STRUKTURNI ELEMENTI LITOSFERE Geološke strukture

STRUKTURNI ELEMENTI LITOSFEREGeološke strukture

- borani i rasjedani izdanak sedimentnih stijena,u blizini Palmdale, Kalifornija

TEKTONSKI ELEMENTI LITOSFERE

TEKTONIKA – procesi koji dovode do deformacija i znanost koja ih proučava

Zelovo, Sinj, Hrvatska

Dinara

SEKUNDARNI STRUKTURNI ELEMENTI LITOSFERE – nastali nakon formiranja stijena zbog tektonskih poremećaja različite vrste

PRIMARNI STRUKTURNI ELEMENTI LITOSFERE

-osnovna jedinica građe litosfere – SLOJ (izuzevši magmatske stijene – primarni pojavni oblici magmatskih stijena!) – izgrađen od sedimentnih stijena definiran debljinom, omeđen s dvije slojne plohe, gornjom i donjom slojnom plohom- slojne plohe su posljedica u prekidima stvaranja stijena (taloženja sedimenata)- kako znati što je gore, a što dolje???

na gornjoj slojnoj plohi možemo naći:tragove kišnih kapipukotine isušivanjavalne brazde (riplove)tragove ubušavanja odozgo

na donjoj slojnoj plohi možemo naći:tragove vučenja (nekog predmeta)tragove vrtloženjatragove isušivanja (u negativu!)

u sloju možemo vidjeti:sastav česticaveličinu i pakiranje česticateksture (laminacija,

graduiranje, imbrikacija i sl.)

GORE = KROVINADOLJE = PODINA

tragovi kišnih kapi

pukotine isušivanja

valne brazde (riplovi)

tragove ubušavanja odozgo

tragovi tečenja

tragovi poskakivanja

tragovi tečenja

ISKLINJAVANJE – horizontalni prestanak sloja- horizontalno protezanje sloja odražava površinu prostora u kojem je nastao kao produkt određenih uvjeta

preuzeto iz: Herak, M. (1990): Geologijapreuzeto iz: Herak, M. (1990): Geologija

IZDANAK – mjesto gdje se stijena pojavljuje na površini (gdje “izdanjuje”)

širina izdanka?

- omogućava određivanje položaja sloja

preuzeto iz: Plummer, Ch.C., McGeary, D. (1993): Physical Geologypreuzeto iz: Plummer, Ch.C., McGeary, D. (1993): Physical Geology


POLOŽAJ SLOJA

mjerenje na izdancima

-pružanje sloja-smjer nagiba (azimut)-kut nagiba

preuzeto iz: Wicander, R. & Monroe, J.S. (1999): Essentials of Geologypreuzeto iz: Wicander, R. & Monroe, J.S. (1999): Essentials of Geology preuzeto iz: Plummer, Ch.C., McGeary, D. & Carlston, D.H. (2001): Physical Geologypreuzeto iz: Plummer, Ch.C., McGeary, D. & Carlston, D.H. (2001): Physical Geology

preuzeto iz: Plummer, C.C. & McGeary, D. (1993): Physical Geologypreuzeto iz: Plummer, C.C. & McGeary, D. (1993): Physical Geology

MJERENJE POLOŽAJA SLOJA

pružanja sloja - sjecište sloja s vodoravnom ravninomsmjer nagiba - na koju je stranu svijeta sloj nagnut azimut smjera nagiba - kut kojeg zatvara smjer nagiba sloja sa smjerom sjeverakut nagiba - kut što ga sloj zatvara s vodoravnom ravninom


geološki kompas

razlika između geografskog i geološkog kompasa

geološka skala - inverzna – stupnjevi rastu suprotno od smjera kazaljke na satu, pa su oznake za istok i zapad zamijenjeni!

