Struktura somatyczna w ujęciu rytmów sezonowych wśród kobiet i

ZDROWIE DOBROSTAN 2/2013

DOBROSTAN I PRZYRODA

ROZDZIAŁ VIII

Katedra Wychowania Fizycznego

Uniwersytet Zielonogórski

Physical Education Department

University of Zielona Góra

JÓZEF TATARCZUK

Struktura somatyczna w ujęciu rytmów sezonowych

wśród kobiet i mężczyzn Uniwersytetu Zielonogórskiego

Somatic structure in terms of seasonal rhythms among females

and males at the University of Zielona Góra

Cykliczne zmiany określane biorytmami towarzyszą człowiekowi przez całe ży-

cie. Decydują o rytmie całości życia człowieka o jego porządku, na który składa się

dzieciństwo, dojrzewanie, okres twórczego życia, przekwitanie, starość (Bortnowska

1993). Wyraźne związki występujące między cyklicznymi zmianami zachodzącymi

w środowisku i swoistym zachowaniu się żywych organizmów były i są dziś przed-

miotem badań. Głębsze zrozumienie istoty mechanizmów powstawania biorytmów

oraz zainteresowania naukowców różnych dziedzin tymi zagadnieniami doprowa-

dziło do wyłonienia nowej gałęzi wiedzy interdyscyplinarnej nazwanej chronobiolo-

gią. Wielokierunkowość i specyfika badań chronobiologów przyczyniła się do wielu

podziałów rytmów biologicznych w oparciu o różnorakie kryteria (Demczyszak i

wsp. 2002).

Stosunkowo niedawno zaczęto badać mechanizmy biologiczne regulujące dosto-

sowanie się żywych organizmów do wspomnianych procesów kosmicznych. Panuje

pogląd, że w każdej żywej istocie znajduje się wewnętrzny „zegar biologiczny”,

który pozwala dostosować jego procesy życiowe do cyklicznych zmian zachodzą-

cych w środowisku bytowania. Cykliczny charakter licznych zjawisk przyrody oży-

wionej przejawia się zmianami funkcji zarówno świata roślinnego, jak i zwierzęce-

go.

Jak pisze Dzierżykray-Rogalski (1986) rytmika czynności życiowych zwierząt i

człowieka ma wyłącznie charakter przystosowawczy i że uruchomienie mechani-

zmów endogennych następuje pod wpływem bodźców środowiskowych. Na Ziemi

występuje wiele czynników zakłócających cykliczność zjawisk astronomicznych lub

przyczyniających się do wytworzenia cyklów sztucznych, zwłaszcza u człowieka.

Przykładem tego niech będzie rytm, wiążący się z obrotem Ziemi wokół swojej osi,

czyli rytm „dzień-noc”, który ma różną długość faz w poszczególnych szeroko-

ściach geograficznych (na równiku długość dnia jest prawie równa długości nocy, i

ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/2013

Dobrostan i przyroda

134

w miarę oddalania się od równika w kierunku biegunów okresowo skraca się dzień,

a wydłuża noc, lub odwrotnie, zaś w okolicach bieguna noc trwa przez pół roku, po

czym następuje półroczny dzień (Dzierżykray-Rogalski 1986).

Jak widzimy sama zmienność czasu trwania dnia i nocy utrudnia badania regu-

larności rytmu „dzień-noc”. Ponadto mają tutaj znaczenie inne wpływy – różne w

różnych miejscach kuli ziemskiej jak zachowania się pola magnetycznego, przycią-

gania ziemskiego, stopień promieniowania kosmicznego, grubość warstw atmosfery,

różnie przebiegające pory roku na kuli ziemskiej, wahania temperatury powietrze,

różnice klimatyczne itp.

Stąd też w badaniach zjawisk związanych z rytmiką biologiczną organizmów

żywych trzeba brać pod uwagę czynniki ekologiczne, meteorologiczne, klimatyczne

itp.

U wielu gatunków zwierząt aktywność rozrodcza, ilość spożywanego pokarmu,

natężenie procesów metabolicznych, masa ciała, kolor sierści, piór bądź skóry, gę-

stość i długość sierści zmieniają się w ściśle określonych i zaprogramowanych cy-

klach rocznych (Zawilska – Nowak 2006).

W świecie zwierząt przystosowanie się do pór roku przybiera różne formy: może

to być ucieczka przed niesprzyjającymi warunkami klimatycznymi (przeloty pta-

ków), bierne przetrwanie zimy (sen zimowy niektórych zwierząt), czynne przysto-

sowanie się do zmieniającego się środowiska (zmiana sierści) itp.

Organizm ludzki przystosowuje się czynnie do zmiany pór roku, czego wyrazem

jest sezonowa zmienność większości parametrów fizjologicznych i biochemicznych.

W okresie zimy obserwujemy zmiany przystosowawcze dotyczące ubioru, innego

trybu życia, czy innego odżywiania.

Dzięki osiągnięciom techniki (sztuczne oświetlenie, klimatyzacja) współczesne-

mu człowiekowi udało się w znacznym stopniu wyalienować od cyklicznie zmienia-

jących się warunków środowiska. Czy tworząc sztuczne środowisko, w którym

mieszkamy i pracujemy, zatraciliśmy zdolność do odpowiedzi na pory dnia i pory

roku? Wydaje się, że nie. Część z nas dalej preferuje „sowi” tryb życia i z trudem

wstaje przed 9-10 rano, inny natomiast o tej godzinie pracuje na pełnych obrotach.

