Soner Yalçın - Efendi

8/8/2019 Soner Yaln - Efendi

1/281


2/281

Efendi

Beyaz Trklerin Byk Srr

Soner Yaln


3/281

kimsem yok, kmaz alayanm bilekeke bir lkem olsayd, bir annemolsayd keke, desem de nafile

S f K l L d ii l i


4/281

Evliyazade AilesiHac Mehmed Efendi

Glsmei: Giridzade Nuri Efendi

Kemal

Evliyazade

Faire

ei: Mihr Dlger

Mesadetei: Baha Esad Tekand

Zeyyat Dlgerei: Perihan

Leyla Lei: Ziya Tepedelen Nilgn Fsun2. ei: Fahir elikbas

(1) Kenan Tepedelenei: Leyla

(2) Esra elikba

Nejadei: Mesude

MustafaYlmaz

1. ei: AyeMebrure

2. ei: EdmaMay Pennetti

Mehmetzdemir

ei: Elife

Siretei: Kzm Ay

Servetmehmet

Beriaei: Doktor Nazm

Sevin1. ei: Cemil Atalaj2. ei: Fuat Bozina

Makbuleei: Tevfik Rd Ara

Emel

ei: Fatin Rd ZorluSevin

1. ei: Erden Yener2. ei: Hilmi zen

(1) Fatin Arslan Yener

1. ei: Tcherina Niego2. ei: Zeynep Sengelli

Naciyeei: Yemiizade zzet

Gzin Fatma Samim

ei: Hamdi Dlger Berin Yemiibaei: Adnan Menderes

Yksel Mutlu Aydnei: pek ei: Mnevver ei: mran

Ik LaleAdnan

Refik Efendiei: Kapanzade Hacer

Tlin (1)ei: George

Kenan

Sedad(ei: Dili

Bihinei: Sadullah

Birsel

Rasinei: Ayla Mukara

Sedatei: Medalet

(Alev)

Refikei: MelekSungurlu

Leylaei: Bahadr

Baykara

Ahmedei: Sevim

Ata Refik1. ei: Leyla2. ei: Esin

Kerem (1)

Osman Refik (1)

1. ei: Margo2. ei: Hanzade3. ei: Ela Maro

4. ei: Sibelzleblebici

Aylin (2)ei: Melih Ataca

Enis Dalya

MaynaardJames

1. ei: Lorry2. ei: Olcay

Hena (1)

Laraei: NusretAydnay

Ceylin

Armaan Bahar Mehmet Yasemin

1Nesliah (2) Mesude Emel (2)


5/281

Birinci blm

9 haziran 1875, zmir

zmir bir prensestir.

Tembelce sallanan

Dncelerim iin seviyorum,Fillerin srtnda

Oynayan bu adrlar...

Victor Hugo

zmir Valisi Ahmed Rasim, Evliyazade Mehmed Efendi'yi, Yeni-ehirlizade Hac Ahmed Efendi'nin yerine belediye bakanlnaatad.

zmir'in tannm tccarlarndan Evliyazade Mehmed Efendi'nin belediye bakanlna getirilmesinde autc bir yan yoktu.

Ancak, sorun vard!

Vali, Evliyazade Mehmed Efendi'ye maann 2 000 kuru ola-can sylemiti. Ama bu sz, zmir Valilii ile Osmanl MaliyeNezareti'nin arasn at. Osmanl merkez ynetimi, belediye ba-kannn dardan atanp, bir de ona maa verilmesine karyd.

Vali Ahmed Rasim Paa, vilayette grevli bir memuru belediyebakan olarak istihdam etmenin yanl olduunu dnyor, butr memur atamalarnn belediyenin ilerini zorlatracana ina-nyordu. Bunu deneyimleriyle de grmt. Ona gre en iyisi,"erbab memleketten ve ashab servetten" bir kiinin bu grevi

yapmasyd. Ancak byle birinin belediye bakanln "sosyal fa-aliyet" olarak yapmas da ihtimal dyd. 2 000 kuruluk maa

tevik edici olabilirdi.Sonunda brokratik yazmalardan zmir Valisi Ahmed Rasim

Paa galip kt.zmir'de han, oteli olan ve son yllarda giderek zenginleen

tccar Evliyazade Mehmed Efendi, zmir belediye bakanl kol-tuuna oturdu.

