Etnostereotypy w przysłowiach i powiedzeniach polskich

Sprawozdanie z wykładu

Dnia 22 stycznia 2010 roku w Liceum Ogólnokształcącym im. Gustawa Morcinka odbył się wykład, realizujący założenia projektu szkolnego Comenius, którego tematem był „ Obraz Polaków i innych nacji w przysłowiach i innych powiedzeniach polskich”. Pani dr Danuta Krzyżyk , prowadząca wykład, jest członkiem Komisji Ortograficzno-Onomastycznej i zajmuje się ustalaniem reguł ortograficznych.

Wykład rozpoczął się od charakterystyki ogólnej przysłów. Oddają one bowiem doświadczenia historyczne, gospodarcze, ekonomiczne oraz, co ważniejsze, kontakty narodu polskiego z innymi nacjami. Następnie pani Danuta Krzyżyk wygłosiła wykład na temat przysłów i ich rozmaitych form, powiedzeń, a także stereotypów, jakie można z nich wyczytać.

Przysłowie to wypowiedź krótka, prosta, często rymowana, co w dużym stopniu ułatwia jej zapamiętywanie. Jest także wypowiedzią metaforyczną, która charakteryzuje się dwustopniowością znaczenia: znaczenie realne, które widzimy od razu oraz znaczenie przenośne – ukryte pomiędzy wyrazami. Przysłowia są anonimowe, zawierają spostrzeżenia i mądrości pewnej grupy ludzi. Oparte są na doświadczeniach i obserwacjach przyrody, świata roślin, zwierząt oraz naszych relacji z innymi nacjami. Przysłowia opisują często inne narody, opierając się na wyraźnej opozycji swój-obcy. Przysłowia od kilkunastu wieków są zakorzenione w tradycji. Niektóre są mniej znane, niektóre zaś tak powszechne i istniejące w naszym życiu na co dzień. Formalnymi cechami przysłów są: - metaforyczność, czyli symboliczność,- niezmienność – ustabilizowanie pod względem składniowym,-alegoryczność,- krótkość (zwięzłość), która polega na właściwym doborze słów.Powiedzenie – połączenie wyrazowe, w dużym stopniu zrytualizowane , stworzone dla mniej czy bardziej skonwencjonalizowanych sytuacji. Wyrażają one okazjonalny stosunek do ludzi i świata. Często mają szansę stać się przysłowiami.Bardzo ciekawą, humorystyczną wersją przysłów są antyprzysłowia, które tylko w pewnej części łączą się z wersją podstawą przysłów.-„Musi to na Rusi, a w Polsce Delete”,- „Mądry Polak po terrorze”,- „ Jak Polak głodny, to kurczę pieczone”- „ Źle się dzieje w państwie polskim”Tworzenie antyprzysłów jest pewną formą zabawy językiem, dlatego naukowcy odbierają je bardzo pozytywnie. Mimo to, zdarzają się także formy mniej przez nich pochwalane. Pani Danuta Krzyżyk wspomniała następnie o apokopach, skróconych formach przysłów, przytaczając niektóre z nich:- „Idź złoto do złota”,- „Dużo może ten, kto musi”,- „Polak głupi wszystko kupi”,

