorija Hercegbosanske upanije nalazi se na sredinjem dijelu vanjskih Dinarida.Oiviena je planinskim grebenima: Dinare, Kamenice, Vrana, Ljubue, Radue,Vitoroga, Klekovae, Bobare. To je tipian predeo karsta, morfoloki vrlo razvijen saspecifinim hidrografskim i morfolokim karakteristikama.Osnovne geomorfoloke konture stvorene su endogenim (orogenim) procesima.Tektonskim pokretima nakon geosinklinalne etape formirani su planinski masivi imeuplaninske depresije. Tako stvoreni oblici terena kasnijim egzogenim agensima nisubitno promjenjeni.Formiranje karstnih polja poelo je nastankom meuplaninskih depresija, a zatimzapunjavanjem jezerskim naslagama neogena. Polja su tektonskim pokretima dovoenau vie horizonata.

Kroz karstna polja (Livanjsko, Glamoko, Kupreko, Duvanjsko, uiko i dr.) protiu kraiili dui povrinski tokovi, koji se gube u nizu ponora.

Orografija

Niz visokih planina ovog podruja daje mu planinski karakter. Planinski masivi razdvojenisu velikim i drugim karstnim poljima. Pruanje planina i polja je preteno dinarskogpravca, izuzimajui Kupreko i Duvanjsko polje, te Vran planine, Radue, atora iTunice. Sjeverno od Grahovskog, Livanjskog i Duvanjskog polja znatan dio terena je nanadmorskoj visini veoj od 1000 m, a podruje ima oblik raslanjenog svoda kojeg ineplaninski vijenci rastavljeni prostranim ili malim poljima i prevojima.

Planine

Od jugozapada prema sjeveroistoku postoji est planinskih nizova.Dinara sa Kamenicom se prua od Bosanskog Grahova do Bukog jezera u duini odoko 70 km. Na dijelu Dinare istiu se vrhovi Triglav (1913 m.n.m.) i Sokolac (1588m.n.m.). Prevoj Vaganj (942 m.n.m.) dijeli Dinaru od Kamenice. Na Kamenici je vrlooti vrh Konj (1855 m.n.m.). Kamenica ima vrlo strme strane prema Livanjskom polju iBukom jezeru.


16/124




16

Drugi planinski niz su planine sjeveroistono od Paia polja, Grahovskog i Livanjskogpolja. To su planine Bobara, Jadovnik, Lisina (1656 m.n.m.), Marino brdo (1435m.n.m.), ator s vrhovima V. ator (1878 m.n.m.), M. ator (1768 m.n.m.) i ator (1768

m.n.m.) koji se strmo izdie. Njegov greben je lunog oblika s pruanjem sjever,sjeveroistok i istok. Tako se ator pod pravim uglom sueljava sa susjednim planinama

(Staretina i dr.)Zapadna i sjeverozapadna strana atora su gotovo okomite. Istona i jugoistona stranesu blage i postupno prelaze u Staretinu.Staretina je dugaka 30 km i iroka 12 km, nalazi se izmeu Livanjskog i Glamokogpolja. Nema izraenog grebena (1675 m.n.m. Bundina Kosa).Od Glamoa na jugoistok prua se do Livanjskog polja planina Velika Golija (1891m.n.m.) sa Malom Golijom (1804 m.n.m.) i Grbicom (1406 m.n.m.). Od Staretine nazapadu odvojena je velikom uvalom. Sjeveroistona strana Golije je vrlo strma. Tastrana ini otru granicu sa zaravni oko 1200 m.n.m. kao prevojem izmeu Livanjskog iGlamokog polja. Zaravan zvana Blagodija nastavlja se prema jugoistoku preko Krug

planine (1223 m.n.m.), Muavae (1227 m.n.m.) i Borove glave (1290 m.n.m.) sve doDuvanjskog polja. itavo podruje od Golije do Duvanjskog polja predstavlja velikuvisoravan koju neznatno nadvisuju navedeni vrhovi.Drugom nizu planina pripada i Nuhbegovia brdo (Tribanj) juno od Livna. Prua se kao iStaretina i Golija.Izmeu Livanjskog i Duvanjskog polja nalazi se planina Tunica. Ona svojim pruanjempotpuno odudara od susjednih planina. Vrlo je strmih strana, a sjeverna i juna stranasu mjestimino okomite. Greben je izraen i prua se od Golinjeva do vrha smjeromjugozapad-sjeveroistok, a od vrha do Tomislavgrada smjerom zapad-istok. U geolokompogledu Tunica predstavlja nastavak Kamenice.Midena planina je velik zaravan nadmorske visine od oko 1000 m.n.m., a nalazi se

izmeu Bukog jezera i Tomislavgrada. Morfoloki je oto odvojena od Tunice, ageoloki s Tunicom ini cjelinu.Trei niz planina nalazi se sjeveroistono od Glamokog polja i istono od Duvanjskogpolja. To su Crni vrh (1395 m.n.m.), Gradina (1318 m.n.m.), Hrbina s vrhovima M.Slovinj (1586 m.n.m.), V. Slovinj (1669 m.n.m.) i Kujaa (1834 m.n.m.), tesjeveroistono od Drvara Lunjevaa (1707 m.n.m.) i Klekovaa. Cincar je najvia planinana podruju Hercebosanske upanije (2005 m.n.m.). Vrlo je markantna jer se u oblikupiramide s vrlo otrim vrhom izdie iznad Glamokog polja i zaravni Krug planine. Vrlo sumu strme sjeveroistone i june padine. One ine otar greben koji se strmo sputa uGlamoko polje.Na jugoistonom rubu Duvanjskog polja strmo se izdie planina Lib koja ima vrlo izraenotar greben koji strmo pada u Duvanjsko polje.etvrti niz planina ine Vitorog (1906 m.n.m.), Crni vrh (1509 m.n.m.), Kurljaj (1593m.n.m.), Jaram (1658 m.n.m.) i Malovan (1826 m.n.m.) zapadno od Kuprekog polja.Osim Vitoroga koji se prua od sjeverozapada prema jugoistoku s izraenim grebenom,sve ostale nemaju grebena, a oblikom krnjeg stoca Malovan ima vrlo strmu istonustranu. Jugoistono od Malovana uz jugozapadni rub Kuprekog polja prua se dostazaravnjena planina Paklina (Javorni vrh 1468 m.n.m.).


17/124




17

Dalje prema jugoistoku teren se penje i prelazi u planinu Ljubuu (Vel. Ljubua 1797m.n.m.). Ljubua planina je sa jugostine strane odjeljena od Vran planine dubokomdolinom.

