STAÑE I PERSPEKTIVE ZAÅTITE STROGOG PRIRODNOG …vati u sliønim ili strukturno bliskim ekonomskim åumama kroz odrÿiv sistem gazdinskih mera, pre svega, gajeña i gazdovaña konkretnim

JANUAR–JUN, 2007. 13

UDK 502. 1(497. 11-751. 3 MUSTAFA)Originalni nauøni rad

STAÑE I PERSPEKTIVE ZAÅTITE STROGOG PRIRODNOG REZERVATA ’MUSTAFA’

ÇUBIVOJE STOJANOVIÕDRAGANA OSTOJIÕ

MARINA VUKIN

Izvod: U radu su prikazani rezultati istraÿivaña u okviru strogog prirodnogrezervata 'Mustafa', koji se nalazi na podruøju severnog Kuøaja u istoønoj Srbiji,opåtina Majdanpek, KO Debeli Lug. Ovaj rezervat predstavça oøuvanu polidomi-nantnu brdsku bukovu åumu, sa uøeåõem bukve od 40%; hrasta kitñaka 30%; graba20%; lipe 8%, a prisutne su i druge vrste autohtone dendroflore. Povråina rezer-vata od 304 ha stavçena je pod zaåtitu drÿave 1950. godine, a revizijom 1969. godinesmañena je na 79,64 ha. Svojim kompleksnim funkcijama (nauøno-istraÿivaøka,vaspitno-obrazovna, ekoloåka i estetska), prouøavani prirodni rezervat posedujepotencijale za razliøita fundamentalna i primeñena istraÿivaña, kao i eduka-tivne projekte, moguõnost oøuvaña specijskog i ekosistemskog diverziteta, kao ispecifiøan znaøaj u pogledu zaåtite ÿivotne sredine koja je u ovim predelima izu-zetno naruåena, usled neposredne blizine povråinskog kopa u Majdanpeku.

Kçuøne reøi: strogi prirodni rezervat, brdska bukova åuma, hrast kitñak, zaå-tita ÿivotne sredine

PROTECTION STATUS AND PROSPECTS OF THE STRICT NATURE RESERVE ’MUSTAFA’

Abstract: The strict nature reserve 'Mustafa', situated in the region of Severni Kuøaj in EastSerbia, municipality Majdanpek, KO Debeli Lug, was researched. This reserve is a conservedpolydominant submontane beech forest, with the percentage of beech 40%; sessile oak 30%;hornbeam 20%; lime 8%, and there are also other species of autochthonous trees and shrubs.The reserve area of 304 ha was protected by the State in 1950, and by the revision in 1969, thearea was reduced to 79. 64 ha. By its complex functions (science and research, education andtraining, ecological and aesthetical), this nature reserve has the potentials for different funda-mental and applied researches, as well as education projects, the conservation of species andecosystem diversity. Its specific significance is in the protection of the environment which isin these areas extremely disturbed, due to the direct vicinity of the opencast mine at Majdan-pek.

Key words: strict nature reserve, submontane beech forest, sessile oak, environmental protec-tion.

1. UVOD

U Republici Srbiji, procesi zaåtite prirode poøiñu proglaåe-ñem i oøuvañem najvrednijih delova prirode, koji se definiåu kao stro-gi rezervati prirode. Ovo su resursi autohtone flore i faune, uglavnom

dr Çubivoje Stojanoviõ, red. prof., Åumarski fakultet Univerziteta uBeogradu; dr Dragana Ostojiõ, nauøni saradnik, Zavod za zaåtitu prirodeRepublike Srbije; mr Marina Vukin, dipl. inÿ. åumarstva, Åumarski fakul-tet Univerziteta u Beogradu

14 „[UMARSTVO” 1-2

endemiønog i reliktnog karaktera ili male enklave specifiønih i re-prezentativnih ekosistema koji se moraju trajno åtititi ili, eventual-no, samo strogo kontrolisano usmeravati

Ujedno, rezervati prirode su i delovi izvorne bioloåke raznovrsno-sti, relativno oøuvani ili umereno antropogeno izmeñeni. U sistemuzaåtite prirode, rezervati prirode predstavçaju najznaøanije kategori-je, gde se sprovodi, ostvaruje i postoji samo jedna mera zaåtite i oøuvañazasnovana na spontanoj obnovi. Kako su strogi prirodni rezervati, uglav-nom, åumski ekosistemi, proglaåeñem svakog novog rezervata prirode,na prvom mestu, omoguõava se zaåtita i oøuvañe åumskih zajednica u ko-jima su sadrÿane, ako ne sve, onda najveõim delom temeçne vrednosti zbogkojih je odreæeno prirodno dobro proglaåeno zaåtiõenim.