2 000 kuruluk maan Evliyazade Mehmed Efendi iin peknemi yoktu. yle ki, vali, kumandan, belediye bakan gibimlk erkna kullanmas iin verilen, iki atl kupa cinsi binekaraba yerine, daha lks olan kendi zel lando cinsi krkl ara-

basn tercih etmesi bunun en tipik gstergesiydi. Zaten alaca-

12


6/281

12

maan byk bir blmn belediye hizmetlerinde kullana-cakt...

Belediye bakanl grevine balayan Evliyazade MehmedEfendi'nin ii hi de kolay deildi.

ncelikle sorun, "belediye olgusunun" ne merkez idare, ne dehalk tarafndan bilinmemesiydi.

Belediye, Osmanl kentleri iin XIX. yzyln ikinci yarsnda

ortaya km yeni bir kurumdu. Bata ngilizler olmak zere ya-banc ticaret irketlerinin basklanyla kurulmutu. Bu irketlerin belediyeden bekledii, ticaret akn kolaylatracak altyap hiz-metlerini yapmasyd. rnein 1867'de zmir'de belediyenin ku-rulmasna, limann bytlmesi neden olmutu!

zmir Belediyesi sekiz yl nce kurulmutu ama Bakan Evliya-zade Mehmed Efendi'nin henz ileri organize edecek brokratikkadrosu yoktu. Belediye olgusunun ortaya kmasna neden ola-rak gsterilen, yol ve kanalizasyon ebekesinin iyiletirilmesi y-nnde tek bir gelime salanamamt. stelik btesi son dere-ce yetersizdi. Evliyazade Mehmed Efendi baz giderleri dostlarn-

dan toplad yardmlardan salyordu.Kimdi bu yakn dostlar ?

Yemiizadeler, Salepizadeler, Ktipzadeler, Musulluzadeler,Uakzadeler, Kapanzadeler, Osmanzadeler, erifzadeler, Cafe-rzadeler, Kilimcizadeler, Tuzcuzadeler, Helvaczadeler, Giridza-deler vb. gibi zengin Mslman Trk aileler yayordu zmir'de.

Fakat.

Bu ite bir karklk vard.

yle ki: Avusturya-Macaristan mparatorluu zmir Bakon-solosu Dr. Karl von Scherzer, nisan 1873 tarihinde Viyana'ya gn-derdii "gizli" mahreli raporunda, "Trkler, zmir vilayetinin tica-

r yaamnda gzkmemektedirler" diye yazyordu:

zmir'in 155 000 nfusu vardr. Bu saynn 75 000'i Rum, 45 000'iTrk, 15 000'i Yahudi, 10 000'i Katolik, 6 000'i Ermeni ve 4 000'i yaban-cdr. Tm bu ad geen milletler, dil, din, meslek ve grenek bakmn-dan birbirinden ok farkldr.

Trkler kendi dillerinden baka dil konumamaktadr. Vilayetin tica-r yaamnda gzkmemektedirler. Krsal kesimde yaayan Trkler ge-nellikle tarm ve hayvanclkla uramaktadr. Belli bal zanaatlar un-lardr: semercilik, kemercilik, kunduraclk, takunyaclk, terzilik, demir

ve bakrclk, sandklk, mermercilik, ulhaclk, sepicilik, boyaclk.

2 3.

Yahudiler, son zamanlarda zmir'e yerleen zengin tccarlardr vede zmirli eitimsiz ve fanatik Yahudiler tarafndan yar dinsiz olarakgrlmektedirler. Genellikle kk ticaretle ve komisyonculukla u-ramaktadrlar. Gerekten drst ve gayretketirler. Ekmeklerini ka-zanmak iin en ar ve zor ileri hi ekinmeden yapmaktadrlar.