Petom nizu pripadaju obronci planine Stoer (sjeveroistono od Kupresa).Polja

Velika karstna polja nalaze se izmeu visokih planina.Grahovsko polje izmeu Dinare i Jadovnika je na oko 780-810 m.n.m., Livanjsko poljeizmeu Dinare, Staretine i Tunice je na oko 700 m.n.m., Glamoko polje izmeuStaretine i Slovinja je na oko 890-950 m.n.m., kao i Duvanjsko polje koje je izmeuTunice i Grabovice Midene i Ljubue. Kupreko polje (oko 1150 m.n.m.) u iremsmislu predstavlja prostranu visorovan sa niskim uzdignuima izmeu kojih su manjapolja (Kupreko u uem smislu, Riliko, Vedro, Ravanjsko, Vukovsko). uiko polje je naoko 920-1000 m.n.m.Polja su izduenog oblika. Duvanjsko polje ima oblik trapezoida, a Grahovsko polje

nepravilnog pravokutnika. Livanjsko polje je duine oko 65 km, a najire oko 12 km naprofilu Livno-Prolog. Povrine je oko 380 km2. Glamoko polje je dugako oko 45 km.Najire je kod Halapia (7 km). uiko polje je dugako oko 5 km, a iroko oko 2 km.Duvanjsko polje je dugako 20 km, a iroko oko 10 km.Grahovsko polje moe se smatrati sjeverozapadnim produetkom Livanjskog polja,nezaravljeno sa mnogobrojnim vrtaama, nagnuto je prema sjeverozapadu i zapadu.Livanjsko polje je vrlo ravno, izbrazdano dubokim uskim koritima potoka i rjeica.Nagnuto je na jugozapad.Duvanjsko polje je takoe vrlo ravno i blago nagnut na jugozapad. Doline rijeka su samomjestimino usjeene u neogene naslage. Veim dijelom tokovi rijeka gotovo nemajukorita pa se razljevaju poljem inei povremena plitka jezera ili movare.

uiko polje je pruanja sjever-jug, potpuno je zaravnjeno. Rije

ica uica ima plitkokorito meandrirajueg toka. Nagnuto je na jug i jugoistok.

Glamoko polje je ravno u sjeverozapadnom i jugoistonom dijelu, dok je u sredinjem(u okolini Glamoa) neravno. Tu ima vie uzvisina i brda. Te uzvisine dijele polje u dvadijela: sjeverozapadni dio nagnut prema sjeverozapadu i sjeveru, sjeveroistoni nagnutprema jugu i jugoistoku.Kupreko polje je neravno, posebno sredinji dio, gdje su mala brda koja ine granicuizmeu sjeverozapadnog-sjevernog dijela od junog. Sjeverni dio je nagnut na zapad isjeverozapad, a juni na jug i jugoistok.Kao nii topografski predjeli su meuplaninske zaravni - dolina Unca sa drvarskomkotlinom 459-500 m.n.m., Paia polje i dr.


18/124




18

Tabela:Osnovni podaci za vea karstna poljaNazivpolja

Horizont Povrina(km2)

Nad.visina(m.n.m.)

Duina(km)

irina(km)

Drvarsko Meuhoriz. 459-500Livanjsko

Buko blato III36553

709-731702-709

658

67

Grahovsko Meuhoriz. 780DuvanjskoRako poljeGlamoko

IV126,2

130

859-932890-923889-950

18

44

8

3uikoKuprekoVukovskoRavanjskoTrebievo

V10

94,8

57,9

920-10001117-11921150-11851137-1154

1278

525

10

21,5-10

1-5

ReljefEgzogeni genetski tipovi reljefa

Na podruju Hercegbosanske upanije u izgraivanju oblika reljefa i stvaranju razliitihgenetskih tipova reljefa uestvuju razliiti oblici erozionog djelovanja. Najizraeniji su:fluvijalni oblik erozije (hemijsko rastvaranje krenjakih stijena) i erozioni procesi napadinama (fiziko - mehaniko rastvaranje pod uticajem gravitacije). Samim tim, nastalisu odgovarajui tipovi reljefa: fluvijalni tip reljefa, padinski tip reljefa i karstni tip reljefa.

Fluvijalni tip reljefaFluvijalna ili rijena erozija predstavlja geomorfoloki proces izgraivanja oblika u reljefuradom rijeih tokova. Izgraivanje oblika vri se u okviru fluvijalnog procesa. Napodruju ove upanije fluvijalni tip reljefa je veoma izraen zahvaljujui mehanikomradu velikog broja rijeih tokova. Tu se prije svega misli na tokove rijeka Unac, Ribnjak,Medvjed p., Hrast, Jaruga, Mila, Mrtvica, Malovan, Sturba, abljak, uica, Bistrica.

Oblici fluvijalnog reljefaNa podruju istraivanog terena u okviru fluvijalnog reljefa javljaju se dvije vrste oblika:a) Erozioni oblici, postali neposrednim djelovanjem fluvijalne erozije, a manifestuje se

usijecanjem rijenih rokova.b) Akumulacioni fluvijalni oblici postali su nagomilavanjem i oblikovanjem nanosnog

rijenog materijala (ljunka, pijeska i gline).Od akumulacionih fluvijalnih oblika postoje aluvijalne ravni, inundacione ravni, jezersko-barske zaravni.

Aluvijalne ravni postoje na relativno irokom prostoru uz rijene tokove. Naroito suizraene prostrane zaravni uz rijeku uicu, turbu, Bistricu, abljak, Unac.irina ovih zaravni je promjenljiva i iznosi od nekoliko desetina do nekoliko stotinametara. To su blago zatalasane ravni sa nagibom ka rijeom toku.U pojedinim dijelovima, aluvijalne ravni bivaju periodino plavljene, pa su i inundacioneravni.


19/124




19

Padinski tip reljefaNa formiranje padinskog tipa reljefa ovog podruja uticao je niz egzogenih geolokihfaktora koji su se manifestovali u oblikovanju formi reljefa eroziono-denudacionim,

fluvio-denudacionim i denudaciono-akumulacionim procesima.Ovi procesi su uticali na formiranje razliitih formi reljefa. Tereni svrstani u ovaj tipreljefa uglavnom su izgraeni od tercijarnih finih i grubih klastita, flinih i karbonantnihsilikatnih klastinih sedimenata, kao i paleozojskih klastita.U ovaj tip reljefa ukljuena su podruja gdje dominira niski breuljkasti reljef s jasnoizraenim denudacionim formama. Veliki dio terena je valovit reljef nagnut premarijekama. Plastika reljefa usljed eroziono-denudacionih procesa predstavlja zaobljena bilas blagim padinama.Samo su pojedini tokovi duboko usjeeni i imaju tipinu V-obraznu formu.Eroziono denudacioni procesi uslovili su razuenost terena. Izraene su brojne jaruge ivododerine.Bujini tokovi koji dolaze s hipsometrijski veih visina nanose velike koliine plavinskog

materijala koji se deponuje u podnojima padina.Karstni tip reljefaHemijskim rastvaranjem krenjakih stijena javlja se kraki proces u okviru kojeg sestvaraju razliiti oblici reljefa.Na ovom prostoru znatno su izraeni procesi intenzivne karstifikacije, tako da su estepojave vrtaa, uvala i drugih oblika intenzivne karstifikacije. Ovaj tip reljefa zauzimarelativno mnogo prostora u okviru upanije.Podruje Hercegbosanske upanije ima tipino karstno obeljeje. Izraziti razvoj karstnogprocesa kako po intenzitetu i dimenzijama nastalih oblika, tako i po dubini omoguen jepovoljnim klimatskim i morfolokim uslovima, zatim pogodnim litolokim sastavom,strukturnim sklopom i tektonskim pokretima.Hercegbosanska upanija nalazi se na dijelu visoko karstnog unutranjeg subregiona.Definisali su ga dijelom Katzer (1909) kao duboki karst, Cviji (1924) kao holokarst, aHerak (1972) kao orogeni akumulirani tip karsta.Ovo podruje izgrauju preteno mezozojske karbonatne naslage (jurski i krednikrenjaci). Znaajna je rasjedna tektonika, od normalnih i reversnih rasjeda do velikihnavlaka.U ovom pojasu javljaju se svi povrinski i podzemni karstni fenomeni. Postoji neskladizmeu povrinskih i podzemnih vododjelnica, poniranje povrinskih tokova, veliki brojprostranih karstnih polja, estavele, ravanje i ukrtanje povrinskih i podzemnih tokova.