Oraz powiedzenia najnowsze, które przeniknęły do życia od ludzi publicznych, np.- „Żeby Polska była Polską”- „Hop, siup i od nowa Polska Ludowa”- „Polska drugą Japonią”- „Polak potrafi”Często jednak zmienia się ich nacechowanie emocjonalne, stają się ironią oraz wypowiedzią o zmienionym znaczeniu.Priamele – łańcuszkowe rymowanki, których początki sięgają XVI i XVII w. Często ukazują one charakter samych Polaków i naszych sąsiadów.- „Polak do rady, Litwin do zwady, Mazur do boju, Niemiec do stroju Włoch do lutni, Rusin do bałamutni.”- „Co Włoch, to doktor, co Niemiec, to kupiec, co Francuz, to dworak, co Polak, to hetman.”,- „ Anglik/Francuz/Włoch wymyśli, Niemiec zrobi, Żyd sprzeda, a Polak głupi wszystko kupi.”,Następnie była mowa o języku, który, przytaczając panią profesor, jest zwierciadłem i archiwum kultury. Utrwala on pamięć o tym, co było oraz przekazuje tradycje następnym pokoleniom.Etnolingwilistyka – bada związki między językiem a kulturą. Rejestruje utrwalone w języku określenia różnego rodzaju zjawisk. Wiedza w nim ukryta jest wiedzą nienaukową, która wynika z potocznego widzenia świata. To w nim ukryte są właściwości różnych społeczności i zawierające się w ich języku, często są niezrozumiałe dla ludzi pochodzących z innych rejonów i kultur. Dowodem na to jest fakt, iż np. Eskimosi mają 80 określeń śniegu, Beduini natomiast 70 określeń piasku. Wynika to głównie z ich miejsca zamieszkania i przyzwyczajeń, których inni ludzie nie rozumieją. Językowy obraz świata tworzy obraz świata, który będący wytworem przeszłości utrwalony jest w naszej świadomości. Językowy obraz świata jest natomiast przełożeniem wizji świata na słowa. Sądy o świecie, będące wynikiem obserwacji i doświadczeń, mogą być:- utrwalone, czyli oparte na języku, gramatyce oraz- presuponowane, czyli takie, które odnajdujemy w rytuałach, będące przekonaniami danej społeczności.Językowy obraz świata pełni funkcję:- interpretującą, służącą interpretacji rzeczywistości oraz- regulującą, która reguluje ludzkie zachowanie.W następnej części wykładu była mowa o stereotypach, które występują w świadomości społeczeństwa. Stereotyp jest to utrwalony w tradycji, niezmienny pogląd lub uproszczona ocena i wartościowanie rzeczywistości. Najczęściej spotykamy się ze stereotypami dotyczącymi zwierząt, przedmiotów, substancji, zjawisk, a także przedstawicieli innych nacji, które przedstawiają, np. Anglika, jako flegmatyka, Żyda - człowieka interesownego, Cygana – nieuczciwego oraz Litwina – skrytego. Jednakże stereotyp fałszuje świat i sprawia, że ludzie przejmują poglądy często nieprawdziwe i nieaktualne. Dlatego pan Andrzej Garlich głosił, iż w stereotypach możemy odczytać dużo, nie na temat tych, których dotyczą, lecz tych, którzy je tworzyli. Kiedy mówimy, np. Skryty jak Litwin, tak naprawdę dla nas skrytość jest cechą negatywną, natomiast otwartość i szczerość – cechą pozytywną.Wykładnikami stereotypizacji są:

- powtarzalność- utrwalenie.Etnostereotypy – najczęściej spotykany rodzaj stereotypów, który odnosi się do konkretnych grup etnicznych.Autostereotypy – opinie Polaków o sobie, o ich zaletach jak i wadach.Heterostereotypy – przekonanie grupy na temat tego w jaki sposób jest ona charakteryzowana przez inną grupę.Funkcje stereotypów to:- f. poznawcza,- f. wartościująca,- f. społeczna.Mimo wielu wad stosowania stereotypów odnajdujemy ich cechę pozytywną. Wspólne stereotypy bowiem nas integrują.

Przysłowia o Polakach:

( podkreślane są w nich ich pijaństwo i zamiłowanie do bijatyk, obżarstwo brak

konsekwencji. Uważamy się za mężnych i silnych oraz dumnych. Jednakże pomimo wielu

pozytywnych cech przyciemniamy ich blask swymi nieprzemyślanymi decyzjami i

negatywnymi cechami i zachowaniami. )

- „Co Polak, to starosta, co Niemiec, to generał.”,

- „ W Polsce kto oddycha, ten konspiruje”,

- „Polak jak głodny, to zły”,

- „Polak najpierw robi a potem myśli”,

- „Mądry Polak Po Szkodzie”

- „Polak jak małpa, co ujrzy, to chce mieć”,

- „Zgoda z Niemcami, jak wilka z baranami”,

- „Polak – Węgier dwa Bratanki, i do szabli i do szklanki”,

- „ Polsko-czeskie złości – germańskie radości. ,,Co Polak to rycerz”

- ,,Jak ryba bez wody, tak Polak bez urzędu żyć nie może”

- ,,Pijany jak Polak”

- ,,Polak karku nie ugnie”

- ,,U Polaka zapał słomiany”

Przysłowia o Niemcach:

(Podkreśla się ich bogactwo, ale także skąpstwo, surowość i stanowczość )

- „ Niemiec dobry, ale trzy metry pod ziemią.”,

- „Siedzieć jak na niemieckim kazaniu.”,

- „Kto Niemcowi służy, temu diabeł płaci.”,

- „Spasiony jak Niemiec”,

- ,,Co Niemiec, to odmieniec”

- ,,Niemiecka punktualność”

Przysłowia o Francuzach:

(podkreślana jest ich wrażliwość i delikatność)

- „ Moda francuska”

- „Kochać po francusku”

- „ Gdy Francja ma katar, cała Europa kicha”

- „Dobre co francuskie”.

