STUDIJA O PREPREKAMA U - UNICEF · Studija o preprekama u obrazovanju u Crnoj Gori 1 Studiju pripremio: ... higijena, kulturološki uslovljeni stavovi i tradicija u zajednici, niska

STUDIJA O PREPREKAMA UOBRAZOVANJU U CRNOJ GORIRomska i egipćanska djeca

1Studija o preprekama u obrazovanju u Crnoj Gori

Studiju pripremio: Ipsos Strategic Marketing, Beograd, Srbija

• Ana Delić• Milica Erić• Milena Lazić• Predrag Kurčubić

Stručni komentari: • Caroline Milena Sykora jun 2013. godine

Studiju pripremio:Ipsos Strategic Marketing, Beograd, Srbija

© Dječji fond Ujedinjenih nacija (UNICEF)jun 2013. godine

Potrebna je dozvola da se reprodukuje bilo koji dio publikacije. Molimo vas,kontaktirajte UNICEF Crna Gora (Vladike Danila 28, 20 000 Podgorica, Crna Gora, tel: +382 20 224 277; fax: +382 20 224 278; e-mail: [email protected]). Dozvola će biti data besplatno obrazovnim i neprofitnim organizacijama.

Izjave u ovoj publikaciji su gledišta autora i ne odražavaju politiku i gledište UNICEF-a.

Fotografije:UNICEF Crna Gora/Zoran Jovanović MaccakUNICEF Crna Gora/Risto Božović

Fotografija na naslovnoj strani:UNICEF Crna Gora/Zoran Jovanović Maccak

Lektura:Sanja Marjanović

Korektura:Lida Vukmanović

Dizajn i priprema za štampu:Praxis Montenegro d.o.o.

Štampa:DPC d.o.o.

Tiraž:350 primjeraka

2

SADRŽAJ

PREDGOVOR ..................................................................................................................................5

SKRAĆENICE ..................................................................................................................................7

UVOD ................................................................................................................................................8

METODOLOGIJA ..........................................................................................................................10

OKVIR ZA ANALIZU DETERMINANTI ..........................................................................................13

REZIME ..........................................................................................................................................15Podsticajno okruženje ............................................................................................................16Raspoloživi resursi ................................................................................................................19Zahtjevi ....................................................................................................................................21Kvalitet ....................................................................................................................................25

PREGLED POKRIVENOSTI OSNOVNIM OBRAZOVANJEM ......................................................27Podaci o obrazovanju djece u Crnoj Gori ............................................................................28Djeca van školskog sistema u Crnoj Gori ............................................................................30

1. Djeca iz populacije Roma i Egipćana ..............................................................................302. Izbjegla i raseljena lica ....................................................................................................323. Djeca sa smetnjama u razvoju ........................................................................................334. Djeca koja žive u siromaštvu ..........................................................................................35

ANALIZA DETERMINANTI U OBRAZOVANJU ............................................................................37DESK STUDIJA ........................................................................................................................38

Podsticajno okruženje ......................................................................................................38Društvene norme ..........................................................................................................38

1. Stigma i diskriminacija djece iz ugroženih socijalnih grupa ................................38Zakonodavstvo i politika u oblasti obrazovanja ............................................................41

1. Zakonski i normativni okvir za inkluzivno obrazovanje u Crnoj Gori ..................422. Strateški okvir u međunarodnoj zajednici............................................................443. Nacionalne strategije i ciljevi ..............................................................................454. Lokalni strateški planovi ......................................................................................45

Budžet i rashodi za obrazovanje u Crnoj Gori ..............................................................471. Investicija u poboljšanje kvaliteta obrazovanja ..................................................472. Rashodi za nastavno osoblje i troškove komunalija............................................473. Finansiranje politika kojima je cilj pomoć ugroženoj djeci ..................................48

Upravljanje i koordinacija ..............................................................................................491. Prepoznavanje i rješavanje pitanja ranog napuštanja škole ..............................492. Identifikovanje djece koja su u riziku od ranog napuštanja škole i

preduzimanje preventivnih mjera ........................................................................50


EMPIRIJSKO ISTRAŽIVANJE..................................................................................................52Raspoloživi resursi ..........................................................................................................52

Dostupnost osnovnih potrepština..................................................................................521. Blizina škole mjestu stanovanja i prevoz ............................................................52

Dostupnost službi s odgovarajućim kadrom..................................................................551. Nedovoljno dostupno predškolsko obrazovanje ................................................552. Važnost upotrebe drugog jezika u školama ........................................................563. Ograničen pristup sistema obrazovanja i službi koje su zadužene da pronađudjecu........................................................................................................................58

Zahtjevi ..............................................................................................................................60Stanovanje i pristup finansijama ..................................................................................60

1. Pristup odgovarajućim stambenim uslovima, vodi i grijanju................................612. Nemogućnost plaćanja školskih troškova ..........................................................653. Doprinos kućnom budžetu ..................................................................................694. Dužnosti u domaćinstvu i briga za druge članove porodice................................71

Kulturološke prakse i vjerovanja ..................................................................................721. Slobodno vrijeme ................................................................................................722. Prijatelji................................................................................................................72

Nezadovoljavajuća podrška roditelja za nastavak obrazovanja....................................741. Upoznatost sa sistemom obrazovanja ................................................................742. Stavovi o značaju obrazovanja ..........................................................................74

Pismenost roditelja........................................................................................................82Rano stupanje u brak ....................................................................................................83

1. Karakteristike romskih i egipćanskih domaćinstava............................................832. Stavovi o braku ..................................................................................................84

Smanjena motivacija i zainteresovanost mladih za obrazovanje ..................................87Kontinuirana potreba ....................................................................................................88

1. Djeca van obrazovnog sistema ..........................................................................88Pohađanje škole............................................................................................................91Izazovi kod upisivanja u knjige rođenih i dokumenta za ličnu identifikaciju ..................93Zdravlje djece i teškoće u razvoju kao prepreka za upis i pohađanje škole..................93

Kvalitet ..............................................................................................................................94Evaluacija Reforme obrazovnog sistema u Crnoj Gori (2010–2012),Implementacija inkluzivnog obrazovanja ......................................................................96

Specifična iskustva djece sa smetnjama u razvoju ......................................................96

ZAKLJUČCI I PREPORUKE ..........................................................................................................99

ANEKS ..........................................................................................................................................115Aneks 1: Zajednički osnovni principi inkluzije Roma ........................................................115Aneks 2: Primjeri dobre prakse............................................................................................117

4


Obezbjeđivanje poštovanja osnovnih ljudskihprava djece romske i egipćanskenacionalnosti predstavlja veliki izazov zamnoge evropske države. Iskazujućiposvećenost evropskim integracijama,ostvarivanju Milenijumskih razvojnih ciljeva iimplementaciji Konvencije Ujedinjenih nacijao pravima djeteta, Vlada Crne Goreobavezala se da će obezbijediti poštovanjeprava svakog djeteta na pristup kvalitetnomobrazovanju.

Napredak u oblasti reforme obrazovanjaistaknut je i u nedavno privremenozatvorenom Poglavlju 26, u procesupregovora o pridruživanju EU, a koje seodnosi na oblasti obrazovanja i kulture.Međutim, u naporima da se ostvari boljaintegracija djece romske i egipćanskenacionalnosti u obrazovni sistem Crne Gore,nailazi se na brojne probleme. Stopa upisa,pohađanja i završetka osnovne škole i dalje jeniska među djecom romske i egipćanskenacionalnosti.

„Studija o preprekama u obrazovanju u CrnojGori“ pruža sveobuhvatnu analizu okolnostikoje često utiču na to da djeca romske iegipćanske nacionalnosti ostanu van sistemaobrazovanja. Nadamo se da će studijaomogućiti efikasnije definisanje programa imehanizama za monitoring i evaluaciju, da biova djeca dobila potrebnu pomoć.

Nijedan društveni problem ne može seobjasniti samo jednim uzročnikom ilideterminantom. Ova studija jedinstvena je potome što je prilikom izrade korišćenoistovremeno posmatranje svih ključnihdeterminanti koje utiču na isključivanje Roma iEgipćana, kao i drugi vezani faktori, kao što surani brakovi i međugeneracijsko siromaštvo.Ove determinante definisane su globalnim iregionalnim studijama o sličnim oblicimasocijalne isključenosti i nejednakosti u sektoruobrazovanja.

Crna Gora je u proteklih deset godina ostvarilanapredak u oblasti inkluzivnog obrazovanja.Na primjer, sve veći broj djece romske iegipćanske nacionalnosti upisuje se u osnovneškole. Podaci Ministarstva prosvjete i sporta iz2011/12. godine, pokazuju da je njih 1582upisano početkom školske godine, u poređenjus 536 koliko ih je bilo prije deset godina.

S druge strane, prema podacima iz popisa,samo polovina djece romske i egipćanskenacionalnosti pohađa školu. Djeca Romi iEgipćani koja idu u školu vrlo često ne postižudobre rezultate, a stopa napuštanja škole je uporastu, naročito kod djece starije od 11godina. Manje od jedne trećine završi osnovnuškolu, a samo 7% završi srednju školu, upoređenju sa 98%, odnosno 86% kolika jestopa završetka osnovne odnosno srednješkole među većinskom populacijom.

PREDGOVOR

6

Studija je pokazala da ne postoji samo jedanrazlog za visoku stopu napuštanja škole, većsu u pitanju višestruki međusobno povezanifaktori. Između ostalog, to su: stigma idiskriminacija, siromaštvo, uslovi stanovanja ihigijena, kulturološki uslovljeni stavovi itradicija u zajednici, niska stopa pohađanjapredškolskih ustanova, kvalitet obrazovanja,nedostaci u sistemu monitoringa i sporosprovođenje zakona namijenjenih poboljšanjunjihovog statusa. Održivi rezultati u oblastipoboljšanja obrazovanja Roma i Egipćanamogu se ostvariti jedino kroz istovremenoprevazilaženje više prepreka.

Obrazovanje ima moć da prekine ciklusmeđugeneracijskog siromaštva i isključenostiRoma i Egipćana. Potvrđeno je da predškolskoobrazovanje doprinosi postizanju boljihrezultata u osnovnoj i srednjoj školi ipredstavlja mehanizam za opšte smanjenjerazlika u školskom uspjehu tokom životnogciklusa djeteta. Predškolsko obrazovanje

pomaže djeci romske i egipćanskenacionalnosti da bolje nauče crnogorski jezik iostvare bolje rezultate u osnovnoj školi, kao ida se bolje integrišu u crnogorsko društvo.

Ostvarivanje trajnih promjena na nivou državemoguće je postići zajedničkim djelovanjemviše činilaca: škole, lokalne uprave, roditeljadjece romske i egipćanske nacionalnosti injihovih zajednica, kao i predstavnika sektoraobrazovanja, socijalne zaštite i zdravstva.Izradu „Studije o preprekama u obrazovanju uCrnoj Gori“ podržali su Ministarstvo prosvjete,Monstat, Crveni krst i civilni sektor.Neophodno je da radimo zajedno da bismodoprinijeli da Crna Gora postane mjesto gdjesva djeca imaju mogućnost da ostvare svojpuni akademski potencijal i svoja ljudskaprava.