Oblici karstnog reljefa

Karstna polja (Grahovsko, Livanjsko, Buko, Kupreko, Duvanjsko i dr.) su najkrupnijikarstni oblici. To su uglavnom zatvorene depresije s podzemnim odvodnjavanjem.Mnoga od tih polja su periodino due ili krae vrijeme inundirana u proljee i u jesen,poto je tada izdanost izvora vea od kapaciteta ponora.Livanjsko polje je jedno od najveih karstnih polja na svijetu i ima povrinu 380 km2.Veina karstnih polja predisponirana je tektonikom, i to skoro iskljuivo razlomnom.Vrtae (ponikve, dolovi) spadaju u najee erozione karstne oblike ovog podruja,posebno na karstnim povrinama (boginjavi karst). To su predjeli oko Kuprekog i


20/124




20

Ravnog polja i Trebieva, zatim podruja izmeu Bukog blata i Duvanjskog polja iizmeu Grahovskog i Livanjskog polja. Po nekim istraivaima mogu biti i kolapsionogpostanka.

krape i kamenice su markantni ljebovi na krenja

kim povrinama nastali korozivnimdejstvom vode koje je po njima tekla. Posebno su razvijene u masivnim i bankovitim

hemijski istijim krenjacima.Suve doline su nastale od normalnih rijenih dolina zatvorenih krenjakom pregradomzbog ega je voda traei puteve oticanja izdubila ponore. Tako je suva dolina izmeuRakog polja i Bukog blata na cijeloj duini markirana ponorima.

Unutranji karstni oblici - ponori, jame, peine, kaverne i karstni kanali nastali sukarstifikacijom u dubinu.Prostrane i razgranate peine su ili aktivna ili naputena korita ponornica. One suprodukt rijene erozije ije je dejstvo esto predisponirano dijaklazama i rasjedine.Suhe, kratke slijepe peine, postale erozijom upijene vode, nalaze se blizu povrineterena.Peine sa izdanima nalaze se na granici kavernoznih krenjaka i vodonepropusnepodloge.Selo Resanovci, u blizini Bosanskog Grahova, bogato je podzemnim peinama.Najatraktivnija peina Ledenica otvorena je 1979. godine.Strunjaci istiu da je duina Ledenice vie od dvadeset kilometara, a ispitano je samo700 m.Resanovake peine se nalaze svega kilometar-dva od puta Bosansko Grahovo -Drvar.One su, zapravo, podjednako (oko 16 km) udaljene od oba grada. Jo blie im se moeprii cestom Resanovci Lika Kaldrma na svega 900 m.Ledenica je bila jedina ureena peina za turistike posjete do 1994. g. u BiH, ali suratna zbivanja ostavila traga, pa je od 1991. g. ova peina pretrpjela velika oteenja.

U okolini Resanovake peine nalazi se jo nekoliko peina, ali one nisu ispitane iureene. To su sljedee peine:

Ledara (optina Drvar) Borovnjaa p. Gudaja (optina Drvar)

Ostale peine u Hercegbosanskoj upaniji koje se nalaze pod zatitom su: Titova peina u Drvaru, Titova peina u Bastasima, Meugorska peina (optina Glamo), Mrana peina (optina Livno), Peina Brazilovka (optina Livno),

Peina Duman (optina Livno), Mijatova peina (optina Tomislavgrad).

Na jugozapadnom rubu Livanjskog polja ima itav niz ponora kroz koje vode otiu uCetinu - Kazanci, Sajkovii, aprazlije - Tovarnica (21 m3/sec), Opaki, Rujani, Prolog iLipa. Meu ponorima aia najbolje funkcionie Kameniti ponor.U podruju Bukog jezera (podnoje Kamenice) mnogi ponori su injektirani i potopljeni.Kod Resanovaca na sjeveru Grahovskog polja nalazi se ponor kroz kojeg vode Strugeotiu ka Uncu (Bastasi).


21/124




21

Ponor Kovai na jugozapadnom obodu Duvanjskog polja prema planini Mideni odvodivodu uice.U Glamokom polju ponori su kod sela Opaii, Mladekovci, Isakovci, Podkraj, Zajaruga,

Skucani i Dragni. Ponor Skucani ima oblik elipsaste vrta

e, pre

nika 50 i 25 m, saodvodnim kanalom koji se blago sputa ka sjeveroistoku a nalazi se na kontaktu

neogenih laporaca i brea od rudisnih krenjaka. Bojenje ponora ardak livade ukazujena izvjesno poklapanje slivova u ovom predjelu, bar u periodu viih voda. Odnosipostaju jo sloeniji kad se uzme u obzir da se ba tu nalazi zona lijepo izraenihrazloma Dubrave (Glamoko polje) ardak, geomorfoloki takoe markantna, kojapredstavlja jedan od glavnih kolektora sprovodnika voda sjeverozapadnog dijelaGlamokog polja ka sjeveru.Ponori u kanjonu Unca su ispred i iza Mokronokog polja.

Tabela:Ponori u Hercegbosanskoj upaniji

Lokaliteti Naziv ponora Odvodi voda Kapacitet

Q(m

3

/sec)KazanciSajkoviiaprazlije -Tovarnica

21,00

PrologLipaRujani

KamenitiOpakiVeliki

Jugozapadni rubLivanjskog polja

ai

BristoviBuko jezero(podnojeKamenice)Duvanjsko polje(jugozapadni obod)

Kovai uica

IsakovciMladekovciOpaiiPodkrajZajarugaSkucani (elipsasta vrtaa 50x25

m)

Glamoko polje

Dragni

Grahovsko polje Resanovci Struge ka Uncu (Bastasi)

Kupreko poljeMaeta (vei brojponora)

Juna Mrtvica (kavrelima Plive)

srednji 0,91

EstaveleEstavelena sjevernom rubu Livanjskog polja (Breine, Bastasi, Vrbica, Rimac Kabli)daju u kinom periodu velike koliine vode. Te vode, poto se razliju Livanjskim poljem,otiu ponorima.


22/124




22

Kraka vrela i izvoriNajznaajnija kraka vrela i izvori u Hercegbosanskoj upaniji su:Riina (Buko jezero - blato) Qsr = 9 m3/s

Duman (Bistrica) - Livno Q = 0,345 24,1 m3/sabljak Q = 0,245 4,96 m3/sSturba (Livanjsko polje) Q = 0,8 9,50 m3/sBastaica (Drvarska kotlina) Q = 0,56 m3/s (VII 1969)Vrelo Drvarske peineTievo

Tabela:Veze meu ponorima i krakim vrelima u slivu Cetine

Podruje Ponor Utvrena veza

aprazlije

DragoviKreevoDabar

Rumin M.Rumin V.ilovkaVukovia vrelo

Veliki ponor

Rumin V.DabarRumin M.Rumin suhiVel. RudaMala Ruda

Opaki ponorilovkaRumin M.Rumin V.Vel. Ruda

Grad

Livanjsko polje

Rimac

Rumin V.MalinRudaGrabilovkaOpaac

Dragni BistricaVruljakM. KabliGlamoko polje

Skucani Vrelo PliveVrelo Plive lijevo

Mila izvor Bistrice (Livanjskopolje)Kupreko polje

Mrtvica PlivaDuvanjsko polje Kova Vrelo Riine

Buko jezero (blato) St. Mlinica, Prodrikoa(injektirano)

Sinjsko i Hrvatako poljeSinjsko polje


23/124




23

Fosilni glacijalni oblici reljefaFosilni glacijalni oblici reljefa nastali su za vrijeme glacijalnih perioda (pleistocen-diluvij).Za vrijeme diluvijalnih glacijalnih doba ovo podruje nalazilo se u periglacijalnoj oblasti.