Frenkler genel olarak vilayette en rahat konuma sahiptirler. Her

eyden nce vergiden muaftrlar. Kendi konsolosluklarnda yarglan-ma ayrcalklar vardr. Avrupal ticaret irketleriyle balant kurma

bakmndan yerli birisine gre daha ansldrlar. Frenkler genellikletccardr ve vilayetin ticaretini ellerinde tutmaktadrlar...

Benzer deerlendirmeleri zmir'i gezen tm seyyahlar da yap-

mt.Peki Evliyazade Mehmed Efendi'nin yardm ald bu zengin

aileler kimdi ? stelik bu ailelerde herkes birka yabanc dili ra-hatlkla konuabiliyor, yabanc tccarlarla ortaklk yapyordu!

Gerek konsolos Dr. Kari von Scherzer'in ve gerekse zmir'e ge-len seyyahlarn bunu bilmemesi olanakszd. O halde, "zmir'deTrk-Mslman tccarlarn olmadm" neye dayandryorlard ?

Yukarda sadece kk bir rneini verdiimiz zmirli bu aile-ler Trk-Mslman olarak grlmyor muydu ?

Kimdi bunlar?Bu kitabn yantn arad sorulardan biri de budur!

Yant, kitabn yazlmasna neden olan Evliyazade ailesinin ya-amnda gizlidir; bu nedenle, Evliyazade Mehmed Efendi'yle ilgi-li bilgileri vermeyi srdrelim...

Nereden geldiler?

Evliyazade ailesinin zmir'e nereden ve ne zaman geldikleri ko-

nusunda elikili bilgiler vardr.Grtm Evliyazade ailesinin baz yeleri, Konya'dan gel-

diklerini sylerken, dier grup Denizli-Buldan'dan g ettikleriniiddia ediyor.

O. Zeki Avralolu'nun Buldan ve Yresinin Tarihesi adl ge-ni almasnda, Evliyazade ailesine ait hibir bilgi yok. Avral-olu, kitabnda onca isme yer veriyor ama bunlar arasnda hi"Evliyazade" ad gemiyor.

Ancak, gazeteci Orhan Tahsin 1978'de Yeni Asrgazetesine hazr-lad "Byk Menderes ve Kk Menderesler" adl yaz dizisinde,1932-1939 yllar arasnda zmir Belediye bakanl, 1942-1943 ylla-

14 5


7/281

14

n arasnda Ticaret bakanl ve 1946-1948 yllan arasnda Salk ba-kanl yapan, nce CHP sonra DP milletvekili olan Buldanl Dr.Behet Uz'un Evliyazade ailesinin akrabas olduunu yazmaktadr.

Ama akrabalk ba konusunda aklayc bilgi vermemektedir.Grld gibi Buldan konusunda karklk var.Sylenenlerin aksine, Konya il tarihinde de Evliyazadelere rast-

lanmyor.

"Evliyazade" ad ve nam Osmanl'da ok kullanlyor. Mara'ta,Manisa'da, Diyarbakr'da ve baz yrelerde birok aile bu namkullandlar, kullanyorlar.

rnein, Osmanl biyografi (teracimi ahval) geleneinin sontemsilcisi Mehmed Sreyya Bey (1845-1909) tarafndan hazrla-nan, alt ciltlik Sicilli Osman adl almada, baz Evliyazadeisimlerine rastlamak mmkn.

Fakat bu ciltlerdeki "Evliyazade"lerin zmirli Evliyazadelerleakraba olmalar zor ihtimal. nk onlar daha ok devlet brok-rasisinde yer alm iken, zmirli Evliyazadeler tccar bir aile.

Uzatmaya gerek yok. zmirli Evliyazadelerin nereden geldiklerikonusunda net bir bilgi bulunmuyor. Ne zaman geldikleri konu-

sunda ise, Evliyazadelerin ortak bir gr var: "Be yz yl nce!"Evliyazadeler, Konya veya Buldan'dan geldiklerini sylyorlarama en azndan bu gn be yz yl nce gereklemi olmaszor grnyor. nk o yllarda nfusu sadece 5 000 olan zmir,

bir ticaret ehri de deildi. Yani brakn ehrin g almasn, o yl-larda kendi ihtiyacn bile karlayamaz durumdayd. stelik e-hir srekli olarak Venediklilerin saldrsna uruyordu.

zmir'in ticar merkezi haline gelmesi XVII. yzyldan itibaren,yani iki yz yl nce balad. Gler de o zaman gerekleti.