Chronotyp nie tylko rzutuje na wyniki naszej pracy ale także życie osobiste.

Rytmika sezonowa organizmu ma długoletnią historię. Związana jest przede

wszystkim z miesiącami księżycowymi, a nie kalendarzowymi. Jest szczególnie

zależna głównie w naszych warunkach, od temperatury otoczenia i promieniowania

ultrafioletowego. Hildebrandt (1962) wyróżnia dwie podstawowe pory roku: biolo-

giczną wiosnę i lato (od 16 lutego do 15 sierpnia) oraz biologiczną jesień i zimę (od

16 sierpnia do 15 lutego). W pierwszej połowie roku przewagę w organizmie ma

mieć układ sympatyczny, a w drugiej – parasympatyczny. Na tle roku obserwuje się

sezonową zmienność wielu elementów organizmu ludzkiego. Szczegółowa charak-

terystyka rytmów sezonowych omówiona zostanie w dalszej części artykułu.

Rytm sezonowy jest zaliczany do ważniejszych w życiu człowieka, lecz jego na-

tura jest jeszcze niejasna. Przyjmuje się, że jest on wyznaczany obiegiem Ziemi

dookoła Słońca, a więc porami roku, różnicami fotoperiodyczności, temperaturą,

wilgotnością powietrza, itp. Z drugiej strony oddziaływują nań bodźce płynące ze

środowiska społecznego, które nabierają coraz większego znaczenia, gdyż mogą one

Aneta Mac

Zabawa w życiu dziecka a dobrostan

135

modyfikować lub zacierać oddziaływanie czynników abiotycznych (Drozdowski

1986).

Tak jak Ziemia wędruje wokół Słońca, tak w rocznym rytmie poruszają się

wskazówki wewnętrznego zegara. W ciągu roku ludzki organizm doświadcza okre-

ślonych zmian. Kto je zna, może odpowiednio dostosować do nich swoje przyzwy-

czajenia. Choćby po to, aby zapobiegać chorobom lub skutecznie je leczyć lub po

prostu poprawić jakość swojego życia.

Większość procesów w organizmach roślinnych i zwierzęcych oraz w organi-

zmie człowieka zmienia się w sposób cykliczny – od oscylacji milisekundowych do

fluktuacji w cyklu rocznym. Wiele rytmów biologicznych wykształciło się w toku

ewolucji jako odpowiedź adaptacyjna organizmów na cyklicznie zmieniające się

warunki panujące na Ziemi (przede wszystkim oświetlenia i temperatury), które

wynikają z ruchów rotacyjnych planety. Obrót Ziemi dookoła własnej osi powoduje

występowanie dnia i nocy, zaś obieg Ziemi wokół Słońca, w połączeniu z nachyle-

niem się planety w stosunku do ekliptyki, warunkuje następstwo pór roku (Arendt

1995).

Organizmy żywe wykształciły w toku ewolucji liczne systemy zegarowe, które

mają zdolności do pomiaru czasu w cyklu dobowym, lunarnym (28 dniowym) oraz

rocznym.

Rytm to, według słownika, „okres wyznaczony obiegiem Ziemi wokół Słońca,

oddający porządek pór roku”. Podczas 365 dni roku zmienia się nie tylko położenie

Ziemi względem Słońca. Zmianom wyznaczonym przez rytmy roczne, trwające

około roku, podlega również życie człowieka. Tę jednostkę chronobiologii, zarówno

bezpośrednio jak i pośrednio wyznacza Słońce. Bezpośrednio, bo jego światło jest

najważniejszym wskaźnikiem czasu dla wewnętrznego zegara człowieka: gdy siła i

czas nasłonecznienia w ciągu roku wahają się, organizm reaguje odpowiednio do

tych zmian. Położenie Ziemi względem Słońca określa pory roku na Ziemi. Pory

roku oddziałują ciepłem lub zimnem na nasze ciało; pozwalają też rosnąć kwiatom,

których pyłki wywołują objawy alergii, a chłodne pory roku przyczyniają się do

zwiększenia liczby infekcji wirusowych – oto tylko dwa przykłady pośredniego

wpływu Słońca na nasze zdrowie (Pflugbeil 2000).

Znamy wiele rytmów rocznych, a ich wpływ na życie człowieka nie budzi żad-

nych wątpliwości. Nie wszystkie z nich da się dzisiaj wytłumaczyć naukowo, w

niektórych przypadkach można jednak stwierdzić znaczące współzależności jak

twierdzi Pflugbeil 2000. Kiedyś twierdzono z przekonaniem, że w pełni lata ludzie

są zdrowsi niż w innych porach roku. Liczba chorych oraz wskaźnik umieralności są

najmniejsze w lipcu i sierpniu. Dzisiaj znamy przynajmniej jeden powód tej prawi-

dłowości: system odpornościowy człowieka w lecie bardziej aktywny niż w pozosta-

łych porach roku; dlatego w tym okresie rzadziej chorujemy i mamy lepsze samopo-

czucie.