mjerenje položaja sloja na terenu

preuzeto iz: Marjanac, T. (1998): Predavanja iz Fizičke geologijepreuzeto iz: Marjanac, T. (1998): Predavanja iz Fizičke geologije


prikazivanje položaja sloja na karti

položaj sloja se zapisuje; azimut smjera nagiba / kut nagiba; npr. 90/45

45

pružanje

smjer nagiba

kut nagiba

90/45 -sloj je nagnut prema istoku pod kutom 450

položaj sloja se prikazuje na karti

dva karakteristična slučaja:

horizontalni sloj – nema ni smjera ni kuta nagiba, oznaka je 0/0, a na karti se prikazuje

vertikalni sloj

azimut s.n. = 00 - 3600

kut nagiba = 00- 900

mjerenje i oznaka za položaj slojamjerenje položaja slojeva na terenu

geološki profil A-B - na temelju podataka s geološke kartegeološka karta s tri različita tipa sedimentnih

stijena (tri formacije) - svaku čine slojevi, smjer nagiba slojeva je jugozapad, a kut nagiba je 300



preuzeto iz: Wicander, R. & Monroe, J.S. (1999): Essentials of Geologypreuzeto iz: Wicander, R. & Monroe, J.S. (1999): Essentials of Geology

- slojevi koji se nalaze iznad promatranog sloja zovu se KROVINA, a slojevi ispod su PODINA

PODINA I KROVINAmogu biti:

a) TOPOGRAFSKA podina i krovina određuje se s obzirom na položaj slojeva u prostoru, bez obzira na njihovu starostb) STRATIGRAFSKA podina i krovina određuju se s obzirom na starosni slijed naslaga

starije naslage su ispod mlađih

starije naslage su iznad mlađih

-U skupini superponiranih slojeva bez većih poremećaja koji bi izazvali duži prekid sedimentacije, slojevi su međusobno paralelni, bez obzira jesu li vodoravni, nagnuti ili borani – KONKORDANTNI SLOJEVI

a - vodoravni, b - borani, c - uspravni, d - prebačeni


konkordantni, horizontalni slojevi, Grand Canyon

A – područje tijekom taloženja sedimenataispod morske razine

B – izdizanja

C – nagnuti (ukošeni) slojevi sedimentnih stijena, strelice pokazuju mogućnost razmještaja sila,a njihova dužina ukazuje na relativnu snagu sila


prividno konkordantni (pseudokonkordancija) - erozijska diskordancija!

stratigrafska praznina, hijatus

označava vremenski raspon koji nije zabilježen u stijenama


kutna diskordancija

- često su slojevi ili skupine slojeva međusobno položeni pod nekim kutom divergencije – DISKORDANTNI SLOJEVI

- uzrok– različit, svodi se na izdizanje i poremećaje vezane za prekid sedimentacije, a zatim spuštanje i nastavljanje

sedimentacije - u prekidu sedimentacije može doći i do erozije jednog dijela

naslaga – između donje i gornje skupine slojeva postoji STRATIGRAFSKA PRAZNINA (hijatus) (prilog a)

a -prividno konkordantni (pseudokonkordancija) ib-d diskordantni slojevi; b - erozijska diskordancija; c, d kutna diskordancija: A i C - morski sedimenti, B - kopneni sedimenti




SEKUNDARNI STRUKTURNI ELEMENTI LITOSFERE – nastali nakon formiranja stijena zbog tektonskih poremećaja različite vrste

primarni položaj slojeva – manje–više u vrijeme taloženja naslage horizontalne i paralelne nagnutost ili savijenost lojeva – najčešće posljedica naknadnih tektonskih poremećajapretpostaviti primaran položaj – ocijeniti stupanj poremećenostiodrediti položaj slojeva na površinikrovina, podina

preuzeto iz: Plummer, Ch.C., McGeary, D. & Carlston, D.H. (2001): Physical Geologypreuzeto iz: Plummer, Ch.C., McGeary, D. & Carlston, D.H. (2001): Physical Geology


BORE

-strukturne jedinice litosfere koje nastaju savijanjem slojeva najčešće pod utjecajemsila kompresije – bočni pritisak

dva načina kako sile mogu deformirati – posljedica su bore


elementi bore: antiklinala – tjeme (najizbočeniji dio), jezgra (najstariji dio), krila (2 krila, nagnuti dio bore);

sinklinala – dno (izbočeni dio), jezgra (najmlađi dio), krila (2 krila, nagnuti dio bore)

osna ploha bore – zamišljena ravnina - razdvaja antiklinalu i sinklinalu na dva krilaos bore – zamišljeni pravac - prolazi sjecištem osne plohe s bilo kojim slojem sinklinale ili antiklinale

srednji krak – dio bore zajednički antiklinali i sinklinali



antiklinala i sinklinala, Calico Mt., jugoistočna Kalifornija

S – osna ploha sinklinaleA – osna ploha antiklinale

osna ploha i os bore



pogrešno! – zašto???