Poåto danas zaåtitne, rekreacione i turistiøke vrednosti åumaprevazilaze vrednosti drvne mase, te vrednosti najboçe mogu da zadovoçepraåumski rezervati, ali i oøuvane prirodne åume (M i å i õ, V., 1981;S t o j a n o v i õ, Ç. et al., 1995; 1999; 2001; O s t o j i õ, D., 2001; O s t o -j i õ, D., S t o j a n o v i õ, Ç., 2002). U takvim sastojinama moÿe se istra-ÿivati dinamika åumskih ekosistema, a dobijeni rezultati primeñi-vati u sliønim ili strukturno bliskim ekonomskim åumama kroz odrÿivsistem gazdinskih mera, pre svega, gajeña i gazdovaña konkretnim åuma-ma. Znaøaj prouøavaña prirodnih rezervata, joå po navodu M l i n å e k,D. (1968), ogleda se u tome åto u 'netaknutoj prirodi dobijamo odgovorna brojna pitaña o rastu i razvoju åume. U praåumi saznajemo po kojimzakonitostima rastu i obnavçaju se åumske sastojine i da su stalnipokuåaji prirode prilagoæavañe ÿivoga sveta uslovima sredine. U pra-åumi vlada stalna dinamiønost, gde se, pred naåim oøima, meñaju sa-stojinske prilike. . . . . . . Poåto sastojina sa svojim razvojem utiøe nameñañe okoline, svako staniåte samo jedanput postoji. . . . Sa tog sta-noviåta, npr. prebirna åuma ili monokultura gazdinski moÿe bitiopasna protivprirodna tvorevina, bez sposobnosti samoodrÿavaña. '

U ovom radu, posle 56 godina od proglaåeña rezervata ’Mustafa’, iz-vråiõe se analiza uslova sredine i sastojinskog staña, kao pokazateçaproizvodnih vrednosti, vitalnosti i bioloåke stabilnosti konkretnestrogo zaåtiõene åumske zajednice.

2. METOD I MATERIJAL RADA

Istraÿivaña u okviru ovog rada obavçena su u okviru redovne inven-ture åuma za GJ Todorova reka, kojom gazduje ÅG Severni Kuøaj Kuøevo -ÅU Majdanpek. Izvråen je taksacioni premer strogog prirodnog rezer-vata 'Mustafa', koji se nalazi u odeçeñu 77 navedene gazdinske jedinicei predstavça sam objekat istraÿivaña. Dobijeni podaci prikazani su nasastojinskom nivou, a ñihova obrada izvråena je uobiøajenim naøinomrada koji se primeñuje pri istraÿivañima ovog karaktera. Formirani sudebçinski stepeni od 5 cm. Zapremina za bukvu i hrast kitñak u Srbijiobraøunata je po tablicama Mirkoviõ, D. (1969); za grab, lipu i beli jasenkoriåõene su tablice Bankoviõ, S., Joviõ, D., Medareviõ, M. (1989).


3. REZULTATI ISTRAŸIVAÑA I DISKUSIJA

3. 1 Opåte karakteristike istraÿivanog podruøja

Strogi rezervat prirode 'Mustafa' nalazi se na teritoriji kata-starske opåtine Debeli Lug, opåtina Majdanpek. Dobio je ime po mikro-lokalitetu 'Mustafa' i pripada åumskom komleksu severnog Kuøaja. Re-zervat se nalazi u dolini Todorove reke, na nadmorskoj visini od 330-610 m, na padini nagiba od 6-15o, izmeæu grebena 'Kraku Åtiñe' i 'Kra-ku Mare'. Geoloåku podlogu øine mikaåisti, a zemçiåte pripada tipudistriøno smeæih i kiselo smeæih zemçiåta na kiselim stenama.

Slika 1 - GJ Todorova reka ÅG Severni Kuøaj KuøevoFigure 1 - M. U. Todorova reka, F. E. Severni Kuøaj, Kuøevo

3. 2 Istorijat zaåtite - pravni status prirodnog dobra

Izdvojena åumska povråina nedaleko od sela Debeli Lug i Majdanpe-ka, uÿiva karakter strogog prirodnog rezervata od 20. maja 1950. godine,kada je doneto reåeñe o stavçañu pod zaåtitu drÿave åumske sastojinemezijske bukve i hrasta kitñaka na mestu zvanom ’Mustafa’ (Reåeñe ozaåtiti, Sluÿbeni Glasnik NRS br. 24/50). Navedenim reåeñem, strogiprirodni rezervat ’Mustafa’ obuhvatao je povråinu od 304 ha. Meæutim,1969. godine struøna sluÿba Republiøkog zavoda za zaåtitu prirode, po-sle izlazaka na teren i dogovora sa struønom sluÿbom tadaåñeg Åum-


skog industrijskog kombinata ’Slobodan Joviõ’ iz Kuøeva, koji je gazdo-vao ovim podruøjem, utvræuje da je za navedeni rezervat ekoloåki oprav-dana maña povråina koja garantuje opstanak i odrÿavañe autohtone me-åovite mezofilne åumske zajednice mezijske bukve i hrasta kitñaka. Uprilog tome, donosi se novo Reåeñe o zaåtiti Rezervata 'Mustafa', saredukovanom povråinom od 79,64 ha, koliko rezervat danas i obuhvata. Ugodini proglaåeña, rezervat je pripadao Gazdinskoj jedinici Univerzi-tetska domena i obuhvatao 35a odeçeñe.

