Sosyoloji Ders Notları İşletme Bölümü 1 1 2010

8/14/2019 Sosyoloji Ders Notlar letme Blm 1 1 2010

1/38

1

Sosyoloji Ders Notlar letme Blm

Burhan Balolu

Toplumsal yaam bir bulmacadr ve sosyologlar toplumu anlamaya alrlar. Toplumyaps eitli trden gruplar ve bu gruplarn organizasyonunu ierir. Sosyolojik adan toplumen byk, en karmak ve en gelimi sosyal gruptur. Toplumu bir tr gruplar a veyaorganizasyonu eklinde ele almak olanakldr. Cosere gre toplum, rgtl insan gruplararasndaki etkileim kalplarna verdiimiz bir isimdir. Gruplar iinde ve gruplar arasndakietkileimin rntlenmesi veya kalplamas toplumsal yaamn dzenliliini iaret eder.Olduka karmak toplumlar da bile sosyal yaamn dikkatli bir gzlemi, toplumsal yaamdakaos ve kargaa yerine dzenliliin olduunu ortaya koyar. Szgelimi sabahleyin evimizdenayrlp iimize giderken genellikle iinde yaadmz sosyal dnyann dnk gibi olacanumarz veya byle bir beklenti iinde yaarz. Bu dn toplumsal yaamn ngrlebilirliinide ifade eder. Ancak, sosyal yaamn bu dzenli yaps onun artma, uyumsuzluk, gerilim ve

sosyal gruplar arasndaki eitli trden anlamazlklar iermemesi anlamna gelmez. Sosyalyaam bu ve benzeri sreleri de iermesine ramen tm bu sre ve oluumlar belirli kural, ilkeve kalplarla ortaya konur.

Baz Temel Sosyoloji KavramlarKltr ve toplum kavramlar sosyolojide en sk kullanlan kavramlar arasndadr. Baz

sosyologlar kltr belli bir toplumu baka bir toplumdan ayran yaama ekli olarak tarifetmektedir.

Genellikle sanat, edebiyat, mzik ve resim gibi konularla edeer olduunu dnrz.Sosyologlar ise bu terimi bir toplumun yelerinin ya da toplumdaki gruplarn yaam biimlerine

gndermede bulunur.Kltr, bir toplumun rf ve adetlerini, dilini, inanlarn ve dinseltrenleri, gelenekleri, destanlar, nasl giyindiklerini, evlilik geleneklerini, aile yaamlarn,

alma kalplarn, zihniyetlerini ve bo zaman etkinliklerini iermektedir.Kltr, ayn birikimi ve gelenei paylaan insanlarn ocuklarna ve yeni nesillere

aktardklar bir grup renilmi davranlar btndr. Hibir kltr toplumlar olmadan varolamaz. Ne ki, ayn biimde, hi bir toplum da kltr olmadan var olamaz.

Kltrn doutan deil, ama eitim ve retim ile kazanldn syleyen Malinowski, bir zenci ocuk yaad sosyal evresinden alnarak Fransa'ya gtrld takdirde, kendilkesinde, hain tabiat ve ormanlar arasnda alaca ekilden ok farkl bir kiilik kazanacaktr.

Farkl bir dil, deiik inan ve gelenekler, deer hkmleri ile farkl sosyal btnn,organizasyonun ortak kltrn tayacak hale gelen ocuk, artk, geldii yerden ok farkl birtakm zelliklere sahiptir.

Kltrn saklanmas ve kazanlmas biyolojik olmayp sosyal bir sretir. Bu zelliidolaysyla kltre toplumsal miras da denilmektedir.

Gnlk dilde genellikle sanat, edebiyat, mzik ve resim gibi yce deerler ile e deerkabul edilen kltr ile sosyolojideki kullanm arasnda fark vardr. Sosyologlar bu terimikullandklarnda terim ok daha fazlasn ierir.

Kltr, "yaama tarz" veya "sosyal akrabalk ba"dr. nsanlarn nasl giyindikleri, aileyaamlar, evlilik gelenekleri, dinsel trenleri, alma koullar, bo zamanlarn etkinlikleriniiermektedir. Kltr, kavramsal olarak toplumdan ayrt edilebilirse de bu iki kavram arasnda

yakn balar vardr. Birok sosyolog sonradan renme yoluyla kazanlmayan davranlar


2/38

2

kltrn dnda brakmtr. Baz sosyologlar kltr belli bir toplumu baka bir toplumdanayran yaama ekli olarak tarif etmektedirler. Yine bunlara gre, kltr bireysel olmaktan ok

sosyal deerler ve davran sistemidir.Her kltrn kendi davran kalplar bulunur. Genellikle bat toplumlarndaki insanlarn

normal kabul ettikleri dier toplumlarda yanl olarak alglanabilir. Hindular inek eti yemezama domuz eti yer, buna karlk slam dininde de domuz eti yenmez. Kedi ve kpek yavrular da

yenmez. Milletler arasnda grlen bu farkllklar sanayilemeyle beraber ayn lke iinde de altkltr diyeceimiz farkllklar da ierir.

Kltr insann fizyolojik ve igd hayatyla ilgisi olmayan organizma st bir olaydr.Kltrn muhafazas ortak bir dilin varl ile mmkndr. Kltr tarihi bir birikimdir. Aitolduu toplumun geleceini muhafaza etmek iin kendi zelliklerin korumak zorundadr. Kltrbir toplumun btn ideallerinin ve sosyal kiiliinin bir semboldr.

Kltrde deerlerin muhafazas ve korunmas ne kadar hayati bir neme sahip ise gereklideime olgusu da o derece nemlidir. Kltr deerleri dogmatik olmayp an ihtiyalarna

gre zn bozmadan deimek zorundadr. Her kltr, iindeki btn unsurlarn, paralarnoluturduu organik bir btndr. Kltrn btn unsurlarnn tek tek toplamlarndan da farklve daha byk bir sentezdir. Kltrn iki temel fonksiyonu vardr. Bunlardan birisi, koruyuculuk

(muhafazakrlk) dieri ise gelime ve yenilemedir. Aslnda, bunlar i iedir ve birbirinitamamlarlar. Her toplumda gerekletirilen deiikliklerin kklemesi, yaamas ve gelimesigerekir. Bu bakmdan, srekli deiiklik dzensizliin ve istikrarszln addr.

Kltr, bir insan topluluunun sadece belirli bir dnemiyle snrlandrlmaz. nsantopluluunun varl ile birlikte srer. Bu insan topluluu siyas bamszln kaybetse dahi,kltrel varl devam edebilir. Eer kltr yaratc ve zengin ise yabanclama sreci iine

girmemi ise ileride tekrar bamszln salayabilir.

Kltr, maddi ve manevi olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Manevi kltre sadece kltr,maddi kltre ise medeniyet de denmektedir. Maddi kltr, teknik, ara ve gere, makine, retimaralar ile maddi yaplardr. Maddi kltr, manevi kltrn dlam eklidir. Bir sanateserinde ve mimari tarznda bu kolaylkla grlr. nsan zihninde, kltrel evrenin yardmylatasarlananlarn maddi tayclarda objektifleerek belirlemesi bir dlamadr.

Manevi kltr de inanlar, deerler, semboller, normlar eklinde tasnif edilebilir. Normlarda folklor, rf ve adetler eklinde ele alnabilir.

Bir milleti dier bir milletten ayrt edebilme imkn veren rf ve adetler, kolektifdavranlar, deer hkmleri, ahlak anlay, sosyal normlar ve zihniyet deiikliidir. Birtelevizyon vericisi maddi bir kltr unsurudur. Ama o vericiden yaynlanan programlar manevikltr (milli kltr) yanstabilir. Kltrn manevi ehresi daha karmak ve soyuttur. Maddikltr, kltrn manevi yzne gre daha abuk deiebilir. Ara, gere ve klk kyafet abukdeiir.

Manevi kltrlerini koruyan, gelitiren ve canlln muhafaza eden milletlerin maddi

kltrde de gelime salamalar normaldir. Medeniyetin ve maddi kltrn alcs durumundaolan milletlerin kltr, yeteri derecede gl ve yaratc ise yabanc maddi kltr unsurlarnbir hammadde gibi ileyebilir.

Maddi kltr beynelmilel olduu iin btn insanln emrindedir ve ilenebilir. Deiik kltrlerde farkl davran biimleri benimsenmitir. Bir toplumda insanlarn

'olaan' diye grdkleri, bir baka toplumda olaan d grlmektedir. rnein, istiridye,domuz, inek, kedi ve kpek etlerinin tketilmesi toplumlara gre deimektedir.

Alt kltr; Belirli bir yaama tarznn zenginliklerini meydana getiren, ana hakim kltrkalbndan yrelere gre deien sosyal bir yaam eklidir. Alt kltr derece farkyla deil


3/38

3

mahiyet farkyla llr. Poplist kltr; Bir ok kii tarafndan sevilen veya seilen anlamna gelir.. Kitle

kltrnden olumaz. Halk ve nfusun byk ounluu terimlerini iine ald iin, belli birgrubun rn deildir; poplerdir, herkesin olmasa bile hemen herkesindir. Geni folklorcuunreddidir. Nfusun byk ounluu iin veya nfusun byk ounluu tarafndan retilenkltrel fenomendir. Bu iki faktr genellikle karlkl etkileim iindedir.

Kart kltr; Bir toplumda baz durumlarda belirli gruplar, sadece toplu yaam tarzna sahip deil, toplumun gurur duyduu bir ok deere kar olabilirler. Bu tamamen zt deerhkmleri ve inanlardan, davran ekillerinden kaynaklanr. Mesela, 1960'larda ve 1970 ba-larnn Amerikan toplumundaki bireycilik, rekabet ve materyalizme kar bir bakaldr eklinde

gelien 'hippilik hareketi Almanya'da yeni Neo Nazi hareketi, Msr'da "Mslman KardelerTekilat" ABD' de "Ku Klux Klan" gruplar buna rnek verilebilir.

Kltrel relativizm; Kltrn deer yarglarna gre aklanmas.Etnosantirizm;Kltrel taassup yada etnik merkezli bak asdr.Kltrel Gecikme; Eer bir toplumda maddi kltr unsurlar; zihniyet ve dnce sistemi

gibi manevi kltr unsurlarndan daha hzl geliiyor ve deiiyorsa ortaya kan boluakltrel gecikme denir.

Kltrleme; Sosyal bilimlerde sosyalizasyon ve eitim karl olarak da kullanlr. Birkltrn, baka kltrlerle etkileimi sonucu, o kltrn baz elerini benimsenerek deimeye

uramasdr. Bu deimeler hem maddi hem de manevi alanda olabilir.Kltrleme; Bir grubun ya da kiinin kltrnn bir baka grup ya da kiinin kltryle

karlkl etkileim sonucunda deimesidir. Kltrleme, kltrel elerin karlkl alveriinigerekli klar. Farkl kltrlerin birbirini etkilemesidir. Asimilasyondan farkldr. Asimilasyondakltrel farkllklar tamamen yok edilir. Bir kltr baka bir kltr ierisinde erir.

Kltr oku; Bir topluma ait olmayan deer hkmlerinin, normlarn ve kavramlarn diertoplum yelerine zorla veya zor kullanlmakszn aktarldnda, aktarlan toplumun birey ve

sosyal gruplarnda grlen belirsizlik, kararszlktr.Kitle Kltr; kitle sanayi retim teknikleri tarafndan retilen ve kar iin tketici

kitlelerine pazarlanan popler kltr olduu sylenebilir. Ksaca kitle pazar iin kitle

retimi.Global dnyada kitle pazarnda ve kitle retiminde yer alamayan kltrlere ok az yervardr. Kitle kltrn standartlam mal ve hizmetler ile bunlara bal olan kltrel tecrbelerve homojen kltrel rnler oluturur. Kitle kltr; folklor, ii snf kltr ve alt gruplarnkltr ile artc ekilde akr. Greceli olarak nfusun byk ounluunu ekmek iindizayn edilmitir.

Sosyal Olay ve Sosyal Olgu: Sosyal olay sosyolojinin ilgi alanna giren temel unsurlardanbirisidir. Sosyolojiyle ilgilenen her dnr sosyal olaya bir aklk getirmeye almaktankanamamtr. Toplumda insanlar aras ilikilerden doan bir defa olup biten sosyal oluuma

sosyal olay denir. Sosyal oluum, zaman sresince insanlarn oluturduu toplumla ilgili sosyaldeiimdir. Szgelimi, belirli bir tarihte yaplan genel nfus saym, Roma mparatorluununk gibi.

Nitekim, bunlardan birisi de E. Durkheim'dir. Ona gre, her sosyal dzen iinde yaayan

bireylerin karsna sosyal olay, onlarn dnda ve tamamyla bamsz bir objektif varlk olarakkmaktadr. Sosyal olay bireysel grle veya bireysel uurla aklamak mmkn deildir.

Bireysel uurlarn dnda kolektif uur ile sosyal olaylar aklanabilir. Bir sosyal olayn sebebiyine baka bir sosyal olaydr. Sosyal olaylar bireysel uurun dnda ve stndedir. Bir sosyalolay ancak baka bir sosyal olayla aklanabilir. Sosyal olay Durkheim'e gre kolektif uuruneseri olarak bireylere sadece bireysel uurlarn dnda etki yapmakla da kalmamakta, ayn

zamanda, bireysel uurlarn dnda etki yapmakla da kalmamakta, ayn zamanda, bireysel uurlar zerinde zorlayc ve ynetici bir zellik tamaktadr. Bireyler, bir sosyal olay kabulveya reddederken kendi iradeleriyle ve muhakemeleriyle de hareket etmemektedirler. Birey


4/38

4

belirli bir davranta bulunurken bunun doru veya yanl olduunu dnmeye gerekgrmemektedir. Zorlayclk yle bir nitelik tar.