Podamy tylko kilka przykładów ilustrujących, w jaki sposób rytmy biologiczne

w ciągu roku wpływają na każdego z nas (Pflugbeil 2000):



136

* możliwości fizyczne człowieka są największe w kwietniu, w maju i w czerw-

cu; potem obniżają się, aby we wrześniu nieco się zwiększyć. W pełni lata spraw-

ność fizyczna się obniża, w październiku stopniowo spada, a w lutym osiąga niż;

* zima – ciężki czas dla serca i układu krwionośnego. Serce i układ krwionośny

przeżywają w zimie wyjątkowo trudny okres. O tej porze roku, między grudniem a

styczniem, najwięcej pacjentów umiera w skutek zawału serca. Odpowiedzialne za

to są różne czynniki m. in. w zimie podnosi się ciśnienie krwi (skurczowe o mniej

więcej siedem mm Hg, rozkurczowe o cztery mm Hg). Wzrasta poziom lipidów we

krwi (w styczniu stwierdza się wyższy o prawie osiem mg/dl poziom cholesterolu

całkowitego we krwi). Krew zwiększa swą lepkość, trombocyty łatwiej ulegają

agregacji, tworząc skrzepliny. Do tego mogą dojść takie czynniki, jak niskie tempe-

ratury i obciążenie fizyczne, które powoduje zwiększenie zapotrzebowania serca na

tlen.

* lato: dwie strony słońca

Skóra zmienia swoją wrażliwość na promienie ultrafioletowe w zależności od

położenia Ziemi względem Słońca. Promienie ultrafioletowe powodują, iż z po-

chodnej cholesterolu wytwarzana jest prowitamina D. Podczas kolejnych etapów w

wątrobie i nerkach z prowitaminy tworzy się właściwa, aktywna forma zwana wita-

miną D. Witamina D – substancja czynna o wielostronnym działaniu (działanie

Słońca na skórę wzmacnia nasz układ immunologiczny i zwiększa szansę na zacho-

wanie zdrowia).

* jesień: trening układu odpornościowego

Ważne jest, aby przed nadejściem zimy wzmocnić układ immunologiczny orga-

nizmu (poprzez odpowiedni tryb życia, hartowanie organizmu itp.).

* zima: zdrowie podczas mrozów.

De Rudder za Boguckim (1967) stwierdził, że brak ultrafioletowego promienio-

wania w okresie zimy powoduje unieczynnienie szeregu związków. Prowadzi to z

jednej strony do wstecznych zmian w tarczycy i zimowej nieczynności hormonalnej,

a z drugiej – do zmniejszenia zawartości w surowicy fosforanu, do przemian

wstecznych w tkance kostnej, co daje zahamowanie wzrastania, przejawy krzywicy

itp., a w ostatecznym ujęciu – zmniejszenie barier ochronnych organizmu. Nato-

miast znaczne zwiększenie wiosenne tego promieniowania uczynnia biosterydowe

związki; proces ten prowadzi z jednej strony do uczynnienia tarczycy i kryzysu

hormonalnego, ujawniającego się wiosną, a z drugiej – do zwiększenia w surowicy

zawartości fosforanu, silniejszego odkładania się związków mineralnych, przyśpie-

szenia wzrastania, występowania nadmiernego pobudzenia nerwowego itp., procesy

te również prowadzą do zachwiania równowagi organizmu, co uczula go na wystę-

powanie chorób. Tak więc rytm promieniowania Dorno może być jednym z czynni-

ków regulujących rytm sezonowy na tle roku. Ten sam autor (De Rudder) podaje, że

rok biologiczny podzielić można na następujące sezony:

- biologiczna zima od 16 listopada do 15 lutego;

- biologiczna wiosna od 16 lutego do 15 maja;

Aneta Mac


137

- biologiczne lato od 16 maja do 15 sierpnia;

- biologiczna jesień od 16 sierpnia do 15 listopada.

W tabeli I przedstawiono sezonowe zmiany niektórych cech fizjologicznych i

biochemicznych według T. Dzierżykray – Rogalskiego [w:] Drozdowski 1973.

Tab. I. Zestawienie sezonowych zmian niektórych cech fizjologicznych

i biochemicznych (Z. Drozdowski 1973 cyt. za T. Dzierżykray-Rogalskim)

Cecha Zachowanie

1. Liczba leukocytów we krwi wysoka zimą, niższa latem

2. Liczba trombocytów we krwi maksymalna w marcu-kwietniu, mini-

malna w sierpniu

3. Hemoglobina latem mniej (minimum w czerwcu)

aniżeli zimą

4. Poziom wapnia we krwi najmniej w lutym, najwięcej w sierpniu

5. Objętość krążącej krwi zimą mniej aniżeli latem

6. Ciśnienie krwi zimą wzrasta, latem maleje

7. Podstawowa przemiana materii zimą wyższa aniżeli latem

8. Poziom glukozy we krwi wiosną najwyższy

9. Poziom witaminy C we krwi najwyższy jesienią, najniższy w czerw-

cu

10. Przyrosty długości ciała wiosną i latem duże, jesienią i zimą

małe

11. Przyrosty masy ciała wiosną i latem małe, jesienią i zimą

duże

12. Ciężar ciała noworodków w czerwcu – lipcu największy, w grud-

niu-styczniu najniższy

13. Wydzielanie hormonu somatotropo-

wego

i hormonów gonadotropowych

maleje zimą, wzrasta wiosną

14. Wydzielanie 17-KS w moczu wzrasta zimą, mniejsze latem

Zdaniem niektórych autorów szczególnie krytyczne dla organizmu człowieka są

okresy przejścia między poszczególnymi sezonami, a przede wszystkim między

pierwszą a drugą połową roku. Te rytmiczne zmiany sezonowe szeregu funkcji or-

ganizmu ludzkiego prowadzą do występowania okresów zwiększonej i obniżonej

wydolności, znajdującej wyraz również w występowaniu tzw. chorób sezonowych

(tab. II) – Drozdowski 1973.