Zbog toga je na njemu bila izraena samo lokalna ili planinska glacijacija. Skoro sveplanine ove oblasti sa visinama preko 1800 m.n.m. i neto nie nose na sebi glacijalnetragove.Za visinu snijene granice bili su odluujui lokalni faktori. U prisojnim stranama snijenagranica bila je na viem poloaju (1700 m), nego na osojnim (1325 m), a na jakoosjenjenim strminama ispod 1000 m.Glacijalnih tragova ima na Vran planini, Troglavu, atoru. Produkti glacijacije posebno sudobo ouvani na Dinari i u zapadnom podnoju atora. Na sjeveroistonim padinamaDinare uz rub Livanjskog polja nalazi se velika koliina morenskog materijala koji je umlaem pleistocenu djelovanjem jezerskih valova izmjean s glaciolimikim sedimentimataloenim u Livanjskom polju. Zapadni dio Livanjskog polja najveim dijelom pokrivajuglaciolimniki sedimenti. Ovakvih naslaga ima i u Tievskom polju, dolini Rora i kod

Preodca, zatim u Duvanjskom polju kod Lipe i u Bukom blatu. Fluvioglacijalnogmaterijala ima u Duvanjskom polju kod Kongore, doneenog sa Vrana i sa podrujaBlidnjeg jezera. Morenski materijal kod Blidnjeg jezera i dr. je u obliku razorene eonemorene. Pojave morenskog materijala ima kod Malog Dulera na Dinari.Na podruju atora na moreni formirano je gleersko atorsko jezero iz kojeg vode otiuu Unac.B. . Milojevi(1935) opisuje lednik koji je od Velike vrsnice iao prema SZ u Blidinjskopolje. On je naao eone morene JZ od Blidinjeg jezera na visini 1200 m. Po njemu suna vrsnici bile razvijene dvije glacijacije: starija, oznaena eonim morenama kojezagrauju Blidinje jezero i mlaa, koja je obiljeena morenskim ljuncima na Velikojvrsnici i fluvioglacijalnim nanosima u Blidinjskom polju. Za vrijeme prve glacijacije

snjena granica bila je na visini 1700 m, a za vrijeme druge na 1950 m.Geoloka evolucija karsta

Stratigrafska kompleksnost dinaridskog holokarsta u osnovi je funkcija epirogenske iorogenske dinamike, koje su uslovile i odreeno dejstvo egzogenih faktora. To upravoznai da su bitne karakteristike dinaridskog holokarsta genetski vezane za evolucioneprocese dinaridske geosinklinale, iji su pojedini delovi esto bili izloeni smenjivanjuemerzionih i imerzionih faza prouzrokovanih epirogenskim i orogenskim pokretimaveoma razliitog zahvata. Kako, meutim, svaka emerzija, bez obzira da li je iskljuivoepirogenskog ili izrazito tektonskog porekla, predstavlja odreenu, vremenski i prostornodobro ogranienu fazu karstifikacije na izdignutim povrinama izgraenim odkarbonatnih stena, to se dinamika karstifikacije harmonino uklapa, po intenzitetu i

geografskom opsegu, u dinamiku vertikalnih oscilacija geosinklinalnog dna, i, u vezi stim, u paleogeografske i paleoklimatske osobenosti koje su uslovili ti pokreti.Fosilni trijaski, jurski, kredni i paleogeni karstni paleoreljefi u razliitim prostorimaDinarida imaju geomorfoloke karakteristike bitne za recentni reljef (krape, vrtae,uvale itd.), to je dokaz da se proces karstifikacije u razliitim emerzionim fazamamezozoika i paleogena odvijao analogno recentnom i subrecentnom procesukarstifikacije, te su i njihovi uinci morfoloki istovjetni.


24/124




24

Zbog takve genetske povezanosti endogene dinamike u prostoru geosinklinale i procesakarstifikacije, dinaridski holokarst se mora tretirati kao kompleksni fenomen uvelikouslovljen stratigrafskom i tektonskom evolucijom ovog prostora.

Fosilni karstni reljef, sauvan najbolje u podini boksitnih leita, u ve

ini slu

ajeva jeostao i tektonski neporemeen ili je delimino rasjedanjem deformisan. Postoji niz

stratigrafski razliitih paleokarstova. Kavernozne krenjake mase nalaze se u nekimpodrujima u nivoima koji lee i preko 2000 m ispod povrine Jadranskog mora, to jedokazano dubokim buenjem.Na mnogim mestima spojen je karst jedne tektonske faze sa starijim karstom.Poev od donjeg trijasa pa kroz itavi mezozoik, procesima karstifikacije povremeno suzahvatani pojedini predeli istraivane oblasti. Daleko vei prostori zahvaeni su fazamakarstifikacije uslovljenim laramijskim, pirinejskim i savskim orogenskim pokretima.Posebno karakteristina i po zahvatu veoma intenzivna faza karstifikacije uslovljena jeizdizanjem koje su prouzrokovali laramijski orogeni pokreti. Tada je skoro itavopodruje izdvojeno, pri geolokoj rejonizaciji, u podruje zapadne Bosne definitivno

izdignuto i kontinuirano izloeno karstnom procesu sve do dananjih dana. Tu su naintenzitet karstifikacije uticala naknadna epirogenska kolebanja i, posebno,postlaramijski orogeni pokreti.Geosinklinalna etapa zavrena je na velikom prostoru spoljanjih Dinarida vjerovatno udonjem oligocenu. Od tog momenta nastupa zavrna etapa dinaridske orogene oblasti,tj, etapa formiranja velikih planina i meuplaninskih depresija.Tektonski pokreti pirinejske i savske orogenske faze bili su intenzivni u primorskompojasu i podruje Dinare i Bukog blata. Tada su formirane tektonske strukturesaimanja Zemljine kore.Time je i ovaj region centralnih Dinarida definitivno postao kopno.Pri kraju savske orogene faze formiraju se meuplaninske potoline Livanjska, Duvanjskai druge, koje bivaju zapunjene do kraja neogena, uporedo sa produbljavanjem,sedimentima tipa molasa. Istovremeno, pa do sadanjice, odvija se izdizanje okolnihplanina.Tokom neogena i delom kvartara vanu ulogu u razmjetaju sedimenata odigrali supozitivni tektonski pokreti. Kolika je to uloga pri izdizanju planina i pojedinih oblasti vidise iz brojnih primera, od kojih emo pomenuti primjer bosansko-hercegovakih neogenihbasena koji su sada razmeteni u pet glavnih horizonata, stepenasto rasporeenih odmora ka unutranjosti, poev od nadmorske visine 20 m pa do 1200 m. To ukazuje najo jednu, za razvitak karstnog procesa, vanu injenicu koja se ogleda u pravilnostipoveanja intenziteta izdizanja terena sa udaljavanjem od mora.Poto su epirogeni pokreti, koji su se deavali posle pomenutih glavnih orogenih faza,dugo bili uglavnom pozitivnog znaka, kontinuirani tok karstifikacije bio je njima

vremenom samo potenciran. Tako je u izuzetno dugom vremenskom intervalu i podpovoljnim epirogenim pokretima, predisponirana mnogobrojnim razlmim.Izuzetno sloeno i vano za razmatranje hidrogeoloke problematike je pitanje odnosa ipovezanosti paleokarsta i recentnog karsta. Iako postoje brojni primjeri koji govore uprilog povezanosti recentnog sa paleokarstom (J. Poljak, 1958; B. Milovanovi, 1965),treba imati u vidu nekoliko elemenata: oblici paleokarsta su znatnim dijelomhipsometrijski vezani za vee dubine i tako donekle odvojeni od mlaih karstnih oblika;oblici paleokarsta su dobrom dijelu zapunjeni boksitinim i drugim materijalom i u veoj


25/124




25

mjeri uniteni kasnijim tektonskim pokretima, kada je naroito oslabljena njihovameusobna povezanost. Recentni karstni oblici nastajali su u duoj vremenskoj fazi, uvrijeme ive epirogenske aktivnosti prostora. Vjerovatno su neuporedivo brojniji i bolje

razvijeni od starih, to se moe dokazati dobro izraenim koncentrisanjem podzemnihvoda ka glavnim karstnim vrelima, relativno dobrom definisanou pojedinih slivova,znaajnom hidrogeolokom ulogom hipsometrijski visokih karstnih polja i ostalihlokalnih erozionih baza na kojima se prazni i do 80% od svih podzemnih odgovarajuihviih horizonata.