Durkheim'e gre ise taklit toplumu deil, toplum taklidi aklar. Sosyal olayn genelnitelii de yeterli deildir. Bir olayn genel oluu, onun iin sosyal bir karaktere sahip olmasiin yeterli bir l deildir. Byk oranda yaygn ve genel nitelikli nice olay vardr ki, bunlar

sosyal deildir. Mesela, insann fizyolojik hayat ile ilgili olarak yemek yemesi gibi... yemek yeme tarz belirli adetlere ve ekillere gre yerine getiriliyor ve bireyler kolektif uurdaki bu zorlamay duyarak belirli davran belirli davran ekilleri gsteriyorlarsa, bu takdirde olay sosyal bir olaydr. Mesela, evlenmeler sosyal bir olaydr. nk bu sosyal olay yazl veyayazsz hukuka (rf ve adet) gre yerine getirilmekte, belirli ekil artlarna uyulmaktadr.

Sosyal olay zerinde durduktan sonra, ou kere sosyal olay ile kartrlan sosyal olguyu(vaka'y) ele alalm. Sosyal olgu sosyal olaydan farkl bir durumdur. Sosyal olayn balay vebiti sresi ve yeri az ok belli olmasna karlk, sosyal olgunun balang ve biti sresi venerede bitebilecei kesin olarak belirlenemez. Sosyal, olgu bir sre iinde ve hatta bu srecin

farkl merhalelerinde grlen bir gelimedir. Sosyal olgu sosyal olaya gre daha ok sreklidirve belirli bir gelimedir. Sosyal olgu sosyal olaya gre daha ok sreklidir ve belirli bir sreiinde ortaya kt gibi, bunun ne zaman sona erecei hakknda kesin bir ey sylenemez. Bir

rnekler vermek gerekirse, tarihle ilgili olarak stanbul'un fethi, Fransz ihtilali olay, fetih ve ih-tilal ise olgudur, lkemizde sanayileme-ehirleme meselesi bir olay deil, fakat bir olgudur.Trkiye'nin sanayilemesi ve buna paralel olarak ehirlemenin ortaya kabilmesi, dnemleritibariyle farkl ve fakat birbirine bal ve yakndan ilikili gelimeleri ortaya koymaktadr.

Baka bir rnek zerinde durursak, mesela Trkiye'de nfusun meslek deki mevki i bakmn danyaps .incelendiinde, zellikle ehirli nitelii tayan nfusun artn, uygun olarak, meslektekimevkii bakmndan cretli grubunun nispi olarak artt, buna karlk yardmc aile efradna

girenlerin orannda ise dme ortaya kmaktadr. Tarm faaliyetlerinin youn olarak grldkr blge lerinde yardmc aile efradn meydana getirenlerin oran, tarm d faaliyetlerinartna ve ehirlemeye paralel olarak azalmaktadr. Grld gibi, srekli olarak ortayakan ve kendi iinde de ayr zellikler gstere birbirini tamamlayan olaylar dizisi bir sreciortaya karmaktadr. Her rnek de sosyal olguya ait birer misaldir ve sosyal olguya aklk

getirmek tedir.Sosyal olay balama ve biti noktalar belirli olan ve toplum iinde de dana gelen, birdenfazla bireysel veya onlarn ilgilerini eken bir olutur. Sosyal hayatta farkl nitelikli gibi grlenolaylarn temel nitelii onlarn sos)' olmalardr. Hukuki, dini veya ekonomik yan ar basanherhangi bir ol; ayn zamanda sosyal bir olaydr. Bireyler veya sosyal gruplar arasnda grl,bir olay her ey den nce birbirlerinin varlndan haberdar olmalarnn sonucudur. Olay isterdini, ister hukuki veya ekonomik olsun, ona taraf olanlarn dnda etkiler yaratmaktadr.

rf ve Adet: Adetler, halk tarafndan allm ve yaygn olarak uygulanan davranekilleridir. Bunlar sosyal bakmdan kabul gren ve yerlemi hareket tarzlardr. nsan sosyalbir yaratk olduu iin adetlere genellikle farkna varmadan uyar. Bir gnde birok deteuyarken, her birinde kendi iradesini ou kere kullanamaz. Adetler bir toplumda blgedenblgeye de deiebilirler. Nitekim Trkiyenin farkl yrelerinde farkl evlenme adetleri

bulunmaktadr. Yaygn bir adet olarak birbirini tanmayan insanlarn karlatklarndaselamlaabilmeleri; selamlamada stat ve meslekteki mevkiinin esas alnmamas toplumumuzahas gzel bir adettir. Eve ayakkab ile girme deti de yine yaygn adetlerimizden biridir.

Adet kelimesi ou kere rf ile eanlaml olarak da kullanlr. Ancak, detin rf olabilmesiiin, yaptrc gc bulunmas gerekir. Bu yaptrc g, kanun kuvvetinde de olabilir veya rfkanunun yerini alabilir. Halkn adetlerine doru veya yanl lleri ilave edildii zaman,bunlar rf haline gelmektedir. Mesela, bir vastada seyahat ederken yal, sakatlara veocuklulara yer vermek bir rftr. Bir camiye girerken ayakkabmz karmak da ayn ekilderftr. Yemek yemek tarz ve eitleri birer adettir. Krsal kesimlerde ocuklarn ve genlerin


5/38

5

elenirlerken gre tutmalar bir adet iken, bunun yerini futbol oynamak almtr denebilir.rf ve adetler sosyal ilikileri dzenleyen normlardr. rf ve adetsiz bir toplum

dnlemez. Bazen siyasi rejimlere ramen rf ve adetler yaar ve yaatlr. rf ve adetlerdenbazlar bir toplumda yazl hukuk kapsam iine alnabilir. Bir ksm ise yazsz hukuk iinde

grev yerine getirirler.rf ve adetler toplumun ileyen ark iinde onun iskeletini tekil ederler. Bunlar

olmakszn insanlar bir arada ve dzenli bir hayat sremezler. Toplumun asl zellii hareketlilikve deime kadar istikrar ve dzeni salamaktr. Toplum deien baz artlar karsnda kendinideitirmek zorunda kald iin deiebilir.

Ancak, deime kadar istikrar ve dzen de aranr. Hibir sistem ve rejim dzensizlie fazlamsaade etmez. Toplumun gayesi ayakta kalmak, milli ve manevi zelliklerini sosyal kimliinikaybetmemektir.

Toplum hayatnda sosyal ilikileri dzenleyen, bir toplumdan dierine gre farkl zelliklertayan rf ve' adetlerin hepsini ayn deerde grmek de mmkn deildir. Sosyal hayata uyum

salamamzda bize yardmc olan adetlerimiz iinde olumsuz sonular douran bazlar halabulunmaktadr. Szgelimi son yllarda azalmasna ramen, kr yrelerinde grlen "kumalk" ve"kan davalar" dr.

Sosyal norm: Toplum yelerine belirli olaylar karsnda belirli tarzda davranmaya zorlayan szl ve yazl kurallardr. Yasalara, Atatrk, Bayraa, stiklal Marmz alnrken,saygl olmak gibi. Normlar, her zaman toplumdaki rf ve adetlere gre ekillenmeyebilir. ylenormlar yerleebilir ki rf ve adetlerin dnda, hatta onlara ters de gelebilir.

Sosyal Rol: Belirli bir statdeki insandan beklenen davran ve grevlerdir Toplumdabireylerin bulunduklar sosyal mevkii ile (stat) gelen ve elde edilen hak ve devlerdir. Mesela,bir genel mdrn, bir rektrn, bir babann oynad roller rneinde olduu gibi. Aslnda,toplum farkl rolleri oynayan oyuncular tarafndan meydana getirilir. Topluma ait olan kltr

piyesin kendisidir ve burada kiiler de rollerini oynar.Sosyal Stat: Bireylerin ve sosyal gruplarn toplum iindeki mevkileri ve yerleridir. Bu

mevkii zamanla toplumun tabakalama piramidinde aa veya yukar doru hareketlilik gsterebilir. Doutan itibaren bir kimsenin statsnn deimeyeceini ileri srebilmek bir

topyadr. Sosyal stat doutan elde edilen ve kazanlan stat olmak zere ikiye ayrlr.Doutan elde edilen statler kast rnein Hindistan gibi toplumlarnda geerlidir. zellikle XX.Yzyln en nemli sosyal deimelerinden birisi eitim yoluyla yukar doru sosyal hareketlilikve kazanlan statdr. Bir zamanlar iinde bulunulan sosyal tabaka bizzat meslei tayin ederken,

yzylmzda eitim-meslek-stat sreci sonunda elde edilen meslek ve dolaysyla kazanlanstat kiinin tabakalamadaki yerini tayin eder olmutur. amzn yine nemli deimelerindenbiri de, statde "kazanlan stat"nn n plana kmasdr. Her ne kadar zaman zaman ve yer yerdoutan elde edilen stat izlerine rastlanmamakta ise de, gnmzde asl nemlisi kazanlan

statdr. Sporcularn da stat ediniminde avantajlar hem eski komnist toplumlarda hem degnmz de geerlidir.

Dier yanda birey toplum iinde birden fazla staty tayabilir. Szgelimi, birey, hem birturist rehberi hem bir baba hem de bir dernek bakan olabilir.

Karl Marxn Kuram Marx iin snf, retim aralar insanlarn yaamlarn kazanmak iin kullandklar

aralar- ile ortak bir iliki ierisinde bulunan insanlarn oluturduu bir gruptur. Sanayinin gelimesinden nce, retim aralar esas olarak toprak ve tahl yetitirmek ya da hayvanbeslemek iin kullanlan aralard. Dolaysyla sanayi ncesi toplumlarda, iki ana snf, topraa

sahip olanlarla (aristokratlar, soylu toprak sahipleri ya da kle sahipleri) ile toprak zerinderetim, gerekletirenler (serfler, kleler ve zgr kyller) idi. Sanayi toplumlarnda fabrikalar,brolar, makineler ve bunlar satn almak iin gereken servet ya da sermaye daha nemli hale

gelir. Buradaki iki ana snf


6/38

6

1.Yeni retim aralarna sahip olanlar (sanayiciler ya da kapitalistler)2.Yaamlarn onlara emek glerini satarak kazananlar (ii snf ya da Marxn

benimsedii bir kavram olarak proleterya)

Marxa gre, snflar arasndaki ilikiler smrye dayanan bir ilikidir. Feodaltoplumlarda smr genellikle, retimin kyllerin aristokrasiye dorudan aktarlmasbiiminde olur. Serfler ya retimlerinin belirli bir blmn aristokrat efendilerine vermek ya daher ay belirli gnlerde lordun tarlasnda, lord iin almak zorundadr. Kapitalist toplumlarda,

smrnn kayna daha az aktr. Marx, iilerin bir i gn boyunca, iverenlerin onlarncretlerini demesi iin gereken miktardan daha fazla retim yaptn belirtir. Kapitalistlerinkendi kullanmlar iin alkoyduklar bu artk deer karn kaynadr. Szgelimi, bir elbise

fabrikasndaki bir grup ii, gnde yz elbise retebiliyor olsun. Bu elbiselerin yarsn satmak,retici iin iilerin cretlerini demesine yetecek kadar gelir getirmektedir. Geri kalanelbiselerin satndan elde edilen gelir, kar olarak ayrlr.

Marxn kuramnda toplumda iki ana snf, retim aralarna sahip olanlarla olmayanlarolsa da, kendisi gerek dnyadaki snf sisteminin bu modelde ngrldnden ok daha

karmak olduunun farkndadr. Bu iki ana snfa ek olarak, Marxn kimi zaman geici snflardedii snflar da vardr. Bunlar ada toplumlardaki kyller gibi daha nceki retim sistemibiiminden artakalan snf gruplardr.

Marx ayn zamanda, snflarn iinde ortaya kan blnmelere de dikkat ekmektedir.Buna ilikin olarak verilebilecek rnekler unlardr:

1. st snf iinde ounlukla finansal kapitalistler (bankerler gibi) sanayi reticileriarasnda atmalar vardr.

2. Kk i sahipleri ile byk irketleri ynetenler arasnda kar farkllklar vardr.Her iki taraf da kapitalist snf ierisindedir, ancak byk irketlerin yararna olan politikalar,her zaman kk i sahiplerinin yararna olmaz.

3. i snfnn en altnda bulunan, uzun sredir isiz olanlarn durumlar iilerinounluundan daha ktdr.

Marxn snf kavram bizi, toplumdaki nesnel olarak yaplam ekonomik eitsizliklere gtrmektedir. Snf, insanlarn kendi konumlarna ilikin inanlarna deil, bir blmnnmaddi dllere eriiminin daha fazla olmasn salayan nesnel koullara gndermedebulunmaktadr.

Max Weberin KuramWeberin tabakalama yaklam , Marx tarafndan gelitirilen zmlemeye

dayanmaktaysa da, Weber bu zmlemeyi deitirmekte ve gelitirmektedir. lk olarak, Weber, Marxn snfn nesnel olarak belirli ekonomik koullara dayand

grn kabul etse de, snf oluumunda Marxn ngrdklerinden daha fazla eitteki

ekonomik faktrn nemli olduunu dnmektedir. Webere gre, snf ayrlklar yalnzcaretim aralarnn denetiminden ya da denetimlerinin olmamasndan deil, mlkiyetle dorudandoruya ilikisi olmayan ilikisi olmayan ekonomik etkenlerden de kaynaklanmaktadr. Bu trkaynaklar arasnda zellikle insanlarn elde edebildikleri ilerin trnn belirleyen becerileri,referanslar ya da nitelikleri bulunmaktadr. Profesyonel ya da ynetici mesleklerde olanlar,mavi yakal ilerde alanlara kyasla daha fazla kazanrlar ve alma koullar daha iyidir.

