Slika nakon konzervatorsko-restauratorskog zahvata. Naziv slike: Srbi oko pjevača Autor: Anastas Jovanović. Datacija: Beč, između 1848. i 1860. Dimenzije: 47,5 x 63,7 cm (bez ukrasnog okvira). Tehnika: ulje na limu

Kulturološka studija slike Anastasa Jovanovića Srbi oko pjevača

Predložak Pavla Simića Srbi oko guslara imao je iznimnu popularnost u 19. st. jer se od guslara stvarao mit poticatelja na pobunu protiv turske vlasti . Predložak je izgubljen, a zasad nije jasno da li se pojam „predložak“ odnosi 1

na crtež kako podrazumijevaju jedni izvori ili „predložak“ znači slika kako navode Ivan Kukuljević Sakcinski i Milan 2

Đ. Miličević . Prema Milićeviću, Simić je svoju sliku izradio: „Negde između 1842. i 1848. godine, dok je molovao 3

crkvu u Pirošu". Dalje piše: “U to vreme, sastavio je kompoziciju u kojoj pevač, Crnogorac, peva među 22 druga lica. Tu je kompoziciju posvetio književniku Todoru Pavloviću. Ta je slika posle litografisana i jako se rasprostranila u

Milena Vrbaški, Imaginarium Pavla Simića, Galerija Matice srpske, Novi Sad 2011, 39. Također, Milena Vrbaški, 1

Jedna «slepačka» pesma i njeno «progledavanje» u Buni 1848.

Ivan Kukuljević Sakcinski, Slovnik umjetnikah jugoslavenskih, Zagreb, Narodna tiskara Ljudevita Gaja 1858, 417.2

Milan Đ. Milićević, Pomenik znamenitih ljudi u srpskoga naroda novijega doba, Beograd 1888, str. 643.3

'1

narodu”. Kukuljević u Slovniku zapisuje u biografskoj jedinici o Pavlu Simiću: “Slikar srbski, sad živući... načinio liepu

sliku crnogorskoga pjevača, sa 22 lica, koja slika litografirana je od J. Claróa, i posvetjena Teodoru Pavloviću...”. Pavle

Vasić je publicirao 1964. godine sačuvani primjerak ove litografije. Isto djelo katalogiziraju Leposava Šelmić i Olga 4

Mikić s podatkom da se ta jedina poznata sačuvana litografija čuva u Zbirci Baltazara Bogišića u Cavtatu . Ipak, 2011. 5

godine ovu se grafiku nije uspjelo pronaći u Zbirci Baltazara Bogišića i smatra se izgubljenom . To znači da sada nije 6 7

poznat nijedan sačuvani primjerak te popularne i nekad u narodu raširene Claróve litografije kao ni Simićev predložak. 8

Lijevo: izgubljena Claróova litografija po izgubljenom predlošku P. Simića. Sačuvana samo fotografija iz 1964. 9

Desno: litografija Anastasa Jovanovića koji reproducira Dozon. 10

Druga varijanta je ona Anastasa Jovanovića. Tu varijantu reproducira Dozon. Dugo se smatralo da je i ona izgubljena, a danas su poznata dva primjerka. Anastas Jovanović je iskoristio Simićev predložak za litografiju koju je

Publicirano u P. Vasić, Anastas Jovanović (1817-1899), Katalog radova, Novi Sad 1964, 6.4

Leposava Šelmić i Olga Mikić, Delo Pavla Simića (1818-1876), Novi Sad 1979, 63-65 i 1365

M. Vrbaški, Imaginarium... nav. dj. 396

Možda je negdje neka litografija i sačuvana, ali nije prepoznata. Tako se jedno vrijeme smatralo izgubljenom i sliku 7

Pavla Simića Majska skupština. Likovna enciklopedija JLZ iz 1966. u biografskoj jedinici o Pavlu Simiću na str. 208. sliku Majska skupština navodi izgubljenom; u međuvremenu je očito pronađena i danas je izložena u galeriji Matice srpske u Novom Sadu.