U vreme izdvajaña, povråina rezervata predstavçala je najoøuvanijideo åuma u navedenom podruøju. Istovremeno, rezervat je bio mesto gde suistraÿene cenotiøke veze, odnosi i razgraniøene zajednice bukve i hra-sta kitñaka, u zavisnosti od ekspozicije, nagiba i drugih uslova staniå-ta. Danas, prema vaÿeõoj åumskoj podeli, rezervat ’Mustafa’ ulazi u sa-stav GJ Todorova reka (slika 1), odeçeñe 77a, povråine 79, 64 ha. Gazdin-ska jedinica Todorova reka pripada severnim padinama Homoçskih pla-nina. Karakteriåe je vrlo izraÿen reçef, sa mnogobrojnim grebenima irekama. Glavni vodotok je Todorova reka, koja se uliva u Veliki Pek kodDebelog Luga. Sa istoka i jugoistoka, gazdinska jedinica graniøi se saåkolskim oglednim dobrom, odnosno, sa GJ Crna reka kojom gazduje Åu-marski fakultet Univerziteta u Beogradu. Sa zapadne strane ova gazdin-ska jedinica graniøi se sa GJ Grabova reka.

3. 3 Klimatske karakteristike podruøja

Podruøje prouøavanog rezervata karakteriåe umereno kontinental-na klima, modifikovana uticajem reçefa, blizine Dunavskog basena, bo-gatstvom reka, potoka i izvora. Opåte karakteristike klime ovog krajaogledaju se u poveõanoj vlaÿnosti vazduha, poveõanoj koliøini padavina,mañim kolebañima temperature i padavina, øeåõim i guåõim maglama izakloñenoåõu terena od ekstremnih uticaja vetrova, mrazeva i suåe. Ov-de se suøeçavaju i meåaju uticaji kontinentalne klime Panonske nizije,sa severa; kontinentalne klime sredñeevropskog tipa, sa zapada i Vlaå-ko-pontijske klime sa pojaøanom kontinentalnoåõu, sa istoka. Podruøjerezervata, prema klimadijagramu po Valteru (grafikon 1), odlikuje sesubkontinentalnom ili humidnom varijantom kontinentalne klime tipaIV3, sa kratkim polusuånim periodom (S e k u l i õ, G., S t o j k o v i õ, Z.,O s t o j i õ, D. 2007). Na osnovu izraøunavaña hidriøkog bilansa po meto-du Thorntweit-a, u ciçu istraÿivaña klimatskih karakteristika, sprove-denih na datom podruøju, (S t o j a n o v i õ, Ç., K r s t i õ, M., 1980; K r s -t i õ, M., 2003; S t o j a n o v i õ, Ç., K r s t i õ, M., B j e l a n o v i õ, I.,2005), konstatuje se da klima oscilira od humidno vlaÿne tipa B1 do ume-reno humidne klime tipa B2.


Grafikon 1 - Ombrotermni klimadijagram za podruøje Debelog Luga po Gosen i Valteru

Diagram 1 - Ombroterm climate-diagram for the area of Debeli Lug after Gosen and Valter

3. 4 Vegetacijske karakteristike rezervata

Podruøje rezervata 'Mustafa' i ñegova neposredna okolina pred-stavçaju izrazito åumovit predeo, sa oøuvanom visokom åumskom vegeta-cijom u ovom rudarskom kraju. Treba naglasiti da je opåtina Majdanpekpodruøje sa najveõom åumovitoåõu u Srbiji, koja iznosi 71,1%. Relativ-no male nadmorske visine (oko 600 m) i mali visinski raspon (300 m)odredili su osnovnu karakteristiku visinskog smeñivaña vegetacije naistraÿivanom lokalitetu, koja se u najviåim delovima zavråava pojasombukve.