Bunlarn, diplomalar, dereceler ve edindikleri beceriler gibi sahip olduklar nitelikler, onlarbyle nitelikleri olmayanlardan daha avantajl klmaktadr. Daha d k bir dzeyde, mavi yakal


7/38

7

iiler arsnda, nitelik sahibi zanaatkarlar da, yar-nitelikli ya da niteliksiz iilerden daha okcret elde edebilirler.

kinci olarak, Weber tabakalamann, snfn yansra varolan baka iki temel ynnbelirtir. Weber bunlardan biri stat, dieri partidir.

StatWeberin kuramnda stat, toplumsal gruplara, bakalar tarafndan yklenen toplumsal

onur ve saygnlk arasndaki farkllklara gndermede bulunmaktadr. Stat ayrmlar genelliklesnf ayrlklarndan bamsz deimektedir; toplumsal onur da olumlu ya da olumsuz olabilir.Olumlu ayrcalklar olan gruplar, belirli bir toplumsal dzendeki yksek saygnlk sahibiherhangi bir insan gruplamasn ierir.

Servet sahiplii olaan olarak, yksek stat salamaktadr; ancak bunun pek ok istisnasvardr. Kibar yoksulluk, sonradan grme tanmlamalar buna rnek olar verilebilir. Bazinsan servetleri yok olup gitse de yksek toplumsal saygnlk grmeye devam edebilir. Tersi birrnek, yeni zenginlerin, kkl servetleri olan kimseler tarafndan bazen kmsenmeyle

karlanmasdr.

Snf nesnel olarak veriliyken, stat insanlarn toplumsal farkllklar hakkndakideerlendirmelerine baldr. Snflar, mlkiyet ve kazanla eleen ekonomik etkenlerdenkaynaklanrlar; stat gruplarn izledii deien yaam biimleri tarafndan belirlenir.

PartiWeber, toplumlardaki parti oluumunun, gcn nemli bir yn olduuna ve

tabakalamay snf ve statden bamsz bir ekilde etkileyebileceine deinmektedir. Parti,ortak kkenleri, karlar ve hedefleri olduu iin bir arada alan bir grup bireyitanmlamaktadr. Marx, hem stat fakllklarn hem de parti rgtlenmesini snflara dayanarakaklama eiliminde olmutur. Ancak Webere gre; bunlarn ikisi de, onlar tarafndan

etkilenseler bile snf ayrlkalrna indirgenemez. kisi de, kiiler ya da gruplarn ekonomikkoullarn, dolaysyla da snf etkileyebilir. Partiler, snf farkllklarn aan karlara seslenebilirler; rnein, partiler dinsel temellere dayanabilirler. nsanlarn kendilerine yaknbulduklar partiler, snf farkllklarnn yan sra dini de dile getirebilirler.

Tabakalamann, snf dndaki teki boyutlarn da insanlarn yaamlarn gl birbiimde etkileyebildiklerini gstermesi asndan Weberin tabakalama hakkndakizmlemeleri nemlidir.

Sosyal grup: Toplumu oluturan unsurlar inceleyebilmek jin ncelikle sosyolojik adan sosyal grup kavramn ele almak zorunluluu vardr. Sosyal grup birden fazla bireyin dierbireylerle karlkl etkileim iinde olduu ve baz ortak deerleri paylaan, en az iki kiiden

oluan sosyal bir sistemden ibarettir. Aile, arkadalk, oyun grubu, futbol takm, akrabalk,komuluk gibi. Sosyal grup yelii kzl sallar, esmerler, uzun boylular, erkekler veya kadnlar

sosyal grup oluturmazlar. Bu bakmdan, sosyal grup zerinde dururken, hem tekilatsz, hem detekilatl, hem da ak, hem de da kapal gruplardan bahsedilebilir. Tekilatsz gruplara"kalabalk" ve "halk", tekilatl gruplara ise "resmi ve gayri resmi, ak ve kopal gruplar" adverilebilir. Sosyal grubu "yeterli saylabilecek bir sre birbirleriyle etkileimde bulunan ve ortakdeerleri paylaan iki ya da daha ok birey" olarak tarif edebiliriz. Bir insan topluluunun

sosyal grup olarak deerlendirilmesi iin o insan topluluunun baz zellikler tanasgerekmektedir.


8/38

8

a) Birden fazla bireyin birlikte oluu, b)Grup yelerinin gruba dahil olduklarnhissetmeleri, c)Belirli karlkl rollere, statlere, deer hkmlerine ve inanlara sahipolmalar, d) zelliklerinin farknda olarak karlkl iliki iinde bulunmak.

Sosyal ilikinin, bireyin bireylerle ilikisi eklinde ortaya kt durumlarda ile, bu ilikiayn zamanda grup ii bir iliki ekline de brnmektedir. Ancak, sosyal iliki farkl gruplarda

bulunan bireylerin birbirleriyle veya farkl gruplarn arasnda da olabilir.Sosyal ilikinin, bireyseln bireyle, bireyseln bulunduu grupla veya gruplarn birbirleriyle

olan ilikileri eklinde belirdii zamanlarda da, mutlaka bir grup, bu grupla ilgili duygular,normlar ve tekilatlanma ekline gre farkl kurumlar sz konusu olabilmektedir. Bu durumda

grup yelerini birbirini; balayan unsurlar mevcut sosyal normlar, duygular ve dil olmaktadr.Kzl sallar veya fiziki zrlleri bir sosyal grup olarak dnemeyiz.Etnik grup da bir sosyal gruptur. Etnik grup btnden sosyal mesafe bakmndan uzak, rki

veya kltrel, ancak daha ziyade kltrel olarak teekkl etmi bir gruptur'. Yaama tarz(kltr) fark varsa etnik grup sz konusu olabilir. Bu fark, sadece dilde deil; ama din ve inandnyasnda, rf ve adetlerde, ahlak anlaynda folklorda, tarihte, vatan ve aile anlaynda daolmaldr. Her etnik grubu ayr bir milliyet olarak da anlamak yanltr. Etnik grubun aznlkolabilmesi, milletleraras anlamalarla gereklemesi gerekir.

Kalabalk: Ortak fikirlerle hareket eden ve ayn heyecan tayan tekilatsz ve srekliolmayan bir gruptur. Kalabaln zellii, belirli ye dar alanda yer almasdr. Byle bir alanda

yer alan kalabalk iinde bir i blm de esas deildir. Kalabal oluturanlar arasndaminimum ahsi iliki sz konusudur.

Kalabal meydana getiren bireylerin birbirlerinden haberdar olular, ayn gelip geiciheyecan paylamalarndandr.

Gelip geici bir sosyal grup olan kalabaln iinde bulunduu maddi ve fiziki alan dahudutludur. Lideri bulunmayan bu grubun iblm ve stat sistemi de yoktur. Bu ha liyle

yeknesak bir sosyal birlik olmayan kalabala mensup bireylerin hepsi de ne yaptklarnbilmeksizin birbirine uyum gstermektedirler. Bu uyum da aslnda srekli ve uurlu deildir.

Ma seyredenler, fanatikler bu grupta ele alnabilirler. Futbolda iddetin seyirci boyutu;

holiganlk, kfr kalabaln doal yansmalardr.Halk: Kalabalktan tamamen farkl olarak halk, yeleri youn bir ekilde bir arayatoplanm olmayan; bir arada bulunmalar tesadf olmaktan uzak, srekli, fakat 1ekilatsz ve

yaygn bir gruptur. Karlkl etki ilikileri de, grubun yaygnlnn' tabii bir sonucu olarak kitlehaberleme aralarndan faydalanmakla artmaktadr. Yine kalabaln aksine olan halkn,dikkatleri belirli bir noktada merkezilemi deildir ve kalabalkta olduu gibi heyecan

younluundan yoksundur. Halk, yaygn bir gruptur. Ayrca halk, ayn lkede oturan, ortakmenfaatleri bulunan kk bir grup olarak da tanmlayabiliriz. Bunun yan sra, aydnlarn veresmi grevlilerin dnda kalan ve idare edilenler anlamn da tamaktadr. Kalabalktan farklolarak asgari mterekler dnda farkl dnebilen ve farkl statde olanlardan meydana

gelmektedir. Halkn birleebilmesi ortak hareket edebilmeleri ve kolektif davranlardabulunabilmeleri, kamu oyununun kitle haberleme aralar ile olumasna baldr.

Millet: Kendi birliinden haberdar olan siyas bakmdan devlet eklinde tekilatlanm vemilli devlet kurma kabiliyetine sahip srekli ve tekilatl insan zmreleridir. Millet biyolojik zelliklere gre deil, kltrel deerlere gre ekillenen bir kavramdr.

Ziya Gkalpe gre; millet, her trl etnik, mezhep, airet ve boy taassubunun alarak milli seviyede kltrel bir mutabakata varlmas, ortak kabul ve reddlerin, ortak paydalarnbelirlenmesidir.

Yani millet; siyasi bir birlik eklinde yaayan, ortak mazi ve kltre sahip, devlet eklindetekilatlanm birey ve zmrelerin toplamdr. Millet, rki, kavmi, corafi bir zmre deildir. Din,dil ve ahlak anlay ile yani kltr faktrne gre teekkl eder. Srekli ve tekilatl bir; sosyal

gruptur. nsanlk tarihinde, insan topluluklarnn, klan, airet, kabile imparatorluk


9/38

9

dnemlerinden sonra gelen en ileri safhadr. Milli nitelikli bir kolektif uur ile bireyleringlendirildii byk bir sosyal gruptur.

Kendi siyasi gc, sosyal ve kltrel seviyesi yeterli olmadan baka milletler tarafndanbamszlk haklar verilen gelimemi toplumlar millet, olarak kabul etmek zordur. Butoplumlar klan veya airet bnyelerini aarak ada toplum seviyesine geldikleri zaman, gerekanlamda millet olurlar.

Milletleemeyen topluluklarda boy, airet ve mezhep merkezli yaklam ne kar. Milletleemeyen topluluklarda demokrasi de uygulanamaz. nk demokrasi kalabalklarndeil, milletlemi topluluklarda uygulanabilen bir rejimdir.

Toplumsallama ve Sosyal likiler

Herhangi bir bireyin grup faaliyetinden haberdar olmas, kendinden beklenen uygun rol vedavranlar yapmas, sosyal normlardan renmesi onun toplumsallamas demektir.Sosyalleme, bir sre olarak, bireyin doutan itibaren toplum yeliini kazanmasnda

geirdii safhalarn hepsine verilen addr. Birey dnyaya geldii zaman sosyal olmayan birvarlktr. Fakat cemiyet yle bir evredir ki bireyleri iine girdii andan itibaren kendinebenzetmeye, kendini bireylerde temsil ettirmeye balar. Sosyalleme bir bakma, kltrel, sosyalmirasn kazanlmas ve kazandrlmasdr. Sosyalleme ailede, okulda, akran gruplar arasnda,iyerinde ve sosyal katlmann gerektirdii faaliyetler iinde; ksaca toplum iinde gerekleir.Kitle haberleme aralar ve eitli sanat faaliyetleri de bireyi sosyalletirir.

Sosyallemede ilk sosyal evre aile kurumudur. Aile kurumu bireye baz davranekillerini, deer hkmlerini, rf ve adetlerini kazandrmaktadr. Yeni doan bir bebein, ieri-sinde doduu kltr iin geerli olan becerileri yava yava edinerek bilinli ve bilgili bir kiihaline gelmesi toplumsallama srecidir. Bu bir 'kltrel programlama' deildir.

Bireyin sosyalleebilmesin de eitim ve retim faaliyetlerinin nemli bir yeri vardr.Szgelimi konuulan dil nemli bir sosyalleme aracdr. nsanlar dil yoluyla duygu vedncelerini anlatmak, bakalarn anlamak, ihtiyalarn karlamak vb. gibi nedenlerdendolay karlkl sosyal iliki kurarlar. Bu ilikiler sadece iki insan arasnda olmayp, insanla

grup arasnda veya gruplar arasnda olabilir. Birey ve sosyal gruplarn sadece kendivarlklarndan haberdar olmalar, gr ve duygularn tespit etmeleri sosyal iliki iin yeterlideildir. Demokrasi ile ynetilen toplumlarda oulcu yapnn bir gerei olarak farkl menfaat

gruplar ve uzlalabilir nitelikteki menfaat atmalar grlebilir.Bu tr davranlarn kazanlmasnda iki gr ileri srlmektedir.

1.nsan davran, sosyal evrenin ynlendiricilii, ekillendiricilii ile meydana gelir vesosyal evre tarafndan bireye retilir.

2. nsan davran, genetik, biyolojik, ve irsiyet (kaltm) faktrne bal olarak insandavrann deerlendirir.

Netice olarak toplumsallama sreci boyunca hepimiz bir kimlik ve bamsz dnebilme

yetenei; daha aka yaratc bir kimlik gelitiririz. Bu aslnda ahsiyetin gelimesidir. Bylebir kimse bazen yerlemi normlarn dna kabilmekte, evresi tarafndan davranlar ya-drganabilmekte, hatta tepki ile karlaabilmektedir.

Birey ile toplum arasndaki uyum; dayanma, ibirlii ve iblm ile gerekleebilmektedir. Toplumsal dzeyde biz duygusunun kazanlmas sosyallemeyikolaylatrr. Bunlar milli ve dini gnlerde ortak davranlarn kazanlmas saylabilir.

Sosyal ilikiler ou kere dzenlemi ve kurallar balanmtr. Bunlar rf ve det, yerlemi deer hkmleri, sosyal normlar, kanunlar olabilir. Sosyal ilikilerin ekli vezellikleri ilikinin ortaya kt sosyal yapnn durumuna, yaanan aa ve yere gre


10/38

10

deimektedir.

a) Birincil likiler; daha ok cemaat tipi rgtlenmelerde grlen ve yazl halegetirilememi ilikilere dayanr. Bu tr ilikiler:

- Karlkl ve yz yzedir.- Karlkl sayg, gven, anlay ve samimiyete dayanr.