Bendžamin Perks,šef predstavništva

UNICEF-a za Crnu Goru


Fotografija: UNICEF Crna Gora/Zoran Jovanović Maccak

EU – Evropska unija

IPA – Instrument pretpristupne pomoći (Instrument for Pre-accession Assistance)

JIE – Jugoistočna Evropa

LPA – Lokalni plan akcija

MONSTAT – Zavod za statistiku Crne Gore

MPiS – Ministarstvo Prosvjete i Sporta

RAE – Romi, Aškalije i Egipćani

RE – Romi i Egipćani

SEN – Djeca s posebnim obrazovnimpotrebama (Special Educational Needs)

SZO – Svjetska zdravstvena organizacija

UN – Ujedinjene nacije

SKRAĆENICE

8

Osnovno obrazovanje i vaspitanje u CrnojGori obavezno je za svu djecu uzrasta od šestdo petnaest godina, bez obzira na pol, rasu,vjeru, socijalno porijeklo ili drugo ličnosvojstvo. Iako je prema podacima posljednjegpopisa stanovništva od 2011. godine 95% svedjece školskog uzrasta pohađalo školu, upopulaciji romske i egipćanske djece stopapohađanja osnovne škole značajno je manja(51% odnosno 54%). Po nezvaničnimprocjenama, stopa upisa u osnovnu školuromske i egipćanske djece je 25,2%, stopazavršavanja prvog ciklusa obaveznogobrazovanja je 32% (u odnosu na 98% uopštoj populaciji), dok odgovarajuća stopa zadrugi ciklus iznosi 7% (u odnosu na 86% uopštoj populaciji).1 Vlada je ratifikovalaKonvenciju UN o pravima djeteta i Crna Gorase obavezala da obezbijedi pravo svakogdjeteta na obrazovanje.

Kao pretpristupna zemlja, Crna Gora mora daispuni određene EU standarde. Procespristupanja podrazumijeva usklađivanjepolitike, zakonodavstva i nacionalnih akcionih

planova sa standardima EU za socijalnuinkluziju, uključujući eliminisanje prepreka sakojima se susrijeću romska i egipćanska djecau domenu pristupa obrazovanju. Konkretno,finansiranje za integraciju i jednakost Romadostupno je u kontekstu proširenja EU krozInstrument pretpristupne pomoći. Kao dio IPAšeme finansiranja, Generalni direktorat zaproširenje Komisije kontinuirano prati razvojantidiskriminacionog zakonodavstva,administrativne radnje2 i socijalnu i ekonomskuintegraciju Roma.3 Povrh toga, nakonRezolucije Evropskog parlamenta o EUstrategiji za Rome iz marta 2011. godine,Evropska komisija za zapošljavanje, socijalnapitanja i inkluziju stavila je na razmatranje EUokvir za nacionalne strategije integracije Romado 2020. godine, što je dio šire strategijeKomisije za rast Evrope do 2020. godine.Evropski savjet usvojio ju je u junu 2011.godine. Iako se okvir prvenstveno odnosi na27 zemalja članica EU, Komisija je posvećenarazmatranju i podršci strategijama integracijeRoma i akcionim planovima za pristupnezemlje4, uključujući i Crnu Goru.

UVOD

1 Crna Gora poslije krize: Ka manjoj i efikasnijoj vladi, javni rashodi i institucionalni pregled, Glavni izvještaj, World Bank,oktobar 2011.

2 UNICEF, European Social Observatory. [2011] Preventing Social Exclusion through the Europe 2020 Strategy: EarlyChildhood Development and the Inclusion of Roma Families. pp.15.

3 European Union. [2011] EU framework for national Roma strategies: Frequently asked questions. Accessed 14.9.2011.

4 European Commission.[2011] Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, theEuropean and Social Committee and the Committee of the Regions.An EU Framework for National Roma IntegrationStrategies up to 2020, pp. 11-12.

Crna Gora je prihvatila Milenijumskudeklaraciju, koja obuhvata niz mjerljivih ivremenski definisanih ciljeva koji se odnose naljudski razvoj. Jedan od Milenijumskihrazvojnih ciljeva je 100% pokrivenostosnovnoškolskim obrazovanjem dječaka idjevojčica do 2015. godine, s posebnimakcentom na uključivanju djece izmarginalizovanih grupa, kao i na prevencijiranog napuštanja obrazovnog sistema.

Uprkos određenom napretku u pogleduintegracije romske i egipćanske djece uobrazovni sistem tokom protekle decenije uCrnoj Gori, njihova stopa upisa, pohađanja izavršetka osnovnog obrazovanja još uvijeknije blizu nivoa predviđenog Milenijumskimciljevima razvoja. Vlade, kao što je crnogorska,koje žele da se bave isključenošću Roma iEgipćana suočavaju se s brojnim preprekama.U Crnoj Gori, međutim, još uvijek ne postojepouzdani i sveobuhvatni empirijski dokazi ouzrocima njihovog neuspjeha da se upišu uškolu, kao i o uzrocima koji su doveli donapuštanja škole.

Glavni cilj ove studije jeste da obezbijedisveobuhvatnu analizu romske i egipćanskedjece i prepreka sa kojima se suočavaju uoblasti obaveznog obrazovanja. Studija ćeanalizirati postojeće zakonodavstvo i politike uoblasti obrazovanja, budžeta i rashodaobrazovanja, koordinacionih mehanizamaizmeđu relevantnih institucija, dostupnostiosnovnih resursa, infrastrukture, kulturnihnormi i vjerovanja, kao i kvaliteta obrazovanja i

postojećih usluga. Pored toga, specifični ciljevistudije su:

• da obezbijedi dubinski uvid u probleme sakojima se susrijeću romska i egipćanskadjeca i njihove porodice, a koji se odnosena uključivanje u obavezno obrazovanje;

• pribavljanje osnovnih podataka relevantnihza programiranje, praćenje i evaluacijustatusa romske i egipćanske djece uobrazovnom sistemu i njegov napredak unarednim godinama;

• da se dopune opšta istraživanja o romskoji egipćanskoj populaciji u Crnoj Gori.

Cilj izvještaja je da razmotri sve glavneodrednice ili krucijalne faktore sa kojima bi bilasuočena svaka vlada koja bi se uhvatila ukoštac s rješavanjem isključenosti ugroženihgrupa. Treba napomenuti da je izvještajorganizovan u oko deset odrednica, odnosnofaktora iz globalnih i regionalnih studija oisključenosti, i ta analiza determinanti služi kaookvir za analizu korišćenu u studiji. Analizadeterminanti prikazana je u nastavku dodetalja.

Izvještaj se sastoji od dijela o metodologiji,opisa okvira za analizu odrednica i izvršnogrezimea. Poslije ovih uvodnih sekcija bićeprikazana desk analiza, kao i dio koji razrađujerezultate empirijske studije, čije sukomponente objašnjene u opisu metodologije.Sekcija sa zaključcima i preporukama, kao ianeks s primjerima dobre prakse, prikazani sunakon empirijskog istraživanja.


10

Cilj istraživanja je da omogući boljerazumijevanje višestrukih faktora koji mogudoprinijeti uključenosti romske i egipćanskedjece u osnovnoškolsko obrazovanje. Pošto tozahtijeva „mjerenje“ fenomena iobezbjeđivanje faktora koji će objasnitiprocese koji stoje iza neupisivanja djece uosnovnu školu ili do ranog napuštanja osnovneškole, sprovedeno je kako kvantitativno, tako ikvalitativno istraživanje. Pored toga,istraživanju je prethodila i desk analiza, kojadaje uvid u postojeće strategije, istraživanja iprograme u ovoj oblasti, podatke zvaničnihinstitucija u vezi s obuhvatom djeceosnovnoškolskim obrazovanjem, primjerepozitivnih praksi drugih zemalja i drugeznačajne podatke. Procjena glavnihkvantitativnih indikatora obuhvata djece data jeu desk analizi. U izvjesnom smislu, deskanaliza predstavlja ono što mi već znamo oisključenosti Roma i Egipćana u Crnoj Gori i,prije svega, odnosi se na politiku i strategijekoje obrazovni sistem preduzima radiuključivanja romske i egipćanske djece.Međutim, ne postoje podaci o tome da širisocijalni, kulturološki, tradicionalni i ekonomskifaktori takođe mogu doprinijeti isključenosti.Glavni cilj ove studije je da se ojačapoznavanje tih širih pitanja.

Zbog toga je korišćena i kvantitativna studija,da bi se procijenio veliki broj drugih indikatorakoji mogu biti u vezi s neupisivanjem ili

napuštanjem osnovne škole – socio-ekonomski status domaćinstva, pravni statusporodica s djecom koja nijesu uključena uosnovnoškolski sistem obrazovanja,vrijednosti, stavovi roditelja itd. Tačnije, ciljkvantitativne studije je da obezbijedi objektivnui tačnu procjenu faktora koji dovode doneupisivanja ili napuštanja osnovne škole. Dabi procjena ovih faktora bila moguća, uistraživanju su upoređivane dvije grupedomaćinstava sličnog socio-ekonomskogstatusa, koje se razlikuju jedino pokarakteristici krucijalnoj za ovo istraživanje –domaćinstva s djecom koja su upisana uosnovnu školu i redovno je pohađaju, idomaćinstva s djecom koja nijesu upisana uosnovnu školu ili su je napustila tokomprocesa obaveznog obrazovanja.

S obzirom na to da se na osnovu rezultatakvantitativnih studija najčešće ne mogu upotpunosti objasniti mehanizmi koji utiču nafenomen koji je predmet istraživanja, poželjnoje kombinovati kvantitativne i kvalitativnepodatke. Kvalitativne studije obezbjeđujudublji uvid, odnosno razumijevanje pojave.Stoga su u okviru istraživanja obavljenirazgovori u fokus grupama s roditeljima djecekoja nijesu upisala osnovnu školu ili su jenapustila, a takođe i s roditeljima sličnogsocio-kulturnog i ekonomskog statusa čija sudjeca upisala osnovnu školu i redovno jepohađaju.

METODOLOGIJA

Posebna pažnja posvećena je mehanizmimakoji dovode do neupisivanja ili napuštanjaosnovne škole. Ti mehanizmi analizirani sukroz studije slučaja o djeci koja nijesu upisalaosnovnu školu ili su je napustila. U tu svrhurealizovani su dubinski intervjui s osobamaključnim za neupisivanje, odnosno napuštanjeosnovne škole – samim djetetom, roditeljem ilistarateljem, učiteljem ili razrednim starješinom,školskim psihologom ili pedagogom i osobomkoja je u opštini zadužena za osnovnoškolskoobrazovanje. Vodilo se računa da u studijamaslučaja budu zastupljeni različiti scenariji, ukojima su razmotreni različiti faktori i procesikoji dovode do neupisivanja ili napuštanjaosnovne škole, kao i da se prikažu primjeripozitivne prakse.

Pošto je fokus istraživanja stavljen narelativno mali dio populacije, metodologijaovog istraživanja ne nudi mogućnostopisivanja populacije svih domaćinstava sdjecom koja nijesu upisala ili su napustilaosnovnu školu. Bez obzira na zastupljenostrazličitih regiona, opština, tipova naselja,domaćinstava različite etničke pripadnosti i izrazličitog socio-ekonomskog i kulturološkogkonteksta u uzorku, ne može se tvrditi da jeuzorak reprezentativan za populaciju svihdomaćinstava, iako se vodilo računa o tomeda veličina i struktura uzorka pružemogućnost za izvođenje pouzdanihzaključaka.

U okviru ove studije sprovedena su četirimanja istraživanja:

1. Desk analiza – analiza postojećih zvaničnihpodataka, relevantnih istraživanja i strategijau vezi s obrazovanjem romske i egipćanskedjece.