O popularnosti i raširenosti ove litografije piše Milan Đ. Milićević, Pomenik znamenitih ljudi u srpskoga naroda 8

novijega doba, Beograd 1888, str. 643. Također, Vojislav M. Jovanović, O liku Filipa Višnjića i drugih guslara Vukova vremena, Zbornik Matice srpske za književnost i jezik, Novi Sad, 1954. sv. 2, str. 67-96

Ispod slike su otisnuti početni stihovi narodne pjesme Ženidba Maksima Crnojevića, a litografija je posvećena 9

Teodoru Pavloviću, tajniku Matice srpske. Dakle to je litografija o kojoj pišu Ivan Kukuljević Sakcinski i Milan Đ. Miličević. Smatra se da je Todor (Teodor) Pavlović stvorio simbolički prikaz nacionalnog pjevača; o tome više Miroslav Timotijević, Guslar kao simbolična figura srpskog nacionalnog pevača, Zbornik Narodnog muzeja u Beogradu XVII/2, Beograd 2004, 262-265.

Auguste Dozon, L'épopé Serbe, Pariz, Ernest Leroux, éditeur 1888. Grafika je reproducirana na nenumeriranoj 10

stranici između str. LXXX Uvoda (Introduction) i str. 1 prvog poglavlja. Uz grafiku, Dozon na nenumeriranoj stranici prije Predgovora (Préface) zapisuje da je litografija izrađena u bečkom ateljeu Anastasa Jovanovića 1848. Dozon je na litografiji numerički označio nekolicinu likova i zabilježio koga predstavljaju. (Dozon je proveo devet godina (1854-1863), u francuskom konzulatu u Beogradu i naučio je srpski jezik.)

'2

! !

publicirao 1848. ali umjesto naziva Srbi oko guslara Anastas Jovanović bira naslov Srbi oko pevača. Takva uporaba 11

Simićeva predloška bez njegova odobrenja rezultirala je Simićevim prekidom svake suradnje s Anastasom Jovanovićem . 12

Ovdje, zbog objektivnosti prema Anastasu Jovanoviću, treba ukazati na dvije bitne činjenice. Prva činjenica je da varijanta Anastasa Jovanovića nije kopija Simićeve kompozicije već je njena interpretacija. Samo je lik guslara približno slično komponiran. Kad se već govori o liku guslara, pa i o samoj kompoziciji cijelog prikaza - upada u oko

druga činjenica, a to je da je i Simićev prikaz interpretacija inspirirana nekim ranijim djelima drugih autora očito popularne teme guslara. Analiza podrijetla prikaza slike Srbi oko pjevača (Srbi oko guslara) ukazuje da je tema i prije Simića kompozicijski interpretirana na dosta sličan način. Dugo se smatralo da su sve Jovanovićeve litografije Srbi oko pjevača izgubljene. Ipak, izgleda da su najmanje

2 sačuvane. Jedna se sada nalazi u Muzeju grada Beograda, druga je 2014. bila izložena u galeriji RTS-a, ali se ne navodi vlasnika. 13

Vojislav M. Jovanović , bavio se pitanjem podrijetla kompozicije slike 14

Srbi oko pjevača. Zapisuje sljedeće: “Naslovna slika uz Vukove Srpske narodne pesme knj. II, Lajpcig; 1823. Bakrorez. - Rađeno po Vukovim uputstvima. Misli se da lik guslara predstavlja Vuka Karadžića. Ercegovac, pjeva uz gusle, piše ispod

slike rezane u pravougaonom okviru, otprilike veličine današnje dopisne karte (14,5 x 8 cm). Bakrorez ne nosi potpis ni svoga crtača ni svoga gravera. ...Slika odaje kompoziciju, delom stvorenu iz glave, delom sastavljenu po datoj građi i

uputstvima. ... Vidi se umetnikov trud da se unese opisni materijal (odeća, obuća, kape, oružje), ali pada u oči da je sve to crtao stranac... Središna figura međutim Ero s guslima, vrlo je uspela i Vukovo zadovoljstvo s njim potpuno je shvatljivo.” 15

Sl. Prva slika koju bi se moglo smatrati ishodištem za kompoziciju Anastasa

Jovanovića je bakrorez reproduciran na naslovnoj strani uz Vukove Srpske narodne pesme knj. II, Leipzig 1823, dakle 16 godina prije Simićeva rada.

