Embed Size (px)
Citation preview
Geschiedenis voor het basisonderwijs
Speurtocht 77
Omslag Leerlingenboek Groep 5 - CMYK - 221x231 - rugdikte 10 mm. + 2x8 mm. kneep + 20 mm. omplak
I S B N 978-90-06-64333-6
9 7 8 9 0 0 6 6 4 3 3 3 6
9006643336_omslag.indd 1 20-12-2010 13:30:08
Geschiedenis voor het basisonderwijs
7
Leerlingenboek
ColofonAuteursBep BraamEelco BreulsHugo FijtenJan KuipersJosien PootjesRobbert Jan Swiers
EindauteursJouke NijmanHans Roest
Beeldresearch, ontwerp en opmaakLaVerbe, Nijmegen
Advies taalbeleidAnke Herder, Expertisecentrum taal, onderwijs en communicatie (Etoc), Rijksuniversiteit Groningen
Over ThiemeMeulenhoff
ThiemeMeulenhoff is dé educatieve mediaspecialist en
levert educatieve oplossingen voor het Primair
Onderwijs, Voortgezet Onderwijs, Middelbaar
Beroepsonderwijs en Hoger Onderwijs. Deze
oplossingen worden ontwikkeld in nauwe
samenwerking met de onderwijsmarkt en dragen bij
aan verbeterde leeropbrengsten en individuele
talentontwikkeling.
ThiemeMeulenhoff haalt het beste uit élke leerling.
Meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een
overzicht van onze educatieve oplossingen:
www.thiememeulenhoff.nl of via de Klantenservice
088 800 20 17
ISBN 978 90 06 64333 6
Tweede druk, vijfde oplage, 2014
© ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2011
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave
mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar
gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën,
opnamen, of enig andere manier, zonder
voorafgaande schriftelijke toestemming van de
uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is
toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912
j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en
artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor
wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan
Stichting Publicatie- en Reproductierechten
Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp
(www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van
gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers
en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet)
dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer
informatie over het gebruik van muziek, film en het
maken van kopieën in het onderwijs zie www.
auteursrechtenonderwijs.nl.
De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten
te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen
die desondanks menen zekere rechten te kunnen
doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever
wenden.
Deze uitgave is voorzien van het FSC®-keurmerk. Dit betekent dat de
bosbouw voor het gebruikte papier op een verantwoorde wijze heeft
plaatsgevonden.
2
n o
7
7
7
7
7
4 De Republiek en het Koninkrijk 54
Kaat Mossel 56
Patriotten en regenten 58
Een prinses wordt tegengehouden! 60
Werken met machines 62
Indië, een Nederlandse kolonie 64
Slavernij en slavenhandel 66
Wat heb je geleerd? 68
5 Oorlog en wederopbouw 70
Ontmoeting in Westerbork 72
Adolf Hitler, Führer van Duitsland 74
Verzet en verraad 76
Puinruimen en opbouwen 78
Nederland in een nieuw Europa 80
Gastarbeiders 82
Wat heb je geleerd? 84
Begrippen 86
Illustratieverantwoording 94
1 Tussen jagers en Romeinen 6
Iugas – hij die een juk is 8
IJsmummie gevonden! 10
Boeren in de steentijd 12
Een boze Bataaf 14
Thermen 16
Tussen de Romeinen 18
Wat heb je geleerd? 20
2 Monniken en Ommelandvaarders 22
Bonifatius, een dappere bisschop 24
Goden en zendelingen 26
Bidden en werken in het klooster 28
Hanzesteden 30
De kogge, vrachtschip van de Hanze 32
Kerken en kathedralen 34
Wat heb je geleerd? 36
3 Een tijd vol strijd 38
Een dwarse monnik 40
De Beeldenstorm 42
Willem van Oranje en de Opstand 44
Met list en geduld 46
De grootste handelscompagnie 48
Piet Heyn, zijn naam is klein 50
Wat heb je geleerd? 52
2 Monniken en Ommelandvaarders 22 2 Monniken en Ommelandvaarders 22 2 Monniken en Ommelandvaarders 22 5 Oorlog en wederopbouw 70 5 Oorlog en wederopbouw 70
4 De Republiek en het Koninkrijk 54 4 De Republiek en het Koninkrijk 54
3 Een tijd vol strijd 38 3 Een tijd vol strijd 38
l n l ooo n
Tijdmachines bestaan niet. Dus terugreizen in de tijd om bij de rendierjagers op bezoek te gaan, dat kan niet. Behalve in films en op tv. Maar een tijdmachine heb je niet nodig voor geschiedenis. Om je heen is nog genoeg van het verleden te bekijken. Ga bijvoorbeeld naar Heerlen. Daar is nog een badhuis van de Romeinen te zien. Je kunt er alleen geen bad meer nemen.
Sommige mensen hebben geluk en vinden zomaar iets van heel lang geleden. En dat hoeft geen goudschat te zijn. Een bergwandelaar ziet iets raars onder een laag sneeuw en ijs liggen. Het is het bevroren lichaam van een man. Een jager uit de prehistorie, met zijn pijlen en boog naast hem. De onderzoekers noemen hem Ötzi.
Bij Nijkerk is in 1983 het wrak gevonden van een oud zeilschip. Dat schip, een kogge, is helemaal nagebouwd en heeft ook weer gevaren. Dezelfde route als ruim 600 jaar geleden. Er liggen nog meer wrakken op de bodem van de zee, maar het is te duur om ze naar boven te halen. Geschiedenis gaat niet alleen over heel oude dingen. Ook spullen van nu hebben een verhaal.
Een oud fotoalbum, de eerste radio, een houten step. Ga maar eens zoeken op zolder!
l loo
5Oorlog en wederopbouw
70
1900 19501939-1945WO II
Tijd van de wereldoorlogen Tijd van de televisie en computer
De eerste gastarbeiders komen in Nederland aan.
In de Verenigde Naties (United Nations) werken alle landen van de wereld samen voor vrede en veiligheid.
