SOSYAL, BEŞERİ VE İDARİ BİLİMLER ALANINDA ... › Webkontrol › uploads › Fck › ...LORD STRATFORD CANNING ARASINDAKİ DİPLOMATİK MÜCADELE (1856-1859) Fatma uyGuR

SOSYAL, BEŞERİ VE İDARİ BİLİMLER

ALANINDA YENİLİKÇİ YAKLAŞIMLAR CİLT 2

Kitap Adı : Sosyal, Beşeri ve İdari Bilimler Alanında Yenilikçi Yaklaşımlar Cilt 2İmtiyaz Sahibi / Publisher : Gece KitaplığıGenel Yayın Yönetmeni/Editor in Chief : Doç. Dr. Atilla ATİK Proje Koordinatörü/Project Coordinator : Ethem BİLİCİKapak&İç Tasarım/Cover&Interior Design : Sevda KIRDARSosyal Medya/Social Media : Arzu ÇUHACIOĞLUYayına Hazırlama : Gece Kitaplığı Dizgi Birimi

Sertifika/Certificate No : 29377ISBN : 978-605-288-789-9

Editör/EditorsProf. Dr. Kürşat ÖZDAŞLIDoç Dr. Murat Cem DEMİRDr. Öğr Üyesi Olcay TİREDr. Öğr. Üyesi İbrahim Sena ARVASDr. Öğr. Üyesi Uğur Köksal ODABAŞDr. Öğr. Üyesi İsmail ELAGÖZ

The right to publish this book belongs to Gece Kitaplığı. Citation can not be shown without the source, reproduced in any way without permission. Gece Akademi is a subsidiary of Gece Kitaplığı.

Bu kitabın yayın hakkı Gece Kitaplığı’na aittir. Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz, izin almadan hiçbir yolla çoğaltılamaz. Gece Akademi, Gece Kitaplığı’nın yan kuruluşudur.Birinci Basım/First Edition ©Aralık 2018/ Ankara/TURKEY ©copyright

Gece Publishing ABD Adres/ USA Address: 387 Park Avenue South, 5th Floor, New York, 10016, USATelefon/Phone: +1 347 355 10 70

Gece KitaplığıTürkiye Adres/Turkey Address: Kızılay Mah. Fevzi Çakmak 1. Sokak Ümit Apt. No: 22/A Çankaya/Ankara/TRTelefon/Phone: +90 312 431 34 84 - +90 555 888 24 26

web: www.gecekitapligi.com –– www.gecekitap.come-mail: [email protected]

SOSYAL, BEŞERİ VE İDARİ BİLİMLER

ALANINDA YENİLİKÇİ YAKLAŞIMLAR CİLT 2

İÇİNDEKİLER

CHAPTER 36DAHA ÖNCEKİ DÜZENLEMELERLE MUKAYESELİ OLARAK 5224 SAYILI KANUNUN ÖNGÖRDÜĞÜ FİLM DENETİM SİSTEMİ ÜZERİNE BİR İNCELEMEKemal Cem BayKal..................................................................................................................11

CHAPTER 372008 KÜRESEL KRİZİNİN ARDINDAN KORUMACILIK ÖNLEMLERİNDEKİ DEĞİŞİM VE TİCARET SAVAŞLARIGülbahar aTaSEVER ...................................................................................................31

CHAPTER 38TÜRKİYE’DE EKONOMİK BÜYÜME-İŞSİZLİK ORANI İLİŞKİSİ: BİR NEDENSELLİK ANALİZiyasin aCaR .....................................................................................................................43

CHAPTER 39BORSA BİRLEŞMELERİVESİNERJİK ETKİLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME:BİST ÖRNEĞİHakan ÇELİKKOL, Seyfettin ÜNAL ............................................................................57

CHAPTER 40X VE Y KUŞAĞININ TÜKETİCİ ETNOSENTRİZMİ EĞİLİMLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI: GÖRGÜL BİR ARAŞTIRMA Zehra TÜRK ...................................................................................................................73

CHAPTER 41HAVA DURUMU KAYNAKLI DÜRTÜSELSATIN ALMADA HAVA DURUMU DUYARLILIĞININ ROLÜ:KIRIKKALE İLİNDE BİR ARAŞTIRMA Ertuğrul KaRaKaya .....................................................................................................95

CHAPTER 42H.1256/M.1840-41 TARİHLİ MÜSLİM NÜFUS DEFTERLERİNE GÖRE KARAHİSAR-I DEVELİ (YEŞİLHİSAR) KAZÂSI: SOSYO-EKONOMİK VE DEMOGRAFİK YAPISIKazım KARTAL, Serpil SEVİM KARTAL ............................................................................111

CHAPTER 43TÜRKİYE’DE FAALİYET TABANLI MALİYETLEME KONUSUNDA YAPILAN LİSANSÜSTÜ TEZ ÇALIŞMALARININ ANALİZİMeryem ÖZTÜRK, Reşat KARcıOğLu ...............................................................................131

CHAPTER 44TÜRKİYE’DE YABANCI İSTİHDAMININ İŞGÜCÜ MALİYETLERİNE ETKİSİ: SURİYELİ MÜLTECİLERİN İSTİHDAM VE İŞGÜCÜ MALİYETLERİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİİsmail ELAGÖZ ...........................................................................................................................147

CHAPTER 45DÜNYANIN YOKSUL ve EŞİTSİZ HALİMustafa HATİPLER ..................................................................................................................163

CHAPTER 46BASIM VE YAYIN TEKNOLOJİLERİ PROGRAMI ÖĞRENCİLERİNİN SOSYAL AĞLARI KULLANIM AMAÇLARININ İNCELENMESİElif uRAL, Lütfi ÖZDEMİR ....................................................................................................175

CHAPTER 47TÜKETİCİ ETİĞİ VE İNDİRİM MARKETİ MÜŞTERİLERİNİN ETİKSEL DAVRANMA EĞİLİMLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMAAyhan DuRAK ............................................................................................................................189

CHAPTER 48MARDİN’DE BİR SANAT ETKİNLİĞİ: ‘ULUSLARARASI MARDİN BİENALİ'Gonca uNcu Gülsüm ÇALıŞıR .............................................................................................205

CHAPTER 49İDEOLOJİNİN GÖLGESİNDE TÜRK VE FRANSIZ BASININDA TERÖR HABERLERİFatma ÇAKMAK ........................................................................................................................221

CHAPTER 50İNSAN KAYNAKLARI BİLİŞİM SİSTEMİ İLE DEVAMSIZLIK KAYNAKLI ÜRETİM KAYBININ ÇALIŞANLARIN DEMOGRAFİK NİTELİKLERİYLE İNCELENMESİBerkant DuLKADİR .................................................................................................................251

CHAPTER 51TELE ÇALIŞMA (EVDE ÇALIŞMA)İbrahim GÖRÜcÜ ......................................................................................................................263

CHAPTER 5218. YÜZYILDA OSMANLI TAŞRASINDA ADALET DAİRESİ/DAİRE-Yİ ADLİYE MEFHUMUNU RESMETMEYE DAİR BİR DENEMEErcan GÜMÜŞ .............................................................................................................................285

CHAPTER 53İSTANBUL’DA FRANSIZ SEFİR EDOUARD THOUVENEL İLE İNGİLİZ SEFİR LORD STRATFORD CANNING ARASINDAKİ DİPLOMATİK MÜCADELE (1856-1859)Fatma uyGuR ............................................................................................................................309

CHAPTER 54AÇIK SİSTEM YAKLAŞIMI İÇERİSİNDE İŞLETMELERİN SOSYAL SORUMLULUĞU VE HALKLA İLİŞKİLERMurat BAŞARıR ........................................................................................................................331

CHAPTER 55ÖNCÜLLERİ VE ARDILLARI İLE TOKSİK LİDERLİKMustafa BABADAğ ...................................................................................................................341

CHAPTER 56SERMAYE PİYASALARININ KÜRESELLEŞMESİ ULUSLARARASI ÇEŞİTLENDİRMENİN FAYDASINI AZALTIYOR MU?Seda TuRNAcıGİL ....................................................................................................................355

CHAPTER 57KRAL AZATİWATAS ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRMEMuhammed Fazıl HİMMETOğLu ......................................................................................371

CHAPTER 58BİANET VE ALTPRESS.ORG ÖRNEKLERİ BAĞLAMINDA ALTERNATİF YAYIN ORGANLARININ KARŞILAŞTIRILMASIOktay DEMİRTAŞ ......................................................................................................................385

CHAPTER 59KENTSEL DÖNÜŞÜM KAVRAMI AÇISINDAN KENTSEL DÖNÜŞÜM MEVZUAT VE UYGULAMALARINA GENEL BİR BAKIŞKemal yAMAN ............................................................................................................................401

CHAPTER 60TURİZMDE ŞEHİR PLANLAMASININ ÖNEMİ: AMASYA İLİ ÖRNEĞİŞerif BALDıRAN .....................................................................................................................413

CHAPTER 61İSLAMİ PAZARLARDA ORTAYA ÇIKAN GELİŞMELER VE DEĞİŞEN İSLAMİ TÜKETİM KÜLTÜRÜ IŞIĞINDA 1980 SONRASI TÜRKİYESİ’NE GENEL BİR BAKIŞElif DENİZ ................................................................................................................................427

CHAPTER 62EKONOMİK GLOBALLEŞME ve SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMATaner Güney ...........................................................................................................................443

CHAPTER 63DİJİTAL SANATVE ESTETİK ÜZERİNE YORUMLARNazan ALİOğLu .....................................................................................................................453

CHAPTER 64YÜKSEKÖĞRETİMDE ÖĞRENCİ BEKLENTİLERİ: SAĞLIK BİLİMLERİ FAKÜLTESİ ÖRNEĞİAslı KÖSE ÜNAL .....................................................................................................................467

CHAPTER 65ÇOCUĞU CİNSEL İSTİSMARA UĞRAMIŞ EBEVEYNLERİN GÖSTERDİKLERİ TEPKİLER ve ÇOCUKLARINA DESTEKLERİZeynep SET ..............................................................................................................................479

CHAPTER 66CEMİL MERİÇ’İN ARAŞTIRMA PROGRAMINA BİR BAKIŞ: ENTELEKTÜEL BAĞIMSIZLIK, KÜLTÜRÜN ÖZERKLİĞİ VE ÜTOPYACILIKcem ÖZKuRT ...........................................................................................................................489

CHAPTER 67BİLGİ’DEN İKTIDAR’A, PANOPTİKON’DAN SÜPERPANOPTİKON’A GÖZETIM TOPLUMUNDA İLETIŞIMAtılım ONAy, Zafercan Bekir ÇAPAR ...............................................................................503

CHAPTER 6820’İNCİ YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA AVRUPA DEVLETLERİ TARAFINDAN UYGULANAN GÖÇ POLİTİKALARI İLE AVRUPA TOPLUMUNDA ARTAN İSLAMOFOBİ ARASINDAKİ İLİŞKİNİN ANALİZİcaner Övsan ÇAKAŞ .............................................................................................................517

CHAPTER 69DEMOKRAT PARTİ İKTİDARININ İLK YILLARINDA ADNAN MENDERES İLE BASIN ARASINDAKİ İLİŞKİLERÖnder DENİZ ...........................................................................................................................529

CHAPTER 70KAMU KURUMLARI VE ÖZEL SEKTÖRDE KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK UYGULAMALARINDA BENZERLİKLER, AYRIŞMALARyener Lütfü MERT ......................................................................................................539

CHAPTER 71YEREL YÖNETİMLERİN MESLEKİ EĞİTİMİN BAŞARISINDAKİ ROLÜ: AMASYA BELEDİYESİ ÖRNEĞİDemet cANSARAN .....................................................................................................555

CHAPTER 72AŞKIN İLETİŞİM HALLERİGülsüm ÇALıŞıR, Gonca uNcu ................................................................................563

CHAPTER 73YENİ TOPLUMSAL HAREKETLERİN AKTÖRÜ OLARAK “YENİ ORTA SINIFI” yılmaz DAŞLı ..............................................................................................................575

CHAPTER 74TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLERİN ARKEOLOJİDE İLK İZLERİFatma ŞEKER, Tuğba DEMİR ..................................................................................591

CHAPTER 75İL MERKEZİNDE YAŞAMAYANLARIN KENTSEL GELİŞİM ALGILARI : EDİRNE İLİ İPSALA İLÇESİ ÖRNEĞİSenem DEMİRKıRAN ..............................................................................................................599

CHAPTER 76GÖÇ, GÖÇMENLİK VE GÖÇMEN GİRİŞİMCİLİKZehra Nuray NİŞANcı, Sevcan GÜNGÖRDÜ, Gizem ÖDEMİŞ.................................621

CHAPTER 77KADIN GİRİŞİMCİLİĞİ VE KADIN GİRİŞİMCİLERİN KARŞILAŞTIKLARI SORUNLARZehra Nuray NİŞANcı-Gizem ÖDEMİŞ ............................................................................643

CHAPTER 78FİNANSAL YAKLAŞIMLAR PERSPEKTİFİNDEN SPEKÜLASYON VE RASYONELLİK Mehmet KAyA , Bahar Burtan DOğAN ............................................................................665

CHAPTER 79LOJİSTİKTE RİSKLER, RİSK TÜRLERİ VE ORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİAhmet Alper SAyıN ...................................................................................................................683

CHAPTER 80LOJİSTİK YÖNETİMİ RİSK ANALİZ AŞAMALARIAhmet Alper SAyıN ...................................................................................................................697

DAHA ÖNCEKİ DÜZENLEMELERLE MUKAYESELİ OLARAK 5224 SAYILI

KANUNUN ÖNGÖRDÜĞÜ FİLM DENETİM SİSTEMİ ÜZERİNE BİR

İNCELEME1

Kemal Cem Baykal2

1 Bu makalede ele alınan konular, yazarın 2015 yılında savunduğu “Avrupa Birliği’ne Uyum Sürecinde 5224 Sayılı Kanun Çerçevesinde Sinema Filmlerinin Denetlenmesi ve Ortaya Çı-kan Sorunlar” başlıklı doktora tezinin belirli kısımlarından üretilmiştir.