3.1.2. Hidrologija

Vodne povrine na prostoru Hercegbosanske upanije sainjavaju prirodna i vjetakajezera, energetski i hidromelioracioni kanali, movare (tresetita), manje planinske rijekei potoci, te vei broj planinskih i krakih vrela koji zajedno imaju veliki znaaj uregulisanju vodnog reima (proizvodnja elektrine energije, odbrana od poplava,

snabdijevanju naselja vodom za pie).Slivna podruja

Jedan od najznaajnijih faktora u oblikovanju kra je voda. Zbog geoloke graeHercegbosanska upanija (litoloke osobine vapnenca) ovo je suh i bezvodan kraj, iakopodruje prima vie od 1400 mm na m2. Zbog tektonskih procesa nastale su pukotine uvapnencu, a proticanjem padalinskih voda, u kojima ima CO2, one ga korozijski otapaju.Pukotine se uruavaju, mijenjaju, poveavaju, a i stvaraju se nove, pa je tako upodzemlju izgraen sloen pukotinski sustav, zbog kojeg je Hercegbosanska upanijasiromana rijekama i jezerima. Padalinska voda, kao i vode krkih horizonata na sjeveruHercegbosanske upanije odlaze u crnomorsko slivno podruje (slivovi Une, Sane iPlive), a iz sredinjeg i junog dijela, padalinska voda kao i vode krkih horizonata

pukotinskim sistemom odlaze ka Jadranskom slivnom podruju preko nekoliko sistemaponora. Sve povrinske i podzemne vode Livanjskog i Duvanjskog polja pripadaju slivurijeke Cetine.

Izvori i podzemna vodena tijela

Izvori na teritoriji Hercegbosanska upanija se prvenstveno javljaju u obliku krakihvrela.Velika nadmorska visina Kuprekog polja uzrokovala je relativno malu izdanost vrela.Izostala su mona kraka vrela koja se u pravilu javljaju na niim horizontima Dinarida.Umjesto njih javlja se velik broj manjih vrela, neujednaene izdanosti iji je kvalitetvode ouvan slabom naseljenou slivnih podruja. Najznaajniji izvori u optini Kupressu Hajdarevac, Bainac, adinac, Toak, Botunska vrila, izvori Kupreke rijeke.Kao i kod Kuprekog polja i za Glamoko polje je karakteristina pojava neujednaenostiproticaja, s tom razlikom to ovdje dolazi potpunog presuivanja svih izvora. Ljetnjabezvodnost predstavlja posebno nepovoljne okolnosti, kako u optem vodoprivrednomsmislu, tako posebno u odnosu na eventualnu primjenu navodnjavanja obradivihpovrina.Najznaajniji izvori u optini Glamosu Suhalj, Vrba i Radaslije.


26/124




26

Najznaajnija kraka vrela u optini Tomislavgrad su Veliki Stranj, Mali Stranj, Volarac,Ostroac i Seget.Najizdanija kraka vrela se javljaju u Livanjskom polju vrelo Bistrice (310 l/s), vrelo

Sturbe (1000 l/s) i vrelo abljaka.Buko vrelo, Bijelo vrelo, Zvijezda, izvori Unca (atar naselja Preodac), izvori Mlinita iGudaje, te izvori u naseljima Donji Tikovac i Mraaj su najznaajniji izvori u optiniBosansko Grahovo.Veina izvora u optini Drvar je na lijevoj strani toka Unca, ispod padina atora iJadovnika. Najznaajniji izvori u ovoj optini su Tokovi, Jare, Raduklija i Bastako vrelo.Vodna tijela karstno pukotinskog tipa poroznosti na podruju Hercegbosanske upanijesu sljedea:

Grme Srnetica Vitorog, Unac, vrsnica,

Sjeveroistok Livanjskog polja, Kupres, Ljubua, Podruje jugoistono od Bukog jezera.

Vodotoci

Na teritoriji Hercegbosanske upanije postoji svega nekoliko veih stalnih vodotokova(Unac, Butinica, Bistrica, Sturba, abljak, Mrtvica, Mila, uica). Veina vodotokova susezonskog karaktera i ponornice.Livanjsko polje zatvorenog je tipa sa jakim izraenim krakim fenomenima (ponori,estavele, povremeni vodeni tokovi ), zbog ega je ovo podruje suh i bezvodni kraj,nasuprot injenici da prima vie od 1400 mm na m2. Orografski sliv Livanjskog polja

sastoji se od tri podsliva: podruje Bukog jezera (blata), centralni dio polja, sjeverozapadni dio polja.

Zajednika osobenost prostora polja zapadne Bosne, tako i Livanjskog, je da sve imajupovremene i stalne tokove. To su sve mali tokovi koji jedino u zimskom periodu imajuobilje vode. U Livanjskom polju svi vodotoci izuzev rijeke Bistrice, Sturbe i abljaka ucentralnom dijelu presue. Zbog nesrazmjere u doticanju i oticanju vode tijekomzimskog perioda vei dio Livanjskog polja podloan je plavljenju. Podruje Livanjskogpolja u slivu je Jadranskog mora, posredstvom Cetine kroz nekoliko sistema ponora. U Livanjskom polju, u dijelu koji se naziva dralovac, tee rjeica Jaruga, koja tijekom

ljeta presui, a u kinom razdoblju zajedno sa vodama evarove Jarugeini jedinstvenupoplavu. Vode zapadnog dijela polja pripadaju sistemu ponora Kazanaca, aprazlija i

Rujana.U topografski viem dijelu Livanjskog polja, u Plovukoj kotlini razvila se Plovua. VodePlovue su odvodile:

Opaki ponor, Veliki ponor, Kameniti ponor.


27/124




27

Danas je to uveliko promijenjeno zbog izgradnje kanala koji u velikoj mjeri kupi vodePlovue. Na sjevernoj strani Livanjskog polja se javljaju estavele, koje odvode vode kaCetini ispod vodonepropusnih neogenih i kvarternih naslaga polja. U jugoistonom dijelu

Livanjskog polja u prostoru Bukog blata (sada jezera) nastali su tokovi Riine, Mandekai Golinjevskog potoka.