De vlag van de Europese Unie.
Adolf Hitler wordt in 1933 leider van Duitsland.Wat ga je leren?
Dit hoofdstuk gaat over twee tijdvakken: het tijdvak van de wereldoorlogen en het tijdvak van de tv en de computer. Adolf Hitler wordt de leider van Duitsland. Met zijn legers verovert hij bijna heel Europa. Joodse mensen worden vervolgd en gedood.Na vijf jaar oorlog wordt Nederland op 5 mei 1945 bevrijd. In de tijd na de oorlog willen de meeste landen samenwerken om ervoor te zorgen dat er nooit meer oorlog komt en om meer welvaart te krijgen. De Nederlandse bevolking verandert: Nederland wordt een land met veel verschillende culturen.
n o n no
Sarah loopt tussen de barakken in kamp Westerbork. Ze voelt zich bang en alleen. Om haar heen lopen nerveuze mensen. Mannen, vrouwen en ook kinderen. De meesten hebben een Jodenster op hun jas. Vandaag gaat er weer een transport naar Duitsland. Wie zou er mee moeten gaan? Sarah zou zich het liefst willen verstoppen, maar ze kan nergens heen. Overal wordt op je gelet, ook door Nederlanders. In gedachten loopt ze een hoek om en botst tegen iemand op. ‘O, neem me niet kwalijk. Ik lette niet op.’ Het meisje tegen wie Sarah op liep, kijkt haar vriendelijk aan. Ze is ongeveer net zo oud als Sarah. ‘Het geeft niet,’ zegt ze. ‘Ik lette zelf ook niet op. Ik vind het hier eng. Jij ook zeker?’ Sarah knikt.‘Hoe ben jij hier gekomen?’ vraagt het meisje. Sarah kijkt haar verdrietig aan. ‘Ik ben Sarah. We zaten in een boerderij, mijn broertje en ik. Waar mijn ouders zijn, weet ik niet. Iemand heeft ons verraden, en nu zitten we hier. De boer die ons onderdak gaf, is ook opgepakt. Ik weet niet waar hij is. En jij?’ ‘Wij woonden eerst in Duitsland. Toen Hitler aan de macht kwam, werd het daar gevaarlijk voor Joden. We verhuisden naar Amsterdam. Daar moesten we al snel onderduiken, er waren steeds razzia’s, je weet wel … We zaten in een achterhuis, en daar hebben we ons een tijdlang goed kunnen verstoppen. Maar toen zijn we ook verraden. Ik weet niet door wie.’Met schrik denkt het meisje opeens aan Miep. Ze zal toch niet opgepakt zijn, net als die boer?
e rippenhet achterhuis
het concentratiekamp
de Jodenster
de razzia
de voedselbonnen
In deze les leer je dat in de Tweede Wereldoorlog Joden, ook kinderen, door de Duitsers worden opgepakt. Veel mensen proberen ‘onder te duiken’. Niet iedereen lukt dat. De Joden worden vanuit kamp Westerbork naar concentratiekampen in Duitsland gebracht.
Die lieve Miep die, met gevaar voor haar eigen leven, steeds eten bracht naar het achterhuis. Eten, dat alleen met voedselbonnen gekocht kon worden. Hoe zou Miep steeds aan die bonnen gekomen zijn?
Sarah stoot haar aan. ‘Vertel verder!’ ‘O, ja, ik heb alles opgeschreven in een dagboek en dat heb ik goed verstopt. Ik hoop dat ik er verder in kan schrijven als ik terugkom. Maar nu zitten we hier. Met de hele familie.’Sarah zucht. ‘Wat zal er met ons gebeuren?’ Ze begint zachtjes te huilen. Het onbekende meisje slaat een arm om haar heen. ‘Het komt vast wel goed. Ze brengen ons naar Duitsland. Ik heb er al wat over gehoord. Ze hebben daar concentratie-kampen. Daar gaan we heen.
We zullen hard moeten werken. Maar, weet je wat ik ook heb gehoord? De Duitsers zijn aan het verliezen, in Rusland en nu ook in Frankrijk. Straks worden we bevrijd. Dan komt het allemaal goed.’ ‘Denk je?’ vraagt Sarah. Ze veegt haar tranen weg, en in haar ogen glimt een spoortje hoop. Het meisje knikt. ‘Dank je,’ zegt Sarah. Dan kijkt ze het meisje nog eens goed aan. ‘Ik heet Sarah. Hoe heet jij eigenlijk?’ ‘Anne,’ zegt het meisje. ‘Ik heet Anne Frank.’
Les 1
Hoofdstuk 5
Verhaal-les
WS blz. 43
2
1900 1950
73
olf ln l n
De Eerste WereldoorlogVan 1914 tot 1918 is er een grote oorlog, de Eerste Wereldoorlog. Er zijn twee partijen die vechten. Aan de ene kant Duitsland en Oostenrijk. Aan de andere kant de Geallieerden: Amerika, Engeland, Frankrijk en nog enkele landen. Nederland doet niet mee. Miljoenen mensen sterven en veel steden worden verwoest. Duitsland en Oostenrijk verliezen die oorlog. Duitsland moet de schade aan de overwinnaars terugbetalen. Dat kost veel geld. De Duitsers zijn daarover boos en willen wraak.
Adolf HitlerDuitsland is door die oorlog heel arm geworden. Dan komt Adolf Hitler in 1933 aan de macht. Hij belooft dat Duitsland weer groot en machtig zal worden. Er zal genoeg werk zijn. En iedereen zal een auto kunnen kopen: een Volkswagen. De meeste Duitsers zijn tevreden met Hitler. Zij noemen hem hun Führer, hun leider.Ondertussen worden tanks, vliegtuigen, bommen en andere wapens gemaakt. Duitsland krijgt zo het beste leger van de wereld.