2 Dr. Öğr. Üyesi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İletişim Fakültesi, Radyo – Sinema ve Televizyon Bölümü

CHAPTER 36

Kemal Cem BAYKAL

13

GİRİŞAvrupa’da 1895 yılında başlayan sinema gösterimleri,Türkiye’ye de yaklaşık olarak

aynı dönemde gelmiştir. Film sansürü, Cumhuriyetin ilk yıllarında başlamış ve 1932’den itibaren hukukî bir düzenlemeyle birlikte merkezîleşmiştir. 1932’den 1986 yılına kadar geçen 50 yılı aşkın sürede, farklı düzenlemelerle, sinema filmleri çok sıkı bir biçimde de-netlenmiş; hatta söz konusu denetim, kimi zaman “keyfi” uygulamalara kadar varmıştır. Bu dönemde, denetleyici merciler de genellikle polis ve asker kökenli kişilerden olagel-miştir. Değerlendirme kriterleri ise ağır ve yoruma açıktır.

1986 yılına kadar mevcut olan sıkı denetimi, bir bölümü Cumhuriyetin ilk yıllarına denk gelmesi, Soğuk Savaş dönemi şartları ve 1970’lı yıllarda ülke içinde yaşanan şiddet olaylarıyla ilişkilendirmek mümkündür. Özellikle yerli filmler, Devletin güvenliği için bir tehdit olarak görülmüş ve sinema, Devleti yönetenler tarafından bir “güvenlik sorunu” olarak algılanmıştır.

Özellikle, 1980’li yıllardaki liberalleşme politikalarının etkisiyle, 1986 yılında çıkarı-lan 3257 sayılı Sinema Video ve Müzik Eserleri Kanunu ile sinema filmlerinin denetimi önemli ölçüde katı kurallardan arındırılmıştır. 2000’lere doğru gelindiğinde, Türkiye’nin Avrupa Birliği (AB) ile gelişen ilişkilerinin etkisiyle, kitle iletişim alanını ilgilendiren bir-çok Kanun liberal bir bakış açısıyla yenilenmiştir.

Bu çalışmanın konusunu oluşturan ve 2004 yılında yürürlüğe giren 5224 sayılı Sine-ma Filmlerinin Değerlendirilmesi ve Sınıflandırılması ile Desteklenmesi Hakkında Kanun da AB’ye uyum sürecinde geliştirilen politikaların bir sonucudur. Bu Kanunu, Türkiye’de, sinema alanında, o tarihe kadar çıkarılan hukukî düzenlemelerin en özgürlükçü ve en de-mokratik olanı şeklinde nitelendirmek mümkündür.

Bu çalışmada, 5224 sayılı Kanunun öngördüğü film denetim sistemi, önceki düzenle-melerle mukayeseli olarak etraflı biçimde ele alınmıştır. Bu bağlamda, ilk başlıkta sinema filmlerini denetleme sistemleri üzerinde durulmuş, ikinci başlıkta önceki yıllarda sinema alanını düzenleyen hukukî metinler incelenmiş, son başlıkta ise 5224 sayılı Kanunun ön-gördüğü sistem alt başlıklar altında açıklanmaya çalışılmıştır.

1. SİNEMA FİLMLERİNİ DENETLEME SİSTEMLERİSinema filmlerinin sağlıklı bir biçimde denetlenmesi, ifade özgürlüğü ile bu özgürlü-

ğün kötüye kullanılmaması arasında iyi bir denge kurulmasıyla yakından ilişkilidir.

Özellikle, Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD), 17. yüzyıldan başlayıp 20. yüzyıla kadar uzanan dönemde, liberalizmin yükselişinin bir sonucu olarak, ifade özgür-lüğü de aşama aşama gelişerek insanın en temel hak ve özgürlüklerinden biri olarak kabul edilerek hükümetler tarafından güvence altına alınmıştır.

Yüzyıllar içerisinde, otoriter krallardan ve hükümetlerden koparılabilen küçük imti-yazların birikmesiyle büyük bir özgürlük alanı haline gelen kitle iletişim alanı, 20. yüzyıla gelindiğinde özgürlüklerin bazı yayıncılar tarafından kötüye kullanıldığı bir mecraya dö-nüşmüştür.

1942 yılında, Time Dergisi sorumlusu Henry R. Luce, Chicago Üniversitesi Rektörü Robert MaynardHutchins’e Amerikan basını hakkında bir inceleme yapması konusunda öneride bulunmuş ve Hutchins Komisyonu olarak da bilinen Basın Özgürlüğü Komisyonu, bu konuda bir araştırma yapmaya başlamıştır. 27.3.1947’de, Komisyon tarafından “Özgür ve Sorumlu Bir Basın” başlığını taşıyan bir rapor yayınlanmıştır. Komisyonun Raporunda, basındaki tekelleşme vurgulanmış, basını elinde bulunduranların güçlerini kötüye kullan-dıklarına vurgu yapılmış ve bazı basın kuruluşlarının, hükümet tarafından yapılacak bir

SOSYAL, BEŞERİ VE İDARİ BİLİMLER ALANINDA YENİLİKÇİ YAKLAŞIMLAR

1514

düzenleme ve denetim mekanizmasını gerektirecek seviyede, kamu tarafından kınanan ölçüde uygulamalar sergiledikleri vurgulanmıştır (Özgen, 2002: 111 – 112).

Komisyonun görüşlerinden yola çıkılarak, Fred S. Siebert, Theodore Peterson ve Wil-burSchramm tarafından 1956 yılında yayınlananFourTheories of ThePress(Basının Dört Teorisi) adlı eserde formüle edilen Toplumsal Sorumluluk Teorisi, özellikle basında yaşa-nan sorunların çözümü için birtakım tespit ve önerilerde bulunmuştur.

Toplumsal Sorumluluk Teorisi, liberal düşünürlerden ve liberal ilkelerden yola çık-makla birlikte, klâsik liberalizmin, kitle iletişim alanını büyük ölçüde denetimsiz bırakma-sına birtakım eleştiriler yöneltmektedir.

Liberal Teoriye göre, kitle iletişim araçları üzerinde dolaylı bir kontrol yolu mevcuttur. Buna göre, serbest piyasa ortamında serbestçe dolaşan bilgi, fikir, eğlendirici içerik içeri-sinde “iyi” “kötü”ye galip gelecektir. Ancak, liberaller tarafından, bu noktada bir kaos çık-ması ihtimali göz önünde bulundurulmamaktadır (Siebert / Peterson / Schramm, 1984: 53 – 55).

Toplumsal Sorumluluk Teorisi ile Liberal Teori arasındaki farkı, “negatif özgürlük” ve “pozitif özgürlük” kavramlarıyla da açıklamak mümkündür. Bu bağlamda, Liberal Teorinin temsil ettiği negatif özgürlük, “dışarıdan gelen baskılara karşı özgür olmak” anlamındadır. Toplumsal Sorumluluk Teorisi ise, negatif özgürlüğü kabul etmekle birlikte, “bir amacı gerçekleştirmek için özgür olmak” anlamına gelen “pozitif özgürlük” kavramını esas al-maktadır (Siebert / Peterson / Schramm, 1984: 93). Kitle iletişim bağlamında düşünüldü-ğünde, “pozitif özgürlük” kavramını “özgür fakat sorumlu basın – yayın” anlayışı olarak da tanımlamak mümkündür.

Toplumsal Sorumluluk Teorisi, izleyici denetimi ve özdenetimi ön plâna almakla bir-likte zarurî durumlarda devleti de denetleyici bir aktör olarak varsaymaktadır. Ancak bu denetim, sıkı bir sansür rejimi şeklinde olmamakta, kamu yararını sağlamak ve kitle ileti-şim araçlarının aşırılıklarını ortadan kaldırmak amacıyla yapılmaktadır.

Günümüzde sinema filmlerinin, özellikle ABD ve Avrupa’da “pozitif özgürlük” ilkesi bağlamında denetlendiğinisöylemek mümkündür. Ancak bu denetimin yapısı ve nitelikle-ri ülkeden ülkeye değişim göstermektedir.

Sinema filmlerinin denetlenmesi bakımından uygulamada farklı sistemler mevcuttur. Bıyıklı (1989: 201), sinema filmlerinin sansürünü “mutlak sansür sistemi”, “sınırlı sansür sistemi” ve “özdenetim sistemi” başlıkları altında üç kategoride incelemektedir. Benzer biçimde İçel (2017: 444),film denetleme sistemlerini “sansür sistemi” ve “özdenetim sis-temi” olmak üzere ikiye ayırmaktadır.

Sansür sistemi de kendi içinde ikiye ayrılmaktadır. “Sınırsız sansür sistemi”nde genel-likle film ve senaryoları denetlemekle görevli kuruluşlar devlet memurlarından oluşmak-ta, ancak bazen denetleme kuruluşlarına halkı ve basını temsil eden kişiler de katılmakta-dır. “Sınırlı sansür sistemi”nin özelliği ise tüm filmlerin sansürden geçirilmemesi ve ancak küçüklerin izleyebilecekleri filmlerin denetlenmesidir. Bu sansür sisteminin tipik örneği Belçika’da uygulanmaktadır (İçel, 2017: 444 – 446). Türkiye’de uygulanan sistem ise, sı-nırsız sansür sisteminin bir örneğidir. Aynı şekilde, Fransa’da da sınırsız sansür sistemi uygulanmaktadır.

Özdenetim sistemi ise, sektörün bizzat kendi içinden seçtiği mensuplarına veya kamu temsilcilerine ya da sinema çevreleriyle maddî ilişkisi bulunmayan ve aynı zamanda devlet ve hükümetin emrinde de olmayan bağımsız kuruluşlara yetki ve vekâlet verme-si suretiyle gerçekleşmektedir (Onaran, 1968: 65 – 66).Bu bakımdan, özdenetim sistemi

Kemal Cem BAYKAL

1514

sektörün kendi kendini denetlemesi anlamına gelmekte olup, sansür sistemine nazaran Toplumsal Sorumluluk Teorisinin çizdiği özgürlük alanına daha yakın düşmektedir.Bu sis-tem, İngiltere ve ABD’de uygulanmaktadır.

Yukarıdaki denetim sistemlerinden farklı olarak, bir de ortak denetim sistemi mevcut-tur. Ortak denetim sistemini hem devletin, hem de sektörün ortak teşebbüsüyle oluşturul-muş karma bir denetim mekanizması olarak tanımlamak mümkündür. Halen Almanya’da uygulanan sistem, ortak denetim sisteminin tipik bir örneğidir.