2. Istraživanje „licem u lice“ – intervjui sglavom domaćinstva ili drugim članomdomaćinstva koji je najviše upućen uobrazovanje djeteta/djece.

a. Uzorački okvir (ili ciljna populacija)teoretski čine sva domaćinstva u Crnoj

Gori u kojima djeca nijesu upisana ili sunapustila osnovnu školu, kao idomaćinstva sličnog kulturološkogporijekla i socio-ekonomskog statusa ukojima djeca redovno pohađaju osnovnuškolu.

b. Princip uzorkovanja je tzv. Snowballuzorak.

c. Anketirano je ukupno 300 osoba u istotoliko domaćinstava, a u okviru uzorkadjece osnovnoškolskog uzorka kreiranasu četiri poduzorka:

i. poduzorak romskih i egipćanskihdomaćinstava s djecom koja nijesuupisala ili su napustila osnovnu školu– ukupno 100 domaćinstava;

ii. poduzorak domaćinstava većinskepopulacije s djecom koja nijesuupisala ili su napustila osnovnu školu– ukupno 50 domaćinstava;

iii. poduzorak romskih i egipćanskihdomaćinstava sličnog kulturološkogporijekla i socio-ekonomskogstatusa, kao i romska domaćinstva ukojima dijete ne ide u školu, ali i sdjecom koja redovno pohađajuosnovnu školu – ukupno 100domaćinstava;

iv. poduzorak domaćinstava većinskepopulacije sličnog kulturološkogporijekla i socio-ekonomskogstatusa, kao i ne-romskadomaćinstva u kojima dijete ne ide uškolu, ali i s djecom koja redovnopohađaju osnovnu školu – ukupno50 domaćinstava.

d. Upitnik je u prosjeku trajao 45 minuta.e. Istraživanje je sprovedeno tokom avgusta

2012. godine.3. Diskusija u fokus grupama s roditeljima

djece osnovnoškolskog uzrasta:a. s roditeljima romske i egipćanske

etničke pripadnosti čija djeca nijesuupisala ili su napustila osnovnu školu;

b. s roditeljima iz većinske populacije čijadjeca nijesu upisala ili su napustilaosnovnu školu;


c. s roditeljima romske i egipćanskeetničke pripadnosti sličnog kulturološkogporijekla i socio-ekonomskog statusa,kao i roditelji čija djeca nijesu upisala ilisu napustila školu, ali i čija djecaredovno pohađaju osnovnu školu;

d. s roditeljima iz većinske populacijepripadnosti sličnog kulturološkogporijekla i socio-ekonomskog statusa,kao i roditelji čija djeca nijesu upisala ilisu napustila školu, ali i čija djecaredovno pohađaju osnovnu školu.

Fokus grupe s Romima i Egipćanimasprovedene su u Podgorici 3.9.2012.godine,dok su fokus grupe s roditeljima iz većinskepopulacije održane dan kasnije u BijelomPolju.

4. Studije slučaja – šest ključnih scenarijaneupisivanja ili napuštanja osnovne škole ijedan primjer pozitivne prakse razrađeni su i

objašnjeni pomoću podataka dobijenh udubinskim intervjuima s ključnim osobama uprocesu obrazovanja djeteta (4/5 dubinskihintervjua po jednom scenariju):

a. Podgorica (Naselje Konik), Bijelo Polje iNikšić;

b. u periodu od 3. do 10. septembra2012.godine.

Još nešto o metodologiji: u toku identifikacijeroditelja iz uporedne grupe većinskogstanovništva čija djeca ne pohađaju školu isprovođenja terenskog dijela studije, došlo sedo zaključka da su u većini slučajeva to biliroditelji djece s nekim vidom smetnje urazvoju. Stoga je dodatna sekcija o najvažnijimproblemima sa kojim se suočava ta grupadodata na kraju studije. S obzirom na bliskupovezanost između uključivanja romske iegipćanske djece i djece sa smetnjama urazvoju, situacija djece sa smetnjama urazvoju pojavljuje se u cjeloj studiji.

12


Studije unutar EU koje se bave mapiranjemuzroka niskog učešća u obrazovanju(uključujući rano napuštanje obrazovanja),lošim akademskim postignućem i niskimnivoom obrazovanja koje postižu Romi iEgipćani, ističu da ovakvi ishodi ne mogu bitishvaćeni kao pojedinačni događaji, već kaoproces koji je pokrenut konstelacijom mnogihfaktora rizika. U skladu s ovom idejom,izvještaj je organizovan oko okvira od desetmeđusobno povezanih odrednica koje jerazvio UNICEF, a koje pomažu da seanaliziraju i prate prepreke ugrožene djece upristupu osnovnim uslugama. Deset odrednicaili determinanti formulisane su u okviru četirivelike kategorije: Podsticajno okruženje,Ponuda, Tražnja i Kvalitet. U ovom izvještaju

to su faktori koji utiču na pružanje obrazovanjai pristup obrazovanju. Vlade širom Evropskeunije imaju višestruko razgranate strategije zaistovremeno rješavanje svih preprekauniverzalnom obrazovanju.

U tabeli koja slijedi prikazane su neke ododrednica koje utiču na obrazovanje djece izromske i egipćanske populacije. Kao što jepomenuto, prikazani okvir je osnova na kojojse zasniva ovaj izvještaj. Sadržaj desk studijeorganizovan je prema determinantama koje senalaze u okviru Podsticajnog okruženja. Ostaleodrednice, koje se nalaze u kategorijama:Raspoloživi resursi, Zahtjevi i Kvalitet, većinomsu opisane u sekciji empirijske studije u okviruovog dokumenta.

OKVIR ZA ANALIZUDETERMINANTI

Odrednice i faktori rizika koje identifikuju regionalne i globalne studije

Po

dst

icaj

no

okr

uže

nje

Društvene norme• Stigma i diskriminacija koja je naročito uperena protiv Roma i Egipćana

ili drugih manjinskih etničkih grupa, izbjeglica i raseljenih lica, i djece sasmetnjama u razvoju ili djece ometene u razvoju

Zakonodavstvo/politika• Pravni okvir ne garantuje ili samo djelimično garantuje inkluzivno obrazovanje• Nedovoljno prolazan sistem obrazovanja• Loše osmišljena ili sprovedena politika socijalne zaštite

Budžet/rashodi

• Nedovoljno ulaganje u poboljšanje kvaliteta obrazovanja• Politike koje se odnose na ugroženu djecu nijesu finansirane ili su

nedovoljno finansirane kako na nacionalnom tako i na lokalnom nivou• Izdaci za nastavno osoblje predstavljaju više od 80% ukupnog

godišnjeg rashoda, s nedovoljnim finansiranjem samog kvaliteta

Upravljanje/koordinacija

• Nacionalni / lokalni informacioni sistem za prikupljanje podataka o djecivan školskog sistema

• Državni organi su nedovoljno koordinisani da identifikuju, bave se irješavaju pitanja koja se odnose na OOSC horizontalno i vertikalno

• Škole nemaju sisteme za identifikaciju djece kod kojih postoji rizik odnapuštanja škole/fokus nije stavljen na prevenciju

Tabela 1 Odrednice i faktori rizika koje identifikuju regionalne i globalne studije

14

Odrednice i faktori rizika koje identifikuju regionalne i globalne studije

Ras

po

loži

vi r

esu

rsi

Dostupnost osnovnihpotrepština

• Ruralna područja i nerazvijeni djelovi gradova – saobraćaj i velikerazdaljine između kuće i škole

• Nedostatak infrastrukture za rano učenje, posebno u seoskimsredinama

• Škole nemaju dovoljno didaktičkih materijala i udžbenika na drugomjeziku za obučavanje djece iz manjinskih grupa

Pristup uslugama sadekvatnim brojemosoblja

• Nedovoljno dostupno predškolsko obrazovanje• Nedostatak kvalifikovanih nastavnika i saradnika• Nedostatak podrške za djecu koja ponavljaju razred – nedostatak

programa za savladavanje propuštenog gradiva• Ograničen pristup sistema obrazovanja i službi koje su zadužene da

pronađu djecu• Nastavnici nijesu obučeni za praksu inkluzivne nastave

Zah

tjev

i

Pristup finansijama

• Siromaštvo porodice kao razlog za nemogućnost plaćanja troškovaškole

• Škole ne obezbjeđuju besplatan prevoz od kuće do škole i od škole dokuće

• Loše osmišljena socijalna davanja u gotovini za porodice koje žive uekstremnom siromaštvu

• Dječiji rad – doprinos porodičnim prihodima• Briga za ostale članove porodice i obaveze u domaćinstvu

Kulturne prakse ivjerovanja

• Disfunkcionalna porodična dinamika• Ugrožena podrška roditelja za nastavak školovanja• Rani brakovi • Nedovoljna komunikacija o školi u porodici • Ugrožena motivacija i zainteresovanost za obrazovanje među mladima

Kontinuitet korišćenja • Česti izostanci iz škole, preskakanje časova ili prekid dolaska• Mobilnost roditelja – često mijenjanje prebivališta• Izazovi povezani s prijavom rođenja djeteta i dokumenti o identitetu

Kva

lite

t

Kvalitetno obrazovanje

• Loš kvalitet predškolskog obrazovanja• Loš kvalitet podrške škole djeci s posebnim obrazovnim potrebama• Nastavni plan/gradivo ne reaguje dovoljno i nije dovoljno fleksibilan da

odgovori na potrebe različitih učenika• Praksa inkluzivnog obrazovanja nije održiva zbog lošeg kvaliteta

podrške

Nastavak tabele 1 Odrednice i faktori rizika koje identifikuju regionalne i globalne studije


REZIME

Fotografija: UNICEF Crna Gora/Risto Božović

Ovo istraživanje nastoji da rasvijetli i analiziraprepreke sa kojima se susrijeću romska iegipćanska djeca i djeca sa smetnjama urazvoju u Crnoj Gori u pristupu kvalitetnomobrazovanju. Nadamo se da će ovaj radpomoći nacionalnim i lokalnim donosiocimaodluka da nastave s reformama politike,pokrenu nove inicijative za inkluzivnoobrazovanje i da će poslužiti kao mjerilo zaefikasnu implementaciju.

Ovaj izvještaj organizovan je u okviru okodeset determinanti ili odrednica, odnosnofaktora koji utiču na rezultate u oblastiobrazovanja. Desk analiza predstavlja nekezvanične statističke podatke i baca svjetlost narelevantno zakonodavstvo, politiku, budžetskiokvir, koordinaciju i upravljanje. Empirijskastudija, koja je realizovana putem anketa ifokus grupa, predstavlja podatke o mnogimdrugim odrednicama u kategorijamaraspoloživih resursa, zahtjeva i kvaliteta uoblasti obrazovanja. Konačno i veoma važno,tu je i sekcija sa zaključcima i preporukama,kao i aneks s primjerima dobre prakse.

PODSTICAJNO OKRUŽENJE

Determinante u kategoriji Podsticajnookruženje okvira za analizu determinanti mogu,na nivou sistema i društva, podržavati ilisprječavati jednak pristup kvalitetnomobrazovanju. Te odrednice predstavljaju temeljobrazovanja. Ti temelji mogu da podstaknukvalitetno inkluzivno obrazovanje za svu djecu,uključujući romsku i egipćansku djecu i djecusa smetnjama u razvoju. Četiri odrednicekategorije Podsticajno okruženje pokrivene uovom odjeljku su: društvene norme,zakonodavstvo/politika, budžet/rashodi,upravljanje/koordinacija.

Prema podacima popisa iz 2011. godine, svakideseti stanovnik Crne Gore je

16

osnovnoškolskog uzrasta, a 95% djece ovoguzrasta uključeno je u osnovno obrazovanje.Stopa pohađanja znatno je niža u romskoj iegipćanskoj populaciji s obzirom na to dasamo polovina djece osnovnoškolskog uzrastaiz ove populacije pohađa školu, uprkosčinjenici da ta stopa raste iz godine u godinu.Pored toga, još uvijek ima više od 10% djeceiz romske i egipćanske populacije, s najvećimprocentom djece osnovnoškolskog uzrasta,koja nijesu registrovana u matične knjigerođenih. Takođe, 34% djece bez državljanstvane pohađa školu, kao i 16% djece koja su uprocesu sticanja državljanstva. Ostaleugrožene grupe djece koja su u visokom rizikuod ranog napuštanja škole su djeca sasmetnjama u razvoju i siromašna djeca. Stopadjece koja su ispod linije siromaštva je 10%5.