Vojislav M. Jovanović nastavlja dalje: “...Petnaest godina posle pojave ove zaboravljene slike javio se i drugi srpski 16

Omir, rad poznate naše slikarke Katarine Ivanović… U broju od 11. februara 1839, Srpski narodni list u posebnom 17

dodatku doneo je risovani obraz serbskog barda ili Omira. Ilustracija je data u litografskoj obradi ...po originalnom

Datacija prema Dozonu nav. dj.11

M. Vrbaški, Imaginarium... nav. dj.38.12

Galerija RTS (Radio televizije Srbije). Izvori kulture - litografije Anastasa Jovanovića. Održava se od 30.1 - 13

23.02.2014. Online: http://www.rts.rs/page/rts/sr/galerija-rts/story/2062/Galerija+RTS/1501119/Izvori+kulture+-+litografije+Anastasa+Jovanovića.html (23.2.2014)

Vojislav M. Jovanović, O liku Filipa Višnjića i drugih guslara Vukova vremena, Zbornik Matice srpske za književnost 14

i jezik, Novi Sad, 1954. sv. 2, str. 67-96

Ibid15

Ibid.16

Izdavač tog lista je bio Todor Pavlović – prvi tajnik Matice srpske.17

'3

!

crtežu Ivanovićeve koji izgleda da je zagubljen.... Svi natpisi na litografiji kaligrafski su pisani položenim slovima; na sredini, krupnije: Serbskié Omirú; s leve strane, u jednom redu: Risovala Ekat. Ivanovičú u Beču; s desne strane: Prilogú S. N. Listu, 1839, a više toga sitno: Litogr. kodú G. Trenšenskié i Komp. u Pešti.”

S obzirom da se Simićevu kompoziciju datira oko 1839. i s obzirom da je kompozicija Katarine Ivanović publicirana u Srpskom

narodnom listu u veljači 1839, te s obzirom da se Simić nije uvrijedio uratkom Katarine Ivanović kao što se kasnije uvrijedio uratkom Anastasa Jovanovića, logično bi bilo pretpostaviti da je kompozicija Katarine Ivanović nastala prije Simićeve i da je

inspirirala Simića.

Sl. Litografska obrada izgubljenog crteža Katarine Ivanović 18

Anastas Jovanović je 1848. otisnuo litografije koje su bile vrlo popularne u narodu, te je isti motiv naslikao 19

barem dvaput na limu - za one koji su željeli imati tu vjerojatno najpopularniju srpsku temu 19. st. a mogli su priuštiti nešto više od litografije. Jedna slika se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu , a druga je u privatnoj zbirci u Zagrebu. 20

Postoji i treća slika, međutim ona je varijanta bez crkve u pozadini, a ima i još nekih razlika. Ta slika se nalazi u privatnom vlasništvu u Beogradu.

Lijevo: crtež koji se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu signiran E. Braumann, 1847. Desno: slika Anastasa Jovanovića iz Narodnog muzeja u Beogradu reproducirana u katalogu N. Kusovac, nav. dj. str 65.

uz inventarizacijske podatke: Srbi oko pevača (oko 1860) ulje na limu, 53x68 cm, inv. br. 582, C 5175.

Serbski narodni list, Pešta, veljača 1839.18

Datacija prema Dozonu nav. dj.19

Nikola Kusovac u katalogu Srpsko slikarstvo XVIII i XIX veka, Beograd 1987. datira Jovanovićevu sliku iz Narodnog 20

muzeja u Beogradu u godinu oko 1860. '4

!