138

Tab. II. Zestawienie sezonowego występowania niektórych schorzeń (Z.

Drozdowski 1973 cyt. za J. Boguckim)

Schorzenie Okres

1. Nagminne zapalenie wątroby wrzesień – listopad

2. Krzywica i pokrewne schorzenia grudzień - marzec

3. Reumatyzm październik – luty

4. Wrzody żołądka i dwunastnicy październik – marzec

5. Choroby serca i układu krążenia listopad – marzec

6. Płonica grudzień - marzec

7. Błonica grudzień - marzec

8. Zapalenie płuc odoskrzelowe styczeń – kwiecień

9. Ostre nieżyty jelit, krwawa biegunka lipiec – sierpień

10. Wirusowe zapalenie mózgu czerwiec – sierpień

11. Gruźlica prosówkowa marzec – czerwiec

12. Zaburzenia cyklu menstruacyjnego czerwiec – wrzesień

13. Leptospiroza czerwiec – sierpień

14. Zapalenie rzęsistkowe pochwy czerwiec – wrzesień

15. Ostre epodemiczne zapalenie mięśni lipiec – wrzesień

MATERIAŁ I METODA

Celem uchwycenia zmian w cechach somatycznych i składzie w ujęciu rytmów

sezonowych ciała podjęto badania wśród 390 osobowego zespołu (w tym: 175 stu-

dentek i 215 studentów) Uniwersytetu Zielonogórskiego. Wiek badanych wahał się

średnio od 19,6 lat w pomiarach początkowych do 22,9 w badaniach końcowych.

Badania były wykonane w ciągu roku akademickiego w terminach:

a) 6-10 październik 2007;

b) 15-20 luty 2008;

c) 14-19 maj 2008.

Wspomniane pomiary odbywały się w hali sportowej w czasie obowiązkowych

zajęć wychowania fizycznego studentów w wymiarze dwóch godzin tygodniowo.

Pomiary przeprowadzono na pierwszym roku studiów przy pełnej aprobacie bada-

nych. W omawianej grupie nie było osób z przeciwwskazaniami lekarskimi do

udziału w zajęciach wychowania fizycznego i na tej podstawie można sądzić o ich

dobrym stanie zdrowia.

W ciągu 2 – godzinnych zajęć najpierw dokonywaliśmy pomiaru wysokości i

masy ciała, a następnie składu ciała metodą bioimpedancji – BIA analizatorem typu

RJL (Akern model tetrapolowy).

Zgromadzony materiał poddano opracowaniu statystycznemu na Wydziale Nauk

Biologicznych Uniwersytetu Zielonogórskiego, w oparciu o pakiet (program Stati-

stica for Windows 2000). Dla każdej cechy obliczono w kolejnych badaniach pod-

stawowe charakterystyki (wartość średnią X , średnie odchylenie standardowe SD,

Aneta Mac


139

wielkości min – max oraz wskaźnik zmienności V). Dokonano analizy zmian po-

szczególnych składników składu ciała u badanych w poszczególnych porach roku, w

oparciu o średnie przyrosty lub spadki tych cech w kolejnych terminach badań. Dla

zweryfikowania hipotezy o istotności różnic średnich przyrostów lub ubytków

omawianych cech posłużono się testem t – Studenta (Guilford 1960, Szczotka 1976,

Issel 1976).

W celu uchwycenia różnic statystycznie istotnych i prognozy zachowania się

jednej cechy względem drugiej wyliczono i przedstawiono graficznie równanie

regresji.

Podczas pomiarów odnotowywano określone dane meteorologiczne (tab. III).

Tab. III. Wartości metodologiczne podczas pomiarów

I pomiar

(6-10.X.07)

jesień

II pomiar

(15-20.II.08)

zima

III pomiar

(14-19.V.08)

wiosna

Temperatura dobowa powietrza [ºC] 9,26 5,86 14,17

Wilgotność powietrza [%], 82,60 80,40 68,67

Prędkość wiatru [m/s] 1,74 4,40 2,38

Usłonecznienie [godz.] 4,08 3,06 7,28

ANALIZA WYNIKÓW

Kobiety – Cechy somatyczne i skład ciała w poszczególnych sezonach przedsta-

wiono w tabelach 4 – 6 oraz na rycinach 1 – 5.