- ,,Francuska elegancja”

- ,,Ustrojony jak Francuz”

- ,,Francuski piesek”

- ,,Co Francuz wymyśli , Polak polubi”

Przysłowia o Cyganach:

(Przypisuje się im dużo cech negatywnych. Według przysłów są oni biedni, ale obdarzeni

liczną rodziną, która stanowi dla niego dużą wartość, tak jak pieniądze. Podkreśla się ich

tchórzostwo oraz to, że nigdy nie osiadają w miejscu, są stworzeni do pracy kowala i przy

koniach. Często bywają na targu.

- „Cygan w domu nie kradnie”,

- „ Co Cygan to złodziej”,

- „Raz tylko Cygan przez wieś przejdzie”,

- „ Żądać jak Cygan za matkę”,

- „cygańskie życie”,

- „Co Cygan to kowal”,

- „Jak Cygan na jarmarku”,

- „Śmiały jak Cygan”,

- ,,Chudy jak Cygan”

- ,,Zna się jak Cygan na koniach”

Przysłowia o Żydach:

(Kojarzony jest on z pieniędzmi, najczęściej zarobionymi nieuczciwie lub na czyjejś

krzywdzie. Stanowią one dla niego najważniejszą wartość. Nigdy nie pomaga

bezinteresownie oraz nie kieruje się emocjami, zwłaszcza gdy chodzi o pieniądze i interesy.

Są także skąpi, sprytni, uparci i zawzięci. Mimo tych wielu cech negatywnych, z którymi

Żydzi są najczęściej kojarzeni uważa się ich za naród solidarny.

- „Dlatego Żyd bogaty, że żyje z cudzej biedy i straty”,

- „Gdzie chłop traci, tam Żyd bogaci”,

- „Kochajmy się jak bracia, liczmy jak Żydzi”,

- „Już temu bieda, kto musi prosić Żyda”,

- „ Dziewczęta rosną jak żydowski procent”,

- „Szanuj przyjaciół jak pieniądze Żydzi.”,

- „Pilnuje jak Żyd interesu”,

- „Żyda tylko diabeł oszuka”,

-„Zgrabny jak Żyd do karabinu”,

- „Żyd Żydowi pejsów nie urwie.”,

- „Ma wzięcie jak świnia w żydowskim domu.”,

- „Brodaty jak Żyd.”,

- ,,Ma Żyda w kieszeni”

- ,,Gorszy niż Żyd”

- ,,Już temu bieda, kto musi pójść do Żyda”

- ,,Sprawiedliwy jak Żydowska waga”

Przysłowia o Anglikach:

(Podkreśla się ich powolność w działaniu, oraz bardzo zły wygląd – bladość, słabość)

- „angielska flegma”,

- „wychodzić po angielsku”,

- „wygląda jak śmierć angielska”

Przysłowia o Hiszpanach:

- „Dumny jak Hiszpan”.

Przysłowia o Litwinach:

- „Chytry jak Litwin”,

- „Fałszywy jak Litwin”

Przysłowia o Ukraińcach:

- „ Poszedł jak za Ukrainę.”

- „ Przecież nie to Ukraina”

Przysłowia o Węgrze:

- „ Gdzie Węgier tam gniew”,

- „Polak – Węgier dwa Bratanki, i do szabli i do szklanki.”

Rosjanie są wobec siebie bardziej krytyczni niż Polacy. Dostrzegają jednak i

umieszczają w swych powiedzeniach wady Polaków.

Ukraińcy nie lubią, ani Polaków, ani Moskalów:

- „ U Lachów panowie, u Moskalów chłopi, u nas bracia”,

- „ Mądry Lach po szkodzie”

Czesi są dumni ze swego zapalczywego charakteru, który podkreślają w przysłowiach.

Omijają natomiast w nich swe wady i traktują je bardziej pobłażliwie.

- „Prawy Czech ma w sercu hubę, w głowie krzesiwo, o płomień łatwo”,

Słowacy podkreślają przeciwności losu, które spotkały ich w historii oraz to, że byli

zostawieni sami, bez niczyjej pomocy i wsparcia.

- „Słowak wszystko przetrzyma”,

- „Słowak wół, Niemiec kuł, Madzior trawa zielona, Francuz róża czerwona. Przyszedł wół,

złamał kuł, zorał trawę zieloną, obsrał różę czerwoną.”

Na podstawie wszystkich przysłów można wnioskować, iż przewaga niechęci i

negatywnych ocen jest w stosunku do najbliższych sąsiadów, więcej sympatii do dalszych

krajów i ludów, np. Węgrów, Włochów, Francuzów.

Oprac. Anna Pieczyńska kl. I c LO