Ama ehir be yz yl nce g almad deil! Ald, ama bunlarsadece, 1492'de spanya'dan kovulan yahudilerdi!..

Sonuta, Evliyazadelerin zmir'e nereden, ne zaman geldiklerikonusunda farkl bilgiler vardr. Hata yapmamak iin, Evliyaza-delerin soyaacnn balangcn zmir Belediye Bakan Evliya-zade Mehmed Efendi'den balatacam...

Evliyazade Kona

Evliyazade Mehmed Efendi'yi biraz daha yakndan tanmayabalayabiliriz...

ounlukla zmirli zengin tccarlarn yaad Tilkilik Mahalle-si'nde oturuyordu. Tilkilik'in o dnemdeki ad Dnerta't. Dner-

1

5

ta ise adn, 1814 ylnda Osmanzade Seyid smail Rahmi Efenditarafndan yaptrlan Dnerta Sebili'nden almt.

Yz yetmi be haneden oluan Tilkilik'te, ounluk Yahudi n-fusundayd...

Evliyazade Mehmed Efendi'nin, Tilkilik'te byk bir kk,kkn de iki dnmlk bir bahesi vard.1

atsnda byk kubbesinin olduu bu kk, Konak'ta Keme-ralt Caddesi'nin balang blmndeydi. zellikle yoksul Ms-lmanlar, bu kk yakndan tanrd; nk her ramazan ayndakkte, otuz gn boyunca iftar yemei verilirdi. Evliyazade Meh-med Efendi, bu iftarlara yakn dostlarn da arrd. ftarda na-maz kldrmak iin imam, mezzin de getirtilirdi. Bazen konaa,mukabele okumas iin gzel sesli hafzlar davet edilirdi. Onlarada hayli yksek miktarda "di kiras" (bahi) verilirdi...

Evliyazade Mehmed Efendi'nin, iftar yemeklerini gsteri ek-line getirmesi, baz evrelerin eletirisini almyor da deildi!..

Tilkilik'te bir dnemin nl isimleri de oturuyordu...Evliyazade Mehmed Efendi'nin mahalledeki komularndan bi-

ri de, zmir Belediyesi personelinden Hafz Hac akir Efendi'ydi.Gmrk daresi'nde bakantarc olarak grev yapan Hac akirEfendi, bugn Trkiye'nin en byk aile irketlerinden Eczacba- Holding'in kurucusu Sleyman Ferid Eczacba'nn babas,Nejat Eczacba'nn dedesiydi...

Kitabn sonraki blmlerinde greceiz, Evliyazadeler ile Ec-zacbalarn dostluu uzun yllar srecekti...

O yllarda babas Mehmed Reid Bey'in zmir'de sorgu yargcyardmcs olarak bulunmas nedeniyle smet nn de Tilkilik'tedodu (24 eyll 1884). Doduu "San Sino" Mahallesi'nin ad dahasonra smet Paa olarak deitirildi.2

Evliyazade Mehmed Efendi bir sre sonra Tilkilik'teki konak-tan ayrld.

Artk devirle birlikte, zmir'in mahallesi, mimarsi, insanlarnnkyafeti de deiiyordu.

mine ya da fayans sobayla snan; abajurla aydnlanan; ban- yosunda kvet bulunan; salonunda koltuu, sehpas, yemek raa-

1. Bu bahe Evliyazade ailesi tarafndan ifa Hastanesi'ne baland. Gnmzde hasta-nenin otopark olarak kullanlmaktadr.

2. Tilkilik'teki mahalle adlarnn ou deitirildi; Hahamba, Gzelyal; Efrati, Gne;Cavez, Hatuniye; Beni israil, istiklal yapld.

16 17


8/281

sas, byk aynas ve duvar saati olan; piyano sesinin ykseldii,sahil kenarndaki balkonlu iki katl evler modayd.

Osmanl Devleti ile Osmanl halknn yoksullat, zmirli bazailelerin ise giderek zengiletii bir sre yaanyordu.