Interesantno je da je iz te “zagrebačke” slike Anastasa Jovanovića grafički “izvađen” lik Laze Zubana i 1901. 21

fototipijski umnožen pod nazivom Filip Višnjić za zbirku Znameniti Srbi XIX veka u izdanju Srpske štamparije u Zagrebu (fototipije su umnožene u Pragu). 22

Laza Zuban je bio državni velikodostojnik, Vukov prijatelj i suradnik u pripremi zakonika. Laza Zuban je imao lijep i zvonak glas i pjevao je uz gusle narodne junačke pjesme . Kao "najgrlatiji od pisara" bio je određen da 1. 23

prosinca 1830. godine, na svečanosti kod današnje crkve Sv. Marka u Beogradu, pročita "od reči do reči" Sultanov

hatišerif i berat, kojim je Srbiji bilo priznato političko biće i Miloš Obrenović imenovan "nasljedstvenim knjazom" 24

' ' Lik Laze Zubana je pola stoljeća nakon što je naslikan na ovoj slici kopiran i grafički umnožen tehnikom fototipije s

natpisom „Filip Višnjić“ - za zbirku Znameniti Srbi XIX veka u izdanju Srpske štamparije u Zagrebu 1901. godine. 25

' ' ' ' Neke osobe na slici: Vuk Stefanović Karadžić, knez Mihailo Obrenović, Toma Vučić-Perišić (Dozon ga je označio

brojem 1 u svojoj numeraciji likova), Anka Obrenović, Anastas Jovanović (autoportret u profilu). Na slici se još može prepoznati crnogorskog vladiku Petra II, Petra Petrovića Njegoša, Đura Daničića, Branka Radičevića, Jevrema

Obrenovića (oca budućeg kralja Milana) prikazanoga dok je još bio dijete….

!

Kralj Aleksandar Obrenović je nakon brojnih promjena vlade (10 izmjena vlade do 1903.), tri promjene ustava i 21

jednog perioda neustavnog stanja, višemjesečnih neisplata plaće državnim službenicima i općeg stanja u koje je Srbija dovedena - postao nepopularan. Štoviše, kralj Aleksandar Obrenović je 1901. izazvao skandal protjeravši svog oca, bivšeg kralja, Milana Obrenovića iz Srbije. Milan Obrenović se protivio Aleksandrovoj ženidbi sa svojom vlastitom bivšom dadiljom s kojom nije mogao imati djece zbog njezinih, za trudnoću, poodmaklih godina. U takvim okolnostima je jačala karađorđevićevska opozicija što se reflektira i u činjenici da je 1901. Laza Zuban „postao“ Filip Višnjić na fototipijama Srpske štamparije u Zagrebu.

Laza Zuban je velikan obrenovićevske Srbije, a Filip Višnjić je velikan karađorđevićevske Srbije.22

Sima Milutinović, O licu i duhu Karađorđa, časopis Podunavka, 1843, br. 19.23

Mihailo Gavrilović, Miloš Obrenović, Beograd 1912, tom III, 267.24

V. M. Jovanović, nav. dj. 67-96.25

'5

!

Slika Srbi oko pjevača je romantični prikaz obrenovićevske Srbije. Otac budućeg kneza Milana (kralja od 1882.) je jedan od rijetkih muških likova bez fesa. Interesantno, jer upravo će germanofilskom politikom kralja Milana Obrenovića Srbi nabaviti iz Austrije veliku količinu austrijskih vojnih kapa. Fes će zamijeniti tom austrijskom vojnom

kapom koju su nazvali „šajkača“ (prema obliku lađa tzv. šajki), a ta je kapa do danas postala jedan od zaštitnih znakova „srpskog identiteta“. I Milanov sin, nasljednik, Aleksandar Obrenović nastavio je politiku savezništva s Austrijom i Njemačkom. Atentatom na njega i suprugu Dragu 29. svibnja 1903. „zavjerenici“ su doveli na srpsko prijestolje Petra I.

Karađorđevića. Velika Britanija je u znak „protesta“ zbog okrutnosti načina izvršenja ubojstva pivremeno povukla ambasadora iz Beograda, a cijeli događaj je ušao u povijest pod lijepim, proljetnim nazivom: „majski prevrat“. Od tog trenutka Srbija je germanofobna i glavni čimbenik nestabilnosti u jugoistočnoj Europi i šire. Karađorđevići i danas žive u Velikoj Britaniji, a rijetki rod Obrenovića danas pod drugim prezimenima žive u Beču, u Münchenu i u Srbiji.