- Yazl kurallara bal deildir; rf ve adetler geerlidir.

- Daha uzun srelidir.- Sosyal etkileim daha gldr.- Daha ok kk gruplarda grlr (aile, yakn akraba, arkada, hemehri, ky)

b) kincil likiler; daha ok cemiyet tipi bir tekilatlanmada grlr. Bu tr ilikiler:- Resmidir.- Yazl kurallara baldr.- Daha ksa srelidir.- Sosyal etkileim zayftr.- Daha ok byk gruplarda (byk ehirlerde olduu gibi) grlr.-

Bu tr ilikilerde kitle iletiim aralarnn pay byktr

Cemaat: Mterek hayatn ana artlarn paylaacak ekilde ayn mekanda bir aradayaayan kuvvetli bir dayanma ve btnleme iinde olan ve youn birlik uuruna sahip insantopluluudur. Bu insan topluluu kk veya byk bir sosyal grup olabilir. Cemaat halindetekilatlanm insan topluluu bir kIan, bir ky veya millet iinde yaayabilir. Bir klan veya kyde cemaat ekli gsterebilir, Cemaatlerin kendi kendilerine yeter olmalar gerekmez.

Da kapal, homojen kyler de cemaat saylabilir. Ancak, ky mutlaka bir cemaat dedeildir. Bir sosyal grup bir kyle yaad halde, ky sosyal grubun dnda daha byk bir

sosyal grup olarak topluma intibak ediyorsa, karlkl haberdarlk sreci iinde ise sosyal,kltrel ve ekonomik alanlarda btnleebiliyorsa, o takdirde, toplum eklinde tekilatlanma vardemektir ve topluma yelik sz konusudur.

Cemaatte "biz uuruna sahip olmak" her ne kadar, homojen ve da ksmen veya tamamenkapal insan topluluklarnda daha ok paylalabilen bir duygu ise de, bu duygu sadece cemaatkapsam iinde dnlemez. rettii mal ve hizmet ile milli pazar ile iliki kuran bir meslek

sahibi eitli dayankl tketim mallarna (mesela, radyo ve televizyon gibi ... ) talep duyabilir, gazete, dergi ve kitap okuyarak, kitle haberleme aralarndan faydalanarak konu vemeselelerden haberdar olabilir. Bu kimse, toplum eklindeki organizasyon iinde eitli menfaat

gruplar iinde de, yer alabilir. Neticede, bu kyl rneinde grld gibi, birey ve sosyal gruplar, toplum apnda "biz" duygusuna kavuabilirler. Bu duygunun genellemesi, sosyalbtnlemeyi mmkn klabilir. '

u halde, nemli olan nokta, birey ve gruplarn ben duygusuyla hareket ederek karlarnkanuni yoldan koruyucu iktisadi kurulular kurmalar veya onlara katlarak bir menfaatbirliine dhil olmalar, demokratik ve bar atma olan "rekabet" den faydalanmalar

kadar, biz duygusuyla da hareket ederek toplum eklinde tekilatlanma iinde baz' millihedefleri kabul edebilmeleridir. Bu sosyal ve ekonomik amalara varmada biz duygusu birleti-rici ve yaratcl harekete geirici bir nitelik tar. Grld gibi, biz duygusuna toplum

eklinde de ihtiya vardr. Durkheim, cemaat eklindeki tekilatlanmada mekanik dayanmann bulunduunu

sylemektedir. Cemiyet eklindeki tekilatlanmada organik dayanma sz konusudur. Bilhassa,kr blgelerinde mekanik bir dayanma mevcuttur. Zira kr blgeleri daha az nfuslu yerlemebirimlerinden meydana geldii gibi, cemaat hayatndan sapma davranlarn daha az grld

yerlerdir. Bu yerleme blgeleri daha muhafazakr bir karakter tarlar. leri sanayi'


11/38

11

toplumlarnda moral tatminsizliin, faydac, maddeci ve bireyci davranlara bir tepki olarak'ortaya kan, da nispeten kapal (dazlaklar gibi.) cemaatleme rnekleri de vardr.

Cemiyet (Society): Srekli, dinamik, mesleki bakmdan yeteri derecede farkllam, bireyve sosyal gruplardan, sosyal tekilat ve ilikiler andan oluan bir yapdr. Ayrca, cemiyetmensuplarnn karlkl haberdarlk ve mensubiyet iinde bulunduu, dinamik yapl, i' bl-mnn gelitii, yazl hukukun esas alnd, bireylerin ben duygusuyla, irad ve rasyonel olarakhareket ettikleri bir tekilatlanma eklidir. Burada siyas ve sosyal "katlmann ekilleri

grlebilir.Cemaat, bireyin mterek hayatnn btn yanlarn kapsad halde; cemiyet hayat iinde

birey, farkl ve deiik sosyal mnasebetler a iindedir. Bir dernek yesi olabildii gibi, bir,kooperatife de yedir veya bir\spor kuruluunda hayatnn tamamn geirmemektedir. Cemiyet,

sosyal tekilatlanmann modern bir eklidir.Cemiyet hayatnda ibirlii resmilemitir. Bireyler "ben" duygusuyla hareket etmektedir.

Yazl hukuk kurallar geerlidir. Cemaatteki rf ve adetler ou kez cemiyette kanunlamtr.Bireyler kendi iradelerine tabi olarak hareket ederler. Cemiyet hayatnda, sosyal nizamlara gredaha fazla sapma davranlar grlebilir.' Sosyal deimeye daha ak olan cemiyet hayatndaotorite ve itibar sahiplii de farkldr. Bireyler sosyal statlerine daha ziyade grdkleri eitim

ve retime mesleki baar ve kazan ltne gre kazanrlar ve doutan stat sahiplii azal-maktadr. Cemiyette sosyal haytn dinamik karakteri irinde daha ok hareketli (corafi vemesleki) bir nfus barnmaktadr. Bireyler cemiyette fonksiyonel farkllama kadar fonksiyonelbtnleme iinde de bulunmaktadrlar. Fakat mesleki faaliyetlere ihtiya olduu gibi, bu farkl

faaliyet sahalar cemiyet hayatnn ilerliini ve srekliliini de salamaktadr.'Organik dayanma (E.Durkheim) iblm (uzmanlam meslekler) ikincil ilikiler

younluktadr.Tnnies'e gre, Durkheim'den farkl olarak, cemiyet hayatnda mekanik bir dayanma

vardr ve cemaatte grlen dayanma da organiktir. Aslnda aralarnda fark yoktur. Tnnies'e gre, cemiyet hayatnda organik yerine mekanik dayanmann grlmesinin sebebi, cemiyethayatnn karmak yapsdr. Cemiyet hayatnda artan ihtisaslama ve farkllama o llereulamtr ki, bir sahada meydana gelecek aksama, dier sahalar etkileyecek ve cemiyet hayat

felce urayabilecektir.

CEMAAT CEMYET

y Biz duygusu n plandadr. y Ben duygusu n plandadr.y Kolektif bilince dayanan

karar mekanizmalary Bireysel karar mekanizmalar

y Mekanik dayanma y Organik dayanmay birlii (szgelimi imece) y blm (uzmanlam meslekler)y Birincil ilikiler

younluktadr.y kincil ilikiler younluktadr.

y rf ve adetler geerlidir. y Yazl hukuk kurallar geerlidir.y Doutan stat geerlidir.

(kyde kimin kzsn?)y Sonradan kazanlan stat

geerlidir. (kentte ne i yaparsn?)y Sosyal deimeye kar

kapal veya direnliy Sosyal deimeye ak

y Topluluk uuru y Milli uur

adalama, yaanan an zelliklerini fark edebilme srecidir. Ksac XX. Yzyla dahanceki yzyllarn gzlkleriyle bakmamak, soyut iddialar somut ekilde yoklayabilmektir. XVI.


12/38

12

Yzyla gre ada olan bir davran ve deer hkm, XX. Yzyla gre ada saylmayabilir.adalk bu ynyle itibar bir nitelik tar. Bu bakmdan, bu kavram ne sreli bir aalkkompleksi, ne de ar gurur ve gven hayaleti haline getirilmelidir.

Kalknmakta olan lkelere teknoloji transferinin nasl yaplaca tartlrken, bunun yansra, ileri teknoloji sahibi lkeleri iine dtkleri bunalmlardan uzak tutmann yollar srekliolarak aratrlmaldr. Teknolojini sosyal ve kltrel hayatta nemli tesirler yapabilmektedir.

Nitekim bir takm teknolojik deimeler, manevi kltr zerinde iz brakabilmektedir. Ancak,bunu belirtmek demek teknolojinin insandan ve kltrden tamamen ayr bamsz bir deikenolduunu sylemek demek deildir.

Sosyal Yap Kltrel Yap

Kltrel yap, toplumdaki deer hkmlerini, yerlemi normlar, rf ve adetleri; yanigenel olarak, toplum hayatnn nasl olmas gerektii zerinde durulur. Buna karlk sosyal yapiin toplumdaki sosyal gruplarn karlkl ilikilerinin kurumsallatrld ve sosyal ilikiler ile

sosyal tekilatlar kapsayan bir yap olduunu belirtir. Yani toplum hayatnn nasl olduunuortaya kartmaya alr1. Bu gibi konular bir sonraki blmde ele alacamz iin zerindedurmuyoruz.

Kltrel yap toplumun rf ve adetleri, gelenek ve grenekleri, dini, lisan, destanlar,masallar, ataszleri, zihniyeti, duygular ve folkloru olarak karmza kmaktadr. Bu deerler

gelenekler halinde, kltr kalplarnn iinde ve ou zaman bu kalplardan ayrlmaz bir ekilde gnmze kadar gelmilerdir. Bu alkanlklarn kkleri eski alara kadar uzanan inankalntlardr. Bunlar bazen somut, bazen de soyut kltrel deerler olarak karmza kar. Halkilim desenleri, oya, ebru gibi maddi deerler, somut kltr unsurlaryken; kyn yallarnnherhangi bir karar iin toplandklarnda kadar almadan toplanty bitirmemesi gelenei

soyut kltre rnek gsterilebilir.

naat mhendisleri herhangi bir binann yapsndan sz ettikleri zaman, birka eyianlatrlar; ilk nce yapy oluturan ta, tulay, betonu gibi malzemeyi, sonra bu malzemeyi birdzen iinde bir arada tutan plan ve son olarak da bir btn olarak binann genel grnm

dnrler. Sosyologlar ise, toplum yapsndan sz ettiklerinde; nce toplumu oluturan eleri, sonra bu eleri bir arada tutan karlkl sosyal ilikileri ve en son eler aras bileimbiiminin sonularn anlatmak isterler. Buradan da anlalyor ki sosyal yap iinde uyum vedzen sz konusu olmaktadr. nk, sosyal yap yapy oluturan elerin toplamndan

farkldr. Nasl tan, tulann, kumun, demirin ve imentonun rasgele bir araya getirilmesiherhangi bir binay meydana getirmiyorsa; toplum iinde bireylerin, rollerin, statlerin,

gruplarn ve kurumlarn da rasgele bir araya getirilmesi sosyal yap iin yeterli deildir. Aksinesosyal yap, bireylerin, gruplarn, kurumlarn dzenlenmi toplumsal veya sosyal ilikilerininbir btndr te sosyolojinin ilgi alan iinde olan salk sorunlarnn zmlenmesi de her

eyden nce sosyal yapy iyi anlamak, fonksiyonlarn ve ileyilerini iyi bilmeye baldr.

O halde diyebiliriz ki, toplumlarn zamanla deiebilen kendine zg bir sosyal yaps

vardr. Bu yapy ortaya koyabilmek iin toplumlar, ikili ve oulcu zelliklerine gresnflandrlrlar. Bu ekilde yaplan snflandrmalara, genellikle byk ikilik (great dichotomy)olarak adlandrlr. Byle bir tasnif; Durkheimde, organik ve mekanik, D. Lernerde, gelenekselve modern, MacIverda, cemiyet ve cemaat, R. Redfieldde, halk ve ehirli, H. Becherde, dini velaik ekilde kendisini gsterebilir.

Sosyal Deime

1


13/38

13

XX. yzyln ikinci yarsndan itibaren toplumlar, teknolojinin hzla gelimesi,kresellemenin kltrel ilikiler zerinde yaratt etkiler, doal evrenin farkllamas, salkve biyolojik alanlarda yaplan gelimeler sonucu; sosyal, kltrel, politik ve ekonomik alandahzl bir gelime ve deime sreci yaamaktadr. Hatta bu dnmleri, ayn kltr paylaantoplumlarn iinde bile ayn anda grmek mmkndr.

Sosyal deime, toplumun dnya gr ve hayat tarzndan meydana gelen farkllamayve bunlarn cemiyet yapsndaki etkisini iine alr. Zaman ierisinde bir toplumda gzlenebilenve toplumun sosyal tekilatnn yaps veya fonksiyonlarn geici olarak deil de srekli ve kklbir ekilde etkileyen ve toplumun tarihinin akn deitiren deiiklik olarak tanmlanr.