Tm yeni zenginler gibi alafrangalaan Evliyazade MehmedEfendi de, ei Naciye; olu Refik; kzlar Makbule, Glsm veNaciye; ayrca ocuklarn dadlarn, halayklarm, hizmetileri-ni alarak, "Avrupallaan" Karyaka'nn Yallar Mahallesi'ne getti...3

Yeni mahallenin Londra, Paris, Viyana'daki semtlerden hibirfark yoktu. Bakkallanndaki un, eker, pirin, ttn, ya hepsi

Avrupa'dan ithal edilmiti. Bakkal raflarnda, Hollanda, isvire,Fransz peynirleri, st rnleri, sebze, balk konserveleri vard.talyan domates konserveleri o gnlerde ok revatayd.

zmir byyor, yeni yerleim yerleri kuruluyordu.zmir kabuk deitiriyordu...

Bornova yaknlarna ngiliz demiryolu irketinin mdrleri vengiliz tccarlan byk baheler iine villalar yapyor, Franszlarzmir tepelerinin arkasnda Kemer Deresi vadisi ierisindeki k-k ky satn alarak Avrupa'daki maliknelerin benzerlerini in-a ediyordu.

zmir'in yerli tccarlar Karyaka, Gztepe ve Gzelyal'dakidar sahil eridine yerlemeye balamt.

Peki ne olmu, nasl olmutu da, Evliyazade Mehmed Efendigibi baz yerli tccarlar hzla zenginleirken Osmanl Devleti zor-luklarla bouuyordu ?

Evliyazade Mehmed Efendi'nin zenginlemesine neden olangelimelere bir gz atalm...

Byk dneme

Tarih, 16 austos 1838.

Sadrazam Reid Paa, samimi dostu ngiliz elisi Lord Strat-ford Canning'le Osmanl-ngiltere ticaret antlamasn imzalad.

Antlama ayn yl Avrupa'nn teki devletleriyle de yapld.Bu antlamayla Osmanl Devleti, d ticaretteki tekel dzenini,

sava dnemlerinde maliyeye gelir getirmesi iin koyduu ek ver-gileri ve darl ekilen hammaddelerin ihracatna izin vermeyen"devleti ekonomiyi" rafa kaldrd.

3. Karyaka'daki Evliyazadelerin kknn yerinde bugn, alayan Apartman veonun hemen arkasnda Bihin I ve Bihin 2 adl apartmanlar ykselmektedir.

17

Gmrk vergilerini ngiltere'yle birlikte saptamay kabul etti.lk etapta ihracat-ithalat vergisini yzde 3'ten yzde l'e drd!

Antlamayla, Osmanl Devleti ucuz ithal mallar cenneti yapld.retmediini tketen bir toplum haline geldi. thal rekabetine da-

yanamayan on binlerce yerli kk iletme iflas etti. En verimlialanlar yabanc sermayenin eline geti.

Ve bir yl sonra, -o hep gklere karlan- Tanzimat Ferma-n'yla, Avrupa'nn kan iin kurulan bu ak pazar dzeninin ge-rekli kld idar, mal vb. reformlar hayata geirildi. Bylece Av-rupa devletlerinin Osmanl'da yaslanmak istedii Rumlar ve Er-meniler imtiyazl hale getirildi. Kaybeden iki unsur vard: Msl-manlar ve Yahudiler!

Tm bunlara bakp, diyeceksiniz ki: "Kardeim koca OsmanlDevleti byle bir oyuna nasl gelir, byle serbest piyasa olur mu?"Doru. Ancak gerei sylemek gerekirse, bu Osmanl'nn ok se-

verek-isteyerek yapt bir antlama deildi. Napolyon'la yapt sa-va sonucunda Fransa'y yenen ve 1820'lerde sanayi devrimini ta-mamlayan ngiltere dnya pazarlarnda rakipsiz duruma gelmiti.