JodenvervolgingHitler geeft de Joden de schuld van alle ellende. Al gauw worden de Joden mishandeld en opgepakt. Hun synagogen en winkels worden vernield. Veel
e rippende Eerste Wereldoorlog
de Führer
de Geallieerden
de Jodenvervolging
de Tweede Wereldoorlog
In deze les leer je dat Adolf Hitler in Duitsland aan de macht komt. Hij wil van Duitsland het machtigste land van Europa maken. Het Duitse leger bezet bijna alle landen van Europa.
Les 2
Hoofdstuk 5
Kijk-les
WS blz. 44-45
Duitsers juichen, ze zijn blij met hun Führer!
Adolf Hitler.
Duitsland en bondgenoten
door Duitsland bezette gebieden
neutrale landen
de Geallieerden
1900 1950
Joden vluchten uit Duitsland, ook de familie van Anne Frank. Ze gaan naar Nederland. Daar denken ze veilig te zijn.
De Tweede WereldoorlogDe Duitse legers zijn heel sterk geworden. Hitler kan wraak nemen voor de nederlaag van de Eerste Wereldoorlog. Op 1 september 1939 vallen de Duitse legers Polen binnen. Engeland en Frankrijk verklaren Duitsland daarom de oorlog. De Tweede Wereldoorlog is begonnen!Hitler verovert Noorwegen, Denemarken, België en een deel van Frankrijk. Op 10 mei 1940 valt het Duitse leger Nederland binnen. Na vijf dagen geeft Nederland zich over. Snel daarna begint de Jodenvervolging. Joden worden ontslagen op het werk. Ze mogen niet in een park of in de bioscoop
komen. En ze moeten een Jodenster dragen op hun jas. Zo zijn ze herkenbaar. Veel Joden worden opgepakt en naar concentratiekampen gebracht. Daar moeten ze dwangarbeid doen. Bijna zes miljoen Joden zijn er vermoord.In 1945 worden de Duitse legers verslagen.Nederland is op 5 mei 1945 weer vrij.
Nooit meer oorlogNa de oorlog zeiden veel mensen: nooit meer oorlog! Maar sinds die tijd zijn er weer veel oorlogen gevoerd, zoals in Vietnam, in Joegoslavië en Irak.
Een razzia, Joden worden ruw uit hun onderduikplaats gesleurd.
Het Duitse Rijk en de veroverde gebieden.
n
Johannes Post.
Het verzet De Duitsers laten zien dat ze de baas zijn. Veel Nederlandse jongens en mannen worden naar Duitsland gestuurd om er te werken in de oorlogs-industrie. Wie niet wil, moet voor zijn eigen veiligheid onderduiken, net als de Joden. Er gaan veel mensen in het verzet. Maar de meeste Nederlanders doen niets. Ze kunnen niets doen of ze zijn gewoon bang. Er zijn ook collaborateurs: Nederlanders die zich aansluiten bij de vijand. Zij helpen de Duitsers. Zij verraden zelfs eigen landgenoten.
Het verzet helpt mensen om onder te duiken. Verzetsstrijders plegen ook overvallen op kantoren waar voedselbonnen worden bewaard. Alleen met die bonnen kun je voedsel en brandstof kopen. En soms lukt het om mensen die door de Duitsers gevangen zijn gezet, te laten ontsnappen.
Het is erg gevaarlijk om in het verzet te gaan. Verzetsstrijders die in Duitse handen vallen, worden meestal vermoord. Twee bekende mensen uit het verzet zijn Johannes Post uit Nieuwlande en Hannie Schaft uit Haarlem.
Johannes PostJohannes Post is een Drentse boer. Hij gaat in het verzet. Hij haalt veel Joodse kinderen uit Amsterdam en laat die in Drenthe onderduiken. Maar hij pleegt ook overvallen op distributie kantoren. Op een politiebureau in Den Haag steelt hij een groot aantal revolvers. In 1943 wordt hij gearresteerd. Toch weet hij te ontsnappen. Na een overval op het Huis van Bewaring in Amsterdam wordt hij in 1944 weer gearresteerd. Op 16 juli wordt hij doodgeschoten.
Straatnaambordje in Haarlem.
Een overval op een distributiekantoor om voedselbonnen te stelen.
Hannie Schaft.
e rippende collaborateurs
illegaal
de sabotageactie
de verrader
het verzet
In deze les leer je dat sommige Nederlanders zich verzetten tegen de Duitse bezetting. We noemen ze verzetsstrijders. Er zijn ook Nederlanders die de Duitsers helpen: dat zijn collaborateurs.
Les 3
Hoofdstuk 5
Info-les
WS blz. 46-47
1900 1950
Aan tafelHonger! Je zoekt overal. Je likt elke pot en ketel schoon. Misschien zit er nog wat eten aan het deksel van deze pan. Thuis eet je suikerbieten. Of tulpenbollen. In de winkels is niets meer te koop. Wel op de ‘zwarte markt’. Met geld, of mooie spullen om te ruilen, kun je aan eten komen. Geen geld, geen mooie spullen, dan ga je dood!Er komt wittebrood en margarine via het Zweedse Rode Kruis. Daarna laagvliegende bommenwerpers, die geen bommen maar voedsel uitgooien. We staan op straat en op de daken te juichen en te zwaaien. De ellende is voorbij. Nooit meer honger.
Hannie Schaft, ‘het meisje met het rode haar’Hannie Schaft is tweeëntwintig jaar als ze in Haarlem in het verzet gaat. Ze sluit zich aan bij een groep die sabotageacties pleegt. Samen met haar vriend, ook een verzetsstrijder, moet ze een verrader doodschieten. Maar het gaat fout. De verrader kan nog voordat hij sterft terugschieten. Hannie weet te ontsnappen. Haar vriend bloedt dood op straat. In zijn zakken vinden de Duitsers een foto van Hannie. Zij is het meisje met het rode haar. Later wordt ze bij een straatcontrole gearresteerd. Ze heeft illegale krantjes bij zich. Ze is wel vermomd, maar de Duitsers ontdekken toch dat zij ‘het meisje met het rode haar’ is. Het meisje dat bij zo veel aanslagen en sabotageacties betrokken was. Hannie wordt drie weken voor de bevrijding doodgeschoten.