Toplumsal Sorumluluk Teorisi bağlamında düşünüldüğünde, her ne kadar özdenetim sistemi en ideal sistem olarak görülse de, özellikle Avrupa ülkeleri göz önünde bulundurulduğunda,ortak denetim sistemi ve sansür sistemini desinema özgürlüğü bakımından başarılı olarak uygulayan ülkeler mevcuttur. 2. TÜRKİYE’DE SİNEMA FİLMLERİNİN DENETİMİNİN TARİHÇESİ

Bu kısımda, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında sinema filmleri üzerinde uygulanan denetim ile sonraki yıllarda çıkarılan ve 2004 yılına kadar yürürlükte kalan hukukî düzen-lemeler altı farklı alt başlık içerisinde ele alınmıştır.

a) 1932 Öncesi DönemTürkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarından 1932’ye kadar olan süreçte, sinema filmlerinin

denetlenmesi hususunda mevzuatta özel bir hüküm bulunmadığı için merkezî bir sansür teşkilatı mevcut değildi. 23 Nisan 1920 tarihinde TBMM kurulduktan sonra, sansür yet-kileri valiliklerce kullanılmaya başlamıştı. Bu dönemde, film hangi şehirde gösterilecekse, oynayacağı sinema salonunda önce mahallî iki polis memuru tarafından perde üzerinde görülerek denetlenmekteydi. (Onaran, 1968: 10 – 11; Çiftci, 2001: 22).

b) 9.6.1932 Tarihli Sinema Filmlerinin Kontrolüne Ait TalimatnâmeTürkiye’de sinema filmlerinin denetlenmesini düzenleyen ilk hukuk metni, 1932 yı-

lında çıkarılan Sinema Filmlerinin Kontrolüne Ait Talimatname’dir (R.G. 19.7.1932 / Sayı: 2153). Talimatname’ye 1934’te eklenen hükümlerle (R.G. 9.1.1934 / Sayı: 2600), yerli film senaryolarının filme çekilmeden önce denetlenmesi esası da getirilmiştir. Ancak, yabancı film senaryoları denetime tâbi değildir.

Filmlerin kontrolü, bir defaya mahsus olmak üzere İstanbul’da yapılmaktaydı (m.2). İstanbul’daki Kontrol Komisyonu, İçişleri Bakanlığı, Millî Savunma Bakanlığı, Genelkur-may Başkanlığı’nın birer temsilcisi ile İl Polis Müdürü ve Emniyet Müfettişi olmak üzere beş kişiden oluşmaktaydı (m.4). Ankara’da ise, bir itiraz merciî olarak yine İçişleri ve Millî Savunma Bakanlıkları ile Genelkurmay Başkanlığı’nın birer temsilcisinden oluşan üç kişi-lik bir Kontrol Komisyonukurulmuştur (m.11).

Talimatname’de; “Din propagandası niteliğinde olan”, “Askerlik şerefini ihlâl eden”, “Sosyal terbiyeye ve ahlâka aykırı olan”, “Genel güvenliğe zararlı bulunan veya memleketin aleyhine olan senaryoların” film haline getirilemeyeceği ve bu nitelikteki yerli ve yabancı filmlerin halka gösterilemeyeceği öngörülmüştür (m.5).

Türkiye’de sinema filmlerini düzenleyen ilk hukukî metin olan 1932 Talimatnamesi, Cumhuriyetin ilk yıllarındaki zorlukların da etkisiyle oldukça sert bir düzenleme niteliğin-dedir. İkili bir denetleme sistemi haricinde polis denetimi mevcuttur. Denetleme birimle-rinde yalnızca polis ve asker kökenli üyeler bulunmaktadır.

Değerlendirme kriterlerinin büyük çoğunluğu devletin güvenliğini koruma amaçlıdır. Muğlak kriterler mevcuttur. İlk kez film senaryoları denetime tâbi tutulmuştur. Sadece


1716

yerli film senaryoları denetime tâbidir.

c) 31.7.1939 Tarihli Filmlerin ve Film Senaryolarının Kontrolüne Dair Nizamname

1932 Talimatnamesi, 2559 sayılı Polis Vazife ve Selâhiyet Kanunu’nun (R.G. 14.7.1934 / Sayı: 2751) 2. ve 6. maddesine dayanılarak çıkarılan ve 31 Temmuz 1939 tarihinde yü-rürlüğe giren Filmlerin ve Film Senaryolarının Kontrolüne Dair Nizamnâme ile yürürlük-ten kaldırılmıştır (Sayı: 4272). 1939 Nizamnamesi, 1977 yılına kadar aynı biçimde yürür-lükte kalmıştır.

1939 Nizamnamesi, Türk sinema tarihinde en fazla yürürlükte kalan ve üzerinde en fazla tartışılan hukukî düzenlemedir. Sinema filmleri bu defa, talimatname yerine bir üst hukuk normu olan nizamname (tüzük) ile düzenlenmiştir.

Nizamname’ye göre, biri Ankara’da, diğeri ise İstanbul’da görev yapan iki İl Kontrol Komisyonu kurulmuştur. 1961 yılından itibaren İzmir’de fuar süresince Fuar’da gösterile-cek filmleri denetlemek üzere bir Film Kontrol Komisyonu kurulmaktaydı. Yetkili bakanlık olarak İçişleri Bakanlığı belirlenmiş olup, öngördüğü beş kişilik İl Kontrol Komisyonların-da, İçişleri Bakanlığı (birisi başkan olmak üzere iki üye), Millî Eğitim Bakanlığı ve Turizm ve Tanıtma Bakanlığı tarafından seçilen üyeler ile ilin emniyet müdürü veya yardımcısı veya şube müdürlerinden biri toplantılara katılmaktaydı. Ayrıca, askerliği ilgilendiren filmlerin kontrolünde Genelkurmay Başkanlığı’nca atanan bir temsilci, tarım, ticaret, sağ-lık ve Sosyal Yardım Bakanlıklarını ilgilendiren filmlerin kontrolünde bu bakanlıkların temsilcileri, Komisyonda geçici üye olarak yer almaktaydı (m.2 ve 3). İl Kontrol Komisyon-ları, yurtdışından ithal edilen filmleri kontrol etmekle görevliydi.

Nizamname’nin Ankara’da çalışmasını öngördüğü ve hem Türkiye’de çekilenfilmleri kontrol etmekle görevli olan, hem de İl Kontrol Komisyonlarının kararlarına itiraz merciî olan beş kişilik Merkez Kontrol Komisyonu, İçişleri Bakanının biri Emniyet Genel Müdür-lüğü Teşkilatı’ndan olmak üzere Bakanlığa bağlı memurlar arasından seçeceği iki kişi ile Turizm ve Tanıtım, Millî Eğitim Bakanlığı ve Genelkurmay Başkanlığı’nın görevlendireceği birer temsilciden oluşmaktaydı (15/3).

Nizamname’de, İçişleri Bakanlığı’na, Kontrol Komisyonlarının kararlarına rağmen, senaryoların filme çekilmesini veya filmlerin gösterime girmesini yasaklama yetkisi veril-mişti (m.28). Önceki düzenlemenin aksine, yabancı film senaryoları da denetime tâbiydi. Yerli ve yabancı tüm senaryoların denetimi Merkez Kontrol Komisyonu tarafından yapıl-maktaydı.

1939 Nizamnamesi, film senaryolarını ve filmleri ayrı ayrı denetlemekteydi. Senaryo-ların incelenmesini bir “öndenetim” uygulaması olarak düşünüp, yapımcılar için bir “em-niyet supabı” ve “garanti” niteliğinde kabul etmek mümkündür. Zira Sansür Kurulunun se-naryo üzerinde olumlu ya da olumsuz yargısını bildirmesi, sinemacının ileride uğrayabi-leceği zararı önleyebilecektir. Ancak, aşağıda belirtildiği üzere, denetim kriterlerinin açık ve net olmaması, böyle bir denetimin sağlıklı bir biçimde işlemesini engellemiştir. İkinci husus ise, öndenetimden geçen bir senaryoya uygun olarak çekilen filmin denetleme ku-rulunca kabul edilmesi gerektiğidir. İkinci denetlemenin amacı ancak, çevrilen filmin se-naryoya uyup uymadığını tespit etmek olmalıdır. Ancak, uygulamada, denetleme kurulu senaryoları bir kenara itip filmleri kendi başına ele almış ve önceden kabul edilen senar-yoya uyularak çekilmiş birçok filmin gösterimini yasaklamıştır (Özön, 1995: 252 – 253).

Nizamname’de çeşitli denetleme kriterleri öngörülmüştü (m.7). Buna göre; “herhangi bir devletin siyasî propagandasını yapan”, “herhangi bir ırk ve milleti tezyif eden”, dost devlet ve milletlerin hislerini rencide eden”, “din propagandası yapan”, “millî rejime aykırı olan siyasî, iktisadî ve içtimaî ideoloji propagandası yapan”, “umumî terbiyeye, ahlâka ve millî duygulara aykırı olan”, “askerlik şeref ve haysiyetini kıran ve askerlik aleyhine pro-

Kemal Cem BAYKAL

1716

paganda yapan”, “Memleketin emniyeti bakımından zararlı olan”, “cürüm işlemeye tahrik eden”, “içinde Türkiye aleyhinde propaganda vasıtası olabilecek senaryoların” film haline getirilmesine ve film haline getirilenlerin de gösterimine izin verilmemekteydi.

Nizamname’nin yürürlükte bulunduğu döneme ait,1951 – 1966 yılları arasını kapsa-yan bir sayısal veri mevcuttur. Buna göre, söz konusu dönemde yabancı filmlerin kontro-lünü üstlenen Ankara İl Kontrol Komisyonu, 516 film içinde 451 “kabul”, 34 “şartlı kabul” ve 31 “ret” kararı vermiştir. Yerli filmlerin kontrolünü yapan Merkez Kontrol Komisyonu ise, toplam 2467 senaryonun 1823’ü için “kabul”, 408’i için “şartlı kabul” ve 236’sı için “ret”; yerli filmlerin birinci derece kontrolü için 1556 film içinde 798 “kabul”, 736 “şartlı kabul” ve 22 “ret” kararı, ikinci derece kontrolü için ise toplam 155 film içinde 50 “kabul”, 29 “şartlı kabul” ve 76 “ret” kararı vermiştir (Tikveş, 1968: 154). Bu veriler, söz konusu denetimin ne kadar sıkı bir denetim olduğunun açık bir göstergesidir.

1939 Nizamnamesinin yürürlükte kaldığı uzun süreyi kısaca özetlemek gerekirse, bu düzenlemenin bütün ülkelerde uygulanan “film denetleme”sinin en sıkılarından biri ol-duğunu söylemek mümkündür. Kanunun bu kadar sıkı olarak uzun yıllar yürürlükte kal-ması, dönemin Soğuk Savaş yıllarına denk gelmesiyle yakından ilişkilidir. Bu dönemde, ikili denetim sistemi sürmekle birlikte, senaryolar ve filmler ayrı ayrı denetlenmektedir. Denetleme birimlerinde polis ve asker kökenli üyeler ağırlıktadır, denetleme kriterleri yo-ruma açıktır.

d) 23.9.1977 Tarihli Filmlerin ve Film Senaryolarının Denetlenmesi Hakkında Tüzük

Yaklaşık 40 sene yürürlükte kalan 1939 Nizamnamesi’nden sonra, sinema filmlerini denetlemek amacıyla çıkarılan diğer bir hukukî düzenleme ise, 1977 tarihli Filmlerin ve Film Senaryolarının Denetlenmesi Hakkında Tüzük (R.G. 23.9.1977 / Sayı: 16063) ol-muştur. Tüzük, Nizamname kavramının yeni adıdır. Ancak, bu yeni düzenleme çok önemli değişiklikler getirmemiş ve 1932 yılından itibaren süregelen sıkı denetimin devamı nite-liğinde olmuştur. 1977 Tüzüğü de, 2559 sayılı Polis Vazife ve Selâhiyet Kanunu’na dayanı-larak çıkarılmıştır.

Ayrıca, 1977 Tüzüğü ile birlikte, küçükler üzerinde ruh ve beden sağlığı bakımından zararlı etkiler yapabilecek veya küçüklerin yetişmelerini olumsuz yönde etkileyebilecek nitelikte olduğu tespit edilen filmlerin, yetişkin olmayanlara gösterilmesine izin verilme-yeceği ve bu gibi filmlerin afiş, ilân ve resimlerinde yetişkin olmayanlara gösterilmeyece-ğinin belirtilmesi hususu zorunlu tutulmuştu (m.24). Bu durumu bir yenilik olarak değer-lendirmek mümkündür. Diğer yenilik ise, festival filmlerinin denetime tabi kılınmasıdır

Yukarıda bahsedilen hususlar haricinde, 1977 Tüzüğünün getirdiği denetim anlayışın-da önemli bir yenilik bulunmamaktadır. Denetleme birimleri ile değerlendirme kriterleri, 1939 Nizamnamesi ile benzerlik göstermektedir. İkili denetim sistemi devam etmektedir.

e) 23.8.1983 Tarihli Filmlerin ve Film Senaryolarının Denetlenmesine İlişkin Tüzük

1983 tarihinde çıkarılan Filmlerin ve Film Senaryolarının Denetlenmesine İlişkin Tüzük (R.G. 2.12.1983 / Sayı: 18239), 1977 Tüzüğü gibi, içerdiği küçük değişikliklerle, 1939’dan itibaren yürürlükte bulunan denetim sisteminin devamı niteliğinde olmuştur. Bu durumun en önemli nedeni, 1977 Tüzüğü gibi bu Tüzüğün de 2559 sayılı Polis Vazife ve Selâhiyet Kanunu’nun 6. maddesine dayanılarak çıkarılmasıdır.