Dnyann en byk gc haline gelen ngiltere'den korkan Av-

rupa lkeleri korumac nlemlerle ngiliz mamullerinin kendi pa-zarlanna girmesini engelliyorlard. Bu durumda ngiliz ticaret vesanayi sermayesi Avrupa dndaki lkelere yneldi. 1820'den1840'a kadar olan dnemde ngiltere, Latin Amerika'dan in'e ka-dar pek ok lkede mmknse yerel iktidarlarla anlaarak, ge-rektiinde ise silah gc kullanmaktan ekinmeyerek pek okserbest ticaret antlamas imzalad. Osmanl, pazann ardna ka-dar ngilizlere amaya mecbur kalmt.

ngiltere, gerek ucuz hammadde kaynaklanna ulamak, gerek-se rnlerim Osmanl'nn her kesindeki alcya ulatrmak iin,ie ncelikle demiryollan ve liman yapmndan balad. Biliyordu

ki, altyaps olmayan Osmanl'nn, dnya ekonomisine entegras- yonu zordu!

Demiryollan ve limanlann arkasndan, bankalar, maden ilet-mecilii, su, gaz ve elektrik irketleri vb. geldi.

Bu durumun Osmanl ekonomisine yansmas uzun srmedi.1814 ylnda bir ngiliz sterlini 23 Osmanl kuruuna eit deer-deyken, 1839'da bir sterlin 104 kuru ediyordu!

Osmanl'nn bte aklan bymeye balamt.Bir sonraki adm da ne oldu dersiniz ?

Avrupa devletleri, mal sonmlanna zm arayan Osmanl'ya"Hemen d borlanmaya gitmelisiniz" diye bask yapmaya bala-


9/281

2021


10/281

20

Sonuta, byk ihtimalle Fransa'nn o dnemdeki iktisad vetoplumsal yapsndaki kargaalk yznden zmir'e gelmiti.

"J.B. Giraud and Co." adnda bir firma kuran J.B. Giraud, ksasrede zmir'in itibar en yksek tccarlarndan biri oldu.

ocuu vard: Magdaleine Blanche Victorie, Alexandre Je-an Baptiste ve Frederic.

Frederic sessiz ve arbal biriydi. Fazla kabiliyetli saylmaz-d. zmir'de byk bir oteli olan Gion ailesinin kz Maria'yla ev-

lendi. ki ocuklar oldu: Jean Baptiste ve Helene Elisabeth.Evliyazade Mehmed Efendi'nin "i orta" J.J. Frederic, Jean

Baptiste Giraud'un oluydu. Annesi soylu bir Fransz aileye men-suptu: Kont Jacques Hochepied'nin kz Anne Marie de Hochepied.

Giraudlarda soylu isim oktu: zmir'e ilk gelen bykbaba Je-an Baptiste Giraud'nun ei Helene Tricon, Venedik Konsolosu Lo-uis Cortazzi'nin kzyd.

Evliyazade Mehmed Efendi'nin i orta J.J. Frederic'in kuzeniHelene, Rusya Konsolosu Jaba'yla evlenmiti!

J.J. Frederic'in halas Helene Elisabeth de, Kont Jacques Hoc-hepied'nin olu Kont Edmond'la evlenmiti.

Mini parantez: Hochepied ailesi daha sonra Hollanda'ya g-p, Hollanda vatanda oldular. Niye Fransa deil de Hollanda

vatanda olmulard ? zmir'deki "Hollandallar" ayr bir kitapkonusudur. rnein Hollanda'nn zmir'deki ilk konsolosu Nico-lini Orlando, Hollandal deil, zmirli Yahudi bir Levanten'di.

Neyse, Giraudlarn akrabalk ilikileri bu kitabn konusu deil.Son bir bilgi ekleyip konuyu kapatalm: Vehbi Ko'un torunu

Mustafa Ko, Giraudlarn kz Caroline'le evlidir.4

Gelelim Evliyazadeler ile Giraudlarn i ortaklna...Evliyazade Mehmed Efendi, zmir evresinden toplad ekir-

deksiz ve razak zmleri ve Aydm'daki yerli reticiden ald in-

cirleri Giraudlara satard. Giraudlar bunlar dnemin son sistemmakinelerinde elden geirip, zel kutu ve torbalara koyarak Av-rupa ve Amerika'ya ihra ederlerdi.