Brojne empirijske studije rađene u evropskimzemljama, a koje se bave pitanjemodsustvovanja djece iz osnovnog obrazovanja,ukazuju na to da je ovo kompleksan,višedimenzionalan problem, koji uzrokuje imanekoliko faktora rizika. Širom Evrope, stigma idiskriminacija, često prisutne u romskoj iegipćanskoj populaciji i populaciji djece sasmetnjama u razvoju, jedna su od glavnihprepreka za njihovo obrazovanje. Neupisivanjuu školu i ranom napuštanju škole doprinosi isegregacija romske i egipćanske djece:segregacija između škola, segregacija unutarškole, a ponekad čak i segregacija uspecijalnim školama. Romska i egipćanskadjeca lako se nađu u začaranom krugu – školene podržavaju jezik kojim se romska iegipćanska djeca koriste kod kuće, a njihovoznanje zvaničnog jezika na kome se obavljaobrazovanje je loše, što može ozbiljno ugrozitirazvoj romske i egipćanske djece i njihovešanse za kvalitetno obrazovanje. Često sezbog predrasuda stvara percepcija da suromska i egipćanska djeca intelektualnoinferiorna, i kao rezultat toga škole i nastavnicitim učenicima pružaju niži kvalitet obrazovanja

5 Studija o siromaštvu djece u Crnoj Gori, novembar 2011.

zbog smanjenih očekivanja u pogledu njihovihakademskih sposobnosti. Osim toga, romska iegipćanska djeca često su žrtve zlostavljanja,fizičkih i verbalnih uvreda u školskomokruženju, a malo toga je urađeno nasuzbijanju takvog zlostavljanja. Svi ti faktoridjeluju kao prepreke za upis u školu,zadržavanje u istoj, kao i na uspjeh u školi.

Podaci iz niza nacionalno reprezentativnihistraživanja o socijalnoj distanci idiskriminatorskim stavovima ukazuju na to dadiskriminatorski stavovi i osjecánja premapripadnicima romske i egipćanske populacijepostoje u Crnoj Gori, kao što je to slučaj i uvecíni zemalja. Kad je u pitanju diskriminacija upristupu obrazovanju, prema ovimistraživanjima, Romi i Egipćani i osobe sasmetnjama u razvoju predstavljajunajugroženije grupe, jer 53% odnosno 40%građana izjavljuju da Romi i Egipćani, odnosnoosobe sa smetnjama u razvoju, nemaju istitretman kao vecínsko stanovništvo u pogledupristupa obrazovanju. Slično tome, unacionalno reprezentativnim istraživanjima oznanju, stavovima i praksi, stigma djece sasmetnjama u razvoju u Crnoj Goriidentifikovana je kao jedna od glavnih preprekaza potpunu inkluziju u obrazovanje i u društvo.

Vlada Crne Gore usvojila je veliki broj zakona,nacionalnih strategija i lokalnih strateškihplanova radi stvaranja inkluzivnog obrazovnogsistema koji pruža jednake mogućnosti svojdjeci. Dva glavna pravca strategija su sljedeća:(i) razvijanje mehanizama za stalnoobrazovanje djece i roditelja iz romske iegipćanske populacije i kontrola kvalitetaznanja koje ta djeca stiču i (ii) stalnoobrazovanje ne samo djece i roditelja izromske i egipćanske populacije, već inastavnika i drugog nastavnog osoblja, o

značaju i karakteristikama inkluzivnogobrazovanja. Nacionalne strategije i akcioniplanovi u vezi s Romima i Egipćanima postojena nacionalnom i lokalnom nivou, radipodsticanja integracije u društvo i obrazovnisistem. Često, međutim, nedostaju sredstvai/ili kapaciteti za primjenu zakonskih propisa,politika i akcionih planova. Štaviše, tek trebaosmisliti sveobuhvatnu politiku o inkluzivnomobrazovanju.

Na nizak nivo postignucá romske i egipćanskedjece u osnovnim školama može da utiče njihovmali obuhvat predškolskim obrazovanjem ivaspitanjem koje je, između ostalog, veomavažno s aspekta prevazilaženja jezičkih ikulturnih barijera. Nizak nivo prisutnosti u timinstitucijama smanjuje šanse romske iegipćanske djece da savladaju zvanični jezikprije nego što krenu u osnovnu školu.

Prema zakonodavstvu Crne Gore, dvijeinstitucije zadužene su za upis u osnovnuškolu i za rješavanje problema neupisivanja inepohađanja nastave u osnovnim školama:državni organ zadužen za vođenje matičnihknjiga građana i obrazovna institucija.

Potrebno je ojačati sisteme za prepoznavanjeromske i egipćanske djece pod rizikom i djecesa smetnjama u razvoju. Precizni podaci iključne informacije o njima i dalje su nedovoljnida bi se pokrenule efikasne obrazovneinicijative i da bi se mjerio njihov uticaj. Prijesvega, ne postoje efikasni informacioni sistemikoji bi pomogli u prepoznavanju romske iegipćanske djece s problemima u učenjuzvaničnog jezika. S tim u vezi, koordinacijameđu relevantnim sektorima radi rješavanjadugotrajnih izazova s kojima se suočavajuromska i egipćanska djeca u pogledu pristupaobrazovanju uglavnom ne postoji.


• Monitoring predrasuda i diskriminacijeromske i egipćanske djece i njihovihporodica u društvu.

• Razvijanje kampanje za njegovanjepoznavanja romske i egipćanske kulturei pozitivnih stavova prema djeci izromske i egipćanske populacije i njihovihporodica.

• Aktivno podsticanje sprovođenjazakonodavstva i politike u oblastisprječavanja diskriminacije i ustaljivanjeobuke o različitosti među relevantnimzainteresovanim stranama.

• Razvijanje ili jačanje efikasnih žalbenihmehanizama, kapaciteta zajedničkogdjelovanja u oblasti ljudskih prava imehanizama za obeštećenje.

• Jačanje političke volje podsticanjemprihvatanja ideja i vršenjem uticaja nadonosioce odluka da uvide koristiinkluzivnog obrazovanja za sve, kao iekonomske koristi. Izrada jasnoartikulisanih ciljeva i rokova, sprovođenjeredovnih procjena i praćenje inicijativaprema akcionim planovima. Sprovođenjecentralnog nadzora na lokalnom nivou.

• Mehanizmi za ulaganje pritužbi iuklanjanje diskriminacije i kršenjaljudskih prava treba da budu ojačani,razvijeni i upareni s kampanjama zapodizanje svijesti o zakonima i načinuupotrebe mehanizama. Potrebna je iizgradnja kapaciteta tijela zaduženih zasprovođenje zakona i politika.

• Jačati mehanizme za prikupljanjepodataka o ugroženoj djeci koja su podrizikom od napuštanja škole ili su vanškolskog sistema (djeca sa smetnjama urazvoju, romska i egipćanska djeca,djeca interno raseljenih i raseljenih lica).

Treba napraviti bazu podataka koja bibila dostupna svim relevantnim državniminstitucijama radi boljeg protokainformacija i ojačati saradnju izmeđuključnih aktera.

• Potrebno je izmijeniti zakone radi boljegprepoznavanja i vođenja evidencijedjece sa smetnjama u razvoju. Potrebnoje u potpunosti sprovesti dodatnoizmijenjene zakone, koji od 2010. godinesveobuhvatnije uređuju potrebe romske iegipćanske djece i djece sa smetnjamau razvoju.

• Promjena strukture izdataka i povećanjeudjela finansiranja koje je usmjereno kamjerama za povećanje kvaliteta,uključujući: razvoj u ranom djetinjstvu,viši nivo obrazovanja i doživotno učenje.

• Naglasiti potrebu investiranja u širenjebesplatnog predškolskog obrazovanja,uzimajući u obzir njegov značaj zasmanjenje jaza između obrazovanja iživotnih šansi između Roma i Egipćana ivećinske populacije.

• Među drugim mjerama, potrebno jeojačati međuresorni rad da bi seosiguralo da romska i egipćanska djeca idjeca sa smetnjama u razvoju primajukoordiniranu holističku podršku.

• Osmisliti jasne procedure i mehanizmekoji bi omogućili efikasnu primjenuodredaba Zakona o osnovnomobrazovanju i vaspitanju koji se odnosena upis u školu i napuštanje škole, kao isankcije koje slijede ako dijete nijeupisano ili je napusti.

• Povećati broj romskih medijatora koji bipomogli u sprovođenju većeg prisustvadjece u školi i smanjenju rizika odnapuštanja škole.

18

Preporuke za sistemsko i međusektorsko rješavanje prepoznatih problemauključuju:

RASPOLOŽIVI RESURSI

Da bi se ostvarilo kvalitetno obrazovanje zasvu djecu, potrebno je obezbijediti određeneosnovne resurse. Elementi koji pripadajukategoriji raspoloživih resursa u okviru analizedeterminanti imaju odlučujući uticaj naobrazovanje Roma i Egipćana i uključuju sveod obezbjeđenja osnovne infrastrukture u kojojse drži nastava do zapošljavanjavisokokvalifikovanih nastavnika u obrazovnomprocesu. Vođenje računa o tome da ugroženadjeca imaju iste šanse da pristupe obrazovanjui da budu uspješna kao i druga, manjeugrožena djeca, iziskuje posebne dodatneelemente, kao što su besplatan prevoz za oneiz udaljenih krajeva do obezbjeđivanja mirnogprostora za učenje.

Još jedna prepreka u obrazovanju na kojunailaze romska i egipćanska djeca jesteudaljenost stambenih objekata u kojima živeod škola. Velika većina romskih i egipćanskihporodica nijesu u stanju da plate siguranprevoz do škole i od škole do kuće, abesplatan prevoz, prema izjavama roditeljadobijenim u toku ovog istraživanja, često nepostoji.

Romska i egipćanska djeca i djeca sasmetnjama u razvoju obično imaju obrazovnepotrebe koje su veće od potreba ostale djece.Zapošljavanje visokokvalifikovanihprofesionalaca u školama, kao i onih koji moguodgovoriti na potrebe dvojezičnih učenika, iobezbjeđivanje kvalitetnih predškolskihustanova u zajednicama, naročito je važno zaosiguranje pristupa i pozitivnih obrazovnihrezultata za obespravljenu djecu. Pohađanjepredškolskih ustanova široko je prihvaćenokao važan element za uspjeh u školi ipredstavlja mehanizam koji smanjuje razlike uobrazovanju. Pohađanje mješovitih

predškolskih ustanova od velike je važnosti zaromsku i egipćansku djecu, jer u velikoj mjeriolakšavaju dalje obrazovanje, djelimično i zatošto pomažu u boljem usvajanju crnogorskogjezika i ovu djecu čini spremnijom zapohađanje škole. Postoji korelacija izmeđuniskog nivoa pohađanja predškolskih ustanovai pohađanja osnovne škole. Većina djece kojatrenutno ne idu u osnovnu školu, a koja supokrivena ovom studijom, nijesu nikada išla uvrtić, dok je pohađanje vrtića bilo mnogo češćemeđu đacima koji trenutno idu u osnovnuškolu, bez obzira na njihovo etničko porijeklo.Na pristup romske i egipćanske djecepredškolskim ustanovama utiče niz prepreka,koje uključuju: dostupnost predškolskihustanova, socio-ekonomske uslove inemogućnost plaćanja naknada; nedostataksvijesti o značaju ranog obrazovanja; blizinapredškolskih ustanova romskim i egipćanskimdomaćinstvima; nedostatak dokumentacije iadministrativne teškoće prilikom upisa.Dodatne mjere za smanjenje stepena ranognapuštanja škole i obezbjeđenja redovnogpohađanja nastave iziskuju koordinaciju međusektorima, što obuhvata obrazovanje, dječiju isocijalnu zaštitu i sistem zdravstva. U timdodatnim sektorima treba da radi osoblje kojezna da odgovori na potrebe i stanje romske iegipćanske djece i djece sa smetnjama urazvoju, i koje će aktivno tražiti porodice čijadjeca ne idu u školu. Kada djeca prestanu daidu u školu, polovina njih se zvanično ne ispišeiz škole. Taj podatak se ne može tumačiti kaopokazatelj potencijalnog povratka u školu,budući da je 84% roditelja eksplicitno naveloda se njihovo dijete neće vratiti u školunaredne školske godine. U najvećem brojuslučajeva djece koja prestanu da idu u školune postoji reakcija zvaničnih institucija, kao štosu škole, opštine i centri za socijalni rad. Uslučaju kada se pomoć pruži, Romima iEgipćanima češće pomažu romske NVO iliCrveni krst.