Een plaatje uit de film over Hannie Schaft. Ze wordt aangehouden.
n n no o n
Vreugde en verdrietIn 1944 begint de bevrijding van Nederland. Canadese en Poolse troepen trekken bij Maastricht Nederland binnen. Ze komen niet verder dan de grote rivieren. Daar was de tegenstand van de Duitsers heel groot. De bevrijding van Arnhem mislukt. Bij de gevechten wordt de oude binnenstad van Arnhem helemaal verwoest. Veel Duitse en geallieerde soldaten sneuvelen. Het duurt nog tot mei 1945 voor heel Nederland is bevrijd.
Waar de bevrijders komen, wordt feestgevierd, dagenlang! Maar er is ook veel verdriet. Er zijn heel veel oorlogsslachtoffers: soldaten die zijn gesneuveld, verzetsstrijders en gewone burgers die zijn doodgeschoten. Ook bij bombardementen en gevechten zijn veel mensen omgekomen. En meer dan 100.000 Joden, zigeuners, Jehova’s getuigen, homo’s en andere Nederlanders hebben de concentratiekampen niet overleefd.
De puinhopenDe Duitsers hebben tijdens hun terugtocht nog veel vernield. Stukken van de Betuwe en de Wieringermeerpolder zijn onder water gezet. Bruggen zijn kapotgemaakt, spoorwegmateriaal is naar Duitsland gevoerd. Winkels zijn leeg. Geen kleren, schoenen of een fiets is er nog te koop.
e rippende bevrijding
de Marshallhulp
de oorlogs- slachtoffers
de wederopbouw
In deze les leer je dat Nederland na de bevrijding vreugde en verdriet kent. Er zijn na de oorlog grote puin-hopen achtergebleven. Steden moeten weer opgebouwd worden. Amerika betaalt mee aan de opbouw van landen in West-Europa.
Dit grote standbeeld staat in Rotterdam. Het is gemaakt door Zadkine.De handen geven de wanhoop van de vernietiging weer. Het hart van de stad is weg.
Les 4
Hoofdstuk 5
Lees-les
WS blz. 48
1900 1950
Hulp van AmerikaEr moet hard gewerkt worden om de puinhopen weer op te ruimen. Gelukkig krijgen Nederland en andere landen in West-Europa hulp van Amerika, de Marshallhulp. Een hulpverleningsplan, bedacht door de Amerikaanse minister Marshall. Hiermee worden de kapotgeschoten steden, bruggen, wegen, havens en spoorlijnen gerepareerd. Natuurlijk duurt het even voordat de fabrieken weer draaien en de boeren weer nieuw vee hebben. De mensen blijven daarom ook na de oorlog nog een tijdje producten ‘op de bon’ kopen.
De wederopbouwNa de oorlog begint de wederopbouw van de steden. In het centrum van Rotterdam bijvoorbeeld komen winkels en kantoren in brede straten met veel groen. In de buitenwijken komen allerlei nieuwe huizen. Het bouwen van woningen, de trouwerijen en het krijgen van kinderen zijn tijdens de oorlog uitgesteld. Nu wil iedereen zo snel mogelijk een eigen huisje. Maar vooral in de grote steden is er een tekort aan woningen. Het kan wel jaren duren voordat je in een eigen flat of huis kan gaan wonen.
In 1940 was er een groot bombardement op Rotterdam. De Laurenskerk bleef overeind, maar alle straten daaromheen zijn weg.
In de jaren van de wederopbouw is er een heel nieuw stadshart gebouwd. Deze foto is uit 1974. Kun je de Laurenskerk nog terugvinden?
l n n nn o
Samenwerking voor vrede en veiligheidIn 1945, na de Tweede Wereldoorlog, wil men voorkomen dat er ooit weer een wereldoorlog kan uitbreken. Bijna alle landen van de wereld worden lid van de Verenigde Naties (VN).De Veiligheidsraad van de VN moet ervoor zorgen dat de vrede en veiligheid bewaard blijft op de hele wereld.De Verenigde Staten van Amerika, Rusland, China, Engeland en Frankrijk zijn de belangrijkste leden van de Veiligheidsraad.Unicef, het internationale kinderfonds van de Verenigde Naties, zorgt voor de bescherming van de rechten van alle kinderen. Unicef werkt er ook aan mee dat nu zo’n 90% van alle kinderen in de wereld wordt ingeënt tegen dodelijke ziektes zoals polio, mazelen, kinkhoest en difterie.
Oost tegen WestHoewel alle landen zeggen nooit meer oorlog te willen, gaat het al vrij snel fout. Na 1945 wordt Duitsland bezet door de overwinnaars. Het land wordt verdeeld in twee stukken: West-Duitsland en Oost-Duitsland. In het westen zijn de Amerikanen, Engelsen en Fransen de baas. In het oosten zijn de Russen de baas. De hoofdstad Berlijn wordt door alle vier landen bezet en in tweeën verdeeld. West- en Oost-Duitsland worden gescheiden door een muur en prikkeldraad, het ‘ijzeren gordijn’. De overwinaars, Amerika en Rusland, zijn elkaars vijanden geworden. Het lijkt erop dat er een nieuwe (derde) wereldoorlog komt. Beide partijen hebben veel raketten, vliegtuigen, tanks, kanonnen en atoomwapens. Met deze wapens kunnen ze de hele wereld vernietigen. Maar het is goed afgelopen. De vroegere vijanden werken weer samen. En de twee Duitslanden zijn weer één land.
In deze les leer je dat er na de oorlog meer samenwerking komt tussen landen in Europa. Iedereen wil ‘nooit meer oorlog’ en meer welvaart.