Podruje Kuprekog polja se sastoji iz tri hidrografske samostalne kotline: Bajramovakana sjeveru, Mrtvika u sredini i Milaka na jugu. U Kuprekom polju su formirana dvaznaajnija vodotoka koji pripadaju razliitim morskim slivovoma: rijeka Mrtvica sa vieponora na svome toku, podzemnim oticanje gravitira slivu rijeke Plive koja pripadacrnomorskom slivu, i rijeka Milakoja izvire u ataru naselja Kukavice ispod Lupoglava, aponire nedaleko od naselja Donji Malovan u Postopolju, da bi se na vrelu Veliki Stranjpojavila kao uica. Vododjelnica izmeu Plive i Cetine uslovljena je sedimentima trijasa ieocena koji imaju funkciju hidrogeoloke barijere, a to je specifino ima pravac okomitna pravac pruanja Dinarida. Vukovskim i Ravanjskim poljem protie rijeka Voenica,koja prije svog poniranja ka Ramskom jezeru u slivu rijeke Neretve stvara manju

prirodnu retenziju urua.Glavni vodotok Duvanjskog polja je rijeka uica. Ona je ponornica, dolazi kroz podzemljeiz Kupresa, a izvire u uici (Stranj), ponire u Kovaima, kao Riina izvire u Prisoju idanas puni Buko jezero. Lijeva pritoka uice je rijeka Drina koja tee samo u kinomperiodu godine i nastaje u krajnjem jugoistonom dijelu Duvanjskog polja. PotokOstroac izvire ispod Vuipolja, a ulijeva se u uicu kod Kovaa. Kroz naselje Prisojeprotie potok Zmijevac koji ima karakter bujinog potoka. Urbanim podrujemTomislavgrada protie potok Tabanica.Na Glamokom polju nalazi se hidroloka vododijelnica koja popreno presijeca polje iodvaja tokove koji su usmjereni u razliita slivna podruja, jadranski i crnomorski. Takavprimjer u Glamokom polju je sliv vodotoka Jaruga. Tok Jaruge u sunom razdoblju

redovito dopire do ponora kod sela Skucana i u tom sluaju, kao to je bojenjemdokazano, izbija na vrelima Plive. Poveani pritjecaj vode u jeseni i proljeu, a ponekad izimi, ponor kod Skucana ne moe primiti, pa se voda Jaruge prelijeva prema jugoistokuu nii dio Glamokog polja i izbija na vrelima u Livanjskom polju.1U hidrografskom smislu, Glamoko polje se moe podijeliti u etiri zone:

Zona sjeverozapadno od puta Medena Selita Mlinite, i zona zapadno od putaGlamo Medena Selita, ije se vode dreniraju podzemnim putem;

Zona koju ini sliv potoka Ribnjak (Ribnik) i Medvjed potoka ije vode u kinomperiodu odlaze u ponor Podgreda i retenziju Isakovci;

Zona sliva vodotoka Jaruga koga formiraju stalni potoci Hrast i Busija, vodotokVrba i nekoliko povremenih potoka, ije vode odlaze u ponore Skucani i Vidimlije,

a u periodu veih voda u retenziju Puine; Zona retenzije Puine u koju dotiu vode iz periodinog vrela Badanj i estavele

Ribnjak.

1 Budui da manja koliina vode odlazi ponorom kod Skucana prema crnomorskom slivu u odnosu nakoliinu koja izbija u Livanjskom polju, sliv Jaruge je prikljuen hidrolokom slivu Cetine.


28/124




28

Glavni vodotoci koji kontroliu reim doticanja voda u polje su potok Ribnjak, Medvjedpotok, potok Jaruga i potok Vrba. Na irem prostoru izvan podruja samog poljapraktino nema povrinskih stalnih ili povremenih tokova izuzev Medvjed potoka.

Neposredno podruje polja karakterie prisustvo brojnih ponora od kojih treba ista

i:Podgreda, Mladekovci, Isakovci, Skucani, Dragni, ardak, i estevela Ribnjak.

U hidrografskom pogledu Grahovsko polje je podjeljeno na slivove Crnog i Jadranskogmora. Vododjelnica je u mjestu Begovac, poznata u narodu pod nazivom Dijelovi.Vodotoci Struga, Unac, Mlinita i Gudaja pripadaju Crnomorskom slivu, a rijeica Koranapripada Jadranskom slivu, kao i rijeka Butinica koja kroz naselje Donji Tikovac otieprema rijeci Krki. Vodotok Struga ponire kod naselja Resanovci i otie ka Bastakomvrelu i Uncu.Glavni vodotok u optini Drvar je rijeka Unac, koja je ujedno i najdui vodotokHercegbosanske upanije. Rijeka Unac je desna pritoka rijeke Une. Nastaje kao atorskipotok, u neposrednoj blizini atorskog jezera na planini ator, tee kroz klisuru Pojila,etiri kotline (upska, Mranska, Mokronoka i Drvarska) i tri daljnje klisure, da bi se uUnu ulila kod Martin Broda. Od Drvara do ua tee najuom klisurom, dubine i do 350metara (veim dijelom na teritoriji Unsko sanskog kantona). Unac ima duinu od 66km (oko 50 km u Hercegbosanskoj upaniji), a ukupna povrina njegovog sliva iznosioko 650 km.

Kanali

Kanalska mrea je prisutna u Livanjskom (centralni i sjeverozapadni dio) i Duvanjskompolju (centralni dio).U centralnom dijelu Livanjskog polja derivacioni sistem kanala i akumulacija HEOrlovac, pored hidroenergetske funkcije, ima i funkciju zatite od poplava centralnogdijela polja od 1972. godine. Na podruju Malog dralovca u sjeverozapadnom dijelu

Livanjskog polja u svrhu poboljanja reima vode izgraeni su odvodni kanali koji breodvode vode prema ponoru Kazanci.

Na podruju Glibine, u ataru naselja Kolo i avarov Stan, u centralnom dijeluDuvanjskog polja postoji hidromelioracioni sistem kanala, na oko 800 ha, zaodvodnjavanje vlastitih voda u korito rijeke uice.

Jezera

U junom dijelu Hercegbosanske upanije se nalazi akumulacija Buko jezero, koje seistie svojom povrinom. Povrina jezera iznosi oko 55 km2, to ga ini jednim odnajveih umjetnih jezera u Evropi. Jedna treina jezera pripada podruju optine Livno,a dvije treine optini Tomislavgrad. Vode u ovu akumulaciju pritiu potokom Mandek,zatim Golinjevskim potokom, rijekom Riinom, a vode iz Livanjskog polja se dovode

kanalom iz akumulacije Lipa (povrina oko 65 ha). Sjeverno od Bukog jezera se nalazimanja vjetaka akumulacija Mandek na istoimenom potoku (povrine oko 17 ha). Vodaiz Bukog jezera koristi se za proizvodnju elektrine energije u HE Orlovac.Na krajnjem jugoistoku Hercegbosanske upanije, izmeu planina Vran i vrsnica, uDugom polju se nalazi najvee planinsko jezero Bosne i Hercegovine jezero Blidinje.Njegova povrina iznosi oko 3.5 km2, ali svega neto vie od 1 km2povrine jezera senalazi na teritoriji Hercegbosanske upanije, odnosno optine Tomislavgrad.