Tüzük’te, 1977 Tüzüğü’nde getirilen zararlı içerikten çocukların ve gençlerin korun-


1918

ması anlayışı sürdürülmüştür. Buna göre, Kurullarca ruh ve beden sağlıklarını, yetişme-lerini olumsuz yönde etkileyebileceği tespit edilen sinema filmlerinin 18 yaşından küçük olanlara gösterilmesine izin verilemeyeceği belirtilmiş ve bu hususun, filmin tanıtılması-na ilişkin afiş ve fotoğraflarda belirtilmesi zorunlu tutulmuştu (İçel, 2017: 461).

1983 yılındaki düzenleme önemli bir yenilik getirmemiştir. İkili denetim sistemi de-vam etmektedir. Denetleme birimlerinde polis ve asker kökenli üyeler ağırlıktadır. Denet-leme kriterleri önemli ölçüde muğlaktır.

f) 29.1.1986 Tarihli 3257 Sayılı Sinema Video ve Müzik Eserleri Kanunu (SVMEK)

Yukarıda açıklandığı üzere, Türk sinema hukukunda 1986 yılına kadar sıkı bir sansür rejimi uygulanmıştır. Ülkemizde, film denetleme sistemindeki asıl değişiklik, 1986 yılında 3257 sayılı Sinema, Video ve Müzik Eserleri Kanunu’nun kabul edilmesiyle meydana gel-miştir (R.G. 7.2.1986 / Sayı: 19012).

SVMEK’le birlikte, sinema filmleri, ilk defa bir üst hukuk normu olan kanunla düzen-lenmiş ve film hürriyetini düzenleme işi kanun koyucuya bırakılmıştır. Sinema filmlerinin ilk defa kanunla düzenlenmesi, Türkiye’de film denetleme sistemini polis denetimi olmak-tan önemli ölçüde çıkarmıştır. Böylece, 1939’dan itibaren 2559 sayılı Polis Vazife ve Selâ-hiyet Kanunu’na dayanılarak çıkarılan Nizamname ve Tüzük’lerle gerçekleşen denetim son bulmuştur.SVMEK’le birlikte, sinema eserlerinin yanı sıra müzik eserleri de denetime tâbi tutulmuştur.

SVMEK’in getirdiği en önemli yeniliklerden biri, 1932’den itibaren sinema alanında yetkili kılınan İçişleri Bakanlığı’nın bu konudaki yetkisini sona erdirmesidir. Yetkili ba-kanlık olarak Kültür Bakanlığı’nın1 kabul edilmesi, sinema filmlerinin ilk kez bir kültür, iletişim ve sanat aracı olarak kabul edildiğinin ve sinemaya bakış açısında köklü bir de-ğişim yaşandığının göstergesidir. Bununla birlikte, Kültür Bakanlığı, SVMEK’e dayanarak yönetmelik çıkarma yetkisine de sahip olmuştur.

SVMEK’in öngördüğü denetim anlayışında ikili sistem kabul edilmekle birlikte deneti-min yapısında birtakım değişiklikler mevcuttur. Buna göre, yedi kişilik Denetleme Kurulu, Kültür ve Turizm Bakanlığı Temsilcisinin Başkanlığında, Millî Eğitim, Gençlik ve Spor Ba-kanlığı, Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği ve İçişleri Bakanlığı temsilcisinden oluş-maktaydı. Ancak, Denetleme Kurulu’nda Türkiye Sinema Eseri Sahipleri Meslek Birliği ile Türkiye Musiki Eseri Sahipleri Meslek Birliği’nden birer temsilci ve Bakanlıkça tespit edi-lecek bir sanatçının yer alması zorunluydu.

Yeni Kanun’da ilk kez sinema filmlerini denetleme kurulunda kamu görevlileri dışın-da, meslek birliği temsilcileri ve bir sanatçıya yer verildiği görülmektedir. Ayrıca, Kurulda Genelkurmay Başkanlığı’ndan temsilci de bulunmamaktadır. Bütün bu hususlar, seksenli yılların ikinci yarısından itibaren, Devletin sinemaya olan kuşkulu bakışının yavaş yavaş değiştiğini ve sinema filmlerinin bir ”güvenlik sorunu” olduğu fikrinden vazgeçilmeye başlandığını göstermektedir.

SVMEK’e göre, Kültür Bakanlığı’nın birden fazla alt komisyon kurma yetkisi de bulun-maktadır (m.6). Komisyonda görev alacak başkan ve bir üye Bakan tarafından Bakanlık elemanları arasından seçilmekte, Komisyonun diğer üyesi ise her alt komisyon için ilgili meslek birliğince görevlendirilmektedir. Bu bağlamda, üç kişilik alt komisyonların birinci denetim merciî, Denetleme Kurulu’nun ise itiraz merciî olduğunu söylemek mümkündür.

1 Bu dönemde, Kültür Bakanlığı ile Turizm Bakanlığı birbirinden ayrı teşkilatlardır.

Kemal Cem BAYKAL

1918

SVMEK’e göre, sinema filmlerinin;

Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü, millî egemenlik, cumhuriyet, millî güvenlik, kamu düzeni, genel asayiş, kamu yararı, genel ahlâk ve genel sağlık açısından suç veya suça teşvik unsuru ihtiva etmemesi;

Millî kültür, örf ve adetlerimize; uygun olması gerekmekteydi (m.3/1-b).

Burada, değerlendirme kriterlerinin özellikle 1939 Nizamnamesi göz önünde bulun-durulduğunda sayıca azaltıldığı ve yumuşatıldığı görülmektedir. Ancak, yine de bazı muğ-lak ifadeler mevcuttur.

3257 sayılı SVMEK’le senaryoların denetimi zorunlu olmaktan çıkarılmış ve “isteyen yapımcılar, çekime konu olacak senaryolarının da denetlenmesini isteyebilirler” hükmü getirilmiştir (m.6/3). Böylece, 1934’ten beri sürdürülen uygulamaya son verilmiştir.

SVMEK’te, yerli eserlere ait her türlü telif hakkı hususunda 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu hükümlerine uyulacağı güvence altına alınmıştır (m.8/1).

SVMEK’le, “sinema sanayii ve müzik sanatının gelişmesine katkıda bulunmak, sinema ve müzik çalışanlarını desteklemek ve ülkenin tanıtılmasını sağlamak amacıyla Kültür Bakanlı-ğı’nın emrinde Sinema ve Müzik Sanatı Destekleme Fonu kurulmuştur” (m.10/1). Bu durumu, Devletin denetleyici rolünün destekleyici bir role doğru dönüştüğünün göstergesi olarak kabul etmek de mümkündür.

Görüldüğü üzere, SVMEK’le birlikte sinema filmleri üzerindeki katı denetim önemli ölçüde ortadan kaldırılmıştır. Bu durumu, 1980’li yıllarda dünyada yaşanan liberal politi-kaların Türkiye’yi de etkilemesinin sonucu olarak görmek mümkündür. Bu dönemde, si-nema filmlerinin ekonomik yönüne önem verilmeye başlanmış, yurt dışından ithal edilen film sayısında ciddi bir artış meydana gelmiştir. Bu filmlerin özgürce gösterilmesi, dolayı-sıyla da sinema izleyicisinin artmasıamacıyladeregülasyon (deregulation) (katı kurallar-dan arındırma) politikaları uygulanmaya başlanmıştır.

3. 5224 SAYILI SİNEMA FİLMLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ VE SINIFLANDIRILMASI İLE DESTEKLENMESİ HAKKINDA KANUNa) Kanunu Ortaya Çıkaran Koşullar

21.7.2004 tarihinde yürürlüğe giren 5224 sayılı Sinema Filmlerinin Değerlendirilmesi ve Sınıflandırılması ile Desteklenmesi Hakkında Kanunun (R.G. Sayı: 25529) çıkarılması, denetim bağlamında Türk sinema tarihinde en ciddi kırılmayı yaratmıştır. Bu Kanunun çıkarılmasında,Türkiye’nin o dönemde yürüttüğü dış politika ve Avrupa Birliği ile yakın-laşması büyük rol oynamıştır. 1.1.1996 tarihinden itibaren gümrük birliğine geçilmesinin ardından, 10 – 11.12.1999 Helsinki zirvesinde Türkiye’ye aday ülke statüsü verilmiş ve böylece Türkiye, Avrupa Birliği müktesebatına (acquis-communautaire) uygun davranma yükümlülüğü altına girmiştir. 16 – 17.12.2004 tarihlerinde Brüksel’de gerçekleşen Zir-ve’de ise Türkiye ile 3.10.2005 tarihinde müzakerelere başlanması kararı alınmıştır. Tür-kiye, bu tarihten itibaren AB ile ilişkilerini “aday ülke” statüsünde sürdürmektedir.

Dolayısıyla, 5224 sayılı Kanunun çıkarılmasını, Türkiye ile AB arasındaki ilişkilerin ge-lişmesi ve bunun sonucunda Türkiye’nin ifade özgürlüğü alanında daha liberal politikalar izlemesiyle ilişkilendirmek mümkündür.


2120

b) Genel Olarak 5224 Sayılı Kanun5224 sayılı Sinema Filmlerinin Değerlendirilmesi ve Sınıflandırılması ile Desteklen-

mesi Hakkında Kanun, sinema filmlerinin denetlenmesi amacıyla çıkarılan altıncı hukukî düzenleme ve ikinci Kanun’dur. Kanun’un adında “sansür”, “kontrol” ve “denetleme” keli-melerinin yerine “değerlendirme” ve “sınıflandırma” kelimelerinin kullanılması, Devletin sinema filmlerine karşı değişen bakış açısını da göstermektedir.Ayrıca, Kanunun adında “destekleme” ifadesinin geçmesi, Devletin, sinema alanında kendi rolünü denetleyici ol-duğu kadar destekleyici bir aktör olarak tanımlaması bakımından önem arz etmektedir. 5224 sayılı Kanun, altı bölüm ve 18 maddeden oluşmaktadır. Kanunu uygulama yetkisi Kültür ve Turizm Bakanlığı’na aittir.

c) Denetime Tâbi Eserler5224 sayılı Kanuna göre denetime tâbi eserler, yurt içinde çekilen ve yurtdışından it-

hal edilen sinema filmleri ile fuar, festival, şenlik vb. etkinliklerde gösterilecek özel nitelik-li filmler, televizyonda gösterilen sinema filmleri ile bilgisayar oyunlarıdır. Bu bakımdan, denetimin kapsamının oldukça geniş tutulduğunu görmek mümkündür.

Denetime tâbi eserler açısından göze çarpan ilk husus, festival filmleriyle ilgili düzen-lemelerdir. Sinema Filmlerinin Değerlendirilmesi ve Sınıflandırılmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğe2 göre,sinema salonlarında gösterime girmeyen ve video kaset, VCD, DVD, Blu-Ray vb. formatlarda satışa sunulmayan; yalnızca, fuar, film festivali, şenlik, yarışma vb. etkinliklerde gösterilen yabancı sinema filmleri Kültür ve Turizm Ba-kanlığı denetimine tâbi değildir (m.15/1). Mevzuatın çeşitli sanatsal etkinliklerde gösteri-lecek yabancı filmler için Bakanlık denetimi öngörmemesinin önemli bir yenilik olduğunu söylemek mümkündür.

Aynı Yönetmeliğe bakıldığında, “Ülke içinde üretilen filmler de kayıt ve tescil edilmiş olmak kaydıyla bu etkinliklere katılabilir” (m.15/3). Bu hükümler incelendiğinde, yerli ve yabancı filmlerin farklı olarak değerlendirildiği göze çarpmaktadır. Bu bağlamda, festival-lere katılan yerli filmler “denetim” sürecini de kapsayan kayıt ve tescile konu olacak; an-cak bu durum, yabancı filmler için geçerli olmayacaktır.Kanaatimizce, festival filmlerinin denetiminde “yerli” ve “yabancı” ayrımı yapılması eşitlikçi bir uygulama değildir.

Yeni sistemin getirdiği önemli bir değişiklik, sinema filmlerinin televizyonda yayınlan-ması hususunda da birtakım sınırlamalar getirmesidir. İlgili Yönetmeliğe göre, “yaş bakı-mından sınıflandırılan sinema filmlerinin, radyo-televizyon gibi araçlarla veya dijital iletim de dâhil olmak üzere işaret, ses ve/veya görüntü nakline yarayan araçlarla yayın ve/veya iletiminin günün hangi saatlerinde yapılamayacağı Kurullar tarafından karara bağlanır” (m.11/4).

Buradaki önemli bir problem, Yönetmelik’te belirtilen hükmün 5224 sayılı Kanun’da yer almamasıdır. Bu durum “hukukta normlar hiyerarşisi”ne aykırılık teşkil etmektedir. Zira Anayasa’nın 124. maddesi, “Başbakanlık, bakanlıklar ve kamu tüzelkişileri, kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara aykırı olmamak şartıyla, yönetmelikler çıkarabilirler” şeklinde düzenlenmiştir. Yönetme-lik’te yer alan bu hüküm ya kaldırılmalı, ya da 5224 sayılı Kanun’a bu yönde bir düzenleme getirilmelidir.