Esasen sosyal deime geni boyutludur ve ncelikle iki tipe gre gerekleir:

a) Serbest (kendiliinden) sosyal deime,b) Planl ve iradi sosyal deime,

Her iki tipte de sosyal deime; bakalama, gelime, ilerleme, byme, gerileme, k,dalma, sosyal btnleme gibi bir ok mana ve hareketi kapsar. Sosyolojik olarak bir gelimeve deime hem llebilen hem de gzlenmesi olduka zor olan kltrel deerlerin birlikte ele

alnmas ile anlalabilmektedir. Sosyal bilimciler sosyo-kltrel deimenin sebebini aadakiartlara bal olarak aklamaktadrlar.

a) Yeni ihtiyalarn ortaya kmas,

b) Toplumun deimeye hazr olmas,

c) Bilgi birikiminin olumas,

d) Kltrde var olan baat deerlerin tipi ve kiilerin bunlara olan genel tutum vedonanm,

e) Sosyo-kltrel yapnn karmaklk derecesi,

Bu artlara uyan toplumlarda, deimenin daha sk olduu grlmektedir. Bu nedenle

sosyal deime, her eyden nce zamana baldr; sreklidir ve kolektiftir.Toplumsal ilikisini de daha iyi anlamak iin sosyal ve kltrel alan ilgilendiren baz

kuramlar ileri srlmtr. Biz bu kuramlar sayesinde, deien toplumsal olgular ve olaylarhakknda analiz yapma, veri toplama ve soru sorma imkn kazanrz. Bylece sosyal deimeolgusu, deienin ne olduu, deimenin nasl gerekletii, deimenin ritmi, deimeyiaklayan faktrler ve deimenin aktrleri ortaya km olur.

Son yllarda, toplumsal gelime ve deime gereklerinin ekonomik-teknolojik merkezlibak alar ile deerlendirilmesi egemen olan bir eilimdir. Toplumsal yaamn btnlnbir anlamda yadsyan bu yaklam biimi gelime ve deimeyi ekonomik kalknma ve teknolojiile ilikiye indirgeyen anlayn ifadesidir.

Oysa ekonomi ve teknoloji, aralarnda etkileimin sz konusu olduu eitim, siyaset,

hukuk, ahlak, ynetim, bilim, sanat, felsefe, din vb. gibi, toplumsal ilikilerin gerekletiitoplumsal yapnn birer paralardr.

Dolaysyla, bu unsurlarn hepsinin deime ve gelime elime ve deime kavramlarbtn bu alanlardaki gelime ve deimeyi iermek durumundadr. Genelde, sanat, edebiyat,

yayn, spor, elenme gibi etkinlikleri kapsad kabul edilen kltrel yaam, toplumsal deimeve kalknmann en canl ve insani yann oluturmaktadr.

Ancak sosyal deimeyi aklarken baz kavram ve olgular he daim tartma konusu olmuve ihtilaf yaratmlardr. Bunlar arasnda kltrel deer, sosyal normlar, kreselleme, zihniyet,


14/38

14

saylabilir. Ayrca spor karlamalarnda var olan moral ve ahlaki deerler ile toplumsal etikkkenlerin balants ya da ahlaki olarak iyi ve doru olan tanmlamann gl nedeniyle etik

standartlar konusundaki tartmalar da zerinde tek bir uzlamann olmad konularaeklenebilir. Fransa bisiklet turunda pedal eviren tek bir Trk sporcusu olmamas gibi lkemizeait arpc bir spor realitesinin dahi aklanmasnda bir yandan medya sulu bulunabilirken,dier yandan bunun altnda yatan deien sosyal koullar ya da kltrel alg biimlerinindnmesi olabileceini de dile getirmek spor ve toplumsal boyutlar tartmalarna yeni altbalklar ekleyecektir.

Deimenin nedenleri; teknolojik ilerlemelerin etkisi, medyann etkisi, kadn hareketlerininetkisi, kresellemenin etkisi, salk anlaynda deimedir

Sosyal ve kltrel alan ilgilendiren baz kuramlar ileri srlmtr. Bu kuramlar sayesinde sosyal bilimciler, deien toplumsal olgular ve olaylar hakknda daha iyi analiz yapma, veri toplama ve soru sorma imkan kazanmaktadrlar. nk sosyolojide kuramlar,kavramlar arasndaki ilikileri belli varsaymlar erevesinde veya snrlar belli olacak biimdetartmay ilke edinirler. Netice olarak bu kuramlar, sosyal deimelerle beraber sosyalolgularn geirdii deiiklikleri anlamak bakmndan da nem tamaktadr. Ayrca bu

olgularn sosyal deime zerindeki karlkl etkileri de aklar. Spor ve sosyal deimeilikisini anlamak iin her eyden nce toplumsal deime modellerini bilmek gerekmektedir.

Sosyolojide deimeyi aklamak zere eitli modeller ileri srlmtr. Bu modeller vekuramlar erevesinde analizi yaplan sosyal deime kavram ile sporun sosyal yaamdaki

yerini aklamaya yaramaktr.

Kuramsal Modeller

Bu modellerden ilki, sosyal deimenin belirli safhalar iinde olutuunu ileri srenevrimci modeldir ve bu modelin dorusal kuram, sosyal deimeyi bir doru zerindehapsetmekte ve snrlandrmaya almaktadr. Bu modelin biraz daha gelitirilmi olan okludorusal teorisi, dorusaln eksik ynlerini tamamlamakta, tek bir doru zerinde cemiyetteki

sosyal deimelerin izlenmesini yetersiz saymaktadr. Bylece deimeyi birden fazla dorusaldaizlemek daha doru bir yaklam olacaktr. Evrimci modelin gelimi ekillerinden olan genelkuram da her cemiyetin mutlaka ayn safhalardan gemesi gerektiini, sosyal deimeninbenzer ekillerde ortaya kacan kabul etmemektedir.

A. Comteun hal kanunundaki merhaleleri, evrimci modele bir rnektir. Onun temsilettii toplumsal deime yaklam, Fransz devrimi ve sanayi devriminin yol atistikrarszlklar denetlemeyi arzulamaktadr. Bu amala toplumsal deimenin kurallarnkefederek topluma yn vermeyi istemektedir.

Sosyal deimeyi aklayan ikinci kuram Badatrc Kuramdr. Bu modele gre,cemiyetteki gelime ve deimeler srekli olarak devri bir sre ierisinde gereklemektedir.

Buna devri-dalgal (cyclical) model de denir. Sorokinin snrl deimeler kuram ile

Paretonun elitlerin dolam ve devri kuram byle bir deiimi aklayan kuramlardr.Elitlerin siyasi iktidarlar arasnda zamanla nasl dolatn anlatmaktadr

Avrupa da ki entelektel gelenekte kkleri olan bir kuramdr. Bu kuram kullanan sosyalbilimciler tarihi sreler ve spor arasndaki ilikiye vurgu yaparlar.

nc model yapsal-fonksiyonel model, sosyal yap ile fonksiyonlar arasndakiilikilerden hareket eder. Sosyal sistem, yapy oluturan elemanlar ve bunlarn fonksiyonlar

sayesinde ilemektedir. Spor bireysel ve toplumsal geliime olan faydalar bakmndan elealnmaldr. Spor toplumsal btnlemeye olan katklaryla inceleme konusu yaplabilir. Spor


15/38

15

profesyonel yaam ve eitim gibi hayatn dier alanlarnda elde edilecek baarlar destekler.Toplumun salk ve genel iyilik halinin artrlmasnda sporun nmli bir rol vardr.

Bu model, topluma ileyen bir btn olarak bakmas, deimeyi fonksiyonel olarak yapyoluturan unsurlardaki gerekli farkllamada ve yenilemede grmesi ile ne kar.

Bu modelin; bireysel, bireyleraras, toplumsal ve yapsal olan ekilleri de bulunmaktadr.(s.9) ilk ilev gryor ve drdncs ise bunlarn hepsini birletiren bir grev yapyor.

Bu kuramn temsilcileri Comte, Herbert Spencer ve Durkheim, Malinowski ve Radcliffe-Brown, Parsons ve Mertondur.

Sosyal deimeyi aklayan drdnc model atma modelidir. Bu model, toplumubirbiriyle atan unsurlardan meydana gelmi olarak kabul etmekte, ancak bu unsurlar birbtnn kapsamnda dnmektedir. Dolaysyla bu model, dier modeli tamamlamakta ve

sosyal deimeye daha net bir nitelik kazandrmaktadr.

atmac kuram daha ok Karl Marxn fikirleri dorultusunda gelimitir. Rex,Dahrendorf ve daha sonra Lenski bu modelin en bilinen temsilcilerindendir.

Marx, sosyal hayatn para, zenginlik ve ekonomik gler etrafnda ekillendii iddia eder.

Rex, snf olgusunun temeli olarak ekonomik karlarn yaplanmas zerinden durmu; Dahrendorf, atma ve maddi karlar, toplumu oluturan eitli organizasyonlarn ierdiiotorite ilikileri erevesinde aklamaya girimi, Lenski ise atma kuram ile fonksiyonelzmlemenin basite birletirilmesinden ok bir sentezi olma iddiasn tayan bir kuram

gelitirmitir Kapitalist sistemin kendiliinden yklacan syleyen Schumpeter ise ynetici snf sermaye sahiplerinin mallarn kontrolleri altna alacaklar ve bu ihtilalsiz ve kansz birekilde olacaktr.

atmac kuramclarn spor ve spor karlamalarna yaklam yukarda yazlanlardankolayca tahmin edilebilecei gibi sporun belli bal biimlerinin insanlarn para ve ekonomikkarlarn desteklediini iddiasna dayanr.

Beinci kuram feminist kuramdr. Buna gre, spor ve sporla balantl konulara sporcinsiyet ayrmcl yaplan bir alandr varsaym temelinde baklmaldr. Feminist kuramnteorisyenleri iktisattan siyasete ve aile yaamna kadar tm toplumsal konularda erkei kadnastn klan geleneksel g ayrmlar ve toplumsal cinsiyet dinamiklerini aratrr. Feministkurama gre spor erkeklerin zelliklerini (masklenlik) kutlamak ve organize etmek iinanlamlar ykledikleri alanlardan biridir.

Bu kuramlarn her biri bazen tek balarna yada bazen birlikte oluturulan karmakompozisyonlar ile spor olgusunu daha iyi analiz etmek bakmlardan nemli bir deer ifadeetmektedirler. zellikle de gnmz toplumlarnda tank olunan hzl deimenin spora olan

yansmalar gz nne alndnda spor ve toplumsal boyutlarndaki bakalamay anlamak iinsosyal bilimlerin rehberliine duyulan ihtiya giderek artmaktadr.

Sporda dier sosyal olaylar gibi eitizlik iktidar ilkileri, otorite ve bask arac balamndadeerlendirilir. rnein Messnerin bir makalesinde alt snf mensuplrnn sporu gettodan karac olarak grdklerine vurgu yaplrken ayn zamanda atmac teorisyenler spocularkapitalimsin her eyi ticarileiren yapsndan dolay birer para kazanma arac olarak grrler.atmac kuramn daha iyi anlalmas iin Marksist anlayn spor ve spor solsuna naslbaktna ksaca gz atmak yeterli olacaktr.

Netice itibariyle feministler, sporu, modern toplumlarda erkek egemen kltrnn veiktidarnn maddiletirdii bir faaliyet alan olarak grrler. Kltrel sembollerin ve deerlerin

yeniden retildii ve dntrld bu alan, gemite olduu gibi bugn de erkek kltrnn


16/38

16

damgasn tamaktadr.

O halde kadnlar asndan yaplmas gereken, dier toplumsal alanlara olduu gibi sporalanlarnda da erkeklerle mcadele etmenin zeminini tamaktadr.

Ekonomi ile ktisat Sosyolojisinin Genel lkeleri

ktisatlarn srekli ekonomi yapan insanla urap durarak uramalar; buna karlktoplumsal bir varlk olan, kendini sosyal ilikileri iinde gelitiren ve bunun iin topluma ihtiyacolan insann zelliklerini yok saymalar, ve dolaysyla, bu insann ihtiyalarna cevap verentoplumsal dzenlemeler zerine dnmeyi reddetmeleri, belki de zaten ayn konular zerindealan, sosyoloji ve iktisat disiplinlerini birbirine yaklatrarak, iktisat sosyolojisi disiplininin

gelimesini salamtr. nk (Halbuki), ekonomi ok yzl ve ayn zamanda ekonomiksosyolojiye uygun olan analizleri ve fikirleri de tamaktadr. te biz de bu makalede; ncelikle pr iktisat ile iktisat sosyolojisi arasndaki fark ele alp, ekonomik faaliyet alan iinde, biriktisatnn ayn zamanda sosyolojiyi dikkate almas gerektii zerinde duracaz.

ktisat biliminin btn yntemleri kullanabileceini ileri sren Alfred Marshall, iktisadn;

insan gerek hayatta yaadklar ve davrandklar biimiyle incelemesi gerektiini savunuyordu.nk, iktisadn i hayatn etkileyen en nemli saik olan maddi kar saikiyle ilgilendiini

sylyordu. Ona gre maddi saikle hareket eden insann amacnn parayla ifade edilebilmesi,iktisad dier sosyal bilim dallarndan daha kesin zmlere ulaabilen bir bilim dal haline

getirmektedir.

zellikle pozitif iktisatlar klasik ve neo-klasik iktisadn hakim kurallarn uygulayaneemen ekonomi veya pr iktisat (mainstream) bak as, olan belirli ller koyarak inceler.

ktisat d etkenlere yer vermemek suretiyle de iktisat bilimini dier sosyal bilimlerden ayr bir yerde tutar. nsana, yalnz iktisadi insan veya insann davranlarna iktisadi insan davran(homo economicus) olarak baklr. Siyasi, tarihi, sosyal ve kltrel deikenleri iktisat dbrakarak; evrensel nitelikli mono ekonomi kurallar hakimdir. ktisatta hipotez ve teoriler ancak

iktisadi deikenlere bal olarak kabul veya reddedilirler. Rasyonel iktisadi insan nermesibaarsz olduunda baarszlk iktisadi olmayan faktrlere yklenmektedir. Pozitif iktisatlarolarak da nitelendirilen iktisattaki bu gre gre; iktisadi insan davranlar nceden tahminedilir ve rasyoneldir. Yani aklc insandr. ktisadi insan bo yere para harcamayarakihtiyalarndan fazlasn tasarrufa ayrr. Biriktirdii sermayeyi hemen yatrma dntrr.