Giraud ailesi ayrca pamuk iiyle de ilgiliydi.Bunun nedeni akraba olduklar zmir'in bir dier Levanten ai-

lesi Whictalllerdi...

4. Mustafa Ko'un annesi idem Hanm da Izmirli'dir. idem Hanm, sanayici ve ar-matr Avni-Suat Meserretiolu iftinin iki kzndan biridir. Dier kzlar Gldem Ha-nm, Ipragaz'n sahibi Ycel Kurttepeli'yle evlidir. idem Hanm'n days da nl arma-t r Kemal Sadkolu'dur. Kemal Bey'in kzlarnn eleri hayli nl isimlerdir: Varlk Ha-nm, Alp Yalman'la; Berna Hanm, Feyyaz Tokar'la; Rabia Hanm, apamarka'nn sahibi

V di C D ' t E i H k ff 7Pt i Y l

\VTittall ailesi

Charlton Whittall, Breed and Co. firmasnn eleman olarak z-mir'e, 1809 ylnda on sekiz yandayken geldi.

100 pound maa vard! Ancak ticarete ok yatknd.ki yl sonra kendi irketi "C. Whittall and Co."yu kurdu.Be yl sonra, bykbaba Jean Baptiste Giraud'un kz Magda-

leine Blanche Victorie Giraud'yla evlendi.

Fransz Protestanlar, yerletikleri Bornova'y Fransz ky

yapmlard.

Franszca konuulan Bornova, Whittall ailesi yerletikten son-ra ngiliz semtine dnt. Whittalller zamanla Bornova'y by-tp genilettiler.

zellikle yabanclara gayrimenkul edinme hakkn veren1856'daki Islahat Ferman'ndan sonra Whittalller tarafndan pekok ev ve 1857 ylnda bir de aile kilisesi yaptrld.

Whittall ailesinin Osmanl ekonomisindeki nemini anlamakiin bir rnek yeterli olacaktr: Osmanl Sultan Abdlaziz 1863'tezmir'e geldiinde Whittalllerin maliknesinde arland.

Peki zmir'e ayda 100 pound kazanmak iin gelen CharltonWhittall nasl zengin olmutu ?

Charlton Whittall, 1811'de ilk irketi "C. Whittall and Co."yu ku-rup ksa zamanda kendini zmir piyasasna kabul ettirdi ve 13 u-bat 1812'de, zmir'deki ngiliz tccarlarn katlmak iin ok uraverdikleri, "Levant Co." yeliine kabul edildi.

Nedir bu "LevantCo."?zmir'deki ngiliz tccarlarn kurduu bir irketin adyd "Le-

vant Co.".Bu anonim irket kurulmadan nce, zmir'den ngiltere'ye

gidecek tm mallan Venedik gemileri tayordu. Ancak, 1793'te

Fransa ngiltere'ye sava anca Akdeniz'deki korsanlk hare-ketleri ok artmt. Dnemin korsanlan Venedik gemilerini ar-ka arkaya batrnca, Venedikli tccarlar ngiliz mallarn ta-mamaya karar verdi. Bunun zerine zmir'deki ngiliz tccarlar'Levant Co." irketini kurdular. ye says bir ara sekiz yz

buldu. Yirmi drt gemiden oluan bir ticar filolar vard. z-mir'in ngiltere konsolosunu onlar atyor, konsolosun maanonlar veriyordu!

Akdeniz'de gvenlik salannca "Levant Co." 1825 ylnda fes-hedildi. Onun yerini ngiliz irketleri ald.

Bunlarn en by "C. Whittall and Co." irketiydi!


11/281

izmir'in ticaret yaamyla ilgili olarak A. ehabettin Ege u bil-gileri veriyor:

izmir'de zengin ithalat ve ihracat ileri balca yabanc firmannelinde toplanmt. Kapitlasyonlardan geni biimde yararlanan bufirmalardan biri ngiliz Whittall irketiydi. kincisi Fransz Giraudlar

ve ncs italyan Aliotti'ydi. Ege'nin ana maddeleri olan zm, in-cir, palamut, meyankk, meyanbal bu firmalarn elinde toplanm-t. {Demokrat zmirgazetesi, 25 mart 1976)

zmirli Levantenler arasnda italya'dan, Fransa'dan, ngiltere'dengelmi Yahudi Levantenler de vard. Francolar, Russolar gibi...

imdi tm bu bilgilere son bir ekleme yapalm...Ne demitik, Evliyazade Mehmed Efendi, J.J. Frederic Gira-

ud'yla "i ortakl" yapyordu.