Navodno je u samo 48 sati nakon majskog prevrata 1903. ubijeno 128 Obrenovića i njihovih rođaka, dok ih je kasnije ubijeno još oko 300 . 26

Možda je antiobrenovićevska politika Karađorđevića razlog zašto se nekad “popularne i u narodu vrlo

rasprostranjene” slike i litografije Pavla Simića i Anastasa Jovanovića Srbi oko guslara, odnosno Srbi oko pjevača 27

nisu (sa)čuvale do danas osim dva poznata primjerka litografije Anastasa Jovanovića i tri njegove slike koje su 28

priuštili oni koji su mogli priuštiti više od litografije . 29

Bilješka o slikaru

Anastas Jovanović (1817-1899) je bio slikar, litograf i prvi srpski fotograf. Bio je upravitelj dvora i osoba velikog povjerenja obitelji Obrenović. Imao je slikarski i litografski atelier u Beču. Bio je iznimno cijenjen za života o

čemu najbolje svjedoči i nesrazmjerno dug enciklopedijski tekst koji mu je 1858. posvetio Ivan Kukuljević Sakcinski u Slovniku umjetnikah Jugoslavenskih . Gotovo je zaboravljen nakon pada dinastije Obrenović, a tu se nepravdu 30

ispravlja tek šezdesetih godina 20. st. i u posljednje vrijeme kad likovni kritičari nazivaju Anastasa Jovanovića najvećim

srpskim portretistom 19. st. i najvećim srpskim grafičarem 19. st. Već je davno ukazano da je atelier Anastasa Jovanovića u Beču održavao produkciju i onda kad je Anastas Jovanović boravio u Beogradu. Pitanjem udjela suradnika iz radionice u opusu Anastasa Jovanovića prvi se ozbiljnije bavio Pavle Vasić , ali precizniji odgovor na to pitanje ostavljen je budućim naraštajima povjesničara umjetnosti. 31

Interesantno bi bilo odgovoriti na pitanje je li možda i „E. Braumann“ bio suradnik ateliera Anastasa Jovanovića u Beču, o čemu zasad nema podataka.

Iz intervjua Slobodana Jakovljevića povodom rješenja Općinskog suda u Gornjem Milanovcu kojim je (2004. godine) 26

utvrđeno njegovo srodstvo i pravo na nasljeđe dinastije Obrenović. http://www.telegraf.rs/vesti/532604-princ-slobodan-naslednik-miloseve-loze-vraticemo-mosti-svih-obrenovica-u-srbiju-foto (23.10.2013.)

Milan Dj. Milićević, Pomenik znamenitih ljudi u srpskoga naroda novijega doba, Beograd 1888, str. 643 imenuje 27

predmetni prikaz „popularnim i u narodu rasprostranjenim“.

Naravno, možda se još pronađe neka litografija. Usporedbe radi, Kukuljević u Slovniku 1858. uz ime Pavla Simića 28

navodi da je autor slike Majska skupština; Likovna enciklopedija JLZ 1966. uz bilješku o Pavlu Simiću sliku Majska skupština navodi izgubljenom; u međuvremenu je očito pronađena i sad se čuva u galeriji Matice srpske u Novom Sadu.

Jedna slika se danas čuva u Narodnom muzeju u Beogradu, druga je u privatnoj zbirci u Zagrebu, a treća (varijanta 29

bez crkve) je u privatnoj zbirci u Beogradu.

Kukuljević je Pavlu Simiću posvetio svega nekoliko redaka u Slovniku. Anastasu Jovanoviću posvetio je tri stranice. 30

Pavle Vasić, Život i delo Anastasa Jovanovića, Beograd 1962., poglavito IV. Glava: Saradnici Anastasa Jovanovića, 31

str. 133 do 140. '6

Bilješka o restauratorskom zahvatu na slici

Stanje slike prije restauratorskog zahvata Neznatne deformacije limene podloge ne kvare percepciju slike i u potpunosti pridonose starosnoj vrijednosti djela. Na slikanom sloju nalazi se sloj nečistoće akumulirane iz zraka. Sloj boje pokriven je lakom koji je starenjem znatno potamnio. U donjem lijevom i središnjem dijelu slike nalaze se oštećenja - očito je voda curila po

slici, ali infracrvena reflektografija ukazuje da su oštećenja isključivo u sloju diskoloriranog laka i da je sloj boje intaktan. Ukrasni okvir koji je ocrtao tragove patine na slici je izgubljen.