Bu konudaki diğer bir noksan da, söz konusu hükmün televizyon kuruluşları tarafın-dan ihlâl edilmesi durumunda Yönetmelik’te herhangi bir yaptırım öngörülmemesidir.

2 Çalışmanın bundan sonraki kısımlarında kısaltma amacıyla “ilgili Yönetmelik” şeklin-de kullanılmıştır.

Kemal Cem BAYKAL

2120

Bunun yanı sıra, radyo ve televizyon yayıncılığını düzenleyen 6112 sayılı Kanun ve o Ka-nun’a dayanılarak çıkarılan Yönetmelik’lerde de bu yönde bir hüküm bulunmamaktadır. O halde, Kurulların bu yönde alacağı kararları “tavsiye kararı” olarak da nitelendirmek mümkündür.

Yeni sisteme göre, bilgisayar oyunları da 5224 sayılı Kanunbakımından denetime tâbidir. Bilgisayar oyunlarının denetime tâbi tutulmasının hukukî dayanağı 5846 sayı-lı FSEK’e dayanılarak çıkarılan Bandrol Uygulamasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’tir (R.G. 8.11.2001 / Sayı: 24577). Yönetmeliğe göre, “tespit edildiği mater-yale bakılmaksızın; elektronik, mekanik veya benzeri araçlarla gösterilebilen, sesli veya sessiz, birbiriyle hareketli görüntüler dizisi içeren ve kayıt tescili yapılan bilgisayar oyunla-rında bandrol kullanılması zorunludur” (m.7/1). Söz konusu bandrolleri İstanbul Sinema Müdürlüğü’nden temin etmek mümkündür (m.7/2). Bu kısıtlamanın nedeninin, bilgisayar oyunlarının çocuklar ve gençler üzerinde etkili olduğu varsayımından kaynaklandığı dü-şünülmektedir.

d- Denetim MerciîKültür ve Turizm Bakanlığı, film denetimini, bünyesinde bulunan Sinema Genel Mü-

dürlüğü vasıtasıyla icra etmektedir. Sinema Genel Müdürlüğü’nün merkezi Ankara’dadır. Ancak, Müdürlük, denetim yetkisini İstanbul’da bulunan sekretaryası (İstanbul Sinema Müdürlüğü) aracılığı ile kullanmaktadır.

Buraya kadar üzerinde durulan bilgilerden yola çıkarak Türkiye’deki yeni film dene-tim sisteminin de “devlet denetimi” sistemi veya İçel’in (2017) ifadesiyle “sınırsız sansür sistemi” olduğunu söylemek mümkündür. Dikkat çeken diğer bir husus da, Devletin bu yetkisini, önceki dönemlerde de olduğu gibi bağımsız, tarafsız ve özerk bir yapı eliyle kul-lanmak yerine, doğrudan Bakanlık eliyle icra etmesidir.

5224 sayılı Kanuna bakıldığında, önceki düzenlemelere uygun olarak ikili bir denetle-me sisteminin sürdürüldüğünü görmek mümkündür. Bu amaçla, Değerlendirme ve Sınıf-landırma Kurulu ile alt kurullar denetim mekanizmasını işletmektedir.

Değerlendirme ve Sınıflandırma Kurulu, sinema salonlarında gösterime girmek veya ticarî dolaşıma sunulmak üzere Türkiye’de üretilen veya yurtdışından ithal edilen tüm sinema filmlerinin değerlendirilmesi ve sınıflandırılması, farklı bir ifadeyle belirtmek ge-rekirse “denetlenmesi”nden sorumludur.

5224 sayılı Kanun’a göre, Değerlendirme ve Sınıflandırma Kurulu; Kültür ve Turizm Bakanlığı ile İçişleri ve Millî Eğitim Bakanlıklarından birer üye, ilgili alan meslek birlik-lerince önerilecek uzman kişiler arasından Bakanlıkça seçilecek üç üye ile Bakanlık tara-fından belirlenecek, alanında doktora derecesi bulunan bir sosyolog, bir psikolog ve bir çocuk gelişimi uzmanı olmak üzere toplam dokuz üyeden oluşmakta ve en az altı üyenin katılımıyla toplanıp, beş üyenin aynı yöndeki oyuyla karar almaktadır (m.4/2).

Dokuz kişilik Kurulun üçte biri yalnızca “memur” niteliği olan kişilerden, dolayısıyla Bakanlık temsilcilerinden oluşmaktadır. Geri kalan altı üyenin ise sinema mesleği içinden ve sinema filmlerinin çocuklar, gençler ve toplum üzerindeki etkisini tespit edebilecek nitelikteki uzmanlar arasından seçilmiş olması oldukça önemli ve olumludur. Hatta en az doktora dereceli üç uzmanın Kurulda yer almasını, denetimin kısmen de olsa bilimsel hale geldiği şeklinde yorumlamak mümkündür.

Buraya kadar yapısı üzerinde durulan Kurulun görevlerinden bahsetmek yerinde ola-caktır. İlgili Yönetmeliğe göre Kurul (m.6/1);

• “Alt kurullarca yapılan ön değerlendirme ve sınıflandırma sonucunda gerekli görülen hallerde,


2322

• Alt kurullarca filme ilişkin kısıtlayıcı tedbir uygulanması ve düzeltme yapılması kararına yapımcının veya ithalatçının itirazı üzerine,

• İnsan onurunun, kamu düzeninin, genel ahlakın, çocukların ve gençlerin ruh sağlığının korunması amacıyla; şiddet, pornografi ve insan onuruyla bağdaşmayan görüntü ve etkiler içermesi nedeniyle Bakanlıkça yeniden değerlendirilmek üzere resen, sevk edilen sinema filmlerinin Kanunun 4. maddesinde belirtilen esaslar çerçevesinde değerlendirme ve sınıflandırmasını yapar”.

Görevlerinden de anlaşıldığı üzere, Değerlendirme ve Sınıflandırma Kurulu, aşağıda üzerinde detaylı olarak durulan alt kurulların bir üst denetim merciî olarak işlev gör-mektedir. Farklı bir ifadeyle belirtmek gerekirse, ilgili hükümden Değerlendirme ve Sı-nıflandırma Kurulu’nun birinci denetim merciî olmadığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla, alt kurullar, yerli ve ithal filmlerin öncelikli denetim merciîdir. Alt kurulların gerek görmesi halinde, filmler üzerindeki kararlar Değerlendirme ve Sınıflandırma Kurulu tarafından alınabilmektedir. Değerlendirme ve Sınıflandırma Kurulu’nun ikinci görevi, bir itiraz mer-ciî olarak yapımcının veya ithalatçının talebi üzerine tedbir uygulanmış sinema filmlerini yeniden değerlendirmektir.Kurul’un üçüncü işlevi ise, alt kurullar tarafından verilen ka-rarların Bakanlığın talebi üzerine yeniden gözden geçirilmesidir. Burada esas olarak kas-tedilen, Bakanlığın veya Kültür ve Turizm Bakanının bir filmin yeniden değerlendirilmesi talebinde bulunması hakkıdır.

İlgili Yönetmelik uyarınca, sinema filmlerinin ön değerlendirme ve sınıflandırmasının yapılması amacıyla alt kurullar oluşturulabilmektedir (m.7/1). Alt kurullar, Türkiye’de si-nema filmlerinin denetlenmesi hususunda çok önemli bir rol oynamaktadır. Zira yerli ve ithal sinema filmlerinin tamamına yakını alt kurullar tarafından denetlenmektedir.

Alt kurulların üye sayısı, Değerlendirme ve Sınıflandırma Kurulunun üye sayısından farklıdır. İlgili Yönetmeliğe göre, alt kurullar; Bakanlık temsilcisi, meslek birliklerince sektörden önerilen kişiler arasından Bakanlıkça seçilecek bir temsilci ile Bakanlıkça be-lirlenecek bir psikolog olmak üzere üç kişiden oluşmaktadır. Üye sayısı kadar yedek üye belirlenmekte ve alt kurullarda görevlendirilen üyeler Değerlendirme ve Sınıflandırma Kurulunda görev alamamaktadır (m.7 /2).

Kanaatimizce, Değerlendirme ve Sınıflandırma Kurulunda bulunan “sosyolog” ve “ço-cuk gelişimi uzmanı” üyelerin alt kurullarda bulunmaması yerinde bir uygulama değildir. Denetime giren filmlerin tamamına yakınının yalnızca alt kurullarca incelendiği göz önün-de bulundurulduğunda, bu filmlerin toplumda ve özellikle küçükler üzerinde yaratabi-leceği etkinin bilimsel olarak yorumlanabilmesi bakımından sosyolog ve çocuk gelişimi uzmanı kişilerin bu kurullarda bulunması son derece önemlidir.

İlgili Yönetmeliğe göre, alt kurullar, sinema filmlerinin ön değerlendirme ve sınıflan-dırmasını yaparak, bu filmlere ilişkin:

- “İşaret ve ibare kullanılması,

- Kısıtlayıcı bir tedbir uygulanması veya düzeltme yapılması,

- Gerekli gördüğü hallerde değerlendirilmek üzere Değerlendirme ve Sınıflandırma Kuruluna sevk edilmesi, hususlarında karar alabilmektedir” (m.8/1).

Farklı bir ifadeyle belirtmek gerekirse, alt kurullar bir filmi yaş ve içerik bakımından sınıflandırma ile kısmen ve tamamen sansür etme yetkisine sahiptir. Ayrıca, alt kurulların bu yetkisini kullanmayıp kararı Değerlendirme ve Sınıflandırma Kuruluna bırakma hakkı da mevcuttur.

Yeni Kanun’la birlikte, 3257 sayılı SVMEK’le isteğe bağlı hâle getirilen senaryo deneti-

Kemal Cem BAYKAL

2322

mi tamamen kaldırılmıştır.

1932 – 1986 yılları arasındaki düzenlemelere bakıldığında, denetleme mercilerinin üyeleri arasında, ağırlıklı olarak İçişleri Bakanlığı ve Milli Savunma Bakanlığı temsilcisi, Genelkurmay Başkanlığı temsilcisi ve Emniyet çalışanları olduğunu görmek mümkündür. 5224 sayılı Kanun çıkarılana kadar en özgürlükçü kanun olarak ifade edilen SVMEK’te bile, üst kurul statüsünde bulunan Denetleme Kurulu’nda Milli Güvenlik Kurulu Genel Sek-reterliği’nden bir üye bulunmaktadır.

5224 sayılı Kanun’un oluşturduğu denetleme mercileri öncekilerden oldukça farklıdır. Değerlendirme ve Sınıflandırma Kurulu ile alt kurullar göz önünde bulundurulduğunda, Genelkurmay ve Milli Savunma Bakanlığı mensubu herhangi bir üyenin olmaması dikkat çekicidir. Sadece, İçişleri Bakanlığı kontenjanından emniyet mensubu bir üye mevcuttur. Yine aynı şekilde, Değerlendirme ve Sınıflandırma Kuruluna sosyolog, psikolog ve çocuk gelişim uzmanı üyelerin dâhil edilmesi önemli bir yeniliktir. Ayrıca, SVMEK’le başlayan sanatçı ve yapımcı üye uygulaması 5224 sayılı Kanun’la daha da ileriye götürülmüş ve meslek birliklerince önerilen üyeler, Değerlendirme ve Sınıflandırma Kurulu ile alt kurul-lara girmiştir.

Yukarıdaki bilgilerden yola çıkarak, 5224 sayılı Kanunundenetleme birimlerinde önemli bir sivilleşme olduğunu söylemek mümkündür. Bu durum, sinema filmlerinin artık bir güvenlik sorunu olarak görülmediğini göstermektedir. Ayrıca, meslek birlikleri temsil-cileri ile uzmanların ağırlıkta olması da, 5224 sayılı Kanunu önceki düzenlemeler içerisin-de en özgürlükçü hukuk metni olarak öne çıkarmaktadır.

e) Değerlendirme (Denetleme) Kriterleri5224 sayılı Kanun, sinema filmlerini denetlerken göz önünde bulundurulması gere-

ken kriterleri iki farklı yerde tanımlamaktadır. Öncelikle, Kanun’un “Tanımlar” kısmındaki “Değerlendirme ve Sınıflandırma” tanımında “Ülke içinde üretilen veya ithal edilen sine-ma filmlerinin ticarî dolaşıma ve gösterime sunulmadan önce, gösterim ve iletim biçim-leri dikkate alınarak kayıt ve tescile de esas olacak şekilde kamu düzeni, genel ahlâk ile küçüklerin ve gençlerin ruh sağlığının korunması, insan onuruna uygunluk ve Anayasada öngörülen diğer ilkeler doğrultusunda denetlenmesi, değerlendirilmesi ve sınıflandırıl-ması” ifadesine yer verilmektedir (m.3/1-f).