Les 5
Hoofdstuk 5
Kijk-les
WS blz. 49-50
Unicef.
e rippende euro (�)
de Europese Economische Gemeenschap (EEG)
de Europese Unie (EU)
de internationale samenwerking
de Verenigde Naties (VN)
1900 1950
Het gaat goedTot aan ongeveer 1960 is Nederland hard bezig om het land weer op te bouwen. Economisch gaat het steeds beter. Nederland gaat in 1957 met België, Luxemburg, Frankrijk, West-Duitsland en Italië samenwerken. De EEG wordt opgericht, de Europese Economische Gemeenschap. Er wordt binnen die landen afgesproken dat er vrij handelsverkeer is, zonder douane. Er komt nóg meer internationale samenwerking. De EEG wordt de Europese Unie, de EU. Heel veel landen van Europa doen eraan mee. Die unie houdt zich ook bezig met het milieu, de vrijheid en de veiligheid. Er komt één munt, de euro (€). En je mag overal in Europa vrij gaan werken.
Postzegel UN: In de United Nations (= Verenigde Naties) vind je bijna alle landen van de wereld bij elkaar.
Dwars door Duitsland loopt een grens van prikkeldraad: het ijzeren gordijn. In Berlijn wordt een muur gebouwd tussen het oostelijke en het westelijke deel.
Hebben alle landen dezelfde euro?
In 1989 kon de gehate muur In Berlijn worden afgebroken.
EmigratieNa de Tweede Wereldoorlog is er veel werkloosheid in Nederland. Daarom besluiten veel mensen te emigreren naar Canada, Australië en Nieuw-Zeeland. Daar is nog ruimte voor de boeren en nog werk. Tienduizenden Nederlanders emigreren in de jaren ’50 en ’60 van de vorige eeuw. Zij bouwen aan de andere kant van de wereld een nieuw bestaan op. Terugkomen doen ze niet. En hun kinderen worden Canadees of Australiër. Daarom kun je de naam Van Dijk ook in het Canadese telefoonboek tegenkomen.
Goedkope arbeidskrachtenEr komen veel buitenlanders naar Nederland. Zij zijn immigranten. Rond 1960 is er in Nederland een tekort aan arbeiders om in de fabrieken te werken. Nederlanders doen dat zware werk niet graag. Uit Spanje, Italië en later uit Turkije en Marokko komen mensen om hier te werken. In al die landen verdienen de mensen veel minder dan in Nederland. Ze worden hier als goedkope arbeiders aan het werk gezet.
Te gast?Veel buitenlandse mannen laten hun vrouw en kinderen achter in hun land. Het is de bedoeling dat de mannen hier tijdelijk gaan werken, als ‘gast’. Ze worden daarom gastarbeiders genoemd. Iedereen denkt dat de gastarbeiders hier in korte tijd veel geld willen verdienen. Daarna zullen ze wel snel teruggaan naar hun eigen land. Maar dat is niet zo.
Familieleden nemen op de kade van Rotterdam afscheid van de emigranten die naar Australië gaan.
e rippenemigreren
de gastarbeider
de immigrant
inburgeren
de vluchteling
In deze les leer je dat er mensen naar Nederland komen als vluchteling, of om er te werken. Maar na de Tweede Wereldoorlog vertrekken ook veel Nederlanders naar het buitenland om daar hun geluk te zoeken.
Gastarbeiders wonen in eenvoudige pensions. Ze zouden toch maar een paar jaar blijven.
Les 6
Hoofdstuk 5
Info-les
WS blz. 51-52
2
1900 1950
De Nederlandse regering heeft beloofd dat de gastarbeiders na twee jaar hun familie mogen laten overkomen. Veel gastarbeiders doen dat. Ze gaan niet meer terug naar hun eigen land.
Verplicht inburgerenOok nu nog komen er iedere dag mensen naar Nederland. Op zoek naar werk of als vluchteling, omdat er in hun moederland oorlog is. Of de regering daar is het niet eens met hun politieke ideeën of met hun geloof. Niet iedereen mag in Nederland blijven. Buitenlanders die hier mogen blijven moeten van de regering verplicht inburgeren. Ze moeten een Nederlands burger worden. Ze leren de Nederlandse taal en cultuur. Zo hebben ze meer kansen om werk te vinden en prettig te leven.
Aan tafelVanuit Amerika komen de fastfoodrestaurants, waar je snel een hamburger of friet kunt halen. Bij een drive-in hoef je zelfs de auto niet meer uit. Kant-en-klaar-maaltijden koop je nu in de supermarkt. Thuis warm je die alleen nog even op in de magnetron. Of je bestelt een pizza per telefoon. De pizzabezorger brengt die bij je thuis. Lekker makkelijk!Na 1945 komen veel Indische Nederlanders, Molukkers en Chinezen naar Nederland. Sommigen beginnen een restaurant. Nederlandse militairen die in Indonesië zijn geweest, hebben Indisch leren eten. ‘Naar de Chinees gaan’, wordt in Nederland heel gewoon. Met de komst van de gastarbeiders verschijnen er Italiaanse pizzeria’s, Griekse taveernes en andere buitenlandse restaurants.
Als afsluiting van de inburgeringscursus krijg je een diploma.
l7
Les 7
Hoofdstuk 5
Toets-les
Toetsboekje
Computer
De Tweede WereldoorlogJe hebt geleerd dat Duitsland de Eerste Wereldoorlog verloor. Hitler komt in 1933 in Duitsland aan de macht. Hij bouwt aan een groot leger en begint de Tweede Wereldoorlog. Hitler vervolgt de Joden. In mei 1940 valt het Duitse leger Nederland binnen. Veel Nederlanders verzetten zich. Mensen duiken onder. Ze worden daarbij geholpen door verzetsstrijders.
Wederopbouw en samenwerkingOp 5 mei 1945 wordt Nederland bevrijd door de geallieerden. Er is groot feest, maar ook veel verdriet. De Verenigde Staten komen met hun Marshallhulp. Zij gaven geld om wegen, spoorlijnen en steden weer op te bouwen. Na de oorlog is er weinig werk, veel mensen emigreren naar Australië en Canada.De meeste landen in Europa en daarbuiten gaan samenwerken. Ze maken afspraken over vrede én over welvaart. De grenzen binnen Europa gaan open. Er komt één munt, de euro.