Tabela IV. Wielkość cech somatycznych i skład ciała w poszczególnych

sezonach w grupie kobiet

Cecha Sezon Sd Min. Max. Zmienność

[%]

Wysokość ciała [cm] Jesień 165,45 6,21 146 182,2 3,8

Masa ciała

[kg]

Jesień 59,83 9,97 43,0 98,0 16,7

Zima 60,35 10,06 42,1 99,6 16,7

Wiosna 60,35 10,08 42,2 97,5 16,7

Wskaźnik Rohrera

Jesień 1,325 0,232 0,985 2,182 17,5

Zima 1,336 0,232 1,019 2,193 17,3

Wiosna 1,337 0,234 0,993 2,170 17,5



140


[%]

Powierzchnia

ciała [m2]

Jesień 1,653 0,132 1,34 2,08 8,0

Zima 1,658 0,133 1,33 2,10 8,0

Wiosna 1,658 0,133 1,33 2,07 8,0

Tkanka tłuszczowa [%]

Jesień 28,40 5,97 16,4 44,1 21,0

Zima 29,85 6,04 17,1 46,5 20,2

Wiosna 28,35 6,37 15,4 43,4 22,5

Tkanka tłuszczowa [kg]

Jesień 17,07 6,42 7,8 42,7 37,6

Zima 18,86 7,19 7,8 45,9 38,1

Wiosna 17,77 6,97 7,1 42,0 39,2

LBM

[%]

Jesień 71,60 5,97 55,9 83,6 8,3

Zima 70,15 6,04 53,5 82,9 8,6

Wiosna 71,65 6,37 56,6 84,6 8,9

LBM

[kg]

Jesień 41,51 4,22 30,9 54,9 10,2

Zima 42,52 4,36 33,6 54,2 10,3

Wiosna 43,07 4,52 33,9 55,3 10,5

Woda

w organizmie

[%]

Jesień 52,41 4,37 40,9 61,2 8,3

Zima 51,35 4,42 39,2 60,7 8,6

Wiosna 52,44 4,66 41,4 62,0 8,9

Woda

w organizmie

[kg]

Jesień 30,39 3,10 22,6 40,2 10,2

Zima 31,12 3,19 24,6 39,7 10,3

Wiosna 31,53 3,30 24,8 40,5 10,5

Aneta Mac


141

Tabela V. Różnice między badanymi cechami i składem ciała w poszczególnych

sezonach w grupie kobiet

Sezon

Cecha

Porównania par średnich (test Tukeya)

ANOVA (p) Jesień –

Zima

Zima –

Wiosna

Jesień –

Wiosna

Masa ciała [kg] 0,52*** 0,01 0,53*** ***

Wskaźnik Rohrera 0,011*** 0,000 0,012*** ***

Powierzchnia ciała [m2] 0,004** 0,000 0,005** ***

Tkanka tłuszczowa [%] 1,45** -1,50** -0,05 **

Tkanka tłuszczowa [kg] 1,78*** -1,08 0,70 ***

LBM [%] -1,45** 1,50** 0,05 **

LBM [kg] 1,00 0,55** 1,56** ***

Woda w organizmie [%] -1,07** 1,09** 0,03 **

Woda w organizmie [kg] 0,73 0,41*** 1,14** ***

* - p<0,05; ** - p<0,01; *** - p<0,001

Tabela VI. Wartości badanych cech w poszczególnych sezonach w zespole

kobiet

Cecha Jesień Zima Wiosna

Masa ciała [kg] średnia najwyższa najniższa

Wskaźnik Rohrera najniższa średnia najwyższa

Powierzchnia ciała [m2] średnia najwyższa najwyższa

Tkanka tłuszczowa [%] średnia najwyższa najniższa

Tkanka tłuszczowa [kg] najniższa najwyższa średnia

LBM [%] średnia najniższa najwyższa

LBM [kg] najniższa średnia najwyższa

Woda w organizmie [%] średnia najniższa najwyższa

Woda w organizmie [kg] najniższa średnia najwyższa



142

Jesień Zima Wiosna30

40

50

60

70

80

90

100

110

Ma

sa

cia

ła [

kg

]

średnia średnia ± 1 odchylenie standardowe min-max

Rycina 1. Graficzny obraz masy ciała kobiet w poszczególnych sezonach

Jesień Zima Wiosna0,8

1,0

1,2

1,4

1,6

1,8

2,0

2,2

2,4

Wskaźnik

Rohre

ra


Rycina 2. Graficzny obraz wielkości wskaźnika Rohrera w grupie kobiet

w poszczególnych sezonach

Aneta Mac


143


1,3

1,4

1,5

1,6

1,7

1,8

1,9

2,0

2,1

2,2

Po

wie

rzchnia

cia

ła [

m2]


Rycina 3. Graficzny obraz powierzchni ciała kobiet w poszczególnych sezonach


15

20

25

30

35

40

45

50

Tłu

szcz [

%]


Rycina 4. Graficzny obraz zawartości tłuszczu w organizmie kobiet

poszczególnych sezonach



144


55

60

65

70

75

80

85

90

LB

M [

%]


Rycina 5. Graficzny obraz zawartości LBM w organizmie kobiet w



40

42

44

46

48

50

52

54

56

58

60

62

64

Wo

da [

%]


Rycina 6. Graficzny obraz zawartości wody w organizmie kobiet w


Aneta Mac


145

Wysokość ciała w zespole kobiet wynosiła średnio 165,45 cm w pomiarach paź-

dziernikowych. Z uwagi na fakt, że rośnięcie organizmu w omawianym okresie już

nie występuje, nie dokonywaliśmy pomiaru tej cechy w kolejnych terminach badań.

Analizując tabele IV i V należy podkreślić, że najwyższe średnie wartości bada-

nych cech uzyskały studentki w sezonie zimowym w następujących cechach: masie

ciała, powierzchni ciała, tkance tłuszczowej w kg, przy różnicach statystycznie

istotnych pomiędzy określonymi sezonami. Szczegółowo przedstawia to tabela 5.