Yukarıdaki tanımdan hareketle, 5224 sayılı Kanun’un değerlendirme kriterlerinin “kamu düzenine uygunluk”, “genel ahlâka uygunluk”, “küçüklerin ve gençlerin ruh sağlığı-nın korunması”, “insan onuruna uygunluk” ve “Anayasa’da öngörülen diğer ilkelere uygun-luk” olarak beş maddede toplandığını görmek mümkündür.

5224 sayılı Kanun’un Tanımlar kısmında öngörülen kriterlerin haricinde, Değerlen-dirme ve Sınıflandırma Kurulunun çalışma esaslarının açıklandığı dördüncü maddede, Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın, “insan onurunun, kamu düzeninin, genel ahlakın, çocukla-rın ve gençlerin ruh sağlığının korunması amacıyla; şiddet, pornografi ve insan onuruyla bağdaşmayan görüntü ve etkiler içeren filmleri yeniden değerlendirilmek üzere Değerlen-dirme ve Sınıflandırma Kuruluna sevk edebileceği” belirtilmektedir. Dolayısıyla, Tanımlar kısmında bahsedilen beş denetleme kriterine, “şiddet” ve “pornografi” de eklenmektedir.

5224 sayılı Kanun’da belirtilen kriterlerin haricinde, bu Kanun’a dayanılarak çıkarı-lan “Sinema Filmlerinin Değerlendirilmesi ve Sınıflandırılmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik”te değerlendirme kriterlerinden daha detaylı olarak bahsedildiği görülmektedir.


2524

5224 sayılı Kanun’un Tanımlar kısmıyla örtüşen biçimde ilgili Yönetmeliğin Tanımlar kısmında, “Değerlendirme ve Sınıflandırma”, “Ülke içinde üretilen veya ithal edilen sinema filmlerinin ticari dolaşıma ve gösterime sunulmadan önce, gösterim ve iletim biçimleri dikkate alınarak kayıt ve tescile de esas olacak şekilde, kamu düzeni, genel ahlak ile kü-çüklerin ve gençlerin ruh sağlığının korunması, insan onuruna uygunluk ve Anayasada öngörülen diğer ilkeler doğrultusunda denetlenmesi, değerlendirilmesi ve sınıflandırıl-ması” olarak tanımlanmaktadır (m.4/1-g). Yine Kanun’la örtüşür biçimde Değerlendirme ve Sınıflandırma Kurulunun, “İnsan onurunun, kamu düzeninin, genel ahlakın, çocukla-rın ve gençlerin ruh sağlığının korunması amacıyla; şiddet, pornografi ve insan onuruyla bağdaşmayan görüntü ve etkiler içermesi nedeniyle Bakanlıkça yeniden değerlendirilmek üzere resen sevk edilen sinema filmlerinin Kanunun 4. maddesinde belirtilen esaslar çer-çevesinde değerlendirme ve sınıflandırmasını yapacağı” da ifade edilmektedir (m.6/1-c).

Değerlendirme kriterleri, Yönetmeliğin yukarıda bahsedilen iki maddesi haricinde esas olarak “Değerlendirme ve Sınıflandırma Esasları” başlığı altında yer alan 11. madde-de yer almaktadır. Buna göre, Bakanlık bünyesinde oluşturulan Kurulların sinema filmle-rini gösterim ve iletim biçimlerini de dikkate almak suretiyle kamu düzeni, genel ahlak, küçüklerin ve gençlerin ruh ve beden sağlığının korunması, insan onuruna uygunluk ve Anayasa’da öngörülen diğer ilkeler doğrultusunda değerlendireceği öngörülmekte ve Ku-rulların bu değerlendirmeye bağlı olarak; cinsellik, korku veya şiddet unsurlarının ağırlık-lı olup olmadığı gibi hususları da dikkate almak suretiyle, genel izleyici kitlesi tarafından izlenebilirlik ve yaş bakımından sinema filmlerini sınıflandıracağı hükme bağlanmaktadır. Ayrıca, Kurulların cinsellik, korku veya şiddet unsurlarının ağırlığını dikkate alarak bazı filmlerin aile eşliğinde izlenmesinin uygun olacağına karar verebileceği de belirtilmekte-dir (m.11/2-3-4).

Yönetmeliğin 11. maddesinden yola çıkarak Bakanlığın yerli ve yabancı filmleri de-netlerken esas aldığı değerlendirme ve sınıflandırma kriterlerini “genel izleyici kitlesi” haricinde sekiz maddede saymak mümkündür:

“Genel ahlâk”, “kamu düzeni”, “pornografi”, “küçüklerin ve gençlerin ruh ve beden sağ-lığının korunması”, “insan onuruna uygunluk”, “Anayasa’da öngörülen diğer ilkeler”, “cin-sellik”, “korku veya şiddet”.

Bu değerlendirme kriterleri arasından “korku veya şiddet”, “cinsellik” ile “küçükleri ve gençleri olumsuz etkileyebilecek” türden içeriğe sahip filmlere karşı izleyicileri uyarmak

amacıyla üç farklı logo kullanılmaktadır:

Korku veya Şiddet, Cinsellik, Olumsuz DavranışlarDeğerlendirme kriterlerine bakıldığında, genel olarak özgürlükçü bir anlayış benim-

sendiği görülmektedir. Ancak, burada, özellikle “genel ahlâk” ve “Anayasa’da öngörülen ilkeler” gibi ifadelerin oldukça geniş ve farklı karar vericiler tarafından farklı yorumlana-bilecek niteliğe sahip ifadeler olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Kanaatimizce, bu kavramların sınırlarının 5224 sayılı Kanuna dayanılarak çıkarılan Yönetmeliklerce açık-lanması, hem denetleme kriterlerini daha objektif hale getirecek, hem de Kanunu uygula-yanların işlerini kolaylaştıracaktır.

5224 sayılı Kanun’da belirtilen değerlendirme kriterleri ile 1932 Talimatnamesi’nden

Kemal Cem BAYKAL

2524

itibaren SVMEK çıkarılana kadar olan dönemde uygulanandeğerlendirme kriterlerinin birbirinden oldukça farklı olduğunu görmek mümkündür. 5224 sayılı Kanunla birlikte, 1932-1986 arası uygulanan ve sinema filmlerini bir güvenlik sorunu olarak algılayan ba-kış açısı değişmiştir.

3257 sayılı SVMEK’in öngördüğü değerlendirme kriterleri ile 5224 sayılı Kanun’da yer alan kriterler de yine birbirinden farklıdır. 3257 sayılı Kanun’a dayanılarak çıkarılan “Si-nema, Video ve Müzik Eserlerinin Denetlenmesi Hakkında Yönetmeliğin” 9. maddesinde, “dış siyasete aykırı” eserlerin icrasına izni verilmeyeceği belirtilmektedir. Bu da oldukça muğlak bir değerlendirme kriteridir. Yine aynı şekilde, değerlendirme kriterleri arasında, sinema filmlerinin “millî kültür, örf ve adetlerimize uygun olması” şeklinde yoruma açık bir hüküm bulunmaktadır. Ayrıca, 5224 sayılı yer alan “gençlerin ve çocukların korunma-sı”, “şiddet” ve “insan onurunun korunması” gibi dünyanın birçok yerinde uzlaşı sağlanmış kriterlere SVMEK’te de rastlamak mümkün değildir.

O halde, eksiklerine rağmen, 5224 sayılı Kanun’da öngörülen değerlendirme kriterle-rini Türkiye’de sinema alanında yapılan tüm düzenlemeler içerisinde en özgürlükçükri-terler olarak nitelendirmek mümkündür.

f) Sınıflandırma ve Sansür5224 sayılı Kanun’un getirdiği en önemli yeniliklerden biri, sınıflandırma anlayışını

benimsemesidir. Yeni sistemle birlikte sansür anlayışı önemli ölçüde terk edilmiştir. Ka-nun, bu bakımdan bir dönüm noktası niteliğindedir.

İlgili Yönetmelik, yedi farklı sınıflandırma kategorisi tanımlamaktadır. Diğer iki kate-gori, filmlerin her yaş grubu tarafından izlenebilmesini öngören “genel izleyici kitlesi” ile “sansür”dür. Söz konusu sınıflandırma kategorileri şunlardır:

Genel izleyici kitlesi

7 yaş ve üzeri izleyici kitlesi içindir

7 yaş altı izleyici kitlesi aile eşliğinde izleyebilir







2726

Ticarî dolaşıma girmesi ve gösterime sunulması uygun bulunmamıştır.

Bu başlığın “Değerlendirme Kriterleri” kısmında incelendiği üzere, olumsuz içeriği ni-teleyen üç farklı koruyucu sembol daha bulunmaktadır. İlgili Yönetmeliğe göre, “genel iz-leyici kitlesi” tarafından izlenebilecek filmler için herhangi bir işaret ve ibare kullanılmaz (m.12/1-b). Farklı bir ifadeyle belirtmek gerekirse, “genel izleyici kitlesi” olarak sınıflan-dırılan sinema filmlerinde “korku ve şiddet”, “cinsellik” vb. olumsuz içeriklerin bulunması mümkün değildir.

“7A”, “13A” ve “15A” kategorileri, ilgili Yönetmeliğe 8.11.2008 tarihinde eklenmiştir. Bu gelişmeyle birlikte, bir filmin birden fazla sınıflandırma kategorisine tâbi olması müm-kün hâle gelmiştir. Örneğin, bir filmi hem “7+” hem de “13A” olarak sınıflandırmak müm-kündür.

Kanaatimizce, Türk sinema tarihinin çok büyük bir kısmında uygulanan filmi sansür etme ya da müdahale etmeme şeklinde tezahür eden iki seçenekli sistemin terk edilmiş olması oldukça önemli ve demokratik bir gelişmedir. Sınıflandırmayı esas alan bu düzen-lemenin, yetişkinlerden ziyade çocukları ve gençleri korumayı amaçladığı söylenebilir.

Yönetmelik’te, “18+” haricinde her sınıflandırma kategorisi için “yasaklama”nın yanı-na alternatif olarak ilgili yaş grubundaki çocuk ve gençlerin filmleri ailelerinin rehberli-ğinde izleyebilmeleri alternatifinin konulmuş olduğu görülmektedir. Bu durumu da, yeni sistemin yasakçılığı dışladığı şeklinde değerlendirmek mümkündür. Ancak, Türkiye’de, özellikle kırsal kesimlerde ve büyük şehirlerin bazı bölgelerinde eğitim seviyesinin ol-dukça düşük olduğu göz önünde bulundurulduğunda, ailelerin sinema filmleri konusunda çocuklarına doğru rehberlik yapabilmelerinin ne derece mümkün olduğu soru işaretidir.

Sınıflandırma kategorilerinin birbirine oldukça yakın olması da alt kurulların ve De-ğerlendirme ve Sınıflandırma Kurulunun karar almasını zorlaştırıcı bir etkendir. Örneğin, “13+” ile “15+” birbirine oldukça yakın kategorilerdir. Yine benzer biçimde, “7A” ile “7+”, “13A” ile “13+” ve “15A” ile “15+” birbirine oldukça yakındır. Kanaatimizce, bu durum, denetimi bir ölçüde yoruma açık hâle getirmektedir.

Sınıflandırmanın haricinde, Sinema Genel Müdürlüğü’nün filmlerden sahne çıkarma (kısmen sansür) ve filmleri tamamen sansür etme yetkisi de mevcuttur.

5224 sayılı Kanun’un öngördüğü detaylı sınıflandırma sistemi, Türkiye’de sinema filmlerinin denetim tarihi bakımından bir ilktir. Bu anlayışla birlikte, filmlerin sansür edil-mesi anlayışı önemli ölçüde terk edilmiş, onun yerine zararlı içeriklere erişimin çeşitli yaş grupları bakımından engellenmesi ile ailelerin film izleme esnasında çocuklarına rehber-lik etmesi yaklaşımı benimsenmiştir.

Sinema alanındaki önceki düzenlemelere bakıldığında, ilk kez 1977 Tüzüğünde, yaş grubu belirtilmeksizin yetişkin olmayanların izleyemeyeceği filmlerden bahsedilmiş ve SVMEK’le birlikte zararlı içerikler için “16+” kategorisi oluşturulmuştur. Sınırlı olarak başlayan bu uygulamalar, 5224 sayılı Kanun için öncü niteliğinde olmuştur.

g) Koruyucu Sembollerin KullanılmasıYukarıda üzerinde durulmuş olan yaş ve içerik belirten koruyucu sembollerin kulla-

nılması mevzuata göre zorunludur. İlgili Yönetmeliğe göre, söz konusu işaret ve ibare-lerin, on iki puntodan küçük olmayacak şekilde, filme ilişkin tüm taşıyıcı materyal, afiş, broşür ve diğer tanıtıcı malzeme ile jenerikte kullanılması; ayrıca, gösterim veya tanıtım

Kemal Cem BAYKAL

2726

yapılan tüm mekânlarda rahatça görülebilecek şekilde bulundurulması da zorunludur (m.12/1-a).