Na mestu zvanom 'Mustafa', kao odraz delovaña posebne mezo- i mi-kroklime, saøuvana je bogata sloÿena mezofilna reliktna polidominan-tna åumska zajednica oznaøena kao Fagetum montanum silicicolum mixtumMiåiõ 1972. Ova åuma reprezentuje ishodni tip åume za niz mezofilnihosiromaåenih åumskih zajednica ovog dela Srbije. Razvijena je u gorñimluøno povijenim, amfiteatralnim delovima izvoriånih øelenki potoka.Javça se najøeåõe u blizini gorñih vrånih grebena i platoa, ali nikadanije direktno izloÿena faktorima koji deluju na samim grebenima, åtoje omoguõilo ñen razvitak, oøuvañe i obnovu.


Na prostoru rezervata osnovni tipovi åuma su bukove i kitñakoveåume koje se smeñuju sa promenom tipa staniåta, od toplih kitñakovihåuma sa jasenom i grabom, preko brdskih bukovih åuma sa lipom do mon-tanih bukovih åuma. Otuda, prostor rezervata 'Mustafa' predstavçaoazu refugijalnog karaktera na 300-600 m u kojoj se uspeåno obnavçaju iopstaju mozaici bukovih åuma razliøitih tipova. Biodiverzitetskuvrednost zaåtiõenog åumskog ekosistema upotpuñuje ekoloåko-ceno-loåka razliøitost prisutnih vrsta, kao åto su bukva (Fagus moesiaca(Domin, Maly) Czeczott.), hrast kitñak (Quercus petraea (Mattuschka) Liebl.),grab (Carpinus betulus L.), krupnolisna lipa (Tilia grandifolia Ehrh.), belijasen (Fraxinus excelsior L.) i druge vrste.

Fitocenoloåka pripadnost istraÿivanog lokaliteta karakteriåese kao asocijacija Querco–Fagetum Gliåiõ 1971 (Syn. Fagetum submontanumQuercetosum petraeae; Syn. Festuco montane – Fagetum submontanum petraeaeJankoviõ et Miåiõ 1980). Navedena åuma bukve i hrasta kitñaka (slika 2)predstavça zajednicu prelaznog karaktera, koja povezuje åume brdske buk-ve i åume hrasta kitñaka gde se u floristiøkom sastavu sreõu elementibukovih i kitñakovih åuma (T o m i õ, Z., 1992).

Tipoloåki je istraÿivano podruøje svrstano u kompleks mezofilnihbukovih i bukovo-øetinarskih tipova åuma (J o v i õ, N. et al., 1996), u ceno-ekoloåku grupu: brdske åume bukve (Fagenion moesiacae submontanum Jov.76) na eutriønim i kiselim smeæim zemçiåtima; u ekoloåku jedinicu pre-laznog karaktera: åume bukve i kitñaka (Querco–Fagetum Gliå. 71) na raz-liøitim smeæim i lesiviranim smeæim zemçiåtima; ekoloåka jedinica:åuma bukve i kitñaka (Querco–Fagetum typicum) na sredñe dubokim eut-riønim i distriønim smeæim zemçiåtima.

Slika 2 - Åuma bukve i hrasta kitñaka (Querco–Fagetum Gliå. 71) praåumskog karaktera - rezervat 'Mustafa'

Figure 2 - Virgin forest of beech and sessile oak (Querco–Fagetum Gliå. 71) - reserve 'Mustafa'


3. 5 Sastojinsko stañe Strogog rezervata prirode 'Mustafa'

Posle 56 godina od izdvajaña rezervata i odgovarajuõih redukcijazaåtiõenih povråina, zaåõtiõeno dobro 'Mustafa' nije pretrpelo ve-õe promene u floristiøkom smislu, åto je omoguõilo lakåi uvid u tre-nutno stañe, i sprovoæeñe adekvatnog monitoringa.

Tabela 1 - Osnovni podaci za rezervat 'Mustafa' Table 1 - Main data on the reserve 'Mustafa'

Iz priloÿenih tabela 1 i 2 uoøava se da su glavni edifikatori me-åovite zajednice u okviru rezervata, bukva (Fagus moesiaca (Domin, Maly)Czeczott.) i hrast kitñak (Quercus petraea (Mattuschka) Liebl.). Analizomiznetih podataka o procentualnom uøeåõu po broju stabala i zapremini,konstatuje se da su stabla hrasta kitñaka veõih dimenzija, dok se grab ilipa nalaze u podstojnom spratu i mañih su preønika. U celini posmatra-no, sastojina je raznodobne strukture, sa jednodobnim grupama bukve, kit-ñaka, graba i lipe, razliøitih starosti. Bukva u smesi uøestvuje sa 0,4;sredñi preønik stabala je 32 cm, a sredña visina stabala je 20,7 m. Uøeå-õe hrasta kitñaka u smesi je 0,3; sredñi preønik stabala 39 cm, a sredñavisina je 20,9 m. Lipa, beli jasen i grab, kao primeåane vrste, uøestvuju usmesi sa 0,3. Sredñi preønik stabala graba iznosi 22 cm, sredña visina jeod 16,9 m, dok je kod lipe sredñi preønik 21 cm, a sredña visina 14,5 m.