antiklinala i sinklinala u profilu i tlocrtu

prema odnosu dužine i širine razlikujemo 3 tipa bora:

d/š = 1:3 tri puta duža nego šira – BRAHIANTIKLINALA(d>>š) BRAHISINKLINALA

d/š<1:3

d/š = 1:1 doma (antiklinala) bazen (sinklinala)





blok dijagram – vrh predstavlja površinu zemlje i dva vertikalna profila; površina je erodirana gotovo do horizontalne ravnine- profili su interpretirani / rekonstruirani s obzirom na zapažanja geologa na površini


bore prema položaju osne plohe prema horizontali

a) uspravna (normalna) - osna ploha vertikalna; krila padaju na suprotnu stranu od jezgre

b) kosa – osna ploha nagnuta, ali se krila mogu razlikovati

c) prebačena - oba krila padaju na istu stranu (ne nužno pod istim kutom, krila su više-manje paralelna)

d) polegla - krila se približavaju horizontali; osna ploha približno u horizontalnom položaju

e) utonula - krila nagnuta suprotno od prebačene bore, položaj slojeva nije mjerodavan za razlikovanje sinklinala od antiklinala; jedino mjerilo je poredak slojeva po starosti

Tipovi bora s obzirom na položaj osne plohe prema horizontali:1 – uspravna, 2 – kosa, 3 – prebačena, 4 – polegla, 5 – utonula bora

prebačena

polegla



uspravna/normalna bora

kosa bora prebačena bora


sinklinala, Španjolskaprebačena sinklinala

polegla bora, Kanada




bore s obzirom na položaj krila prema osnoj plohi

normalne - krila pravilno divergiraju

izoklinalne – krila paralelna s osnom plohom (prebačena, polegla, utonula)

lepezaste – krila savijena u obliku lepeze

MONOKLINA - bora sa samo jednim krilom

FLEKSURA – jedan dio prostora se spuštau odnosu na drugi dio – povijanje – sve veća deformacija slojeva, istezanje – koljenasta bora



DIJAPIR

glina, sol, gips – pod pritiskom (geostatski) – plastične supstance

dijapir – masa koja prodire prema površini

krovinske naslage predstavljaju zapreku – izdiže ih i usvođuje – dijapirska bora pokrovnih naslaga

koncentracija iz tankog sloja u veću nakupinu


MIKROBORE – sekundarne bore

-kod izmjene krtih i plastičnih slojeva - krti slojevi u podini i krovini – različito relativno kretanje – odražava se na plastični sloj – mikrobore

SLIKA - MARJANAC


sustav bora

antiklinorij i sinklinorij – posjeduju elemente analogne sinklinali i antiklinali(tjeme, osna ploha, jezgra, krila i čela)- velikih dimenzija, odnosi kompleksniji, krila sekundarno borana

odnos bora i morfologije terena:

A – normalni reljef

B – inverzan reljef


rasjed!


RASJEDI


rasjed – strukturna jedinica litosfere, nastaje izdizanjem, spuštanjem ili uzdužnim pomicanjem dijelova litosfere duž pukotine koju nazivamo paraklaza- posljedica ekspanzije, gravitacije i kompresije / njihovom kombinacijom- krte deformacije - lomljenje

paraklaza

blokovi stijena koje se pomiču – krila (krovinsko i podinsko)

skok (iznos za koji se

krilo spustilo) + hod (pomak u horizontalnoj ravnini u odnosu na

prethodni položaj) = ukupan pomak

dvije vrste rasjeda ovisno o pomaku krila:

NORMALNI – krovinsko krilo se spuštaREVERSNI – krovinsko krilo se izdižepomiču se u vertikalnoj ravnini

paraklaza može biti okomita ili kosa (različiti nagibi)


normalni rasjed


ekstenzija

reversni rasjed a) prije erozije, uzrokovan silama kompresijeb) nakon erozijec) uzrokovan horizontalnim silama kompresije


rasjedi s obzirom na nagib paraklaze:

ISTOSMJERNI RASJED – paraklaza nagnuta u smjeru sloja, isti smjer, ali ne i isti nagib

PROTUSMJERNI RASJED – paraklaza nagnuta u suprotnom smjeru od smjera nagiba slojeva

normalni rasjeda) protusmjernib) istosmjernic) uspravni

reversan rasjeda) protusmjeranb) istosmjeran


-do pomicanja može doći i u horizontalnoj ravniniSTRIKE-SLIP (pružno-klizni) rasjedi

uzdužni poprečni dijagonalni

skokovi kod horizontalnog rasjedanja su zanemarivi, ali je hod izrazit tri tipa rasjeda:

UZDUŽNI – paraklaza je paralelna s pružanjem slojevaPOPREČNI – paraklaza je okomita na pružanje slojevaDIJAGONALNI – paraklaza se pruža koso u odnosu na pružanje slojeva

(sječe slojeve pod kutom)



svi rasjedi mogu biti lijevi i desni

dijagonalni desni rasjed dijagonalni lijevi rasjed


ŠKARASTI rasjedi

- rasjedanje oko jedne fiksne osi- krila su relativno razmaknuta samo na jednom kraju; u smjeru drugog kraja rasjeda pomak se smanjuje i na kraju iščezava

- škarasti rasjedi, na oba kraja rasjeda krila su relativno razmaknuta i to u suprotnim smjerovima zbog rotacije oko jedne središnje točke - rotacijski rasjedi

prateće pojave!

gorska zrcala - trenje krila rasjeda - rasjednute površine uglačane

prutanje / strije - upućuju na pravac kretanja, ponekad smjer posljednjeg kretanja

tektonske breče; glina - materijal istovjetan materijalu krila rasjeda- naknadno uđe zdrobljeni materijal i cementira se

prepoznavanje!!! - oštar kontakt naslaga različite starosti

strije

SUSTAVI RASJEDA

rasjedi - rijetko usamljeni, pojedinačni; češće sustav ili sistem rasjeda - tektonski poremećaji regionalnih razmjera

STEPENIČASTA STRUKTURA

- veći broj više ili manje paralelnih rasjeda - istosmjerno spuštanje (dislociranje terena)


TEKTONSKA GRABA

- dva ili više rasjeda, konkavni prema središtu grabe - središnji dio terena spušten u odnosu na granične rubne terene - rasjedi mogu biti LISTRIČKI (poput lopate = listron) - paraklaza povija

interpretacija postanka grabaRajne i Saône; kompleksna građa Rajnske grabe



TIMOR ili HORST

- uzdignuti središnji dio, bokovi se stepeničasto spuštaju (teško odrediti koji se dio spušta, a koji izdiže)




a - ljuskava struktura nastala reversnim rasjedanjem borab - ljuskava struktura nastala samo reversnim rasjedanjem

LJUSKAVA STRUKTURA- posljedica reversnog rasjedanja

- ako reversnim rasjedima prethode izoklinalne ili prebačene bore - ponavljanje gotovo svih elemenata u svakoj ljusci


NAVLAKE

- strukturne jedinice litosfere - tereni koji su bili primarno jedan uz drugi, nalazi se jedan na drugome, pomak navučenog dijela i preko 100 km- najlakše prepoznavanje - starije stijene premještene na mlađe

- postanak: - klizne navlake - premještanje klizanjem na manju

ili veću udaljenost - DEKOLMAN- od polegle bore- blagim reversnim rasjedanjem- kombinacija bore i rasjeda- gravitacijskim klizanjem- plutanje po pornom fluidu

a - reversno rasjedanje

b - boranje i reversno rasjedanje

c - navlaka od polegle bore


ELEMENTI NAVLAKE:

- na navlačnoj površini (kontaktu) nastaju tektonske ili milonitne breče

dekoleman (decollement)

- navlaka prekambrijskih stijena na stijene kredne starosti, Montana - nastala reversnim rasjedanjem


PUKOTINE

dijaklaze - većih dimenzijau sedimentnim i eruptivnim stijenamanisu praćene važnijim pomakom stijena

leptoklaze - manjih dimenzija

- postanak - ekspanzija, apsorpcija vode, hlađenje, stezanje, rastezanje ili kao popratna pojava “makrotektonskih” poremećaja

-klasificiraju se prema položaju u odnosu na sloj u kojem se nalaze:- poprečne- uzdužne- dijagonalne

KLIVAŽ - skupina uskih, gustih paralelnih pukotina (npr. paralelene s osnom plohom bore - klivaž osne plohe

-češće prati bore nego rasjede- mlađi rasjedi - klivaž i paraklaza paralelni

- češće određeni kut s paraklazom - upozorava na rasjedanje

- odnos pukotine klivaža prema antiklinali



Documents

STRUKTURNI ELEMENTI LITOSFERE Geološke strukture