Genel izleyici kitlesi tarafından izlenebilecek filmler için herhangi bir işaret ve ibare kullanılmamakta, ayrıca, eğitim amaçlı olduğu belirlenen filmlerde yalnızca “eğitim amaç-lıdır” ibaresi kullanılmaktadır (m.12/1-b).

Bakanlık, sansür edilen filmler için öngörülen işaret ve ibarenin de filme ilişkin rapora işlenmesini zorunlu hâle getirmiştir (m.12/1-b). Dolayısıyla, sinema salonlarının film ya-pımcılarından veya dağıtımcılardan bu belgeleri istemeleri gerekmektedir. Böylece, sine-ma salonlarının Sinema Genel Müdürlüğü’nün kararlarına uymaları sağlanacaktır.

Filmler için öngörülen işaret ve ibarelerin yapımcı firmalar tarafından kullanılmama-sının yaptırımı ise ağırdır. Bu bağlamda, 5224 sayılı Kanun’a göre değerlendirme ve sınıf-landırma sonucu zorunlu tutulan işaret ve ibarelerin kullanılmaması halinde, Bakanlığın talebi veya üçüncü kişilerin ihbarı üzerine mülkî idare amirlerince filmlerin gösterim ve dağıtımı durdurulmaktadır (m.13/1). Sansür edilen filmler için de bu hüküm geçerlidir.

İlgili Yönetmeliğe göre, yapılan değerlendirme ve sınıflandırma sonucu zorunlu tutu-lan içerik gösteren işaret ve ibarelerin her türlü tanıtım ve gösterim alanında ve tüm taşı-yıcı materyaller üzerinde kullanılması ve bu işaret ve ibarelere uygun olarak dağıtılması zorunludur (m.12-1/a).

Ayrıca 5224 sayılı Kanun’a göre;

a) “Zorunlu tutulduğu hâlde gerekli işaret ve ibareleri taşımayan filmlerin dağıtım ve gösterimⁱni yapanlara on bin Türk Lirası,

b) Zorunlu tutulduğu hâlde gerekli işaret ve ibareleri kullanmayan filmlerin yapımcıla-rına elli bin Türk Lirası,

c) Üzerindeki işaret ve ibarelere rağmen, bu işaret ve ibarelere uyulmaksızın dağıtım ve gösterim yapanlara elli bin Türk Lirası idarî para cezası verilmektedir” (m.13/2).

Kanaatimizce, yukarıda bahsedilen yaptırımlar, değerlendirme ve sınıflandırma sonu-cunda alınan kararların sağlıklı biçimde uygulanabilmesi bakımından önem arz etmekte-dir.

SONUÇBu çalışmada, Türkiye’de sinema filmlerinin denetlenmesi bakımından, en başından

itibaren “sınırsız sansür sistemi”nin uygulandığı ortaya konulmuştur. Bu alanda ilk düzen-leme 1932 yılında yapılmış olup, 1986 yılına kadar, soğuk savaş döneminin de etkisiyle oldukça katı bir denetim mekanizması var olmuştur. 1986 yılında yapılan düzenlemeyle, o dönemde uygulanan liberal politikaların da etkisiyle, sinema filmleri üzerindeki katı de-netim büyük ölçüde ortadan kaldırılmıştır.

AB’ye uyum sürecinde çıkarılan 5224 sayılı Kanun da “sınırsız sansür sistemi”ni de-vam ettirmektedir. Önceki yıllarda olduğu gibi “denetim” tamamen “Devlet denetimi” ola-rak düzenlenmiştir. Denetim, RTÜK benzeriözerk ve bağımsız bir idarî otorite eliyle değil de Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca yürütülmektedir.Belirtmek gerekir ki, AB içerisinde de bu sistemi uygulayan ülkeler mevcuttur. Kanunun adında “denetim” ifadesi geçmemekte ancak “destekleme” ifadesi yer almaktadır. Bu durumu, Devletin artık denetimi tek amaç olarak görmediği ve sinema sektörünün gelişimine önem verdiği şeklinde değerlendir-mek mümkündür.5224 sayılı Kanun’la birlikte ilk kez senaryolar tamamen denetim dışı bırakılmıştır. Değerlendirme kurullarına en az doktora dereceli üyeler ile meslek temsil-


2928

cilerinin dâhil edilmesiyle denetim daha bilimsel ve profesyonel hâle gelmiştir. Değerlen-dirme kurulları sivilleşmiş, değerlendirme kriterleri yumuşamıştır. Önceki dönemlerdeki, “sansürü” öne çıkaran anlayış terk edilmiş ve ilk kez detaylı bir sınıflandırma sistemi oluş-turulmuştur. İki basamaklı sistem ile film yapımcısının bir üst merciye itirazına imkân ta-nıyan yapı korunmuştur. Tüm bu gelişmelerden dolayı, 5224 sayılı Kanunu Türkiye Cum-huriyeti tarihinde sinema alanını düzenleyen en özgürlükçü Kanun olarak nitelendirmek mümkündür.

5224 sayılı Kanun’da bazı problemler ve ifade özgürlüğü bakımındanbirtakım noksan yönler de bulunmaktadır. İlk olarak, ilgili Yönetmelikte, sınıflandırılan filmlerin televiz-yonda yayınlanmaları durumunda hangi saat diliminde yayınlanacağının yetkili Kurullar tarafından belirtileceği ifade edilmektedir. Oysa 5224 sayılı Kanunda bu yönde bir hüküm yoktur. Bu durum, hukukta normlar hiyerarşisine aykırıdır. Ayrıca, söz konusu hükmün ihlâli durumunda herhangi bir yaptırım da öngörülmemiştir. Bunun yanı sıra, yerli festival filmleri denetime tâbiyken yabancı filmler için bu şart aranmamaktadır. Bu durum, eşitlik ilkesine aykırılık arz etmektedir.Kanaatimizce, bazı değerlendirme kriterleri de daha so-mut hâle getirilmelidir. Özellikle, “genel ahlâk” ile “Anayasa’da öngörülen ilkeler” ifadeleri geniş yorumlanmaya müsait kavramlardır. Ayrıca, sınıflandırma kategorilerinin birbirine yakın olması (örn. 7+, 7A), denetleyici birimlerin işini zorlaştırıcı bir husustur. Benzer biçimde, 7A, 13A ve 15A kategorileri bakımından, Türkiye’de özellikle eğitim seviyesinin görece gelişmemiş olduğu bölgeler göz önünde bulundurulduğunda, ebeveynlerin çocuk-larına sağlıklı biçimde rehberlik yapabilmesi pek de mümkün görünmemektedir.

KAYNAKÇA1. Bıyıklı, H. (1989). Kitle Haberleşme Hukuku Ders Notları, Ankara.

2. Çiftci, A. (2001). Mukayeseli Hukuk Açısından Film Denetim Sistemleri ve 3257 Sayılı Sinema, Video ve Müzik Eserleri Kanununun Getirdiği Sistem, Selçuk İletişim, 2(1).

3. İçel, K. (2017). Kitle İletişim Hukuku (12. Baskı), İstanbul: Beta Yayınevi.

4. Onaran, Â. Ş. (1968). Sinematoğrafik Hürriyet, Doktora Tezi, Ankara: Gürsoy Basımevi.

5. Özgen, M. (2002). Gazetecinin Etik Kimliği (2. Baskı), İstanbul: İ.Ü. İletişim Fakültesi Yayınları.

6. Özön, N. (1995). Karagözden Sinemaya Türk Sineması ve Sorunları, 1. Cilt, Ankara: Kitle Yayınları.

7. Siebert, F. S. Peterson, T. andSchramm, W. (1984). FourTheories of ThePress, 3rd Editon, Urbana and Chicago: University of Illinois Press.

8. Tikveş, Ö. (1968).Mukayeseli Hukukta ve Türk Hukukunda Sinema Filmlerinin Sansürü, İstanbul: İ.Ü. Hukuk Fakültesi Yayını No: 1334.

Mevzuat

1. 1982 Anayasası (R.G. 9.11.1982 / Sayı: 2709).

2. Sinema Filmlerinin Kontrolüne Ait Talimatnâme (R.G. 19.7.1932 / Sayı: 2153).

3. 2559 sayılı Polis Vazife ve Selâhiyet Kanunu (R.G. 14.7.1934 / Sayı: 2751).

4. Filmlerin ve Film Senaryolarının Kontrolüne Dair Nizamnâme (R.G. 31.7.1939 / Sayı: 4272).

5. Filmlerin ve Film Senaryolarının Denetlenmesi Hakkında Tüzük (R.G. 23.9.1977 / Sayı: 16063).

Kemal Cem BAYKAL

2928

6. Filmlerin ve Film Senaryolarının Denetlenmesine İlişkin Tüzük (R.G. 2.12.1983 / Sayı: 18239).

7. 3257 sayılı Sinema, Video ve Müzik Eserleri Kanunu (R.G. 7.2.1986 / Sayı: 19012).

8. 5224 Sayılı Sinema Filmlerinin Değerlendirilmesi ve Sınıflandırılması ile Desteklenmesi Hakkında Kanun (R.G. 14.7.2004 / Sayı: 25529).

9. Bandrol Uygulamasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik (R.G. 24577 / Sayı: 8.11.2001).

10. Sinema Filmlerinin Değerlendirilmesi ve Sınıflandırılmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik (R.G. 18.2.2005 / Sayı: 25731).

2008 KÜRESEL KRİZİNİN ARDINDAN KORUMACILIK

ÖNLEMLERİNDEKİ DEĞİŞİM VE TİCARET SAVAŞLARI

Gülbahar ATASEVER

CHAPTER 37

Gülbahar ATASEVER

33

Giriş2008 küresel krizi,2000-2006 döneminde oluşan likidite bolluğunun özellikle ko-

nut alanında değerlendirilmek istenmesi üzerine, öncelikle konut fiyatlarının aşırı şe-kilde artarak piyasada balon oluşturması, ardından geliri ve işi olmayan kesimlere açı-lan kredilerin geri ödenememesi nedeniyle, bu balonun patlayarak konut fiyatlarının çökmesi şeklinde izah edilebilir. Bu krizin konut sektörüyle kısıtlı kalmamasının ne-deni ise, kredi ödemelerinin türev piyasalarda başka kuruluşlara teminat olarak satıl-ması, riskin farklı kurumlara aktarılarak bir nevi sirayet etkisi yaratılması sonucunda bankaların ve diğer mali kuruluşların iflas etmeleridir. Bankaların ellerinde bulunan varlıkların şeffaf bir şekilde belirlenmemesi ve kredi derecelendirme kuruluşlarının objektif kriterlerden uzaklaşmaları da krizin diğer nedenleri arasında yer almaktadır.

Bu kriz, yaygınlığı ve birçok ülkede meydana getirdiği negatif etkiler nedeniyle 1929 Büyük Buhranı’nın ardından meydana gelen en büyük finansal kriz olma konu-sunda fikir birliğinin oluşmasına neden olmuştur. ABD kaynaklı olarak finans sektö-ründe başlayan krizin olumsuz etkileri ve tüm dünyada ekonomialanında oluşan gü-ven bunalımı; işsizlik, dış ticaret, kişi başı GSYH gibi reel ekonomik göstergelerdeki olumlu trendin kırılmasına yol açmıştır (Ceylan, 2015: 142). 2008 krizinin dünya eko-nomisi üzerindeki yıkıcı etkileri;finans koşullarında bozulma, toplam talep gerilemesi ile birlikteküresel ticaretin yavaşlaması şeklinde ortaya çıkmıştır (Ertürk, 2017: 90). Bu nedenle kriz, serbest piyasalara ve hükümet müdahaleciliğine karşı fikir ve politi-kalarda büyük bir değişimi tetiklemiştir. Piyasa yanlısı reformlar, krizin patlak verme-sinden önce dünya çapında yavaşlamış ve Washington Uzlaşmasının içerdiği liberal-leşme ve küreselleşme politikalarına olan kuşkular artmıştır (Erixon ve Sally, 2010: 6).

1929 krizinde olduğu gibi, küresel krizlerinardından gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler,genellikle yerel sanayilerini ve üreticilerini korumak için tarife dışı engelleri de barındıran bir dizi korumacı ticaret politikası aracına başvurmaktadır. Kriz sonrası durgunluğa yakalanmamak ve etkilerini hızlı atlatmak için birçok ülke, ithal ürünlere karşı yerli ürün ve sanayilerini koruma politikalarına daha sıkı sarılmaktadır (Ünay ve Dilek, 2018: 20-21).