Pozitif iktisatlar, deer yarglarnn snanamayacan dndklerinden pozitif nermelerikullanarak, uygulanan yntemi ortaya koymaya alrlar. ktisad saysal ifadelerlekesinletirmeye alrlar, tmdengelimcidirler.

Dier yandan pr iktisatlar eitli varsaymlara dayanan nermeler yapmaktadrlar.Varsayalm ki mallar homojendir veya tketicilerin btn fiyatlardan haberdar olduklarnvarsayalm gibi nermeler eklinde ileri srlmektedir. Byle snrl sayda varsaymla

almak, alnan kararlarn sonularnn test edilmesi, soyutlamalar yapmak, modelleroluturmak, hesaplamalarda kesinlik salamak ve tpk bir fiziki gibi lp bimek iktisatnn -beklentilere cevap vermek iin- vazgeemeyecei bir alma biimi haline gelmitir: nkonlara gre iktisat bilimi, bilimsel olma yolundaki abasn temel ald deikenlerden birksmn soyutlayarak -analiz d brakarak- elde etmitir. Serge C. Kolmun deyii ile, her eyeramen iktisat matematik sayesinde byk bir aama kaydetmitir. Varsaymlarn bir anlamdabyle yoksullamas, sayesinde iktisatn dier sosyal bilimlere gre daha kesin sonular eldeetmesini salamtr. Varsaymlarn gerei yanstmad, hatta gerekliin bir ksmnn modeldnda brakld, varsaymlarn niteliinden ok modelin i uyumundaki mkemmelliin n

plana getii tezi dorudur. nk iktisattan, iktisadi olgularn tasviri kadar (descriptive) yol


17/38

17

gsterici, politika nerici yani (prescriptive) olmas beklenilmektedir. Buna bal olarak kabuledilen varsaymlardan beklenen problemin sadece matematiksel boyuta indirgenmesidir. Buradamodelin sadece i tutarll ile yetinilmektedir. Bu da kullanlan sofistike matematikseltekniklerle salanmaktadr.

zellikle Walrasla beraber iktisat, doa bilimlerinden etkilenmi ve zellikle, matematii

kullanarak ciddi bir aama kaydetmitir. Hatta kendisinden beklenen mdahale veya yol gstericilii, kurduu matematiksel modellerle salam; lmlerinde gerekli olan kesinlii,kantitatif sonularn test edilebilir olmas ile elde etmitir. Toplumdan kopuk bireylerin tketimve retim niyetlerini zerk bir ekilde fiyat sistemi yolu ile nasl koordine edebilecekleri

sorusuna indirgemitir.

Ancak bu durumda iktisat, sosyal bilimlerden gittike uzaklaarak doa bilimlerinebenzemi oldu. Hatta eitimde tarihsel perspektif yokluu, neoklasik teorinin egemenliini

perinlemesini salamtr. Walras ve genel denge teorisinden beri iktisat, sadece bir modelin snrlar iine giren olgularn dikkate alnmas, ister istemez ispatlanamayan olgularn analizdnda tutulmas sonucunu getirecektir. Halbuki, tarihsel bir perspektifin dnda rasyonalitebo bir kavram haline gelir. Arrowun da dedii gibi tm zmlemeyi rasyonaliteye olduu gibi

irrasyonaliteye dahi dayandrmak mmkndr. Friedmann 1953 ylnda yaynlanan Pozitif ktisadn Yntemi (Methodology of

Positive Economics) adl makalesinde belirttii gibi ekonomik rasyonellik kavram nemli sonular vermitir. Friedman insanlarn kendi bilgileriyle nasl daha rasyoneldavranabilecekleriyle pek ilgilenmez. Aksine, insanlar rasyonel olmasalar bile, davranlarnn

sanki yle olacakm gibi veya ileyen piyasa ekonomisindeki artlarn onlar yle davranmayazorlayacan, iktisadi faaliyetlerde insann, piyasa mekanizmasna ayak uydurmas gerektiinivurgulamaktadr.

Anlalaca gibi, Friedman, insan davranlarnn ahlaki, felsefi ve insana uygun ynniktisat dnda tutmaktadr. Ancak yine de Friedman, kurallar en ayrntl ekilde formle ederekolgular geniletirken, piyasa kurallarn uygulamada yarg paynn ortadan kaldrlamayacan

belirtir. nk olaylarn kendine zg en kk detayna kadar formllendirilebilmesi zorolduu gibi bu ayrntlarn modele dahil edilip edilmeyeceine karar verilmesinin ancakdeneyimle kazanabileceini belirtir.

Grld gibi pr iktisat, dier deikenlerle uramadndan temiz model (cleanmodels)i yntem olarak kullanmaktadr. Ancak soyut bir dnyada geerli olabilecek bunermeler, insann yer ald somut bir dnyada rasyonel davranan insana ve ona etki eden

sosyal olaylara nasl indirgenecektir. Byle bir yaklam Richard Swedberge gre; sosyal problemler ekonomik boyutu yokmu gibi ve ekonomik problemlerin de sosyal boyutu yokmu gibi analiz edilecektir. ktisadi bir olayn analizinde, sosyoloji kullanlmadan, ok saydakarmak olayn snanmas olduka zordur.

Ekonomi ve sosyoloji arasndaki temel farkllk, daha sonra konulara yaklamlarndan

kaynaklanmaktadr. Ekonomik sosyoloji aktrn bir grubun ve toplumun bir paras olduunu vedier aktrlerden etkilendiini savunurken, pr ekonomi aktrn dier aktrlerdenetkilenmediini (yntemsel bireycilik) ileri srer

Ekonomik sistem ve ekonomi iinde mantki-rasyonel davranlar yaygndr; bylecedenge, zevkler ve engeller, fayda veya talep ve ktlk veya arz arasndaki iliki tarafndanbelirlenir.

ktisattaki bu yapya ramen (hatta Paretonun da syledii gibi) sosyal sistem ok dahakarmaktr. Yalnzca rasyonel hareketleri deil, ayn zamanda rasyonel olmayanlar da kapsar.


18/38

18

Piyasa kurallarnn ileyiinde aktrlerin davranlar, rasyonel olan ve olmayanlarla birlikte,toplumsal deerlerin iine sinmi gibidir.

Bu anlay destekleyen iktisat sosyolojisinde nemli bir yer edinmi olan MarkGranovetter de yeni bir neriyle ortaya kt: Karl Polanyinin ikinlik (gmllk) hakkndaki

fikirleri ile a (network) analizi buna benzer ekilde birletirilebilirdi. Ekonomik sosyolojiningrevi, sadece ekonomik faaliyetlerin alar yoluyla yaplandrlmas tezini takip ederek; gzlegrlr biimde varolan daha karmak alarn rnekleri zeride almaktr. Yani ksa ve direkmaksimizasyon rneklerini takip etmez. Mantk d davranlardan da etkilendii iin btnbunlar hesaba katlmaldr. Pr ekonomi; btn sosyal fenomenleri (sosyal kurumlar, siyaset,hukuk, aile, ahlaki deerler, din, yanl anlama, ak, nefret, grenek, alkanlk ve alicenaplk)mekanik bir aklayc olarak maksimum fayda prensibi altnda snflandrr.

Hirschmann tutkularn, atmalarn yani rasyonel olmayan (nonrasyonel) unsurlarninsan davranlar zerindeki belirleyici niteliklerini ortaya koymu, hatta piyasann yetersizkald durumlarda kiisel kar gerektiinde ikame etmek iin normlara ve etik deerlerebavurulmasn nermitir. O halde, insan davranlarnn temelinde bulunan; tutku, haz veatmalar gibi etkilerin varln grmezden gelmek mmkn deildir. Polanyi de insan, piyasailikileri iinde ele alyor ve ekonomiyi bu ilikilerden oluan bir alan olarak kabul ediyor.

te bu sebeple iktisat sosyolojisi, ekonomik hayat iinde yerlemi olan sosyal zellikler; sosyal tabakalama, iblm, mlkiyet, retim, tketim, kymet hkm gibi sosyal normlarzerinde odaklanrken, ekonomiyi toplumun ayrlmaz bir paras olarak grr ve toplumu daimatemel referans olarak alr. Buna karlk ounlukla pr ekonomi analizlerinde, sosyolojik

perspektifin dikkate alnmad grlmekte; sanki insanlar robotmu gibi, amaz bir biimdetek bir amaca ulamak iin kullanlmas gereken aralar tutarl bir biimde seip kullananhomo economicustan daha gerek ve daha anlaml bir seim zgrlne sahip bir bireyden szedilmektedir. Hatta gerek insanla yzyze gelmekten kap durmaktadrlar.

Oysa ki; toplumsal srecin kendi tarihsel gelimesi iinde ortaya kan normlar toplum yapsnn kendi i dinamiinin oluturmakta, hatta tarihsel dnemlere gre, zaman ve mekanbakmndan farkllklar gstermektedir. Sosyo-kltrel srecin tarihsel gelimesinde ortayakan sosyoloji, psikoloji ve deer yarglar gibi konular iktisat teorilerinden,

soyutlanamamaktadr.Toplumlarn ekonomik yaplarnn, saf iktisat teorileriyle ortak kavramlar olsa da, pekok tarihsel tipleri olmas dolaysyla ayr bir teorileri olduu grlmektedir. Bu iktisatlararasnda Almanyada tarihi okul (W. Rosher, Werner Sombart, Max Weber, A. Spiethoff),

A.B.D.de kurumsal iktisatlar (Thorstein Veblen, Wesley Clair Mitchell, John KennethGalbraith ) ile bir ksm neo-klasik iktisatlar (Carl Menger, Ludwig von Misses) saylabilir.

Sombart, evrensel iktisat kanunlarnn bulunabileceini reddeder. Modern Kapitalizmadl eserinde sosyal hayatla iktisadi hayatn nasl birlikte yrdn ve gelitiini; Yahudileriniktisadi hayat zerinde oynadklar rol ortaya koyar. Weber ise priten zihniyetin ve davrankalplarnn iktisadi sistemlerden daha nce doduunu ve iktisadi unsurlar etkilediini ileri

srerek, kapitalizm srecinin balamasn protestanln yaratc rolne balamtr. Protestan

ruhunun ve zihniyetinin iktisadi hayat zerinde; tutumluluk ferdiyetilik, ok almann kutsalolduu inanc, faizin serbest olmas anlay, alma ahlak, tasarruf anlay gelitirmesi;ksaca kapitalizm ruhu, bir dinsel anlaynn; yeni fikirler ve zihniyetler dnyasn ortayakartmtr. Dier yandan Schumpeter de iktisadn tarihsel devamllktan kopuk olamayaca,tarihsel boyutta oluan iktisadi olgularn tarihsel deneyimin dnda anlalamayacann bir

gerek olduunu belirtir.

nsan davranlarn belirleyen iktisat ve iktisat d unsurlarn, tarihsel sre ve tarihi gerekler nda incelenmesi gerektiini savunanlarn dnda, kurumsal (institutionalist)iktisatlar da insann ekonomik konulardaki davranlarn evre etkisiyle ve sosyal bnye


19/38

19

eilimleriyle aklamaya almaktadrlar. Homo-economicus zihniyetinin ve iktisadi hesabn bireyve firma faaliyetlerine yn verdiini kabul etmemektedirler. Onlar sistemli teoriler kurmaktan

yana deillerdir. Bunun yerine gelenekler, davranlar ve iktisadi kurumlarn incelenmesininerirler. Amalar iktisadi olaylarn arkasndaki toplumsal glerin ortaya konmasdr.

Kurumsalc Okula gre; teoriler evrensel geerlilie sahip deildir. rnein esneklik

katsays zamanla deitii gibi lkeden lkeye kltrden kltre de deiebilir. Kurumsalciktisat, olgular sadece iktisadi adan deil, sosyolojik ve antropolojik btnlk iinde deinceler. nk bu okul sosyal bilimlerin deer yarglarndan bamsz olmalarn imkansz

grmektedir. Btn bunlardan yola karak, kurumsal okulun grlerini, kaynan insandanalarak, soyutlama yapmadan olaylarn srekli gzleyerek ve bunlarn teoriyle beraberdeiebileceini kabul ettii eklinde zetleyebiliriz.

Buna bal olarak Veblen, bireysel davran gds olarak kiisel karlarnvarsaylmasna kar karak, iktisat teorisinin insan zevk-zahmet hesab yapan yaratklarolarak saymasnn gereklerle ilikisinin olmadna inanr.

Avusturya okulu ve bu okulun kurucusu Misses Human Action: A Treatise on Economicsadl eserinde rasyonel insan davranlarn bir teori halinde aklamtr. Bu teoride varsaymlar

bireylerin amal davranlarna baldr. Missese gre, iktisat dinamik yapya sahip bir bilimdal olduu iin llmesi zordur. nk insan faaliyetlerinde benzerlik yoktur. ktisat; mal vehizmetlerin deil, yaayan insan faaliyetlerinin sonucunda ortaya kan bir bilimdir.

Faaliyetlerin parasal hesaplama temelleri zerinde yaplmas gibi, bu iki karakteristikten dolay,sosyal olaylarn ampirik yntemlerle kantlanmas zordur. Yani ekonomi teorilerinin doruluuveya yanll sadece tecrbeyle sonulandrlamaz.

Bu okulun dier bir yesi Mengere gre ise; iktisat, karmak ve ok sebepli olaylarlailgilenir. Tmdengelimci ve matematie kar eletiricidir. Homo-economicus yaklambenimsemesine ramen fayda maksimizasyonu, deimez zevkler, azalan marjinal fayda,mallarn homojen ve blnebilir olduu konusunda pheye sahiptir.

Yani neo-klasik iktisatlarn iddia ettikleri gibi firmalar, tketiciler ve mallar homojen

deildir. Mallarn kalitesi farkl olabilir. Ayrca tketicilerin bu rnlere kar zevk ve tercihlerifarkl olduu gibi, tketicilerin yeni rnler hakkndaki bilgileri de deiiktir.