Stanje slike prije restauratorskog zahvata

Obavljeni konzervatorsko-restauratorski radovi Sloj nečistoće sa slike je uklonjen kao i oštećeni stari lak. Nakon uklanjanja laka pokazao se sloj boje u

punom bogatstvu kolorita i tonskih prijelaza – praktično neoštećen. Starosne promjene na slici su minimalne (sitne krakelire, minimalna mjestimična abrazija). Vrlo sitna oštećenja nisu retuširana već su ostavljena na slici kao starosna draž koja ničim ne kvari percepciju slike, a pridonosi starosnoj vrijednosti. Slika je zaštićena polusjajnim lakom.

'7

IR reflektografija je pokazala da su oštećenja prisutna samo u površinsom sloju laka. Dolje, slika u tijeku čišćenja. '8

Pronađen je bidermajerski ukrasni okvir iz druge polovice 19. st. koji izvrsno pristaje slici. Ukrasni okvir je rađen iznimno profinjenom tehnikom srebrnih listića sa zlatnom lazurom i obiluje finom starosnom patinom koja

doprinosi dojmu povijesnosti i estetici slike (reprodukcija na početku članka).

Autoportret Anastasa Jovanovića u profilu (prema Dozonovoj bilješci u nav. dj.). Ilustracija je znatno uvećanje izvornog prikaza i pri ovakvom povećanju se vidi da se radi o izvrsno sačuvanom sloju boje.

Korišteni izvori i literatura:

Vuk S. Karadžić, Srpske narodne pesme, knj. II, Leipzig 1823.

Serbski narodni list, Pešta, veljača 1839. Sima Milutinović, O licu i duhu Karađorđa, časopis Podunavka, 1843, br. 19. Ivan Kukuljević Sakcinski, Slovnik umjetnikah jugoslavenskih, Zagreb, Narodna tiskara Ljudevita Gaja 1858.

Auguste Dozon, L'épopé Serbe, Pariz, Ernest Leroux, éditeur 1888. Milan Dj. Milićević, Pomenik znamenitih ljudi u srpskoga naroda novijega doba, Beograd 1888. Mihailo Gavrilović, Miloš Obrenović, Beograd 1912, tom III, 267.

'9

Vojislav M. Jovanović, O liku Filipa Višnjića i drugih guslara Vukova vremena, Zbornik Matice srpske za književnost i jezik, Novi Sad, 1954. sv. 2. Pavle Vasić, Život i delo Anastasa Jovanovića, Beograd 1962.

Pavle Vasić, Anastas Jovanović (1817-1899), Katalog radova, Novi Sad 1964. Likovna enciklopedija JLZ 1966. bilješka o Pavlu Simiću. Leposava Šelmić i Olga Mikić, Delo Pavla Simića (1818-1876), Novi Sad 1979.

Nikola Kusovac, Srpsko slikarstvo XVIII i XIX veka, Beograd 1987. Miroslav Timotijević, Guslar kao simbolična figura srpskog nacionalnog pevača, Zbornik Narodnog muzeja u Beogradu XVII/2, Beograd 2004. Milena Vrbaški, Imaginarium Pavla Simića, Galerija Matice srpske, Novi Sad 2011.

Intervju Slobodana Jakovljevića http://www.telegraf.rs/vesti/532604-princ-slobodan-naslednik-miloseve-loze-vraticemo-mosti-svih-obrenovica-u-srbiju-foto (23.10.2013.). Galerija RTS (Radio televizije Srbije). Izvori kulture - litografije Anastasa Jovanovića. Održava se od 30.1 -

23.02.2014. Online: http://www.rts.rs/page/rts/sr/galerija-rts/story/2062/Galerija+RTS/1501119/Izvori+kulture+-+litografije+Anastasa+Jovanovića.html (23.2.2014).

D. Vokić, 2017.

'10