Wiosną odnotowano najwięcej wody w organizmie, najwyższy wskaźnik Rohrera i

największą masę ciała szczupłego. Jesienią odnotowano najniższy wskaźnik Rohrera

i najmniejszy procent tłuszczu w kilogramach, najmniejszą masę ciała szczupłego w

kg (LBM) i najmniejszą zawartość wody w organizmie.

Interpretacja uzyskanych wyników jest stosunkowo prosta, organizm ludzki

przybywa na wadze i magazynuje tkankę tłuszczową właśnie zimą, a największe

wydatkowanie energii występuje wiosną i latem. Spadek masy ciała i tkanki tłusz-

czowej wiosną jest także spowodowane dużym obciążeniem nauką w czasie sesji

zimowej.

Mężczyźni - Średnie wartości analizowanych cech zamieszczono w tabeli VII-IX

i na rycinach 7-12. Wysokość ciała zespołu mężczyzn oscylowała od 164,3 do 201,8

cm przy średniej wynoszącej 180,46 cm (pierwsze pomiary jesienne).

Analizując tabelę VII i VIII należy odnotować, iż najwyższe średnie wartości

badanych cech uzyskiwali studenci w następujących sezonach:

- wiosną w zakresie: masy ciała, wskaźnika Rohrera, powierzchni ciała, masy

ciała szczupłego [ %] oraz wody w organizmie [%];

- jesienią: w zawartości tkanki tłuszczowej [kg], LBM [kg] i wody w organi-

zmie [kg];

- zimą: w zawartości tkanki tłuszczowej [%].

Tabela VII. Wielkość cech somatycznych i skład ciała w poszczególnych

sezonach w grupie mężczyzn


[%]

Wysokość ciała [cm] Jesień 180,46 6,81 164,3 201,8 3,8

Masa ciała

[kg]

Jesień 76,73 11,43 54,5 119,0 14,9

Zima 77,13 11,47 54,1 119,6 14,9

Wiosna 77,40 11,50 53,4 120,5 14,9



146


[%]

Wskaźnik Rohrera

Jesień 1,305 0,172 0,911 1,932 13,2

Zima 1,312 0,173 0,900 1,942 13,2

Wiosna 1,320 0,170 0,916 1,957 13,2

Powierzchnia

ciała [m2]

Jesień 1,973 0,161 1,59 2,48 8,1

Zima 1,976 0,161 1,60 2,45 8,2

Wiosna 1,979 0,161 1,59 2,46 8,2

Tkanka tłuszczowa [%]

Jesień 20,34 5,23 2,7 34,5 25,7

Zima 20,50 5,45 4,8 33,8 26,6

Wiosna 20,10 5,13 9,3 34,9 25,5

Tkanka tłuszczowa [kg]

Jesień 16,10 5,96 1,9 41,0 37,0

Zima 15,97 5,66 3,4 33,3 35,4

Wiosna 15,86 5,96 5,6 41,7 37,6

LBM

[%]

Jesień 79,66 5,23 65,5 97,3 6,6

Zima 79,50 5,45 66,2 95,2 6,9

Wiosna 79,90 5,13 65,1 90,7 6,4

LBM

[kg]

Jesień 61,36 7,33 44,3 85,8 12,0

Zima 60,55 7,45 45,1 84,1 12,3

Wiosna 61,18 6,94 44,1 79,1 11,3

Woda

w organizmie

[%]

Jesień 58,31 3,82 48,0 71,2 6,6

Zima 58,19 4,00 48,4 69,7 6,9

Wiosna 58,48 3,76 47,7 66,4 6,4

Woda

w organizmie

[kg]

Jesień 44,92 5,37 32,4 62,8 12,0

Zima 44,32 5,45 33 61,5 12,3

Wiosna 44,78 5,08 32,3 57,9 11,3

Aneta Mac


147

Tabela VIII. Różnice między badanymi cechami i składem ciała

w poszczególnych sezonach w grupie mężczyzn

Sezon

Cecha

Porównania par średnich (test Tukeya) ANOVA

(p) Jesień -

Zima

Zima - Wio-

sna

Jesień - Wio-

sna

Masa ciała [kg] 0,40** 0,27 0,67*** ***

Wskaźnik Rohrera 0,007** 0,005 0,012*** ***

Powierzchnia ciała [m2] 0,003* 0,003 0,006*** ***

Tkanka tłuszczowa [%] 0,15 -0,40 -0,24

Tkanka tłuszczowa [kg] -0,13 -0,11 -0,23

LBM [%] -0,15 0,40 0,24

LBM [kg] -0,81 0,64* -0,18*** ***

Woda w organizmie

[%] -0,12 0,29 0,17

Woda w organizmie

[kg] -0,59 0,46* -0,13*** ***

* - p<0,05; ** - p<0,01; *** - p<0,001

Tabela IX. Charakterystyka średnich wartości badanych cech w

poszczególnych sezonach w zespole mężczyzn

Cecha Jesień Zima Wiosna

Masa ciała [kg] najniższa średnia najwyższa

Wskaźnik Rohrera najniższa średnia najwyższa

Powierzchnia ciała [m2] średnia najwyższa najwyższa

Tkanka tłuszczowa [%] średnia najwyższa najniższa

Tkanka tłuszczowa [kg] najwyższa średnia najniższa

LBM [%] średnia najniższa najwyższa

LBM [kg] najwyższa najniższa średnia

Woda w organizmie [%] średnia najniższa najwyższa

Woda w organizmie [kg] najwyższa najniższa średnia



148


60

70

80

90

100

110

120

130

Ma

sa

cia

ła [

kg

]