U rezervatu, ukupan broj stabala po hektaru iznosi 351 stablo. Najve-õe uøeåõe stabala po hektaru ima bukva, sa 142 stabla ili 40, 5%. Na dru-gom mestu nalazi se hrast kitñak, sa 104 stabla po hektaru ili 29,3%.Slede grab, sa 72 stabla po hektaru, ili 20, 5%; lipa, sa 8, 3% i beli jasen,sa svega 4 stabla po hektaru, ili 1, 1%. Ukupan broj stabala po hektaru zaprimeåane vrste drveõa, kao åto su grab, lipa i beli jasen, iznosi 105stabala, åto øini 29,9%, odnosno, treõinu ukupnog dendrofonda rezerva-ta 'Mustafa'. Egzaktniji pokazateç proizvodnih vrednosti zaåtiõenesastojine je drvna zapremina. Ukupna drvna zapremina po hektaru u rezer-

vrstabroj stabala zapremina

po ha % po ha %

bukva(Fagus moesiaca (Domin, Maly) Czeczott.)

142 40, 5 152, 3 46, 5

kitñak(Quercus petraea (Mattuschka) Liebl.)

103 29, 3 137, 7 42, 0

grab(Carpinus betulus L)

72 20, 5 26, 0 7, 9

lipa(Tilia grandifolia Ehrh.)

30 8, 6 10, 8 3, 3

beli jasen(Fraxinus excelsior L.)

4 1, 1 0, 9 0, 3

UKUPNO: 351 100 327, 7 100


vatu iznosi 327,7 m3/ha. Najveõe uøeåõe u ukupnoj drvnoj zapremini imabukva, sa 46, 5%. Zatim sledi hrast kitñak, sa 42, 0% i ostale primeåanevrste, sa uøeåõem od 11, 5% u ukupnoj drvnoj zapremini.

Bukva je bioloåki jaøa vrsta od hrasta, åto se potvrdilo i u sprovede-nim istraÿivañima. Spontan naøin prirodne obnove u rezervatu 'Musta-fa', koji traje viåe od 50 godina, odreæuje mala pomeraña u uøeåõu vrsta,pa je u ovim uslovima sredine nemoguõe oøekivati impozantne vrednostidrvne mase po hektaru, odnosno dimenzijama. Zato je neosnovano govoriti okvalitetu i vrednosti zajednice u kvantitativnom smislu preko podatakapreønika, visina, zapremina, broja stabala i zapreminskog prirasta, kadasu one u polidominantnim zajednicama limitirane.

Raspodela broja stabala po debçinskim stepenima za pojedine vrstedrveõa pokazuje prikrivenu prebirnu strukturu (grafikon 2). Pojava ne-koliko izraÿenih maksimuma ukazuje da se radi u sastojini sa viåe gene-racija stabala razliøitih starosti. Najveõi broj stabala øine najtañastabla, da bi se sa poveõañem debçinskog stepena ñihov broj postepeno iravnomerno smañivao. Ovakva raspodela upuõuje na øiñenicu da se radi osastojini sa odlikama praåumskih, odnosno rezervatskih intaktnih åu-ma, u kojima se nisu provodili gazdinski tretmani. Neåto drugaøija di-stribucija uoøava se kod hrasta kitñaka. Linija raspodele stabala podebçinskim stepenima ima izgled pribliÿno zvonolike krive koja ka-rakteriåe jednodobne sastojine.

Tabela 2 - Raspodela stabala po debçinskim stepenimaTable 2 - Distribution of trees per diameter degrees

debçin-

ski stepen

broj stabala po vrstama drveõa(N)

bukva kitñak grab lipa beli jasen ukupno

kom/haN

(%)kom/ha

N(%)

kom/haN

(%)kom/ha

N(%)

kom/haN

(%)kom/ha

N(%)

12, 5 26 18, 3 1 1, 0 19 26, 4 15 50, 0 2 50, 0 63 18, 017, 5 19 13, 4 3 2, 9 15 20, 8 6 20, 0 1 25, 0 44 12, 522, 5 16 11, 3 7 6, 8 16 22, 2 1 3, 3 40 11, 427, 5 12 8, 5 14 13, 6 10 13, 9 1 3, 3 1 25, 0 38 10, 832, 5 13 9, 2 13 12, 6 6 8, 3 1 3, 3 33 9, 437, 5 17 12, 0 20 19, 4 2 2, 8 1 3, 3 40 11, 442, 5 7 4, 9 16 15, 5 2 2, 8 2 6, 7 27 7, 747, 5 10 7, 0 12 11, 7 1 1, 4 1 3, 3 24 6, 852, 5 10 7, 0 7 6, 8 1 1, 4 1 3, 3 19 5, 457, 5 3 2, 1 5 4, 8 8 2, 362, 5 3 2, 1 2 1, 9 5 1, 467, 5 2 1, 4 1 1, 0 1 3, 3 4 1, 172, 5 2 1, 4 1 1, 0 3 0, 977, 5 1 0, 7 1 1, 0 2 0, 682, 5 1 0, 7 1 0, 3