Neo-klasik iktisat, bu ilevi yerine getirebilmek iin matematiksel ynteme byk arlkvermitir. Dier bilimlerden kendisini ayrm ve rasyonel tercihlerden baka bir eyleilgilenmez olmu; iine kapanp realiteden kopmutur

Bu gr dorulayan J.M.Keynes, gereinden fazla matematik speklasyondan bakabir ey deildir diyerek iktisatlarn matematiksel sembollerin dnyasnda iine kapanarak

gerek dnyann kompleks ve birbirini karlkl etkileyen ok deikenli yapsn gzdenkarabileceklerini belirtmitir.

Sonu olarak, neoklasik teorinin de sosyal gereklii tm boyutlar ile kavrad ileri

srlemez. Homo-economicusun ise insan ne kadar yanstt tartlabilir.Varsaymlar aslnda tmyle gerekten kopukturlar; ya tam rekabet durumunu

ngrmektedirler veya temsili ajanlarn varlndan hareket etmektedirler. Halbuki iktisatlarnbir ksm ve genellikle neoklasik iktisatlar; modeller snanabilirse, bilimsel olma koullarndanbirini yerine getirmi olacaklarn ya unutuyorlar, ya da grmezden geliyorlar. Modellerdekullanlan hipotezler ise basite indirgenmi olabilir, fakat tarihi ve sosyal geree aykrolamazlar.

Maurice Allaisin 1968de tespiti yledir: ktisat bilimi son derece kompleks olangerekliin yalnzca bir ynn tahlil edebilmektedir. Derinliine bir tarihsel, sosyoloji birikimi


20/38

20

olmadan bunun baarlmas mmkn deildir. Felsefeci Olivier Mongin de egemen iktisadidncenin temel postlasnn piyasay toplumun mkemmel bir rgtlenme biimi olarak kabulettiine dikkat ekip, ancak diye ekliyor, egemen teori ada toplumu tm ynleri ile tahliledip anlamakta zorluk ekince kendini belli varsaymlarn ve soyutlamalarn snrlar iindeoluturduu hayali bir dnyann iine zincirlemitir, bylece ii kolaylam ama realite ile ilgisikalmamtr. Gerekten de insan davranlar ve zellikle de toplumun ekonomik eilimlerinin

yasalar, tarihsel, sosyolojik, psikolojik, siyasal, kltrel boyutlar ihmal edilerek belirlenemez.

Keynesde de iktisat yntemini kapitalist sistemin tarihsel geliimi iinde ele alr. Ona gre iktisat ahlak bilimidir, tabii bilim deildir. Keynesle birlikte laissez faire teorisikaldrlarak, iktisadi ahlaka yeniden nem verilmeye balanmtr. Keynesin sezgi; gd,beklentiler, belirsizlikler, i gzlem, ikna anlay gibi konularla ilgilenmesi, iktisat bilimini

yntem konusunda sosyolojiye yaklatrmaktadr. te bu adan bakld zaman, Keynes deiktisat biliminin sosyal, psikolojik ve politik faktrlerden soyutlanmasn eletirmektedir. Ancakkendisi de arpan, para talebi, tketim fonksiyonu, azalan gelirler kanunu, marjinal tketimeiliminin 1den kk olmas gibi grleriyle ampirik aratrmaya uygun pozitivizme

yaklamaktadr.

Klasik sosyologlarn bazlar, pr ekonominin apolitik, ahlaki deerlendirme ileri srmeyen ve fazlasyla bireyci bir teori olduunu ileri srerler. Ekonominin yardmcs olarak

sosyolojinin stats, eer sadece ekonomik prensip srekli bir deiken olarak ele alnsayddoru olabilirdi. Bu ele al, yukarda da belirtildii gibi, toplumun sadece ekonomi olduu vebtn insan davranlarn fayda maksimizasyonuna ynelttii fikrine dayanr.

Nitekim ekonomistlere gre; baz grup veya kiilerin ekonomik davranlar dierlerine gre daha rasyonel olabilir. Ancak bu bir varsaymdr. Salt ekonomik anlayta, bireyin;rasyonel tercih yapmas, onlarn her konuda tam bir bilgiye sahip olacaklar fikrindenkaynaklanr. ktisat sosyolojisinde ise ekonomik davranlar daha farkl ekillerde ele alnr. Bu

sebeple ekonomik sosyolojide rasyonalite bir deikendir ve bir fenomen olarak aklanmayaallr.

Samuelsona gre; ekonomi rasyonel ile ilgilidir, irrasyoneli sosyolojiye braklr. Ona gre Bir ok ekonomist rasyonel ve irrasyonel davranlarn temeline dayanarak ekonomiyi sosyolojiden ayrd. Hirsch, Michaels ve Friedmana gre; sosyologlar, rasyonel davranolasln inkar etmemelidirler yada bu tr almalar engellememelidirler. Fakat

sosyologlarn karlatrma avantaj kltre kar aklk, deerlerle ilgilenme ve sosyal yap-basit bir rasyonel davran teorisi ile deitirilmemesi gerektiini de eklerler.

Aslnda sosyologlarn gr daha geni bir alan kapsar. Gerek yaamda karlalandurumlarda, zlen problem hemen hemen hibir zaman bir maksimizasyon problemi deildir.Simona gre gerek durumlar belirleyen temel zelliklerden biri bilgi eksikliidir. Oysa

standart mikro iktisat, Simonn deyiiyle snrsz rasyonalite (unbounded rationality) varsaymtemelinde zmlemelerini eksiksiz bilgi sahibi olma durumuna gre ynlendirir. Simon, snrsz

rasyonalite kuramlarnn gereki olmadklarn, gerek yaamdaki karar srelerinin snrlrasyonalite (bounded rationality) temelinde incelenmeleri gerektiini gstermeye alyor.Snrl rasyonalite kuramlar, karar veren bireyin ne sahip olduu bilginin ne de ulaabileceibilginin tamamn toplayp bir araya getirme ve bu bilgiyi ileyerek (process) kullanlr duruma

getirme yeteneinin snrsz olmad gereinden yola karlar. Bu kuramlarda, bireyin ouzaman en iyi seimi yapabilecek durumda olmad, zaten en iyi seimi yapmak iin belirgin biramac da olmad ne srlr.

Rasyonel tercih modelinde bireylerin yaptklar farz edilen bilgi toplamak, tam olarakhesap yapmak, herkesin sahip olduundan daha fazla enerji ve zaman tketir. Tam bilgilenmeye


21/38

21

alan biri, hi dokunulmam yzlerce nemli olay brakarak, her hafta iin ancak bir avudolusu rasyonel seim yapabilirdi. nk zihinsel kapasite de tpk dierleri gibi kt birkaynaktr. te zihnimizdeki bu kstlamalar yznden, ounlukla bireyler rutin kararlar alrkenalkanlklara ve gz karar, yaklak hesaplamalarla hareket ederler. Teoriye gre alkanlklarve gz karar kurallar (rules of thumb), elbette ki rasyonel olmayandr: Her spesifik olay iinmaliyet ve fayda ne olursa olsun, onlar (rasyonalistler) sabit cevab vereceklerdir. Bireylerinverdii bu kararlarn bir ou btn bu tam bilgilendirmeyle, rasyonel ajann verecei kararlara

gre daha az rasyoneldir. Fakat bu durumda bireylerin baka bir alternatifleri de yoktur. Sahipolunan kt zihni kaynaklarla, alkanlklara ve rasyonel olmayan kurallara gvenmek tamamenrasyoneldir. Bu kurallar bireylere kendi kltrleri ve organizasyonlar yoluyla salanr veyanceki tecrbelerinin bir rndr.

Ayrca bu kural vastasyla ayrntl olarak yaplan hesaplamalarn maliyetlerindentasarruf edilmektedir. Kuraln rasyonaliteyi artrp artrmad ise phelidir. Seimlerinncelikle akldaki belirli bir ama dorultusunda mi? yoksa, alkanlklara gre mi

yapldndan emin olmak mmkn deildir. Pek ok kii, belki dier marketler daha dkfiyatlarla sat yapsalar bile, ayn sper marketten al-veri yapar. Hatta bu kurallar dini veyadier baka normlardan tamamyla de ayrlmazlar. Grld gibi gz karar kural aktrlerin

tercihlerini kolaylatrmak, hazr rehberler karmak iin kulland informel bir kuraldr.Dier yandan toplumda baz genelletirilmi davran (ahlak) kurallar vardr ki, bireylernerede olurlarsa olsunlar rasyonaliteyi dnmeden onu yerine getirirler. Mesela bir lokantadabahi brakmak. Bu olayda (garson-mteri) birbirlerini daha nce tanmyorlar, muhtemelenbyle bir ilikileri tekrar olmayacak, bu olayn gelecekte bu aktiviteyi gerekletireceklereulamas zordur. yleyse buradaki olay rasyonel iktisat kurallaryla aklanamaz. Burada

yaplan bu ilem ancak genelletirilmi ahlak tarafndan aklanabileceidir. Bizim lkemizde dezellikle krsal kesimde Tanr Misafiri kanlay da benzer ekilde aklanabilir.

Nitekim Weber, ekonomik sosyolojisinin hangi sosyal durumlarda formal rasyonaliteninmmkn olabileceini tayin etmek iin almtr. Weber, Economy and Society adl eserindeherhangi bir ekonomik olayn analizinde ilk nce rasyonel davran varsaym ile balamak

gerektiini belirtir. Weber ktlk durumu altnda klasik fayda maksimizasyonunu biimsel

rasyonalite (formal rationality) olarak nitelendirir ve sosyal sorumluluk veya kutsal deerler gibi dier prensiplerin rehberlii ile belirlenen zsel rasyonalite (substantive rationality)yeiaret eder.

Ekonomide ise ekonomik davrann rasyonel olaca varsaylr ve rasyonalite birvarsaymdr. Sosyoloji mmkn olan bir ok ekonomik davran biimini kapsar. Max Webere

gre ekonomik davran, rasyonel, geleneksel veya speklatif-rasyonel olmayan eklindeolabilir. Ekonomistlerin ise bir para alkanlklar ve gz karar dnda geleneksel ekonomikdavrana yer vermedikleri dikkate deerdir.

Ekonomistler rasyonel davran alan olarak da kt kaynaklarn etkin kullanm zerindedururlar.

ktisatta nemli olan piyasa kurallardr, toplum ise veri olarak kabul edilir. Bunun

sonucu, toplumdan soyutlanm, evrensel ve doal olarak tanmlanm insandavranlarndan yola karak ekonominin anlalabilecei inanc ortaya kyor. Yani moderniktisat dncesinin temelinde, insanlarn iinde yaadklar toplumu hangi amalar ve deerlererevesinde, nasl kurduklarna bakmadan, basit bir nedensellik ilikisi temelinde evrensel birekonomi kuramna ulalabilecei inanc yatmaktadr.

Bu teorik program, rasyonel tercih teorisi veya tm insan davranlarna ekonomik yaklam olarak adlandrlr ve burada ekonomik sosyolojiye hibir eilim yoktur. Aksinerasyonel tercih (seim) taraftarlar herkes iin rasyonalite, btn fertler iyi renim grm bir


22/38

22

ekonomist gibi davranr fikrine atfta bulunarak btn sosyal hayat ekonomik prensipleryoluyla aklamaya alrlar.

Sosyoloji ile ekonomi arasndaki en temel farkllklardan birisi de insan doas hakkndakivarsaymlardr. nl homo economicus sabit tercihlerle rasyonel, ben merkezli, fayda enoklatrcdr. Fakat tam tersine homo sociologicusu tanmlamak daha zordur. Tarihsel olarak

gelimi kurumlar, toplumlar ve kltr yazmlarna bal olan neredeyse tabula rasaya yakn sosyolojik insan modeli sabit tercihlerdense akkan ve deiebilir olan deerleri, tavrlar vedavranlar ele alr. Davranlar, sadece baz pr (kltrden bamsz) bireysel karhesaplamalar deil, kltrel belirli deerleri izler. Bylece davranlar tamamen faydacolmaktan daha anlaml olabilir.

Ekonomik davranlarda grup sorumluluunun ve grup ynl motiflerin nemi de iki alanarasnda fark vurgular. Nitekim Sen; nsanlarn ekonomik ilerinde hem bencil hem dedierkam olduklar kark motivasyonlarnn grld bir ok durum olduunu syler.Szgelimi; kar davrannn tesinde Japon endstri baarsnda grev, sorumluluk ve iyiniyetin nemli bir rol oynadna dair gl deliller vardr. Japon etosu olarak adlandrlan budurumu kar davrannn herhangi bir basitletirilmi resmine uydurmak mmkn deildir.akrabalk ilikileri ve cemaatlerden sendikalara ve ekonomik bask gruplarna kadar.