2008 krizi boyunca ve bu krizin ardından ülkeler, rekabet avantajlarını koruyabil-mek, cari açıklarını azaltabilmek ve dahil oldukları entegrasyonlarla işbirliğini sürdü-rebilmek için korumacı politikaların yeni versiyonlarını uygulamışlardır. Son yıllarda ABD’nin Çin’e karşı başlattığı ticaret savaşlarının diğer ülkeleri de etkisi altına alarak, küresel ticareti ve büyüme oranlarını azaltması, bu girişimden etkilenen ülkelerin dış ticarette farklı partnerlere yönelmeleri beklenmektedir.

Dış Ticarette Korumacılık ve Yeni Korumacılık AnlayışıKorumacılık, ülkelerin çeşitli dış ticaret araçlarıyla dış rekabete karşı kendi ekono-

milerini güvence altına almaları olarak tanımlanabilir. Korumacı politikalar; dış ticaret açıklarının kapatılması, yerli işgücüne istihdam olanaklarının artırılması, yeni gelişen sanayinin korunması gibi nedenlere dayanır. Bununla birlikte, kısa vadede temel amaç, serbest ticaret ya da zenginlik birikiminden ziyade devlet inşası (ulusal güvenlik) ve ülkedeki yerli sanayinin güçlenmesidir (Ünay ve Dilek, 2018: 9). Korumacılığın diğer gerekçelerinden birisi, stratejik ticaret politikasıdır. Gelecekte önem arz edebilecek özellikle ileri teknoloji içeren sektörler, dış rekabete karşı desteklenerek monopol ve oligopol gücü sağlamasına yönelik olarak korumacı politikalar uygulanabilir (Ceylan, 2015: 55). Ayrıca serbestleşme sonrası aşırı değerlenen kurların ithalatı artırdığı ve ihracatı azalttığı yönünde söylemler ve kurlardaki aşırı oynaklık sonrası ticari denge-lerin bozulması gibi unsurlar da ülkeleri korumacılığa yönlendirmektedir (Mangır ve Acet, 2014: 97-98).


3534

Dönemsel olarak ele alındığında, 1930’lu yıllardan ikinci dünya savaşının sonu-na kadar geçen süreç, “eski korumacılık anlayışının” hakim olduğu geleneksel dönem olarak bilinmektedir. İkinci dünya savaşının ardından günümüze kadar uzanan dö-nemde, Tarifeler ve Ticaret Genel Antlaşması (GATT), Uluslararası Para Fonu (IMF), Dünya Bankas� gibi uluslararası kuruluşların oluşturulmasıyla birlikte, 1970’li yıllar-dan itibaren ticarette korumacılık önlemleri farklılaşarak “yeni korumacılık anlayışı” hakim olmuştur. Eski korumacılık anlayışında en önemli ticaret engeli, ülke içerisine gelen mallara uygulanan vergiler olan gümrük tarifeleridir. GATT ile birlikte oluşturu-lan yeni korumacılık anlayışına paralel olarak, gümrük tarifelerinin yerine görünmez ticaret engelleri, gönüllü ihracat kotaları, kur politikaları,misilleme vergileri, ithalat kotaları ve ithalat yasakları gibi çok çeşitli tarife dışı engeller getirilmiştir.

Bu bağlamda çevresel düzenlemeler, kamu sağlığı, doğal kaynaklar ile hayvan ve bitki türlerinin korunması gibi gerekliliklerden yola çıkılarak üretilen mallara çeşitli standartlar getirilmektedir. 1970’li yıllardan itibaren çevresel duyarlılıklardaki artış nedeniyle üretilen mallara çevresel standartlar getirilmesi ve AB’nin ürün güvenliği için CE standardını getirmesi, görünmez engellere örnek olarak verilebilir. Bunun yanı sıra, 1974 yılında yürürlüğe giren Çok Elyaflılar Antlaşması, gelişmekte olan ülkeler-den yapılan tekstil ve giyim eşyası ithalatının yılda %6 oranında artmasıyla sınırlan-dırılmasını içeren bir ithalat kotası niteliğindedir. AET’in 1977 yılından itibaren çelik ithalatını kotalarla sınırlandırması, sonraki yıllarda ise AET’in çelik ithalatının gönüllü ihracat kısıtlamalarıyla sınırlandırılması yoluna gidilmiştir. AB ülkelerinin Çin’den it-hal ettikleri ayakkabılara uyguladıkları anti-damping vergisi, Japon otomobillerinin ABD ve AB pazarında yol açtığı olumsuzluklar nedeniyle, Japonya tarafından kabul edilen gönüllü ihracat kısıtlamaları da yeni korumacılık anlayışının örnekleridir.

Aşağıdaki tabloda küresel ekonomik kriz sürecinde gelişmiş ülkeler tarafından alı-nan ticaretteki korumacılık önlemlerinin sayısı yer almaktadır.

Tablo 1. Kriz Sürecinde (Kasım 2008-Aralık 2009) Alınan Ticaret Önlemleri

Alınan Önlem Sayısı

(1)+(2)

Ticareti serbestleştirici

veya nötr korumacı

önlemler(1)

Korumacı önlemler (yeni uygulanmaya başlanan veya

ilan edilen)(2)

Uygulanan korumacı

önlemlerden etkilenen

sektör sayısı(3)

Uygulanan korumacı

önlemlerden etkilenen ticaret

ortağı sayısı(4)

G8 207 21 186 51 179G20 446 56 390 58 196

Euro B. 27 3 24 7 85

Kaynak: GTA, Bussiere vd. 2010.

Tablo 1’e göre, G20 ülkeleri tarafından uygulamaya konulan veya ilan edilen ticare-te zarar veren korumacı önlem sayısının 390, ticarete fayda sağlayan önlem sayısının ise sadece 56 olduğu görülmektedir. Bu önlemlerin kapsamı oldukça geniştir. İlk olarak bazı ülkeler, stratejik öneme sahip mallara ihracat sübvansiyonları uygulamışlardır. Diğerleri (çoğunlukla gelişmiş ülkeler) ise, tarım ürünlerinin devlet alımlarına sınırlar getirmiştir. İkincisi, birçok gelişmekte olan ve sanayileşmiş ülke, bir dizi hizmet sektö-rüne ve imalat sanayisine artan devlet yardımını yönlendirmiştir. Üçüncüsü, özellikle anti-damping ve korunma önlemleri konusunda gelişmekte olan ekonomiler ve telafi edici önlemler konusunda gelişmiş ülkeler tarife dışı önlemlere başvurmuşlardır. Son olarak, bazı ülkelerde ticaret düzenlemelerinin daha sıkı bir şekilde uygulanmasına ve

Gülbahar ATASEVER

3534

daha yavaş gümrük prosedürlerine ve diğerlerinde mevcut ticaret tedbirlerinin yöne-timinde ilave usul gereklerine genel bir eğilim olmuştur (Bussiere vd., 2010: 28-29).

Şekil 1: 2008 Krizi Sonrasında Tarife-dışı Engellerin Sayısındaki Değişim

Kaynak: GTA, 2017.

Şekil 1’de kriz sonrası korumacı uygulamalarda artış görülmektedir. Kriz son-rasında ithalatı azaltmaya yönelik olarak uygulanan tarife dışı engellerde büyük bir artış yaşanmıştır. Tarife dışı engellerin kriz sonrasında devamlı olarak arttığı gözlen-mektedir. GTA verilerine göre, ekonomik krizin yaşandığı 2009 yılından 2017 yılına kadar toplam 5600 yeni korumacı müdahale tespit edilirken bunun 3000’den fazlası tarife-dışı engellerdir. Söz konusu tarife dışı engellerin sadece üçte biri geçici nitelik taşımaktadır.

Şekil 2: 2008 Krizi Sonrasında Korumacı Müdahalelerin Yapısı

Kaynak: GTA, 2017.


3736

Şekil 2, tarifelerin korumacı politikalar izlemede önemli bir araç olmadığını or-taya koymaktadır. 2009 yılından itibaren uygulanan korumacı müdahalelerin sadece %20’si tarife artışına bağlanabilirken, tarife dışı engeller ise, korumacı müdahalelerin %61’ini oluşturmaktadır (Yalçın vd., 2017: 3-4). Ayrıca yüksek gelirli ülkelerin orta ve düşük gelirli ülkelere göre tarife dışı engellere daha fazla başvurduğu bilinmektedir. Tarife dışı engellerin sayısı ABD’de 800 iken iki BRICS üyesi ülke olan Hindistan ve Rusya’da sırasıyla 310 ve 204’tür. Almanya, İngiltere ve Fransa gibi AB üyesi ülkelerde ise uygulanan tarife dışı engeller 50 ile 100 arasında değişmektedir ki ABD’nin uygu-ladığı miktarın sadece onda biri kadardır (Yalçın vd., 2017: 13-14).

2008 krizinin ardından korumacılığın uygulandığı alanlar, genellikle ilgili ülkele-rin kritik olarak görülen sektörlerini oluşturmaktadır. Bu sektörler ve ülkeler birbi-rinden oldukça farklılaşmaktadır. Bu sektörler arasında otomotiv, demir-çelik, tekstil ve giyim, tarım ve gıda, enerji, denizcilik, bilgi ve iletişim teknolojileri, hizmetler gibi sektörler yer almaktadır (Ünay ve Dilek, 2018: 21). Aşağıdaki tabloda ülkelerin kriz sonrasında uyguladıkları korumacı önlemlerin bazı kriterler açısından sıralaması gö-rülmektedir.

Tablo 2. Kriz Sonrasında Ülkelerin Uyguladığı Korumacı Önlemlerin Ürün, Sektör ve Etkilenen Ülke Sayısı Açısından Sıralaması

Sıralama

Yeni uygulamaya

başlanan korumacı

önlem sayısı

Korumacı uygulamalardan etkilenen ürün

sayısı

Korumacı uygulamalardan etkilenen sektör

sayısı

Korumacı uygulamalardan etkilenen ticaret

ortağı sayısı

1 Rusya (42) Rusya (486) Cezayir (54) Hindistan (141)2 Arjantin (25) Ukrayna (388) Ekvador (30) Çin (138)3 Almanya (24) Çin (331) Endonezya (25) Rusya (132)4 İngiltere (19) Ekvador (316) Rusya (25) Arjantin (129)

5 İtalya (15) Endonezya (315) Meksika (24) Endonezya (124)6 Çin (13) Hindistan (210) Çin (23) İngiltere (122)

7 Macaristan (13) Japonya (134) Belarus (23) ABD (120)

8 İspanya (13) İngiltere (132) Ukrayna (23) Fransa (118)9 Brezilya (12) ABD (124) Almanya (21) Almanya (116)

10 Endonezya (12) Arjantin (91) ABD (20) İspanya (108)Kaynak: GTA, Bussierevd, 2010.

Tablo 2’ye göre, yeni uygulamaya konulan korumacı önlem sayısı ve korumacı uy-gulamalardan etkilenen ürün sayısı açısından Rusya’nın, korumacı önlemlerden uygu-lanan ülke açısından Cezayir’in ve son olarak korumacı önlemlerden etkilenen ticaret ortağı sayısı açısından Hindistan’ın ilk sırada yer aldıkları görülmektedir. ABD, uygula-nan korumacı önlem sayısı açısından ilk onda yer almamasına rağmen, 42 ek tedbirle en fazla ticari zarar verici önlemi duyurmaktan ve uygulamaktan sorumlu ilk üç G20 üyesinden biridir (Bussiere vd., 2010: 30).

Kriz sürecinde uygulamaya konulan korumacı önlemler; sanayi sübvansiyonları, doğrudan yabancı yatırım (DYY) kısıtlamaları, göçmen işçiler üzerindeki kısıtlamalar ve standartlardır. Sanayi sübvansiyonları, ABD ve Avrupa Birliği ülkelerinde (özellikle Almanya, Fransa ve İngiltere) büyük ölçüde otomobil endüstrisine verilmiştir. Diğer

Gülbahar ATASEVER

3736

taraftan, kamu alımları ya da “satın alım-satım” kısıtlamaları uygulanmıştır. Başlıca örnekler, ABD mali teşvik paketindeki “Amerikan Malı Kullan1” hükümleri ve Çin’in birçok eyaletine yayılan mali teşvik paketinde görüldüğü gibi “Çin Malı Kullan” hü-kümleridir(Erixon ve Sally, 2010: 13).ABD’nin yaptığı bu hamle sonrasında, Endonez-ya ve Avustralya da benzer biç

Documents

SOSYAL, BEŞERİ VE İDARİ BİLİMLER ALANINDA ... › Webkontrol › uploads › Fck › ...LORD STRATFORD CANNING ARASINDAKİ DİPLOMATİK MÜCADELE (1856-1859) Fatma uyGuR