Rycina 7. Graficzny obraz masy ciała mężczyzn w poszczególnych sezonach


1,0

1,2

1,4

1,6

1,8

2,0

Wska

źnik

Ro

hre

ra


Rycina 8. Graficzny obraz wielkości wskaźnika Rohrera w grupie mężczyzn


Aneta Mac


149


1,6

1,7

1,8

1,9

2,0

2,1

2,2

2,3

2,4

2,5

2,6

Po

wie

rzchnia

cia

ła [

m2]


Rycina 9. Graficzny obraz powierzchni ciała mężczyzn w poszczególnych sezo-

nach


5

10

15

20

25

30

35

40

Tłu

szcz [

%]


Rycina 10. Graficzny obraz zawartości tłuszczu w organizmie mężczyzn




150


65

70

75

80

85

90

95

100

LB

M [

%]


Rycina 11. Graficzny obraz zawartości LBM w organizmie mężczyzn



4850

52

54

56

58

60

6264

6668

7072

74

Wo

da [

%]


Rycina 12. Graficzny obraz zawartości wody w organizmie mężczyzn


Aneta Mac


151

Z tabeli VIII należy odnotować, że masa ciała, wskaźnik Rohrera, powierzchnia

ciała, LBM [kg], woda w organizmie [kg] w poszczególnych sezonach są staty-

stycznie istotne z nielicznymi wyjątkami.

Nie odnotowano różnic statycznie istotnych pomiędzy sezonami w takich ce-

chach jak: tkanka tłuszczowa, LBM [%] oraz w zawartości wody w organizmie [%].

Największe zmiany o charakterze istotnym stwierdzono porównując uzyskane

wartości w relacji:

- jesień – zima: w masie ciała, wskaźniku Rohrera i powierzchni ciała;

- w relacji zima – wiosna: w LBM [kg] i w zawartości wody w organizmie

[kg];

- w relacji jesień – wiosna: w masie ciała, wskaźniku Rohrera, w powierzchni

ciała, w LBM [kg] i w zawartości wody w organizmie [kg] – tab. VIII.

W tabeli IX zamieszczono wartości badanych cech somatycznych w poszczegól-

nych sezonach według określonej klasyfikacji: wartość średnia, najniższa, najwyż-

sza.

OMÓWIENIE WYNIKÓW I WNIOSKI

Na podstawie analizy ilościowej i jakościowej badanego materiału można

stwierdzić, że najwyższe średnie wartości masy ciała, tkanki tłuszczowej i po-

wierzchni ciała uzyskały studentki zimą, co potwierdza większość autorów badają-

cych struktury somatyczne w ujęciu sezonowym.

Zjawisko to możemy uzasadnić faktem, że organizm człowieka magazynuje na

okres zimy tkankę tłuszczową aby lepiej przystosować się do niskich temperatur

występujących o tej porze roku. Ponadto w porze zimowej maleje ogólny metabo-

lizm ustroju, stąd mniejsze spalanie i wydatkowanie energii, a to sprzyja nadwadze

(dodatkowo przyczynia się do tego okres świąteczny) i utrudnia odchudzanie ciała.

W odniesieniu do mężczyzn odnotowano także największy przyrost tkanki tłusz-

czowej w okresie zimowym. Niezrozumiały natomiast jest przyrost masy i po-

wierzchni ciała oraz wody w sezonie wiosennym. Pewną zagadką jest również fakt

dużej zawartości tkanki aktywnej we wspomnianym sezonie.

Wiosną zaś obserwujemy spadek masy ciała, zawartości tkanki tłuszczowej w

organizmie. Jest to prawidłowa reakcja organizmu na wzrost temperatury ciała,

zwiększone nasłonecznienie i związane z nim większe parowanie oraz wzrost po-

ziomu podstawowej przemiany materii. Efekt reakcji organizmu w sezonie wiosen-

nym potwierdzają badania Milicerowej (1951). Sprawdza się więc teza o występo-

waniu wiosennego minimum w odniesieniu do masy ciała i tkanki tłuszczowej.

Przedstawione uwagi dotyczące zmienności sezonowej badanych cech można

podsumować najogólniej:

1. Najwyższe średnie wartości wśród badanych struktur somatycznych uzyskały

studentki w sezonie zimowym w: masie ciała, powierzchni ciała i tkance tłusz-

czowej. Wiosną było najwięcej wody w organizmie i największa wielkość masy

ciała szczupłego (LBM).

2. W odniesieniu do studentów rozkład sezonowy badanych cech somatycznych ma

charakter fluktuacyjny:



152

- w sezonie zimowym: największa zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie

[%];

- wiosną: największa masę ciała, powierzchnia ciała, masa ciała szczupłego

LBM [%] oraz wody w organizmie [%].

Uzyskane wyniki, jak sądzimy, mają dużą wartość aplikacyjną. Wynika z nich,

iż wszelkie działania kontrolno – pomiarowe podczas zajęć wychowania fizycznego

w Uczelniach należy przeprowadzać jesienią (październik – listopad) i późną wiosną

(kwiecień – maj).