20

• Obezbjeđivanje besplatnog i bezbjednogprevoza za djecu koja žive u udaljenimoblastima.

• Sve dok se ne sprovedu adekvatnemjere za prevoz, u udaljenim područjimai naročito zimi, potrebno je razmotritiuvođenje privremenih školskih ipredškolskih rješenja, kao što su:osnovne škole sa više razreda ili„satelitske“ osnovne škole; predškolskoobrazovanje kod kuće; kao i mjere kojeobuhvataju podizanje svijesti o značajupredškolskog obrazovanja i kvalitetnihpredškolskih aktivnosti za djecu.

• Prioritet za Crnu Goru treba da budeširenje besplatnog opšteg i obaveznogpredškolskog obrazovanja za djecu od 5do 6 godina. U okviru postojećih planovaza pripremne razrede za tu starosnugrupu, potrebno je voditi računa o tomeda romska i egipćanska djeca pohađajunastavu zajedno s većinskom djecom dabi se unaprijedile vještine poznavanjacrnogorskog jezika.

• Upis u predškolske institucije treba dabude olakšan, naročito za roditelje kojisu nepismeni i koji nemajudokumentaciju. Potrebno je ukinuti takseza upis u predškolsku ustanovu i prioritetupisa djece iz porodica sa dvazaposlena roditelja.

• Predškolsko osoblje i učitelji i osoblje izosnovnih škola treba da budu obučeniza dvojezičnu nastavu, da bi odgovorilina zahtjeve djece čiji maternji jezik nijecrnogorski. Potrebno je držati dodatnu

nastavu iz crnogorskog jezika uosnovnim školama i angažovati osobljekoje će sprovoditi tu nastavu.

• Jačanje sistema i uloge romskihmedijatora koji će raditi s romskom iegipćanskom djecom čiji maternji jeziknije jezik na kome se održava nastava.

• Potrebno je izraditi mjere za jačanjekapaciteta centara za socijalni rad idrugih relevantnih aktera, uključujući iškole, da bi oni mogli pratiti đake kojinapuštaju školu ili koji ne pohađajuredovno nastavu.

• Potrebno je uspostaviti bolje praćenje ikvalitetnije sisteme baza podataka, kao ibolje odnose s drugim relevantnimsektorskim institucijama – da bi seefikasno pratilo odsustvovanje snastave, ponavljanje razreda inapuštanje škole. U tom smislu možepomoći razmjena informacija oaktivnostima i metodima koje koristeNVO angažovane u toj oblasti.

• Primjena mjera kojima bi se pomoglo uinformisanju romskih i egipćanskihroditelja o značaju predškolskogobrazovanja i njihovih izbora. Premarezultatima istraživanja, roditelji romske iegipćanske djece nijesu dovoljnoobaviješteni o predškolskim izborima.Romska i egipćanska djeca ne morajuda idu u lokalna obdaništa za romsku iegipćansku populaciju; romski iegipćanski roditelji mogu upisati svojudjecu u etnički šarolika obdaništa koja senalaze na drugim mjestima.


ZAHTJEVI

Ono što romske i egipćanske porodice iporodice s djecom sa smetnjama u razvojumogu da urade i što su spremne daobezbijede da bi olakšale obrazovanje svojedjece predstavljaju determinante u kategorijiZahtjevi u okviru analize determinanti. Njihovizahtjevi za obrazovanjem prije svega suodređeni njihovim finansijskim položajem, kaoi, na primjer, njihovim vrednovanjemobrazovanja – oni možda nemaju dovoljnoinformacija da pravilno procijene dobitak odulaganja u obrazovanje svog djeteta. Drugifaktori takođe igraju ulogu i razmotreni su ustudiji.

Djeca iz većinske populacije ne upisuju se uškole prije svega zbog razloga koje njihoviroditelji opažaju kao zdravstvene probleme ilizbog nekog vida smetnji u razvoju. Romskai egipćanska djeca ostaju izvan sistema, kakozbog neupisivanja, tako i zbog ranognapuštanja škole, a prije svega zbog razlogakoje njihovi roditelji pripisuju socijalno-ekonomskoj prirodi, u čemu i tradicija igraodređenu ulogu.

Loš socio-ekonomski status domaćinstavaobuhvaćenih ovim istraživanjem ogleda se uniskim prihodima, nedostatku osnovnihsredstava za život, ali i lošim uslovimastanovanja, što je najvidljivija razlika izmeđuromskih i egipćanskih i domaćinstava izvećinske populacije u ovom istraživanju.Životni prostor Roma i Egipćana generalno jemanji i skučeniji, tako da djeca dijele prostorijes većim brojem drugih lica. Oni rijetko imajuodgovarajući prostor za učenje. Skoro svakodomaćinstvo u ovom istraživanju, bez obzirana etničku pripadnost, suočava se s nekimstrukturalnim problemom: krovom kojiprokišnjava, zagađenim vazduhom, bukom inedostatkom svjetlosti. Svi ovi negativniaspekti još su izraženiji kod Roma i Egipćana,a naročito u romskim i egipćanskim

domaćinstvima u kojima djeca nijesu uključenau obrazovni sistem. Pored toga, u čak jednojtrećini domaćinstava zimi je veoma hladno i, upoređenju s većinskom populacijom, Romi iEgipćani imaju više poteškoća da se snabdijugorivom za grijanje. Jedna od najvećihpoteškoća je nedostatak tekuće vode i kupatilau romskimi egipćanskim domaćinstvima. Tajfaktor sprječava romsku i egipćansku djecu daobavljaju rutinsku higijenu koja je neophodanuslov za pohađanje škole.

Djeca obuhvaćena ovom studijom uglavnomžive u višečlanim domaćinstvima lošeg socio-ekonomskog statusa. Mjesečna primanja suizuzetno niska u svim ispitivanim grupama i u70% slučajeva iznose do 30 eura po članudomaćinstva. Međutim, u nešto boljoj situacijisu porodice iz većinske populacije. Niskiprihodi posljedica su izuzetno visoke stopenezaposlenosti roditelja, koja je u romskoj iegipćanskoj populaciji, zanimljivo je, neštoveća u domaćinstvima u kojima djeca redovnoidu u školu nego u domaćinstvima u kojimaima djece koja ne pohađaju školu. Razlogtome može biti potreba zaposlenih roditelja daim djeca pomažu u kućnim obavezama dok suoni na poslu, uključujući mogućnost brige omlađoj braći i sestrama, pošto oninajvjerovatnije nijesu u mogućnosti da platenekoga ko bi se brinuo o djeci.

Niski prihodi za posljedicu imaju problem usnabdijevanju domaćinstva hranom, kao iobezbjeđivanju uslova za školovanje. Većinaroditelja uspijeva da obezbijedi samonajjeftinije namirnice, a neki uspijevaju daobezbijede samo dva obroka dnevno (petinadomaćinstava). U čak 13% domaćinstavaveoma često se dešava da se djeca žale da sugladna, a u 18% njih to je ponekad slučaj.Romi i Egipćani čija djeca nijesu uključena uškolski sistem češće navode da nemajufinansijskih sredstava za dječiju odjeću, kao iza udžbenike, te ih njihova djeca ni nemaju.Ipak, ovaj podatak mora se tumačiti srezervom zbog prijavljenih slučajeva


preprodaje dobijenih besplatnih udžbenika ipribora.

Kada je u pitanju vrijeme koje dijete provodikod kuće, svako drugo dijete, bez obzira na tipdomaćinstva, pomaže starijim članovimadomaćinstva u obavljanju kućnih poslova.Pomaganje oko kućnih poslova u većoj mjeri jekarakteristično za romska i egipćanskadomaćinstva u kojima djeca nijesu upisana uškolu. Iako vode računa o domaćinstvu, potvrdnjama većine roditelja, djeca ne obavljajuplaćeni rad. Djeca iz obje populacije imajufrekventne socijalne odnose s vršnjacima.Ipak, može se primijetiti da postoji relativnoveliki broj romske i egipćanske djece čijidrugovi i drugarice ne pohađaju osnovnuškolu, što je posebno karakteristično zaromsku i egipćansku djecu koja i sama ne iduu školu. Djeca koja pohađaju osnovnu školu uvećoj mjeri se druže s djecom koja takođepohađaju školu.

Među roditeljima djece koja idu i roditeljimadjece koja ne idu u školu, i to bez obzira naetničku pripadnost, postoji razlika u značajukoji pridaju završavanju (barem) osnovneškole, kao i percipiranoj korisnosti školskogznanja, te značaju tog znanja u odnosu na„životnu školu“. Roditelji čija djeca pohađajuškolu pridaju veću važnost obrazovanju negoroditelji čija djeca ne pohađaju školu. Urazgovorima s romskim i egipćanskimmajkama došlo se do zaključka da one čijadjeca idu u školu, iako žive izuzetno teško,školu vide kao put za bolji život njihove djece ismatraju da materijalni uslovi ne mogu bitiizgovor za prekid obrazovanja. S druge strane,majke čija djeca nijesu upisala školu ili su jenapustila, ovaj čin obrazlažu upravoistovjetnom lošom situacijom, iako deklarativnotvrde da je škola važna. Za njih škola nijeuslov za bolji život, jer svakako „za Romenema posla“. One su, takođe, veću važnostpripisale neformalnom obrazovanju. Odgovorio nepostojanju zaposlenja ukazuju na širikontekst, koji je potrebno uzeti u obzir prilikom

pokušaja da se razumije na koji način romski iegipćanski roditelji vrednuju obrazovanje.Razlozi za ambivalentan stav premaobrazovanju među obespravljenim porodicamačesto potiču od siromaštva i niskogobrazovnog postignuća roditelja, kao i odracionalnih procjena mogućnosti zaposlenjanakon školovanja – koje su obeshrabrujućeslabe među Romima i Egipćanima.

Kvantitativna studija je potvrdila da roditeljidjece koja ne idu u školu značajno češćesmatraju da dijete neće uspjeti da nađe posaonakon završetka školovanja. Veliki broj tihroditelja pravilno procjenjuje diskriminaciju natržištu rada, usmjerenu protiv njih i njihovesmanjene šanse da nađu zaposlenje, sobrazovanjem ili bez njega. Roditelji čija djecaidu u školu vjerovatnije će reći da poznajunekoga ko je uspješan, ko je pronašao posaozahvaljujući svom obrazovanju. Iako rijetki,primjeri o uspješnosti među romskom iegipćanskom zajednicom važni su zapodizanje vrijednosti obrazovanja među njima,kao i za uklanjanje diskriminacije.