29/124




29

Na podruju optine Kupres se nalaze tri mala jezera: Kukaviko ili Lupoglavsko jezero,Rastievsko jezero i Turjaa. Nedaleko od Adria ski centra, uz magistralni put Kupres Livno (atar naselja Gornji Malovan), 2008. godine je izgraena manja vjetaka

akumulacija namjenjena za stvaranje vjetakog snijega tokom zimske turisti

ke sezone.Najvee jezero na podruju optine Glamo je vjetako jezero Hrast (povrina oko 16

ha). Na potoku Busija se nalazi mala vjetaka akumulacija povrine oko 4000 m2.atorsko jezero je glacijalnog porijekla i ima povrinu od oko 3 ha.Nalazi se na visini od1488 m nadmorske visine, ispod vrha Greda planine ator i na podruju optineBosansko Grahovo. Pored ovog jezera u optini Bosansko Grahovo postoji jo jednomalo prirodno jezero - Peenako u Grahovskom polju. Vjetako jezero u Borovai imapovrinu od oko 1.1 ha, dok jezero u Preodcu zbog oteenja na brani u sadanjemtrenutku ne egzistira.Vjetaka akumulacija upica u gornjem toku rijeke Unac se nalazi na podruju optineDrvar. Rijeje o drugom jezeru po povrini na prostoru Hercegbosanske upanije (oko90 ha). U donjem toku Unca, u naselju Bastasi nalaze se lagune za preiavanje

otpadnih voda iz drvarske fabrike celuloze (tzv. lagune). Njihova povrina iznosi oko 38ha.

3.1.3. Klimatske karakteristike

Klimatski uslovi na prostoru Hercegbosanske upanije su veoma razliiti. U junom djeluupanije klima je blago kontinentalna, gotovo mediteranska (mediteranska klimapretplaninskog tipa 200-400 m/nv), dok sjeverne i sjeverozapadne dijelove upanijekarakterie kontinentalna klima (kontinentalna klima alpskog tipa iznad 1600 m/nv,planinskog tipa 800-1600 m/nv, pretplaninskog tipa 400-800 m/nv) sa jakim i dugimzimama i dugim periodima sa intenzivnim snjenim padavinama, ak i u proljee.

Podruje Hercegbosanske upanije se, zapravo, nalazi na kontaktu mediteranske ikontinentalne klime. Planine na jugu i jugozapadu pruaju se tako da ograniavaju uticajSredozemnog mora. To se ponajvie ogleda u razlikama u nadmorskoj visini i u poloajuu odnosu na veu ili manju zaklonjenost od sjevernih vjetrova2.Osnovne karakteristike klime podruja Hercegbosanske upanije predstavljene su naosnovu meteorolokih osmatranja i mjerenja sa sljedeih meteorolokih stanica:

Tabela: Koordinate i nadmorska visina meteorolokih stanicaMeteoroloka

stanica Hs

Livno 4350' 1701' 724Tomislavgrad 4343' 1715' 903

Glamo 4403' 1652' 1031Kupres 4400' 1717' 1190Drvar 4423' 1624' 485

2Prema Kepenovoj (Kppen) klimatskoj klasifikaciji klima podruja Hercegbosanske upanije spada u zonutople umjerene kine klime, gdje se mrazovi i snijeg javljaju u hladno godinje doba, ali su povremenoprekidani toplim periodima, tako da dugotrajan pokrov nije redovna pojava.


30/124




30

B. Grahovo 4411' 1622' 861

Temperatura vazduha

Temperatura Hercegbosanske upanije, za razliku od padavina koje su posljedicamediteranske klime, je indikator kontinentalne klime.Srednja godinja temperatura opada sa porastom nadmorske visine. U oblasti umjerenokontinentalne klime srednja godinja temperatura se kree od 8,5 do 9,5 C, za niz1961-1990 godina.U oblasti planinske klime alpskog tipa srednja godinja temperatura kree se od 0,0 do8,5 C (zavisno od nadmorske visine) za niz 1961-1990. godina.Vrijednosti temperatura, za niz 1971-2000. godina, su vee za 0,2 do 0,3 C, to jeposljedica djelovanja klimatskih promjena.Kupres i Glamo, zbog nadmorske visine, imaju neto niu temperaturu u odnosuprethodno navedene podatke u tekstu, koji se odnose uglavnom na doline u kojima se

nalaze naseljena mjesta.Tabela: Srednje tepmerature vazduha ( C), period 1961-1990. godina

Param. Meteor.stanica

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Sred

god.

Livno -0.6 0.9 4.1 8.3 13.0 16.0 18.6 17.9 14.1 9.5 4.8 0.7 8.9

Tomislav. -0.3 0.7 3.7 7.7 12.6 15.8 18.2 18.2 15.0 10.3 5.2 1.0 9.0

Glamo -3.0 -1.6 2.2 6.6 11.7 14.6 16.8 16.6 13.3 8.6 3.4 -1.3 7.3

Kupres -3.9 -2.7 0.4 4.8 9.7 12.9 15.0 14.7 11.7 7.2 2.1 -2.1 5.8

Drvar -1.1 1.0 4.6 9.1 13.6 16.7 18.8 18.1 14.5 10.0 5.1 0.5 9.2

Srednje

tem.

vazduha

(C)

Grahovo -1.7 -0.2 2.6 6.8 11.8 15.1 17.5 17.0 13.7 9.3 4.2 -0.1 8.0

Podaci o apsolutnim minimalnim i maksimalnim temperaturama ukazuju na velikatemperaturna kolebanja, pojavu temperaturnih ekstrema i na mogunosti estogjavljanja proljetnih, kasnih i jesenjih mrazeva.

Tabela:Apsolutne max i min teperature vazduha ( C ), period 1961 1990. godinaMeteoroloke stanice Apsolutne max temp.

(C)Apsolutne min temp.

(C)Livno 36.2 -29.6Tomislavgrad 35.6 -29.0

Glamo 35.0 - 32.0Kupres 32.6 -28.8Drvar 38.4 -27.2Grahovo 36.4 -26.0

Temperatura je najznaajniji faktor u ivotu biljaka i ivotinja. Od temperaturnih prilikajednog kraja zavisi poetak i zavretak vegetacionog perioda, raspored i koliinapadavina, rasprostranjenost biljnih i ivotinjskih vrsta itd.


31/124




31

U poljima se zimi javljaju temperaturne inverzije, zbog njihovog ispunjavanjaprehlaenim vazduhom. Ovo izrazito krenjako podruje i pored obilja padavina,povrinski je veoma suvo zbog podzemnog oticanja.

Vlanost vazduhaRelativna vlanost vazduha predstavlja stepen zasienosti vazduha vodenom parom. Onaoznaava odnos izmeu prisutne vodene pare i maksimalnog sadraja vodene pare kojuvazduh moe primiti pri istoj temperaturi.

Tabela: Srednja relativna vlanost vazduha (%), period 1961 1990. godinaMeteor.stanica I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Sred.god

Livno 75 71 68 65 66 67 61 63 70 73 75 75 69Tomislavgrad 81 82 80 75 74 75 71 69 75 79 83 82 77

Glamo 74 78 78 74 72 74 71 69 75 84 78 75 75Kupres 81 82 84 82 80 79 77 77 81 84 85 83 81

Drvar 84 81 77 74 76 77 73 76 80 81 82 84 79Grahovo 84 84 84 83 80 80 77 78 82 85 87 85 82

Pomenuta pojava temperaturne inverzije (polja, doline rijeka), posebno u jesenjem izimskom periodu, uzrokuje poveanu relativnu vlanost vazduha i vei broj dana samaglom. U gradovima, ova pojava kombinovana sa emisijom tetnih plinova uzrokujepojavu smoga i poveanih koncentracija zagaenja zraka.

Oblanost i osunavanje

Oblanost uz ostale vremenske parametre, odreuje temperaturu vazduha nadzemljinom povrinom. Izraava se obino u desetinama ili procentima pokrivenostineba.Prema podacima iz meteorolokih stanica, analiza toka oblanosti za period 1961-1990.godine, ukazuje na najmanju pokrivenost neba u julu, i najveu pokrivenost neba uzimskim mjesecima.Srednja godinja oblanost se kree od 4.9 do 6.0 desetina pokrivenosti neba iznadanaliziranih podruja.