Wykorzystajmy więc prostą szansę daną nam przez naturę i zróbmy użytek ze

znajomości przebiegu własnym rytmów biologicznych, do których należą: biorytmy

okołodobowe, biorytmy okołomiesięczne oraz biorytmy okołoroczne.

PIŚMIENNICTWO

1. Arendt J., 1995, Melatonin and the Mammalian Pineal Gland. Chapman and

Hall, Londyn.

2. Bogucki J., 1967, Nowa typologia pogody dla analizy biometeorologicznych

podstaw rytmów biologicznych. Monografie AWF Poznań, nr 21.

3. Bortnowska H., 1993, Sens choroby. Sens śmierci. Sens życia. Wyd. ZNAK,

Kraków, 46-50.

4. Demczyszak I., Wrzosek Zdz., 2002, Wartość terapii prądami małej częstotliwo-

ści w aspekcie zachowania się wybranych rytmów biologicznych. Fizjoterapia,

10, 1.

5. Drozdowski Z., 1973, Rytm biologiczny w wychowaniu fizyczny i w sporcie.

Monografie, Podręczniki, Skrypty. Akademia Wychowania Fizycznego w Po-

znaniu, Seria: Podręczniki nr 14, Warszawa – Poznań, PWN.

6. Drozdowski Z., 1986, Antropologia a rekreacja fizyczna. Monog., nr 26, AWF

Poznań.

7. Dzierżykray – Rogalski T., 1986, Rytmy i antyrytmy w życiu człowieka, War-

szawa.

8. Guilford I.P., 1960, Statystyka w psychologii i pedagogice. PWN Warszawa.

9. Hildebrant G., 1962, Biologische Rhythmen und ihre Bedeutung für die Bä-

derund Klimaheikunde Handbuch, Bäderund Klimaheikunde, Stuttgart.

10. Issel M., 1976, Zastosowanie skali T w ocenie sprawności fizycznej studentów,

Kultura Fizyczna, nr 11.

11. Milicerowa H., 1951, Zmienność cech budowy ciała pod wpływem wychowania

fizycznego. Przegl. Antrop. t. 17.

12. Pflugbeil K. J., 2000, Zegar biologiczny. Życie w zgodzie z rytmem natury.

PZWL, Warszawa, 99-157.

13. Szczotka F., 1983, Elementarne metody statystyki i ich zastosowanie w naukach

o wychowaniu fizycznym. Warszawa.

Aneta Mac


153

14. Zawilska J. B., Nowak J. Z., 2006, Rytmy biologiczne – uniwersalny system

odczuwania czasu. Nauka, 4: 129-133. Biuro Analiz, Informacji Naukowej i

Wydawnictw.

STRESZCZENIE

Celem niniejszego opracowania jest uchwycenie zmian w cechach somatycznych

i składzie ciała w ujęciu rytmów sezonowych. W tym celu przebadano 390 osób ( w

tym 175 studentek i 215 studentów) Uniwersytetu Zielonogórskiego. Badania były

wykonane w następujących terminach: a) 6-10 październik 2007; b) 15-20 luty

2008; c) 14-19 maj 2008. Dla każdej badanej cechu obliczono podstawowe charak-

terystyki statystyczne. Ponadto dokonano obliczeń poziomu istotności różnic bada-

nych cech w poszczególnych okresach w ciągu roku testem t-Studenta. W wyniku

analizy materiału stwierdzono: 1. Najwyższe średnie wartości wśród badanych

struktur somatycznych uzyskały studentki w sezonie zimowym w: masie ciała, po-

wierzchni ciała i tkance tłuszczowej. Wiosną było najwięcej wody w organizmie i

największa wielkość masy ciała szczupłego (LBM). 2. W odniesieniu do studentów

rozkład sezonowy badanych cech somatycznych ma charakter fluktuacyjny: - w

sezonie zimowym: największa zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie [%]; -

wiosną: największa masę ciała, powierzchnia ciała, masa ciała szczupłego LBM [%]

oraz wody w organizmie [%].

ABSTRACT

The aim of this study is to capture the changes in somatic characteristics and

body composition in terms of seasonal rhythms. For this purpose 390 respondents

(of which 175 female students and 215 male students) were examined at the Uni-

versity of Zielona Góra. The tests were conducted on the following dates: a) 6-10

October 2007; b) 15-20 February2008; c) 14-19 May 2008. For each tested feature

basic statistical characteristics were calculated. In addition, the level of significance

of differences in the features studied in various periods of the year was calculated

with the use of the Student's t-test. After the analysis the following conclusions

were drawn: 1. The female students obtained the highest average values in winter for

the following tested somatic structures: body weight, body surface, and fat tissue.

In spring the amount of water in the body was the highest and the lean body mass

(LBM) was the largest. 2. As for the male respondents the seasonal distribution of

the tested somatic features is fluctuating: - in winter: the content of fat tissue in the

body [%]; is the highest; - in spring: body weight, body surface area, lean body

mass LBM [%] and the amount of water in the body [%] are the highest.

Artykuł zawiera 30748 znaków ze spacjami + grafika

Documents

Struktura somatyczna w ujęciu rytmów sezonowych wśród kobiet i