ukupno 142 100 103 100 72 100 30 100 4 100 351 100


Grafikon 2 - Distribucija broja stabala po debçinskim stepenimaDiagram 2 - Distribution of tree number per diameter degrees

Tabela 3 - Raspodela drvne zapremine po debçinskim stepenima (m3)

Table 3 - Distribution of wood volume per diameter degrees (m3)

debçin-ski stepen

zapremina po vrstama drveõa(V)

bukva kitñak grab lipa beli jasen ukupno

m3/haV

(%) m3/haV

(%) m3/haV

(%) m3/haV

(%) m3/haV

(%) m3/ha V

(%)12, 5 1, 5 9, 8 0, 1 0, 1 1, 3 5, 0 0, 9 8, 4 0, 2 22, 2 4, 0 1, 2

17, 5 2, 9 1, 9 0, 7 0, 5 2, 4 9, 3 0, 9 8, 4 0, 2 22, 2 7, 1 2, 2

22, 5 4, 9 3, 2 2, 5 1, 8 4, 6 17, 7 0, 3 2, 8 12, 3 3, 7

27, 5 5, 9 3, 9 7, 0 5, 1 4, 6 17, 7 0, 6 5, 6 0, 5 55, 6 18, 6 5, 7

32, 5 10, 3 6, 8 10, 4 7, 5 4, 1 15, 7 0, 8 7, 5 25, 6 7, 8

37, 5 19, 0 12, 5 20, 9 15, 2 2, 0 7, 7 0, 7 6, 5 42, 6 13, 0

42, 5 11, 5 7, 5 22, 7 16, 5 3, 1 11, 9 2, 3 21, 5 39, 6 12, 1

47, 5 19, 3 12, 7 22, 3 16, 2 1, 8 6, 9 0, 9 8, 4 44, 3 13, 5

52, 5 26, 0 17, 1 16, 4 11, 9 2, 1 8, 1 1, 2 11, 2 45, 7 13, 9

57, 5 9, 5 6, 2 13, 4 9, 7 22, 9 7, 0

62, 5 11, 6 7, 6 7, 8 5, 6 19, 4 5, 9

67, 5 8, 2 5, 4 2, 3 1, 7 2, 1 19, 7 12, 6 3, 8

72, 5 9, 4 6, 2 5, 3 3, 8 14, 7 4, 5

77, 5 4, 0 2, 6 6, 1 4, 4 10, 1 3, 1

82, 5 8, 5 5, 6 8, 5 2, 6

ukupno 152, 5 100 137, 9 100 26 100 10, 7 100 0, 9 100 328, 0 100

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

12,5 22,5 32,5 42,5 52,5 62,5 72,5 82,5

дебљински степен (cm)

број

стаба

ла

(N%

)буква

китњак

граб

липа

б. јасен

укупно


Grafikon 3 - Distribucija drvne zapremine po debçinskim stepenimaDiagram 3 - Distribution of wood volume per diameter degrees

Raspodelu drvne zapremine po debçinskim stepenima (grafikon 3) zapojedine vrste drveõa karakteriåe kriva sa viåe izraÿenih maksimuma,vezanih za raznodobne åume. Maksimum zastupçenosti zapremine vezan jeza jaøe debçinske stepene. Ovakva raspodela ukazuje da je uøeåõe zapre-mine podstojnog dela sastojine u meåovitoj sastojini bukve i hrasta kit-ñaka znatno mañe od ñihovog uøeåõa po broju stabala. Takoæe, ova vrstadistribucije ukazuje na odreæen znaøaj podstojnog sprata drveõa, u sluøajurezervatskih povråina. Ipak, u rezervatu ’Mustafa’, uprkos malim pro-izvodnim pokazateçima, podstojni sprat sa bogatstvom razliøitih vrstadrveõa, predstavça kvalitetno meåovito podmladno jezgro, tj. zalihu ge-no- i dendrofonda buduõe polidominantne åume.