Nieuwe mensenEr komt een tekort aan arbeiders. Italianen, Spanjaarden, Turken en Marokkanen worden als ‘gastarbeider’ naar Nederland gehaald. Ook vluchtelingen komen hier. Nederland wordt een land met veel verschillende culturen.
Begrippen
het achterhuisAnne Frank en haar familie zijn ondergedoken in het achterste deel van een groot huis. Dat deel heet het achterhuis.
het concentratiekampEen concentratiekamp is een kamp waar veel gevangenen worden vastgehouden onder heel nare omstandigheden.
de Europese Economische Gemeenschap (EEG)De Europese Economische Gemeenschap is een samenwerkingsverband van een aantal landen in Europa. Zij willen samen voor meer welvaart zorgen.
de Europese Unie (EU)De Europese Unie is een verbond van veel Europese landen, die op veel gebieden samenwerken, zoals het milieu, de vrede en de veiligheid.
de FührerFührer is het Duitse woord voor ‘leider’. Hitler wordt zo genoemd.
de gastarbeiderEen gastarbeider is iemand uit het buitenland die in Nederland komt werken.
1900 19501939-1945WO II
de geallieerdenDe geallieerden zijn de landen die samen tegen Duitsland vechten in de Tweede Wereldoorlog.
illegaalIllegaal iets doen betekent dat je iets doet wat verboden is.
inburgerenInburgeren betekent dat je je aanpast aan de gewoonten van het nieuwe land waar je gaat wonen.
de JodensterDe Jodenster is een ster van gele stof, die Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog op hun kleren moesten dragen.
de JodenvervolgingDe Jodenvervolging is het achtervolgen en gevangennemen van Joden.
de MarshallhulpDe Marshallhulp is de hulp van Amerika aan de Europese landen om de schade van de Tweede Wereldoorlog te herstellen.
de sabotageactieEen sabotageactie is het kapot maken van dingen uit verzet of uit protest.
de Tweede WereldoorlogDe Tweede Wereldoorlog was een grote oorlog waarbij landen over de hele wereld betrokken waren. Die oorlog duurde van 1939 tot 1945.
de wederopbouwDe wederopbouw is de periode na de Tweede Wereldoorlog waarin Nederland wordt opgebouwd.
Ahet achterhuisAnne Frank en haar familie zijn ondergedoken in het achterste deel van een groot huis. Dat deel heet het achterhuis.
de aflaatbriefEen aflaatbrief is een brief van de kerk waarin staat dat iemand geen straf meer krijgt voor zijn zonden.
Bde Bataafse OpstandDe Bataafse Opstand betekent dat de Bataven een oorlog beginnen tegen de Romeinen. Dat is in 69 n. C.
de BatavenDe Bataven zijn een volk dat in de Romeinse tijd in het gebied tussen de Rijn en de Maas woont.
de bedevaartEen bedevaart is een reis die mensen maken naar een plek die belangrijk is voor hun geloof. De mensen die zo’n reis maken heten pelgrims.
de BeeldenstormDe Beeldenstorm is de naam voor de vernielingen in de katholieke kerken. Alle beelden en ramen zijn toen kapotgeslagen.
de BijbelDe Bijbel is het boek met verhalen over het Joodse volk en het leven van Jezus.
de bisschopDe bisschop is een belangrijk man in de katholieke kerk. Hij is de baas van een heleboel priesters en monniken.
de boogconstructieEen boogconstructie is een bijzondere manier van bouwen. Bogen ondersteunen daarbij het dak van een gebouw.
Chet christendomHet christendom is een godsdienst. Belangrijk bij deze godsdienst is het geloof in Jezus Christus, de zoon van God.
het concentratiekampEen concentratiekamp is een kamp waar veel gevangenen worden vastgehouden onder heel nare omstandigheden.
n
het CultuurstelselHet Cultuurstelsel bestaat uit regels die Javaanse boeren verplichten om handels-gewassen, zoals thee, koffie en tabak, te verbouwen voor de Nederlanders.
DdaterenDateren is het uitzoeken hoe oud iets precies is.
de democratieDemocratie betekent dat de burgers van een land hun eigen regering kunnen kiezen.
Ede Europese EconomischeGemeenschap (EEG)De Europese Economische Gemeenschap is een samenwerkings verband van een aantal landen in Europa. Zij willen samen voor meer welvaart zorgen.
de Europese Unie (EU)De Europese Unie is een verbond van veel Europese landen, die op veel gebieden samenwerken, zoals het milieu, de vrede en de veiligheid.
het evangelieHet evangelie is het levensverhaal van Jezus Christus verteld in vier boeken.
Fde Franse RevolutieIn 1789 komen de Franse burgers in opstand tegen de koning en de edelen. Dat heet de Franse Revolutie.
de FührerFührer is het Duitse woord voor ‘leider’. Hitler wordt zo genoemd.
G
de gastarbeiderEen gastarbeider is iemand uit het buitenland die in Nederland komt werken.
de geallieerdenDe geallieerden zijn de landen die samen tegen Duitsland vechten in de Eerste en Tweede Wereldoorlog.
de grafgiftEen grafgift is een geschenk dat wordt meegegeven aan de doden in hun graf. Bijvoorbeeld voedsel, wapens of sieraden.
het grafmonumentEen grafmonument is een herinneringsteken dat op een graf wordt geplaatst. Bijvoorbeeld zware stenen, een heuvel of een tempeltje.
het grauwHet grauw zijn heel arme mensen die afhankelijk waren van de regenten.
de grondwetDe grondwet is de belangrijkste wet van een land. Daarin staan de rechten en de plichten van de burgers.