Ayn ekilde Michel Albertin gelitirdii ren modelinde de, toplu karlar bireyselkarlardan daha ncelikli bir yer tutma eilimindedir. Aksine yukardaki gibi yoksul insanlardlamak yerine onlar toplum iine almak, onlara kazanma glerini artrabilmeleri iin gerekliatalarn yan sra onlara kazanma istei de verecektir. Byle toplumlarn zellii, bireyciolmayp eitliki toplumlar olmasdr. Genel olarak eitsizliin greceli olarak dk olduutoplumlar, zengin ile yoksul arasndaki ayrlklarn daha fazla olduu toplumlardan daha ok

zenginletii savunulmaktadr. Ekonomik perspektif, giriimciye ( entrepreneurship) sadece retim aralarn bir araya

getiren, iktisadi (homo-ekonomicus) ve fayda maksimizasyonu dnen, temel olarak dnyayumursamayan bencil ve kar peinde koan bir fonksiyon yklerken; iktisat sosyolojisi, kltrel

faktrlere de odaklanr. ktisat asndan bu fikrin ana epistemolojik imas, btn sosyalbilimlerin sadece yardmc veya ekonominin uygulamalar olduudur. Bylece bu dnce,

para (ekonomi) ile btn (toplum) arasnda ayrm yaparak hataya dmtr.Szgelimi Osmanl Trk toplumunun zellikle son dnemlerinde ticari ve sanayi faaliyetlerin yaplmaya demez bir i olarak hor grlmesi, salam giriimci kltrnnolmamasndan kaynaklanmaktayd. Bu yzden bu tr faaliyetler o dnemlerde aznlklarn elindekalm, Trk mteebbis snf geliememitir. Benzer durumu Sovyetlerin serbest piyasaekonomisine getiinin ilk ylnda, bu lkelerde de grmek mmknd. Szgelimi Azerbaycanhalknn Al-verci dedii; ok az bir sermaye ile yol kenarlarnda farkl mallar satanlar,eitimli ve meslek sahibi kiiler; sahtekar, bakalarnn stnden para kazanan,bakalarn aldatan olarak gryorlard. Biz buna bizzat ahit olmutuk.

Max Weber, giriimcileri sosyal, kltrel ve dinsel deikenlerin bir fonksiyonu olarakgrrken, J. A. Schumpeter deimeyi yaratan teebbs olarak yaratclk (innovation) etkisizerinde durmutur. Yeni tketim maddeleri, yeni retim metotlar, yeni ulam metotlar, yeni

pazarlar ve yeni rgtlenmelerin etkilerini inceler.Schumpetere gre; ekonomik liderler, sosyolojik bir bak asyla, etnik olarak homojen

yaplardan ortaya kmaktadr. Giriimcinin niteliklerini belirli bir amaca ynelme, geleceeolan inan ve dncenin sk alkanlk kalplarn aabilme kapasitesi olarak vurgular.

Habakkuk az gelimi lke giriimcilerinin kapal bir snf sistemi, yetime tarznnotoriteryenlii, ekonomik yapdaki riskler ve sosyal yap nedeniyle geliemeyeceini savunur.

Hoselitz de ortam olmakszn giriimcinin geliemeyecei grndedir. Jenks ve Cochran isetek tek bireylerin performanslarnn bir toplamndan ibaret olan giriimcilik kavramndan


23/38

23

ziyade dikkate deer sayda bireyin benzer fonksiyonlarnn bir performans eklinde biryorumunu sgndeme getirmilerdir.

Giriimci insan tipinin az gelimi yrelerde de nadir olduu da dnlrse, mikrokredi yollaryla yeni frsatlar yaratma istei, az gelimi yreleri kalkndrma abalar ekonomik sosyoloji asndan byk deer tamaktadr. Demek ki sadece bireyin akl ve yaratclyetmez. Ayn zamanda kltrel deerlerin iticilii ve yneltici etkileri de sz konusudur.

Tketim de iktisat ve iktisat sosyolojisinin ilgilendii bir alan oluturmaktadr.Kapitalizmin balangcnda Veberin tanmlad prten ahlaknn tketici tipi bunun bir sebebiolabilir. Ancak Prten kltrdeki tketim alkanlklar ile hedonist tketim anlaybirbirlerinden farkldr ve bu farkllk iktisat sosyolojisini tketimfaaliyetlerinin incelenmesindebir imkan yaratmtr. Yine Duessenberryye gre; bireyin gelirinden ve maln kalitesindenbaka, bir mal satn alan bireyler sosyal iliki iinde bulunduu kiiler ve gruplardan daetkilenmektedirler. Nitekim yenilen, iilen ve kullanlan birok rnn kltrel deerlere gre

ekillenmesi inkar edilemez bir gerektir.Veblennin bir kavram haline getirdii gsteri tketimi; talebin arasnda ihtiya ve

arzulardan baka gsteri amacyla yaplan harcamalarn nemli bir paynn bulunduunu ilerisrmektedir. Nitekim baz bireylerin ve sosyal gruplarn kendilerini dierlerinden ayrmak, stat

ve sosyal prestij elde etmek iin farkl bir harcama yaptklar grlmektedir. Dnyanimetlerinden sonsuz derecede faydalanmay yanstan hedonist tketim anlayn tketimidesteklemektedir. Gsteri iin bir mal satn alan, maln hem gerek fiyatn hem de gsteri

fiyatn demektedir. Buna karlk gereksiz tketimden kanmay emreden islam dini de yinesosyal hayata ekil vermektedir.

Ayrca ktisat sosyolojisi finans almalarna etnografi ve kltr getirdi. Bylece sorulabilecek soru eitleri ve ayn zamanda ne tr materyallerin aranaca deimitir.Szgelimi bu yolla Viviana Zelizer, insanlarn gnlk hayatlarnda paray blnmez bir maddeolarak grmediklerini, aksine paray farkl paralara ve geerli paralara ( currency )bldklerini kefetmitir.

eitli piyasalar (pazarlar), da iktisatta olduu gibi balangtan beri, balantlaryla(alaryla) birlikte ekonomik sosyolojinin de temel konular arasna girmitir. Harrison C.

Whitein teorisine gre; tipik sanayi market, fiyat ve miktar yoluyla birbirine iaret veren(signaling), istikrarl bir sosyal yapyla ahenkli bir grup oluturabilen ksaca market azsayda aktre sahiptir. Whitea alternatif bir teori Neil Fligstein tarafndan nerilmitir. Buna gre; modern piyasalarn karakteristik zellii istikrar zerine neminin vurgulanmasdr.Piyasa aktrleri, bu perspektife gre, fiyatlarda dalgalanma veya amansz rekabet istemezler,srprizsiz istikral piyasalar isterler.

Sanayileen toplumlarda insanlarn ok fazla yz yze iliki kuracak zamanlar daolmad iin, herkes iiyle evi arasnda tek dze bir hayat geiriyor; dolaysyla bu byle biralma temposu toplumsal hastalklara da sebep oluyor. Aslnda, fiyatlarda bir indirim

yaptnda maln ok fazla bir nemi olmayabilir. nk yz yze sosyal ilikiler de oknemlidir. Byk marketler almasna ramen, insanlar yakndaki bakkaldan alveri etmeyebir mddet daha devam ettiler. Alvin Tofflerin modler iliki dedii, yzeysel ilikiler

kapitalist toplumlarda oalmaya baladka, insanlar hep eskiyi zler hale geliyor. Sosyalilikiler ekonomik davranlar bir noktaya kadar etkilemektedir.

Sosyal Sermaye retim faktrlerinden bir olan fiziki sermaye ile beeri sermaye denenbireyin retimi salayan bilgi ve beceriler edinmesi, bireyin ald eitim, salk ve meslekiharcamalar beeri sermayenin ynn olumlu ynde etkilemektedir. Sosyal sermaye (kapital)ise, insanlarn sosyal ilikiler a ve grup birlii iinde balant kurduklar hale geldiklerindeahlaki bir kaynak olabilecek ortak deerler ve inanlar erevesi iinde gelitirdikleri

sermayedir ve toplumsal bir neme sahiptir. Karlkl sosyal gven ve sosyal normlarkatlmclarn kolektif faydadan elde ettii memnuniyeti artrr. Robert Putnam tarafndan


24/38

24

popler hale getirilmi olan sosyal sermaye koordine edilmi faaliyetleri harekete geirmek yoluyla toplumun etkinliini gelitirebilecek organizasyon zellikleri olarak tanmlanr. Bylece sosyal kapital giriimci bireyin veya kolektif aktrn her an gvenebilecei sosyalilikiler seti olarak dnlebilir. Bu ilikiye dayanan bir kapitalin varl yoluyla bilgi, gven

gibi kognitif ve normatif kaynaklar bireye fark edemeyecei veya daha yksek maliyetle eldeedebilecei hedefleri fark etmesine imkan verir. O halde sosyal sermaye, en az elle tutulabilirolan sermaye eididir. Kiiler arasndaki ilikiler anda mevcuttur. James Coleman, ise bukavram elit olmayan grubun ilikilerini de kavrayacak ekilde daha da geniletmitir. Piyerre

Bourdieu, ekonomik, sosyal ve kltrel sermayenin birbirine dntrlebilir olduunu ilerisrmtr.

Dnya Bankasnn 2001 ylnda yaynlanan raporunda; sosyal kapital iin toplumunsosyal etkileiminin niteliini ve niceliini ekillendiren kurumlar, ilikilere ve normlara atftabulunur. Giderek artan kantlar, sosyal balln toplumlarn ekonomik baars iin ve

srdrlebilir bir kalknma iin nemli olduunu gstermektedir. Hemen herkes baar iin ilikialarnn i yaamnda, alma piyasasnda, sanatta, akademide ne kadar nemli olduunubilir. Fakat sosyal ilikiler a ve ortaklaa hayat, hibir zaman, liderlik konumunda olan

kalknma kurumlar arasnda srdrlebilir kalknma ve ekonomik byme iin bir reete olarakbu kadar ne kmamt. Artk sosyal kapitali kalknma iin anahtar bir muhteva olaraksavunmaktadr.

Sosyal kapital ekonomik kurumlar ve evreler tarafndan liberal gelenek iinde bir kltrelvarlk veya servet olarak yorumlanr. Byle bir kltrel servet, dayanmay harekete geirereketkinlii artrr. Bireyin piyasadaki zgrln sosyal dengeleme ile badatran bir

yaklamdr. Sosyal sermayenin kaynaklarn, aile, cemaat, etniklik, cinsiyet, eklindebelirtebiliriz.

Dier yandan yaadklar toplumdan farkl deer yarglar olan yoksulluk da nereden venasl bakldna gre farkllk gstermektedir. Yoksulluk iinde yaayanlar farkl bir hayattarzna sahip olabilirler ve kendilerine bir alt kltr yaratrlar. Toplumsal kltr iinde marjinal

konumunda olanlarn kendilerine zg davranlar vardr. Hatta birey dierlerinden farkl birtakm ortak deerleri yanstt iin bu kltr kuaktan kuaa da gemektedir. Bu sebeptendolay yoksulluktan daha nemlisi yoksulluk kltrn yok etmektir. A. Giddense gre; bireydealt kltrn temel deerleri byle bir psikolojik etki altnda adeta artlanmtr.

Yoksulluk kltr sadece dk geliri iermez, bunun yannda toplumun temel deerleriniumursamazlk, hayattan vazgemilik, gelecek iin planszlk, ekonomik hayatn avantajlarnkendilerine gre deerlendirememe, gn birlik yaama, sorumsuzluk gibi kendine zgtutumlar ierir. Byle bir ortamda yoksullar ortak deerler ve normlar reterek yoksullukkoullarna uyum salarlar. Hatta yoksullara srekli karlksz yardm yapmak da onlara bu

ekilde yeni bir yaama tarz kazandrd iin devaml yardm alan muhta insan psikoloji yaratmaktadr. te biyolojik ihtiyalarn salanmas, sosyal snflar iinde bireylerin

birbirlerine gre durumlar ve bireyin etiketlenmesi toplumda statye dayal bir dlama szkonusu olmaktadr. Ailenin bu yaama tarz iinde olmas, ocuklarn da yeni yaama tarznbenimsemelerine sebep olmaktadr.

Mutlak yoksulluk bireyin veya ailenin yaamn srdrebilmesi iin gerekli olan asgari,temel ihtiyalarnn karlanmas iin gerekli gelirin belirlenmesiyle ortaya kan yoksulluudolaysyla bu seviyesinin altndaki ayni ve nakdi geliri olanlarn; en basit ifadeyle gnlk

gerekli asgari kaloriyi salayacak harcamalar gsterir. Ayrca sadece tketim dzeyiyle snrlkalmayp, hibir toplumsal haktan yararlanmas mmkn olmayan kesimlerin ayrt edici zelliiiin de ar yoksulluk kavramyla birlikte kullanlmaktadr.


25/38

25

Daha ok gelimi lkelerde kullanlan Greli yoksulluk lke iindeki ortalama gelirinbelli bir orannn altndaki geliri olanlar ierir. Dikkat edilmesi gereken nokta, yoksullukkavramnn bile greceli olmasdr. nk bir bireyin yoksul olarak nitelendirilmesi, o bireyinvar olan toplum koullarnda greli bir dezavantaj srekli yaamas nem tamasdr. Greli

yoksulluk; temel gda gereksinmeleri dndaki giyim, enerji, barnma gibi zorunlu ihtiyalarnkarlanmas iin gerekli olan gelirden yoksun olma durumunu tanmlanmaktadr.

Ayrca kiinin yoksul saylmamas iin gereken minimum yaam seviyesine gre alnmas,gereken gda miktarn ve yaplmas gereken harcama miktarn belirleyen izafi bir izgiyle ifadeedilir. Yoksulluk kavramn;1997 nsani Gelime Raporunda minimum gda harcamasna gredeil de biraz daha genileterek insani yoksulluk (human poverty). Anlay biledeiiktir.nsanlarn yaadklar yaygn yoksulluk yaklamlarna (deprivation); yoksulluuninsanlk onurunu krc ve ok ynl boyutlarn da ekleyerek aklamay hedeflemektedir. Yani

yaam iin gerekli asgari gdann yannda, istihdamn seviyesindeki dklk, eitim seviyesindeki yetersizlik, yaam kalitesinin dkl ve ksal ile yksek risk tayanhastalklarn grlmesine gre tanmlanan bir yoksulluk eididir. ster istemen byle bir

yoksulluk kendine zg bir hayat slubunu da beraberinde getirmektedir.1990 nsani Gelime Raporunda ise yoksulluk anlay; kalknmann temel amacnn,

insanlarn salkl ve yaratc bir yaam srdrmeleri iin elverili ortam yaratan insani gelime kavram

Documents

Sosyoloji Ders Notları İşletme Bölümü 1 1 2010