4. ZAKÇUØNA RAZMATRAÑA

Na osnovu izvråenih istraÿivaña u zaåtiõenom prirodnom dobru,proglaåenom kao Strogi prirodni rezervat 'Mustafa', posle 56 godinaod dobijaña navedenog statusa, stañe se moÿe okarakterisati kao zadovo-çavajuõe. Polidominantna åumska zajednica bukve, hrasta kitñaka, gra-ba, lipe i drugih vrsta, odrÿala se zahvaçujuõi specifiønim staniånimuslovima refugijalnog karaktera. Tipoloåki je istraÿivano staniåtestrogog prirodnog rezervata 'Mustafa' determinisano kao: åuma bukvei kitñaka (Querco–Fagetum typicum) na sredñe dubokim eutriønim i di-striønim smeæim zemçiåtima.

Proces prirodne obnove na prouøavanom lokalitetu odvija se sponta-no. Zdravstveno stañe ove åumske zajednice je zadovoçavajuõe. U celini,sastojina je raznodobne strukture, praåumskog karaktera. Glavni edifi-kator je bukva (Fagus moesiaca (Domin, Maly) Czeczott.), sa uøeåõem od oko

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

30,0

35,0

40,0

12,5 22,5 32,5 42,5 52,5 62,5 72,5 82,5

дебљински степен (cm)

запр

емин

а (V

%)

буква

китњак

граб

липа

бели јасен

укупно


40, 5%, po broju stabala i 46, 5%, po drvnoj zapremini, zatim slede hrastkitñak (Quercus petraea (Mattuschka) Liebl.), sa uøeåõem od 29, 3%, po brojustabala i 42, 0%, po drvnoj zapremini; grab (Carpinus betulus L.), sa uøeå-õem od 20, 5%, po broju stabala i 7, 9%, po drvnoj zapremini; lipa (Tiliagrandifolia Ehrh.), sa uøeåõem od 8, 6%, po broju stabala i 3, 3%, po drvnojzapremini, i druge vrste drveõa. Ukupan broj stabala iznosi 351 po hekta-ru, a drvna zapremina je 328 m3 po hektaru. Razliøite bioekoloåke karak-teristike vrsta koje izgraæuju ovu sastojinu, kao i spontan naøin prirod-nog obnavçaña, koji u rezervatu traje preko 60 godina, odreæuje i potvr-æuje odreæena pomeraña i izmene u uøeåõu zastupçenih vrsta – edifika-tora. Zbog toga je u postojeõim uslovima sredine nemoguõe oøekivatizavidnu, tj. maksimalnu drvnu zapreminu po hektaru, kao ni po dimenzi-jama, pa se zato osnovni elementi sastojinske strukture ne mogu uzeti kaoznaøajne komponente razvoja i kvaliteta sastojine, koja jedino kroz svojkompleksni polidominantni karakter pokazuje specifiønu strukturu.Posebnost rezervata 'Mustafa', izraÿena kroz ñegovo viåedecenijskooøuvañe, odreæuje u buduõnosti potrebu za reÿimom zaåtite I stepena.

LITERATURA

J o v i õ, N., T o m i õ, Z., J o v i õ, D. (1996): Tipologija åuma. Drugo izdañe. Åumarskifakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd. (188-199).

K r s t i õ, M. (2003): Kitñakove åume æerdapskog podruøja – stañe i uzgojne mere.Posebno izdañe – monografija. Beograd. (1-138).

M i å i õ, V. (1981): Åumska vegetacija klisura i kañona istoøne Srbije, Institut zabioloåka istraÿivaña ’Siniåa Stankoviõ’, Beograd.

M l i n å e k, D. (1968): Slobodna tehnika gajeña åuma na osnovu nege. Posebnoizdañe, JPÅC, Beograd.

O s t o j i õ, D. (2001): Stañe strogih rezervata prirode na Staroj planini u okviruParka prirode, Zaåtita prirode br. 53/1. Zavod za zaåtitu prirode Srbije, Beo-grad.

O s t o j i õ, D., S t o j a n o v i õ, Ç. (2002): Stañe i perspektive zaåtite - Strogirezervat prirode ’Bukovo’, Zaåtita prirode br. 53/2, Zavod za zaåtitu prirodeSrbije, Beograd.

S e k u l i õ, G., S t o j k o v i õ, Z., O s t o j i õ, D. (2007): Studija 'Predlog za zaåtituprirodnog dobra 'Mustafa' kao rezervat prirode', Zavod za zaåtitu prirode,Beograd.

S t o j i s a v ç e v i õ, D. (1983): Praåuma 'Feçeåana' - Razvoj, produktivnost, kvali-fikacija drvne mase i uporeæivañe sa susednim sliønim sastojinama, Åumarstvobr. 3-4, Beograd.

S t o j a n o v i õ, Ç., K r s t i õ, M. (1980): Ekoloåko-proizvodne karakteristike kit-ñakovih åuma i izbor najpovoçnijeg naøina prirodnog obnavçaña u uslovimaMajdanpeøke domene. Åumarstvo br. 4-5, Beograd. (str. 81-95).