Tabela:Srednja oblanost ( desetina), period 1960 1990. godinaMeteoroloka

stanicaI II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Sred.

godLivno 6.0 6.1 6.2 6.3 6.0 5.5 3.8 3.7 4.2 4.8 6.1 6.1 5.4Tomislavgrad 5.8 6.0 5.7 5.7 5.1 4.5 3.1 3.1 3.7 4.5 5.8 5.7 4.9Glamo 6.4 6.5 6.1 5.8 5.5 5.1 4.0 4.2 4.3 4.9 6.2 6.6 5.5

Kupres 6.5 6.8 6.5 6.4 6.0 5.8 4.5 4.7 5.2 5.5 6.6 6.8 6.0Drvar 6.6 6.5 6.3 6.2 5.8 5.4 3.9 4.1 4.9 5.6 6.6 7.0 5.7Grahovo 6.2 6.3 6.1 5.8 5.4 5.0 3.8 4.0 4.4 4.9 6.5 6.5 5.4

Ako uporedimo podatke, uoiemo da je oblanost obrnuto proporcionalna u odnosu nagodinji tok temperature vazduha.Stepen oblanosti utie na stepen suneve insolacije zemlje.


32/124




32

Podatke o srednjoj mjesenoj koliini trajanja sijanja sunca analizirali smo premapodacima sa meteorolokih stanica Livno i Drvar.Najdue prosjeno trajanje sijanja sunca javlja se u julu (Livno 306 asova, Drvar 278asova), dok se u zimskim mjesecima (januar i februar) javlja minimum.Ukupno trajanje sijanja sunca je vee u jugozapadnim oblastima (u Livnu 2238 sati

godinje).

Tabela:Srednje mjesene koliine trajanja sijanja sunca (as), period 1960 1990.godinaMeteoroloka

stanicaI II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.

sumaLivno 110 133 153 170 216 240 306 279 222 186 121 101 2238Drvar 72 85 123 146 193 220 278 240 179 138 82 53 1809

Podaci o srednjem broju dana, takoe, ukazuju na to da su zimski mjeseci sa veimbrojem oblanih dana.

Tabela: Srednji broj oblanih dana, period 1960 1990. godinaMeteoroloka

stanicaI II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.

sumaLivno 12 12 12 11 9 7 3 3 5 9 12 13 107Tomislavgrad 12 11 11 9 8 5 2 2 4 8 12 12 96Glamo 14 12 12 10 7 6 3 4 6 8 12 14 108Kupres 14 14 14 12 10 8 5 6 8 11 14 15 128Drvar 14 12 13 11 8 6 3 4 6 9 13 15 114Grahovo 12 11 11 9 7 5 3 4 6 8 13 13 102

Tabela: Srednji broj vedrih dana, period 1960 1990. godina

Meteorolokastanica

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.Suma

Livno 6 5 5 4 3 4 9 11 10 9 6 6 77Tomislavgrad 7 6 7 5 7 7 13 14 12 11 7 7 104Glamo 4 4 6 5 6 6 10 9 9 8 5 5 75Kupres 5 4 5 4 4 4 6 7 6 7 5 4 61Drvar 4 4 5 4 4 5 9 9 7 5 4 3 63Grahovo 5 4 4 5 5 6 10 10 9 8 4 4 73

Padavine

Prostor Hercegbosanske upanije u pogledu padavina, analiziran je na osnovu podataka

iz perioda 1960-1990. godine, kao i ostali klimatski elementi.


33/124




33

Tabela: Srednje sume padavina (l/m2), period 1960 1990. godinaParametar Meteor.

stanicaI II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Sred.

god.Livno 95 91 97 95 73 92 51 75 85 116 148 125 1144

Tomislav. 105 114 107 103 83 92 50 74 84 131 171 139 1255Glamo 126 116 120 115 93 99 66 72 95 119 178 162 1362Kupres 88 92 92 101 94 95 63 81 92 104 138 119 1157Drvar 77 82 83 89 95 98 73 90 98 90 128 105 1108

Srednje

sumepadavina

(l/m2)

Grahovo 98 100 105 111 103 109 74 91 108 109 158 129 1296

Godinje koliine padavina se kreu od 1108 do 1362 l/m2. Ovo podruje je bogatopadavinama, s tim to godinja suma padavina raste sa nadmorskom visinom , tako da unajviim predjelima padavine prelaze 2000 l/m2godinje (naroito u proljee i jesen).Snjene padavine u toku godine javljaju se u periodu od oktobra do aprila. Premapodacima sa datih meteorolokih stanica uoavamo da se snjene padavine javljaju i umjesecu maju i septembru, zbog nadmorske visine pojedinih podruja, zbog ega i

zadravanje snjenog pokrivaa traje due (Glamoi Kupres).I pored velike koliine padavina, Hercegbosanska upanija, kao izrazito krenjakiprostor, povrinski je suva, zbog podzemnog oticanja.

Tabela: Max visine snjenog pokrivaa (cm), period 1960 1990. godina

Meteorolokastanica

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII MaxGod.

Livno 64 52 45 17 - - - - - 8 38 60 64Tomislavgrad 50 50 40 15 1 - - - - 11 31 32 50Glamo 100 96 63 35 8 - - - - 14 54 90 100Kupres 124 137 124 48 4 - - - 4 14 62 110 137Drvar 84 89 53 37 - - - - - 7 68 58 89Grahovo 108 139 75 30 - - - - - 16 72 85 139

Vazduni pritisak

Prosjene mjesene vrijednosti vazdunog pritiska na podruju Livna kreu se od 927.1mb (april) do 932.9 mb (septembar i oktobar), a na podruju Drvara od 955.0 mb(april) do 960.8 mb (oktobar). Godinji prosjek za promatrani period iznosi 930.1 mb(Livno) i 955.5 mb (Drvar).

Tabela: Srednje vrijednosti vazdunog pritiska ( mb), period 1960 1990. godinaMS I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Sred.

God.Livno 929.7 928.5 928.2 927.1 929.4 930.7 931.6 931.4 932.9 932.9 929.2 929.5 930.1

Drvar 959.0 957.0 956.7 955.0 957.1 957.8 958.7 958.5 960.3 960.8 959.1 926.0 955.5Vjetar

Strujanja vazdunih masa uslovljena su raspodjelom vazdunog pritiska, ali lokalnitopografski uslovi mogu bitno uticati na modifikaciju pravaca i brzina vjetra. Uestalostpojedinih smjerova vjetra, kao i prosjene brzine zranih masa u tim smjerovimaprikazuju se ruom vjetra, sa naznaenim stranama svijeta.


34/124




34

Iz grafikih priloga uoavamo da su preovlaujui vjetrovi u toku godine na lokacijimeteoroloke stanice Livno iz pravca sjevera (N), juga (S) i jugoistoka (SE). Na lokacijiMS Tomislavgrad preovlaujui vjetrovi su iz pravca sjevera i juga, sjeverni i zapadni

vjetroviesti su na lokaciji MS Glamo

. Tako

e iz pravca sjevera

esti su vjetrovi nalokacijama MS Kupres, MS Drvar i MS Bosansko Grahovo, zatim iz pravca juga esti su

vjetrovi na lokaciji MS Kupres i MS Drvar, te iz pravca sjeverozapad (MS Drvar i MSBosansko Grahovo).Srednja brzina vjet

Documents

Studija Ranjivosti Prostora HBŽ Nacrt Tekst