Spremnost roditelja da se angažuju kako bipomogli djetetu da uspješno završi procesobrazovanja veoma je važan faktor školskoguspjeha djeteta. Uočljivo je da su roditelji djecekoja idu u školu spremniji da, kako kažu, učinesve što mogu ne bi li im dijete završiloosnovnu školu, dok su, s druge strane, roditeljidjece koja ne pohađaju školu skloniji da vjerujukako nema načina da se pomogne njihovomdjetetu. Kapacitet roditelja da pomognu svojojdjeci da steknu obrazovanje dijelom se oslanjana nivo obrazovanja samih roditelja. Takođe je,u odnosu na većinsku populaciju, češće da suroditelji bez formalnog obrazovanja (prekopolovine majki), dok je, s druge strane, uvećinskoj populaciji veći broj očeva sazavršenom srednjom školom. Shodno tome,roditelji iz većinske populacije u većini supismeni, dok među Romima i Egipćanimamanje od polovine umije da čita i piše, i to jerjeđe slučaj među roditeljima djece koja ne idu

22

u školu. Ako roditelji ne znaju da čitaju i pišu,nemaju mogućnosti da svojoj djeci pomognusa školskim zadacima. Dodajte tomebeznadežnu situaciju u vezi s mogućnošćuzaposlenja, čak i kada je stečeno obrazovanje,dobićete rezultat da mnogi romski i egipćanskiroditelji nijesu u potpunosti motivisani ili nijesuu stanju da pomognu svojoj djeci kada je upitanju obrazovanje.

Ovo istraživanje potvrdilo je ranije nalaze da jeu romskoj i egipćanskoj tradiciji „čuvanjedjevojaka za brak“ jedan od najčešćih razlogaza napuštanje osnovne škole kod ženskedjece. Romski i egipćanski roditelji skloniji suda adolescentske godine vide kao idealne zastupanje u brak, a u razgovorima su sve majkeiznijele strah da će djevojčice u školi da sezaljube. Istovremeno, podaci o osipanjugovore o tome da nakon navršene 11. godineopada broj romske i egipćanske djece uškolama, posebno djevojčica. Međutim, bilo jei romskih i egipćanskih majki koje su se nadaleda se njihove ćerke neće rano udati te da ćezavršiti školu. Ovo ukazuje na činjenicu dapogled na brak nije u potpunosti homogenmeđu Romima i Egipćanima, kao i na činjenicuda bi uz pravu intervenciju moglo prevagnutimišljenje da treba podržati završavanješkolovanja kada su u pitanju djevojčice.Druge prepreke koje doprinose ostanku van

sistema obrazovanja su: nedostatakdokumenata, strah da će dijete bitidiskriminisano na etničkoj osnovi i situacija daje preraslo uzrast za polazak u školu. Posebnupažnju treba obratiti i na loše poznavanjejezika kao prepreku u obrazovanju Roma iEgipćana. Odluku o neupisivanju romskeiegipćanske djece u školu ili napuštanju školenajčešće donose roditelji, dok je kod većinskogstanovništva to uglavnom preporuka ljekara.Nedostatak dokumenata je posebno velikiproblem kod Roma i Egipćana, a naročito upopulaciji interno raseljenih lica. Kada su upitanju domaćinstva iz većinske populacije,skoro svi roditelji imaju neophodnudokumentaciju, što nije slučaj sa Romima iEgipćanima. Veći procenat romske iegipćanske djece koja ne pohađaju školunema lična dokumenta u poređenju s djecomkoja su upisana u školu.

Značajni preduslovi ispadanja djece iz sistemaobrazovanja je redovnost pohađanja iučestalost ponavljanja razreda. Djeca koja suispala iz sistema, bez obzira na etničkupripadnost, u značajno većem procentu suodsustvovala s nastave duže od mjesec dana.Kada je u pitanju ponavljanje razreda, nesamo da su djeca van sistema češćeponavljala razrede, već je to slučaj i kod Romai Egipćana koji i dalje idu u školu.


• Obezbijediti trajna rješenja stambenihpitanja za one porodice koje još žive ukampovima. Treba obezbijediti prostorza učenje za djecu čija stambenasituacija nije pogodna za učenje.

• Svim budućim koracima radi razdvajanjapostojećih kampova i integracije Roma iEgipćana treba da prethode intenzivneaktivnosti na pripremi uspješnog

prelaska djece u integrisane škole inaselja.

• Treba obezbijediti adekvatnovodosnabdijevanje i grijanje za porodicekoje ne mogu ostvariti takve osnovnepotrebe.

• Obezbijediti zajednička kupatila uromskim i egipćanskim naseljima, kao ibesplatne proizvode za ličnu higijenu.


24

• Izradu programa finansijske pomoći radipodsticanja pohađanja nastave i uklanjanjafinansijskih teškoća kao osnovne prepreke.Uslovni novčani transferi koji ne povlačekazne mogu biti odgovarajuće rješenje,praćeno odgovarajućim mjerama (npr.jačanje kapaciteta škola da izađu u susretdjeci s posebnim obrazovnim potrebama) ikontrolom.

• Jačanje sistema socijalne i dječije zaštitei sistema zdravstva među drugimrelevantnim akterima, da bi seprepoznale romske i egipćanske porodicei da bi se tim porodicama pomogloukoliko ne primaju podršku, finansijskupomoć, i ukoliko ne primaju zdravstveneili druge usluge na koje imaju pravo.

• Dalju distribuciju besplatnih udžbenika iškolskih potrepština; razmatranjeuvođenja subvencija za školskenabavke.

• Potrebno je izraditi mjere da bi sepodigao nivo zaposlenosti međuromskom i egipćanskom populacijom.Jedan od primjera jeste dobroosmišljena i dostupna nastava zaodrasle, vezana za zaposlenje, a kojomse prenose vještine potrebne napostojećem tržištu rada.

• Rad s lokalnim poslodavcima u vezi sprogramima zapošljavanja Roma iEgipćana, kako bi se počelo s ukidanjempredrasuda među većinskompopulacijom, s ciljem povećanja šansi zazaposlenje Romai Egipćana.

• Škole treba da aktivno traže učešćeromskih i egipćanskih roditelja, dauspostavljaju odnose s njima i da pomažuu obavještavanju roditelja o koristimaobrazovanja. Potrebno je osmislitiradionice, programe nakon nastave i drugemjere kako bi se pomoglo djeci u njihovimškolskim obavezama i podigao kapacitetmeđu romskim i egipćanskim roditeljima dapomognu svojoj djeci.

• Časovi za opismenjavanje odraslihmogu predstavljati mogućnost uzajednicama u kojima je pismenostmeđu romskim i egipćanskim roditeljimaniska. Obrazovanje odraslih u vidudruge šanse i nastava za odrasle, kojaje povezana s mogućnostimazaposlenja, kao što je već pomenuto,može uticati na to da obrazovanje budeviše cijenjeno među Romima iEgipćanima.

• Nastavni plan i vještine koje se uče uškolama treba da budu boljeusaglašeni s tražnjom na tržištu rada.U vezi s tim, moguće je organizovatikampanje o značaju i koristimaobrazovanja, uključujući širenjepozitivnih primjera Roma i Egipćanakoji su stekli obrazovanje i poboljšalisvoj položaj.

• Kampanje usmjerene na sprječavanjediskriminacije treba da budu pokrenuteradi uklanjanja predrasuda i podsticanjaboljeg razumijevanja između romske iegipćanske, s jedne strane, i većinskepopulacije sa druge.

• Unaprijediti saradnju s medijima, razviti isprovoditi programe obuke za novinare sfokusom na stvaranje i njegovanjepozitivne slike o Romimai Egipćanima.

• Potrebno je uložiti napore u efikasnoisticanje zakonske starosne granice zaulazak u brak, uz aktivno učešćezajednice, podizanje svijesti i jačanjepodrške romskih i egipćanskih zajednicau vezi s pravima žena i djevojaka. Totakođe može uključiti radionice oplaniranju porodice i seksualnoobrazovanje.

• Obrazovanje u vidu druge šanse trebada bude dostupno mladim majkama.

• Škole treba da razumiju pitanja u vezi sranim brakom, kao i osjetljivost Roma iEgipćana kad je riječ o nevinosti njihovihkćeri.

KVALITET

Sva djeca treba da imaju jednak pristupobrazovanju i obrazovanje treba da budenajvišeg kvaliteta. Kvalitetno obrazovanjeromske i egipćanske djece i djece sasmetnjama u razvoju u velikoj mjeri oslanja sena stepen inkluzivnosti okruženja, nastavnogplana i nastavnih metoda, kao i na to da li sepodstiče kultura tolerancije i različitosti.Školska infrastruktura takođe utiče na ocjenukvaliteta; ako je škola nebezbjedna, slaboopremljena i nije prilagođena djeci sasmetnjama u razvoju, ne može zadovoljitiodgovarajuće standarde kvaliteta. Istraživanjepredstavljeno u ovom dokumentu ograničenoje na pitanja postavljena roditeljima i djeci ipodaci su ograničeni na informacije ozadovoljstvu nastavnim osobljem i odnosommeđu učenicima.

Roditelji djece koja su napustila školu, uodnosu na ostale roditelje, u većoj mjeriiskazuju nezadovoljstvo odnosom nastavnika,drugih učenika i roditelja prema njihovomdjetetu. Vrlo slične ocjene dala su i samadjeca. Zabilježene razlike su posebnoprimjetne u grupi Roma i Egipćana i ukazujuna to da su Rome i Egipćane koji idu u školubolje prihvatili vršnjaci, kao i roditelji tihvršnjaka. Pored nezadovoljstva socijalnimodnosima, djeca koja ne idu u školu u većemprocentu su iskazala nezadovoljstvocjelokupnim školovanjem, odnosno češćenavodila da ne vole da pohađaju školu.

Da bi se rezultati istraživanja stavili u postojećikontekst, kratak pregled Evaluacije reformeobrazovnog sistema u Crnoj Gori (2010–2012)predstavljen je u dijelu koji se odnosi nakvalitet inkluzivnog obrazovanja. Priznajućičinjenicu da je zakonodavstvo u oblasti


• Potrebno je razviti programe kako bi sepomoglo romskim i egipćanskim ženamada imaju veću kontrolu nad svojomreprodukcijom, kao i podići njihovusvijest, samouvjerenost, nezavisnost iosnaženost u vezi s brakom, porodicom injihovom budućnošću.

• Potrebno je ojačati kapacitet socijalnihslužbi da u saradnji sa školama sprovodeaktivnosti s ciljem dopiranja do što većegbroja Roma i Egipćana i pružanja pomoćiprilikom upisa romske i egipćanske djeceu škole, kao i pružanja pomoći Romima iEgipćanima da pribave dokumentaciju.Opštine i odgovarajuće službe takođetreba da unaprijede svoje baze podatakao romskim i egipćanskim porodicama idjeci, da bi se olakšala koordinacijaslužbi socijalne zaštite i lokalnih vlasti.Potrebno je uključiti informacije o interno

raseljenim licima i licima koja nijesucrnogorski državljani.

• Potrebno je sprovesti sveobuhvatnijuistragu u vezi s mehanizmima putemkojih se Romi i Egipćani ne registruju porođenju i riješiti pitanja državljanstva iromskih i egipćanskih interno raseljenihlica u svakom kampu i zajednici.