S t o j a n o v i õ, Ç., K r s t i õ, M., O s t o j i õ, D. (1995): Prouøavañe staña i razvojnefaze bukove praåume 'Vinatovaøa', Åumarstvo br. 3, Beograd.

S t o j a n o v i õ, Ç., K r s t i õ, M., B o b i n a c, M. (1999): Stañe i razvoj bukove pra-åume 'Feçeåana'. Zaåtita prirode 51/2. Beograd. (str. 155-164)


S t o j a n o v i õ, Ç., K r s t i õ, M. (2001): Sastojinsko stañe i predlog mera zaåtite umeåovitoj åumi jele, bukve, crnog bora i kitñaka u rezervatu 'Brezna' na Goøu.Zaåtita prirode 52-2. Beograd. (str. 95-105).

S t o j a n o v i õ, Ç., K r s t i õ, M., B j e l a n o v i õ, I. (2005): Proredne seøe u åumamahrasta kitñaka na podruøju severoistoøne Srbije. Åumarstvo br. 3, Beograd. (str.1-24).

T o m i õ, Z. (1992): Åumske fitocenoze Srbije. Uœbenik. Åumarski fakultet Univer-ziteta u Beogradu. Beograd.

Posebna åumska osnova za GJ Todorova reka (2000-2010), Biro za planirañe i projek-tovañe, Beograd.

(1950): Sluÿbeni Glasnik NRS br. 24/50, Reåeñe o zaåtiti rezervata 'Mustafa'.Beograd.

(1992): Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 in the Conservation of Natural Habitatsand of Wild Fauna and Flora. Official Journal of the European Communities, No. L 206,European Commission, Environment DG.

(1993): Uredba o zaåtiti prirodnih retkosti. Sluÿbeni Glasnik RS br. 53/93; 93/93.Beograd.

(2004): Habitats Directive and Natura 2000, FERN/TRN Briefing Note. http: //www. foresttryprojectserbia. org. /http://www. ecology. com/The Nature Conservancy/The Future of Conservation/Conservation

Project/http://www. efi. fi/Publications/Proceedings/Evaluating Forestry Incentive and Assistance Pro-

grammes in Europe – Challenges to Improve Policy Effectivesuss/Forest Landscape Restu-ration in Central and Northern Europe/Monitoring and Indicators of Forest Biodiversity inEurope – From Idea to Operationality/

PROTECTION STATUS AND PROSPECTS OF THE STRICT NATURE RESERVE ’MUSTAFA’

Çubivoje StojanoviõDragana Ostojiõ

Marina Vukin

Sum mary

The environment conditions and the stand state of the strict nature reserve 'Mustafa', situated inM. U. Todorova Reka, Compartment 77a, were researched 56 years after this protected nature hadbeen designated. The results point to the production values, the conserved vitality and biological stabi-lity of the protected forest community. The results point to the complex polydominant character of thereserve, with a specific structure. The natural regeneration process on the study site develops sponta-neously. In general, this is an all aged virgin stand. Total number of trees is 351 per hectare, woodvolume is 328 m3 per hectare. The principal edificator is beech (Fagus moesiaca (Domin, Maly)Czeczott.), with the percentage of about 40. 5% per tree number and 46. 5% per wood volume, follo-wed by sessile oak (Quercus petraea (Mattuschka) Liebl.), 29. 3% per tree number and 42. 0% perwood volume; hornbeam (Carpinus betulus L.), 20. 5% per tree number and 7. 9% per wood volume;lime (Tilia grandifolia Ehrh.) 8. 6% per tree number and 3. 3% per wood volume, and other tree spe-cies. The distribution of the number of trees per diameter degrees for individual tree species indicatesa concealed selection structure. The distribution of wood volume per diameter degrees indicates theall-agedness, in which the maximum volume percentage is classified in the higher diameter classes.This type of distribution points to the significance of the underwood layer in the reserve area, which isa good-quality mixed regeneration nucleus despite its low production parameters, i. e. it is a supply ofthe gene pool and of the growing stock of the future polydominant forest. In the present environmen-tal conditions, it is impossible to expect the maximal wood volume per hectare, or per dimensions.Consequently the main elements of stand structure cannot be taken as the significant components ofthe stand development and quality, as the stand shows its specific structure only through its complexpolydominant character. Based on the specificity of the reserve 'Mustafa', expressed through its seve-ral decade long conservation, the future regime of protection should be of the first degree.

Documents

STAÑE I PERSPEKTIVE ZAÅTITE STROGOG PRIRODNOG …vati u sliønim ili strukturno bliskim ekonomskim åumama kroz odrÿiv sistem gazdinskih mera, pre svega, gajeña i gazdovaña konkretnim