Hde hagenpreekEen hagenpreek is een kerkdienst in de openlucht.
de HanzeDe Hanze is een internationaal verbond van kooplui om samen te reizen en elkaar te helpen. Hele steden sluiten zich later aan bij de Hanze.
de hervormerEen hervormer is iemand die de katholieke kerk wil veranderen. Luther en Calvijn zijn hervormers.
het houtskoolDoor het verbranden van hout ontstaan zwarte stukken verbrand hout. Die noem je houtskool. Daarmee kun je opnieuw een vuur maken.
n
I
de ijsmummieDe ijsmummie is het lichaam van een man uit de steentijd die in het Ötztal op de grens van Oostenrijk en Italië werd gevonden.
illegaalIllegaal iets doen betekent dat je iets doet wat verboden is.
inburgerenInburgeren betekent dat je je aanpast aan de gewoonten van het nieuwe land waar je gaat wonen.
Jhet jachtwapenEen jachtwapen is een wapen dat wordt gebruikt voor de jacht, zoals pijl en boog of een speer.
de JodensterDe Jodenster is een ster van gele stof, die Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog op hun kleren moesten dragen.
de JodenvervolgingDe Jodenvervolging is het achtervolgen en gevangennemen van Joden.
Julius CivilusJulius Civilus is de aanvoerder van de Bataven tijdens de Bataafse Opstand in 69 n. C.
Kde kaapvaartDe kaapvaart is het kapen (het stelen) van schepen.
Karel de GroteKarel de Grote is keizer van de Franken. Na de tijd van de Romeinen hebben de Franken een enorm rijk in Europa gesticht. Karel de Grote leefde van 742 tot 814.
de kathedraalEen kathedraal is een grote kerk in een stad waar een bisschop woont.
de katholieke kerkDe katholieke kerk was vroeger de enige christelijke kerk.
de katoentjesKatoentjes zijn katoenen stoffen die worden uitgevoerd naar Indië.
Keti-KotiKeti-Koti betekent ‘De ketenen zijn gebroken’. Het is een nationale feestdag in Suriname om te vieren dat de slavernij is afgeschaft.
het klooster Een klooster is een groot gebouw waar monniken of nonnen wonen.
de koggeDe kogge is een houten zeilschip, bestemd voor de vaart op zee, zoals de Ommelandvaart.
de kolonieDe kolonie is een gebied van een land dat in een ander werelddeel ligt.
Mde marronEen marron is een slaaf in Suriname die het oerwoud is in gevlucht en daar vrij is.
de MarshallhulpDe Marshallhulp is de hulp van Amerika aan de Europese landen om de schade van de Tweede Wereldoorlog te herstellen.
de monnikEen monnik is een man die in een klooster leeft.
n
Nde Nederlandsche Handel-Maatschappij (NHM)De Nederlandse Handel-Maatschappij is door koning Willem I opgericht om de handel en industrie op gang te helpen.
de nonEen non is een vrouw die in een klooster leeft.
Ode OmmelandvaartDe Ommelandvaart betekent dat je helemaal om Denemarken heen vaart om in het Oostzeegebied te komen.
Pde patriottenPatriotten zijn burgers die vinden dat ze voor het vaderland moeten opkomen. De naam komt van het Latijnse woord ‘patria’ dat vaderland betekent.
de pausDe paus is het hoofd van de katholieke kerk.
Rde regentenRegenten zijn mensen van rijke families die het land besturen.
de republiekEen republiek is een land dat geen koning heeft, maar een president.
Sde sabotageactieEen sabotageactie is het kapotmaken van dingen uit verzet of uit protest.
de slavenhandelDe slavenhandel is het kopen en verkopen van slaven.
de stadhouderEen stadhouder is iemand die door de koning is aangesteld om een gebied voor hem te besturen.
de stadszegelEen stadszegel is een zegel dat aan belangrijke papieren van een stad hangt, zoals handelsverdragen. Zo kun je zien dat die papieren echt zijn.
de steentijdDe steentijd is een deel van de prehistorie. In deze tijd worden de meeste werktuigen nog van steen gemaakt.
Tde Tachtigjarige OorlogDe Tachtigjarige Oorlog is de tijd dat Nederland in oorlog was met Spanje. De oorlog begint met een opstand tegen de Spaanse koning in 1568. De oorlog eindigt in 1648.
de textielindustrieAlle fabrieken samen waarin door machines katoenen lappen worden gemaakt.
de thermenThermen zijn de badhuizen van de Romeinen.
de trechterbekerEen trechterbeker is een aardewerken pot in de vorm van een trechter.
het turfschipEen turfschip is een schip volgeladen met turf. Turf wordt gebruikt als brandstof voor kachels.
de Tweede WereldoorlogDe Tweede Wereldoorlog was een grote oorlog waarbij landen over de hele wereld betrokken waren. Die oorlog duurde van 1939 tot 1945.
Vde Verenigde Oost-IndischeCompagnie (VOC)De Verenigde Oost-Indische Compagnie is een machtige onderneming die handeldrijft met Azië.
het vrijcorpsEen vrijcorps is een klein leger van de patriotten.
n
2
Wde watergeuzenWatergeuzen zijn opstandelingen die op de vlucht zijn voor Alva. Ze hebben kleine bootjes en leven van de zeeroverij.
de wederopbouwDe wederopbouw is de periode na de Tweede Wereldoorlog waarin Nederland wordt opgebouwd.
het werktuigEen werktuig is gereedschap om iets mee te maken, zoals een bijl of een mes.
de West-Indische Compagnie (WIC)De West-Indische compagnie is een onder-neming die handelt in Afrika en Amerika.