• Treba pojačati zdravstvenu zaštituromske i egipćanske djece uključujući:angažovanje aktera iz sektora zdravstvai dječije zaštite u saradnji sa školama;organizovanje radionica na temu dječijegzdravlja u cilju podizanja svijesti kodromskih i egipćanskih roditelja oprevenciji oboljenja i raznim vidovimadostupne zdravstvene njege; povećanjebroja romske i egipćanske djece kojaimaju svog pedijatra upoznatog snjihovim specifičnim potrebama.

inkluzivnog obrazovanja sveobuhvatno, poštoje usklađeno s odgovarajućim evropskim imeđunarodnim standardima, Evaluacijanaglašava da implementacija, poredmeđusektorske saradnje na nacionalnom ilokalnom nivou, i dalje predstavlja izazov.

26

Osim toga, Evaluacija poziva na dodatnenapore za promovisanje stalne obuke iedukacije nastavnog kadra u školama zaprimjenu inkluzivnih principa u praksi iprilagođavanje nastavnih metoda individualnimpotrebama djece.

• Sprovođenje procjene kvalitetainkluzivnog obrazovanja s fokusom naromsku i egipćansku djecu.

• Primjenu dvojezičnih nastavnih metoda imetoda usmjerenih na dijete, kao ikoncepata koji su povoljni za djecu, nanivou škole, pri čemu je potrebnosprovesti i obuku nastavnika i osoblja.

• Potrebno je razmotriti revizije nastavnogplana da bi se povećala relevantnost zarazličite populacije.

• Potrebno je uspostaviti saradnjupredškolskih ustanova i osnovnih škola sudruženjima lica sa smetnjama u razvoju.

• Na osnovu procjene stručnog tima, školetreba da pripreme individualne obrazovneprograme za djecu i treba da prate njihovonapredovanje. Odgovarajuće nastavnoosoblje treba pažljivo da prati djecu sposebnim obrazovnim potrebama, kao i usadejstvu sa socijalnim službama izvanškolskog okruženja. Potrebno je aktivnozahtijevati i učešće roditelja.

• Potrebno je formirati inkluzivneobrazovne timove da bi se pomoglo uizradi mjera inkluzivnog obrazovanja i dabi se unaprijedili razumijevanje,tolerancija i kultura različitosti u školama.

• Moguće je organizovati vannastavneaktivnosti koje uključuju Rome iEgipćane i pripadnike većinskepopulacije, kao i radionice, studijskegrupe i sl., da bi se podstaklo ostvarenjeakademskog učinka, izgradilorazumijevanje i povjerenje među djecomi njihovim porodicama.

• Potrebno je proširiti i ojačati uloguromskih medijatora, povećati njihov broj ikapacitet da efikasno rade sa više djecei sa njihovim porodicama.

• Sistem romskih medijatora trebaproširiti i ojačati kroz povećanjenjihovog broja i osposobljavanje zaefikasan rad sa više djece i njihovimporodicama. Treba jasno definisatinjihovu ulogu i standarde rada prekoodgovarajućih podzakonskih akata, kaoi obrazovne programe i programeobuke za planirani profesionalnirazvoj.6

• Potrebno je učiniti standardnom obukunastavnika, nastavnog osoblja ipružaoca socijalnih usluga kada je upitanju različitost i to prije stupanja uslužbu i tokom obavljanja službe, kao iobuku u oblasti rješavanja konflikta.

6 Opinion of the Ombudsperson’s Office to the Ministry of Education with regards to Implementation of Inclusive Educationin Primary schools, November 2011:http://www.ombudsman.co.me/djeca/preporuke/15112011_MINISTARSTVO_PROSVJETE_I_SPORTA.doc


PREGLED POKRIVENOSTIOSNOVNIM OBRAZOVANJEM



U ovom poglavlju dat je pregled najvažnijihindikatora u oblasti obrazovanja koji se odnosena obuhvat i osipanje djece iz osnovnogobrazovanja. Radi sticanja uvida u trenutnostanje u obrazovnom sistemu u Crnoj Gori ipoložaj romske i egipćanske djece uobrazovanju, fokusiraćemo se na dvije važnevrste podataka. Najprije ćemo prikazati podatkeo broju Roma i Egipćana na teritoriji Crne Gore,kao i broju te djece osnovnoškolskog uzrasta,koji potiču iz zvaničnih izvora (Zavod zastatistiku Crne Gore – MONSTAT). Zatim, bićedat prikaz podataka o obuhvatu i osipanju djeceiz obrazovnog sistema, uz poseban fokus napodatke o učešću i uspjehu romske iegipćanske djece u obrazovanju.

PODACI O OBRAZOVANJUDJECE U CRNOJ GORI

Jedan od najvažnijih izvora podataka oobuhvatu obaveznim obrazovanjem u CrnojGori predstavlja publikacija Djeca u CrnojGori, koju je izradio UNICEF Crna Gora usaradnji sa Zavodom za statistiku Crne Gore –MONSTAT. Publikacija je bazirana narezultatima popisa stanovništva,

domaćinstava i stanova u 2011. godini iusmjerena je na unaprjeđenje znanja irazumijevanja situacije u kojoj žive djeca uCrnoj Gori i obezbjeđivanju da se ta znanjakoriste prilikom razvijanja politika nadržavnom nivou da bi se postigli bolji rezultatiza svu djecu.

Prema podacima Popisa iz 2011. godine, svakideseti stanovnik Crne Gore jeosnovnoškolskog uzrasta, a 95% djece ovoguzrasta uključeno je u osnovno obrazovanje(Tabela 2).7

Kao što se može uočiti, 2011. godine 5% djeceu CG nije bilo uključeno u obaveznoobrazovanje.

U publikaciji Djeca u Crnoj Gori, osimrezultata Popisa iz 2011. godine, prvi put suobjavljeni i rezultati Popisa iz 2003. godine kojise tiču pohađanja škole. Ovdje ćemo prikazatipodatke o pohađanju osnovne škole za djecuu Crnoj Gori u 2003. i 2011. godini, na nivoudržave i u pojedinačnim opštinama (Tabela 3).Crvenom bojom obilježeni su podaci zaopštine s negativnim trendom ili uvećanimosipanjem.

28

Djeca osnovnoškolskog uzrasta u RCG Obuhvat osnovnoškolskim obrazovanjem

N % N %

72 637 11,7 68 835 95

7 Pohađanje nastave definiše se kao redovno pohađanje nastave u bilo kojoj akreditovanoj obrazovnoj instituciji ili naprogramu, javnom ili privatnom, radi organizovanog učenja na bilo kom stepenu obrazovanja. Informacije o pohađanjunastave odnose se naročito na populaciju čija je starost jednaka zvaničnom školskom uzrastu (djeca osnovnoškolskoguzrasta – starosti od 6 do 14 godina).

Tabela 2Popis iz 2011: Ukupan broj djece osnovnoškolskog uzrasta u Crnoj Gori i obuhvat osnovnoškolskimobrazovanjem


Važno je naglasiti da je za poređenje podatakaiz popisa 2003. i 2011. godine potrebnaizvjesna doza opreza, s obzirom na to da je uperiodu između dva popisa sprovedenareforma sistema osnovnog obrazovanja kojomse postepeno prešlo s osmogodišnje nadevetogodišnju osnovnu školu. Tako je uvrijeme Popisa 2003. godine osnovna školatrajala osam godina, dok su se u djecuosnovnoškolskog uzrasta uračunavala djecastarosti 7–14 godina starosti, dok je u vrijemePopisa 2011. godine škola trajala devetgodina, a djeca su polazila u školu sa šestgodina.

Kao što se može uočiti, u 2011. godiniprocenat djece osnovnoškolskog uzrasta kojapohađaju školu porastao je sa 94% na 95% uodnosu na prethodni popis. Najveću stopupohađanja škole u Crnoj Gori imaju opštine:Žabljak, Cetinje, Danilovgrad, Kotor, Ulcinj iMojkovac (97%). U četiri opštine – Žabljak,Tivat, Berane i Pljevlja – stopa pohađanjaškole je na istom nivou kao u 2003. godini. UPodgorici i Beranama stopa pohađanja školemeđu djecom uzrasta 6–17 godina je najniža(93%).

Porast stope pohađanja škole zabilježen je uvećini opština, dok je pad za po jedanprocenat registrovan u Budvi, Nikšiću iPodgorici. Pri upoređivanju podataka iz popisa2003. i 2011. godine, treba imati na umu da seprema važećoj metodologiji raseljena lica spodručja Kosova u 2003. godini nijesuuračunavala u stanovništvo Crne Gore, aznačajan broj njih su lica romske i egipćanskepopulacije, kod kojih je stopa pohađanja školeosjetno manja u poređenju s ostalim grupama.Uključivanje ovog dijela populacije ustanovništvo Crne Gore, prema Popisu 2011.godine, dovelo je do pada stope pohađanjaškole u odnosu na 2003. godinu u opštinamaPodgorica, Budva i Nikšić, u kojima je učešćeove populacije najveće.

Opština

Pohađanje škole –osnovna škola

2003. 2011.

Žabljak 97% 97%

Cetinje 95% 97%

Danilovgrad 93% 97%

Kotor 96% 97%

Ulcinj 92% 97%

Mojkovac 96% 97%

Pljevlja 96% 96%

Kolašin 94% 96%

Plužine 95% 96%

Herceg Novi 95% 96%

Budva 97% 96%

Nikšić 97% 96%

Bar 93% 95%

Tivat 95% 95%

Bijelo Polje 92% 95%

Šavnik 92% 94%

Andrijevica 90% 94%

Plav 88% 94%

Rožaje 85% 94%

Podgorica 94% 93%

Berane 93% 93%

Total 93% 95%

Tabela 3 Obuhvat obaveznim obrazovanjem poopštinama Crne Gore: 2003. i 2011.

DJECA VAN ŠKOLSKOGSISTEMA U CRNOJ GORI

Iako je glavni akcenat u ovoj studiji stavljen naromsku i egipćansku djecu i prepreke iprobleme u vezi s njihovim efikasnimuključivanjem u opšte obrazovanje, u ovomodjeljku predstavićemo pregled dostupnihpodataka o djeci van školskog sistema u CrnojGori u cjelini, a naročito o djeci sa smetnjamau razvoju i siromašnoj djeci koja ne pohađajuškolu.

Naročito teško je prepoznati i tačno procijenitibroj djece van školskog sistema budući davećina njih pripada marginalizovanim,skrivenim i ugroženim grupama do kojih jeteško doći, kao što su romska i egipćanskadjeca, izbjeglice i raseljena lica, djeca sasmetnjama u razvoju i siromašna djeca.Sljedeći pregled djece van školskog sistema u

Crnoj Gori biće oslonjen, gdje je moguće, nazvanične podatke, pri čemu treba upozoriti namoguće probleme u procjeni tačnog brojapripadnika/pripadnica određenih grupapopulacije, usljed metodologije prikupljanjapodataka, uzorkovanja, karakteristika datihgrupa itd. Imajući to u vidu, analiza podataka odjeci iz Popisa iz 2011. godine zaista je prviput ukazala ko su zapravo djeca van školskogsistema u Crnoj Gori.

1. Djeca iz populacije Roma i Egipćana

Prema ovim podacima, obuhvat Roma iEgipćana obaveznim obrazovanjem jedvaprelazi polovinu djece osnovnoškolskoguzrasta (Grafikon 1). U populaciji djeceEgipćana pohađanje osnovne škole je neštoveće nego u populaciji romske djece, ali supomenute vrijednosti i dalje znatno ispodnacionalnog nivoa.

30

Grafikon 1Pohađanje osnovne škole Roma i Egipćana u 2011.