Zde zendelingEen zendeling is iemand die naar andere landen gaat om de mensen daar over de God van het christendom te vertellen. Hij hoopt dat ze in die God gaan geloven.
de zilvervlootDe zilvervloot is de naam voor Spaanse schepen die goud en zilver uit Zuid-Amerika halen en naar Spanje brengen.
de zuilEen zuil is een stenen paal of pilaar die het dak van een gebouw ondersteunt.
ll n oo nBeeldverwervingAda Bolhuis; Editekst, Een;LaVerbe, Nijmegen (omslag, hoofdstukopeners, vernieuwd beeld 2e editie, colormanagement)
Illustratiesivan & ilia illustraties, Maastricht: p. 6, 13, 14,15, 22, 23, 26, 27, 31, 47, 48, 54, 70, 75, 81 Kelvin Wilson, Ridderkerk: grote tekeningen en p. 20, 23, 28, 36, 38, 68, 86, 89
Op de tijdbalkTijdvak 1 ivan & ilia illustraties, MaastrichtTijdvak 2 ivan & ilia illustraties, MaastrichtTijdvak 3 Miniatuur met taferelen uit het
leven van Karel de Grote, 1463 Nationalbibliothek, Wenen
Tijdvak 4 Pieter Breughel de Oudere, Boerenbruiloft Kunsthistorisches Museum, Wenen
Tijdvak 5 Joachim de Beuckelaer, Keuken, collectie Museum voor Schone Kunsten, Gent
Tijdvak 6 Johannes Vermeer, De keukenmeid (Het melkmeisje), collectie Rijksmuseum, Amsterdam
Tijdvak 7 ivan & ilia illustraties, MaastrichtTijdvak 8 Atlas van Stolk, RotterdamTijdvak 9 NIOD, AmsterdamTijdvak 10 NASA, VS
Foto’sOmslag: Vincent Jannink, ANP-Photo
Aerophoto-Schiphol: p. 34 oANP-foto, Rijswijk: p. 75, 85Batavia Werf: p. 39, 49Bayrische Staatsbibliothek München: p. 30Benelux Press: p.71Foto Benting, Dalerveen: p. 65Mike Bentley, iStockphoto.com: p. 4, 5, 8, 24, 40, 56, 72Marcel van den Bergh, Hollandse Hoogte: p. 22Jan Boeve, Hollandse Hoogte: p. 34Bert Brouwenstijn: p. 15*Cirlac, Gamma, Hollandse Hoogte: p. 74Congregatie SFIC, Veghel: p. 29, 91Corbis/TCS, Nik Wheeler, Amsterdam: p. 65Floris van Dijck, Stilleven met kazen, collectie Rijksmuseum, Amsterdam: p.51Roel Dijkstra, Vlaardingen: p. 19, 81, 83Herman H. van Doorn, GKf, Utrecht: p. 39, 43Gemeentearchief Den Haag: p. 59Gemeentearchief Leiden: p. 62Robert de Hartogh, Rotterdam: p. 71, 82, 88Chris van Houts, Amsterdam: p. 55, 66, 69Constance Kemperman, Haarlem: p. 18, 93Arie Kievit, Hollandse Hoogte: p. 29,91KIT, Koninklijk Instituut voor de Tropen, Amsterdam: p. 55, 64, 65, 87KITLV, Koninklijk Instituut voor Taal- Land- en Volkenkunde, Leiden: p. 54, 64KLM/Aerocarto: p. 79, 79Dr. Wladyslaw Kowalski, Pennsylvania: p. 17Luuk van der Lee, Hollandse Hoogte: p. 38Paul Maas, Tilburg: p. 12Uwe Martin, Agentur Focus, Hollandse Hoogte: p. 6
Herbert Maureer: p. 7, 10Maritiem Museum ‘Prins Hendrik’ te Rotterdam: p. 49, 51, 82Gideon Mendel, Corbis: p. 17Museum Catharijneconvent, Utrecht: p. 42Shehzad Noorani, Zuma Press, Hollandse Hoogte: p. 80Centraal Museum, Utrecht: p. 59Drents museum, Assen: p. 12, 21, 63, 93Filmmuseum, Amsterdam: p. 77Collectie Geld- en Bankmuseum, Utrecht: p. 19Historisch Museum, Den Briel: p. 45IISG: p. 62Hugo Jaeger, Timepix, Time Life Pictures, Getty Images: p. 74Museum Joure: p. 67Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Brussel: p. 59Kunsthistorisches Museum, Wenen: p. 35NIOD, DiaArchief Mr A. Hustinx: p. 70Rijksmuseum Amsterdam: p. 51, 93Südtiroler Archäologiemuseum / Museo Archeologico, Bolzano: p. 4, 11, 89Krijn Taconis, Spaarnestad Foto Archief: p. 77Thermenmuseum, Heerlen: p. 7, 16Museum voor Schone Kunsten, Gent: p. 45Nationalbibliothek, Wenen: p. 27, 29NIOD, Amsterdam: p. 71, 74, 75, 76, 77, 77, 85NASA, Washington D.C. (V.S.): p. 96 J.H.D. van Overbeek, www.vocsite.nl: p. 49Jacques Pavlovsky, Corbis: p. 28Gerrit Rekers, Natuurfotografie: p. 10Rooms-Katholieke Kerk, Beesd: p. 27Jan Stegeman, Wassenaar: p. 23, 34 bo, 81, 83Historische en Archeologische Stichting, Peter Jonkman en Alex Koster: p. 4, 7Stichting Historische Verzamelingen van het Huis van Oranje-Nassau: p. 47, 55, 58, 91
Stichting Kamper Kogge, Pieter Spoelstra: p. 5, 23, 32, 33, 37, 90Stichting Nationale Hannie Schaft-Herdenking, www.hannieschaft.nl, Haarlem: p. 76, 77Atlas van Stolk, Rotterdam: p. 15, 45, 45, 46, 50, 60Surinaamsche Koloniale Bibliotheek: p. 67Cornelis Troost, Regenten van het Aalmoezeniersweeshuis 1729, collectie Rijksmuseum Amsterdam: 55, 59VVV Kampen: p. 32Zefa Benelux Press: p. 19Johann Georg Ziesenis, Mauritshuis: p. 58, 91
De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteurs-rechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.
Dit boek is uit. Veel plezier met je speurtocht in groep 8!
96
Geschiedenis voor het basisonderwijs
Speurtocht 77
Omslag Leerlingenboek Groep 5 - CMYK - 221x231 - rugdikte 10 mm. + 2x8 mm. kneep + 20 mm. omplak
I S B N 978-90-06-64333-6
9 7 8 9 0 0 6 6 4 3 3 3 6
9006643336_omslag.indd 1 20-12-2010 13:30:08