55%

446% 449%

995%

554% 551%

Crnogorci Egipćani Romi

ne pohađaju pohađaju

Važno je napomenuti da adekvatna procjenarelevantnih parametara uključenosti romske iegipćanske djece u osnovno obrazovanje nije upotpunosti moguća, s obzirom na to da još uvijekima preko 10% djece romske i egipćanskepopulacije, među kojima je najveći broj djeceosnovnoškolskog uzrasta, koja nijesu upisana umatične knjige8, kao i da ne postoje zvanični,dovoljno pouzdani podaci o tačnom broju djeceosnovnoškolskog uzrasta. Takođe, zbog visokestope napuštanja škole među romskim iegipćanskim učenicima, stopa pohađanja mnogoje manja od stope upisa, ali ju je nemogućeizračunati usljed nedostatka podataka.

Slijedi prikaz dostupnih podataka o brojuromske i egipćanske djece obuhvaćeneobaveznim obrazovanjem u protekloj deceniji.

Crna Gora je postigla značajne rezultate upovećanju broja romske i egipćanske djecekoja se svake godine upisuju u školu. Kada seuzme u obzir broj uključenih učenika,obuhvaćenost ove djece obaveznimobrazovanjem još uvijek nije nazadovoljavajućem nivou, s obzirom na to da –prema istraživanju Baza podataka o romskoj iegipćanskoj populaciji – ima 2680 djece izromske i egipćanske populacije koja suosnovnoškolskog uzrasta, dok je, premapodacima NVO sektora, ovaj broj značajnoveći. Takođe, visoke stope napuštanja ostajujedan od gorućih problema u obrazovanjuromske i egipćanske djece u Crnoj Gori.Prema podacima Svjetske banke, samo 32%Roma i Egipćana završe osnovnu školu uodnosu na 98 % sve djece u Crnoj Gori.9


Grafikon 2Broj djece iz romske i egipćanske populacije upisane u osnovnu školu na početku školske godine

5536

8826

11006

11169 1119511236 11263 11292

1133711424

11582

2001-2. 2002-3. 2003-4. 2004-5. 2005-6. 2006-7. 2007-8. 2008-9. 2009-10. 2010-11. 2012-12.

8 Izvještaj koalicije NVO Romski krug o sprovođenju politika zaštite RAE populacije u Crnoj Gori na državnom i lokalnomnivou u 2008. godini.

9 Montenegro After the Crisis: Towards a Smaller and More Efficient Government, Public Expenditure and InstitutionalReview, Main Report,World Bank, October 2011.

Izvor: Strategija za razvoj osnovnog obrazovanja 2012–2017, Ministarstvo prosvjete i sporta

2. Izbjegla i raseljena lica

Izbjegla i raseljena lica spadaju međunajugroženije društvene grupe. Taj segmentdruštva obično odlikuje neriješen pravni statusi državljanstvo, što onemogućava njihovozapošljavanje, produbljuje siromaštvo, otežavapristup osnovnim socijalnim i zdravstvenimuslugama i obrazovanju.

Prema podacima Popisa iz 2011. godine oobrazovanju, razvrstanim prema državljanstvudjece, 34% djece bez državljanstva ne ide uškolu. Od ukupnog broja djece koja se nalazeu postupku pribavljanja državljanstva, 16% ne

ide u školu, a 15% djece koja su državljanistrane zemlje ne ide u školu. Najniži procenatdjece koja ne idu u školu je među djecom scrnogorskim državljanstvom (4%).

U kontekstu ovog istraživanja važno jenapomenuti da su većina populacije izbjeglih iraseljenih lica u Crnoj Gori Romi i Egipćani kojisu u Crnu Goru pobjegli nakon izbijanjasukoba na Kosovu 1999. godine. Podaci izPopisa stanovništva pokazuju da više od jednetrećine Roma i oko 45% egipćanske djece uCrnoj Gori ili nemaju državljanstvo ili su uprocesu sticanja državljanstva.

32

Grafikon 3Djeca uzrasta od 6 do 17 godina, prema pohađanju nastave i državljanstvu, u %, Popis iz 2011.

44%115% 116%

334%

996%885% 884%

666%

Crna Gora strane države u procesu sticanja

crnogorskog

državljanstva

apatridi

ne pohađaju školu pohađaju školu

razlike i nepotpune podatke u procjenamaučestalosti smetnji u razvoju kod djece susljedeći: stigmatizacija i socijalna isključenostdjece sa smetnjama u razvoju i njihovih porodica,nejasne i kontradiktorne definicije smetnji urazvoju, ograničeno funkcionisanje sistemaranog otkrivanja i dijagnoze smetnji u razvojukod djece i nedostatak znanja o smetnjama urazvoju uopšte.

Crna Gora nema pouzdane podatke ozastupljenosti smetnji u razvoju među djecom.Procjene se kreću od najnižih, premagrafikonu o Popisu (1,1% ili 1543 djece) dopretpostavljene stope učestalosti smetnji urazvoju iz MICS 3 istrazivanja (12% djece).Svjetska zdravstvena organizacija koristiglobalnu prosječnu procjenu od 5,1%.Vidjeti sljedeću tabelu:


Uzimajući sve ovo u obzir, neobrazovanost,kada se procjenjuje mjerenjem nepohađanjanastave u osnovnim školama (djece uzrastaod 6 do 15 godina), veoma je specifična zaromsku i egipćansku populaciju, naročito zaraseljene Rome i Egipćane. Iako je osnovnoobrazovanje obavezno, stopa pohađanjanastave veoma je niska među romskom iegipćanskom populacijom.

3. Djeca sa smetnjama u razvoju

Problem nedostupnosti podataka postaje jošozbiljniji kad je riječ o djeci sa smetnjama urazvoju, i to je problem sa kojim se suočavajuskoro sve zemlje u tranziciji – naročito uonim zemljama gdje je na Popisustanovništva zabilježena niska stopa smetnjiu razvoju kod djece. Faktori koji utiču na znatne

Grafikon 4Romska i egipćanska djeca prema državljanstvu, u %

449%

330%

113%

225%

111%112%

226%332%

11% 11%

Romi Egipćani

nema podataka

apatridi

u procesu sticanja

državljanstva

strana država

Crna Gora

34

Tabela 4Podaci o djeci sa smetnjama u razvoju u Crnoj Gori

Stopa smetnji u razvoju kod djece, prema Popisu iz 2011.* 1543 ili 1,1%

MICS Crna Gora, 2005 – pretpostavljena stopa učestalosti smetnji u razvoju kod djece(2–9 godina)

12,5%

Korisnici socijane zaštite – djeca sa smetnjama u razvoju(Statistički godišnjak 2012, MONSTAT)

1599

Broj djeca s posebnim obrazovnim potrebama koje je uputila komisija za orjentaciju djeces posebnim obrazovnim potrebama (6–14 godina, 2011/2012)

1109

Djeca starosti 0–14 na osnovu 5,1% procjene Svjetske zdravstvene organizacije onacionalnom prosjeku smetnji u razvoju kod djece

6500

Djeca starosti 6–14 (školski uzrast) na osnovu 5,1% procjene Svjetske zdravstveneorganizacije o nacionalnom prosjeku smetnji u razvoju kod djece

4056

Djeca starosti 0–14 s određenom dijagnozom zdravstvenih službi(Institut za javno zdravlje, 2009)

Ukupno: 2162

0-5: 984

6-14: 1178

Zakonodavstvo u oblasti obrazovanjaprepoznaje djecu sa smetnjama u razvoju kaopodgrupu djece s posebnim obrazovnimpotrebama. Prema članu 4 Zakona o vaspitanjui obrazovanju djece s posebnim obrazovnimpotrebama, djeca s posebnim obrazovnimpotrebama su 1) djeca sa smetnjama u razvoju- djeca s tjelesnom, mentalnom i senzornomsmetnjom i djeca s kombinovanim smetnjama; i2) djeca s teškoćama u razvoju – djeca sporemećajima u ponašanju; teškim hroničnimoboljenjima; dugotrajno bolesna djeca i drugadjeca koja imaju poteškoće u učenju i drugeteškoće uzrokovane emocionalnim, socijalnim,

jezičkim i kulturološkim preprekama. Kaopribližan pokazatelj za broj djece sa smetnjamau razvoju u obrazovnom sistemu obično sekoristi broj djece koji je prošao procjenukomisija za usmjeravanje djece s posebnimobrazovnim potrebama. Grafikon dalje u tekstuprikazuje znatan napredak u pogledu brojadjece sa smetnjama u razvoju, koja su dobilarješenje od komisije za usmjeravanje od 2009.godine. Međutim, zbog teškoća u procjeniučestalosti smetnji u razvoju kod ukupnepopulacije djece, ostaje nejasno koliki se brojte djece još uvijek nalazi van školskogsistema.


4. Djeca koja žive u siromaštvu

Najnovija Studija o siromaštvu djeceprocjenjuje da oko 14500 djece u Crnoj Goriživi u siromaštvu (10% ukupnog broja djece).Prema Studiji o siromaštvu djece u Crnoj Gori,koju je sproveo UNICEF, djeca su posebnougrožena i više su pogođena siromaštvomnego odrasli. Siromaštvo među djecom slabijednakost i dovodi do negativnih rezultata uzdravstvu, ishrani, obrazovanju i opštemblagostanju.10 U velikoj mjeri doprinosimarginalizaciji i socijalnoj isključenosti djece.

Najizloženija siromaštvu i nejednakosti sudjeca ispod pet godina, djeca koja žive nasjeveru zemlje i u ruralnim oblastima, i djecakoja žive u domaćinstvima s jednim roditeljem idomaćinstvima s troje ili više djece. U Studiji jetakođe istaknuto da su naročito ugrožena

romska i egipćanska djeca, raseljena i internoraseljena djeca.

Dokazano je da je siromaštvo među djecomusko vezano za pristup obrazovanju. Studijomje potvrđeno da djeca koja žive u siromašnimdomaćinstvima nemaju odgovarajuću prostorijuza učenje, a njihovi roditelji se trude da imobezbijede najosnovnije udžbenike, školskipribor i da plate troškove prevoza do škole inazad. Takođe, siromašna domaćinstva u CrnojGori udaljena su u prosjeku 12km od najbližeosnovne škole, 20km od najbliže srednje školei 19km od najbližeg obdaništa.

Istraživanje MICS 3, sprovedeno 2005. godine,pokazuje značajnu razliku u pohađanju školeizmeđu djece koja dolaze iz najbogatijih 20%stanovništva i one djece koja dolaze iznajsiromašnijih 20%.

Grafikon 5Broj djece s posebnim obrazovnim potrebama, uz odluke/upućivanja komisija

247

654

960

11099

247

654

960

110

2009. 2010. 2011. 2012 –decembar

10 Studija o siromaštvu djece u Crnoj Gori, novembar 2011.

36

Grafikon 6Neto procenat pohađanja nastave, prema kvintilima indeksa bogatstva, Crna Gora, 2005.

991,50%

997 ,80%998 ,60%

999,30% 999,40%

najsiromašniji srednji drugi četvrti najbogatiji

ANALIZA DETERMINANTIU OBRAZOVANJU



38

Desk studija razrađuje odrednice jednakosti uobrazovanju, koje spadaju u kategorijuPodsticajno okruženje unutar okvira analizedeterminanti. Pokrivene su specifične preprekei „uska grla“ obuhvaćena svakom ododrednica.

PODSTICAJNO OKRUŽENJE

U ovom dijelu desk studije analiziraju serelevantni zakoni, politike, strategije, ulaganja irashodi, kao i drugi faktori koji moguunaprijediti obrazovanje Roma i Egipćana, kojipredstavljaju dio kategorije Podsticajnookru

Documents

STUDIJA O PREPREKAMA U - UNICEF · Studija o preprekama u obrazovanju u Crnoj Gori 1 Studiju pripremio: ... higijena, kulturološki uslovljeni stavovi i tradicija u zajednici, niska