Bilgiyi geniletelim: J. J. Frederic Giraud nerede alyordu ?"C. Muttali and Co." irketinde.

Yani, byk halasnn kocasnn irketinde! Yani, Evliyazade Mehmed Efendi hem Giraudlann hem de

Whittalllerin "i orta "yd!J.J. Frederic Giraud, "dnrleri" Whittalllerin irketinde, kuru-

yemi ihracat ve demir ithalatndan sorumluydu.

Evliyazade Mehmed Efendi'nin zenginliinin kayna buydu.Yazdmz gibi, Evliyazade Mehmed Efendi bir "komprador"du.

Levanten destei

izmir Belediye bakanlna neden Evliyazade Mehmed Efendiatanmt ?

izmir Belediyesi de, tpk istanbul Belediyesi gibi yabanc tc-carlarn istekleri sonucu dzenlenmiti.

Belediyeler "yeni piyasa dzenine" uyum salama aralar ola-rak, zorunluluk sonucu kurulmutu. Daha doru bir deyile: ya-

banc tccarlarn dayatmasyla...

Evliyazade Mehmed Efendi'nin greve getirilmesinde bata Gi-raud-Whittall ailesi olmak zere yabanc tccarlarn katksnnolmamas imknszdr.

Ayrca zmir'deki konsoloslarn etkisini de unutmamak gere-kir. Tanzimat'n nemli isimlerinden Sadrazam Ali Paa, 1850-1884 yllan arasnda Osmanl'nn Londra bykeliliini yapan

23

gostaki Musurus Paa'ya gnderdii mektupta bakn ne diyor:"Grevini yaparken, konsoloslarn houna gitmemek bedbahtl-nda bulunan bir vali mahvolmu demektir."

Bu tr olaylarn Osmanl tarihinde rnekleri vard: 1853 yln-da Avusturya konsolosu, aralarnda geen bir srtme nedeniy-le zmir Valisi Ali Paa'y azlettirmiti.

izmir'de konsoloslarla kimler yakn iliki iindeydi ? Levantenaileler! Giraud, Whittall gibi Levanten ailelerle dostluk ve i or-

takl bulunan Evliyazade Mehmed Efendi belediye bakan ol-masn da kim olsun!..

Avrupa'nn sermaye gruplar, Osmanl topraklarnda, kompra-dor tccardan sonra komprador brokrasi ina ediyordu!..

Ancak... Arkasna ald byk destekle belediye bakanlna oturan

Evliyazade Mehmed Efendi alt ay sonra grevinden ayrld!Neden?

O dnemde izmir, valilerin sk deitii bir kentti. Sadece 1875ylnda vali deimiti: Ahmed Rasim Paa, Ahmed Esad Paave Mehmed Hurid Paa!..

Sadece zmir'de deil, o dnemde valilerin senesi dolmadandeitirilmesi Babli'de de ska grlen bir keyfiyetti. Sk skatama yapmak bata Saray olmak zere sadrazamn, nazrlarn,

yksek memurlarn hediye, rvet almas iin frsatt.

Evliyazade Mehmed Efendi'nin greve balad gnlerde, Ah-med Rasim Paa valilikten alnm, yerine Mehmed Hurid Paagetirilmiti. Yeni Vali Mehmed Hurid Paa "olumsuz davranla-rn" gereke gstererek Evliyazade Mehmed Efendi'yi 22 ocak1876 tarihinde grevinden ald. Yerine zmir Emtia Gmr M-dr Salih Efendi'yi atad.

"Olumsuz davranlarn ne olduunu bilmiyoruz.Rvet olabilir mi? Adam kayrma? Hrszlk? iltimas? Vb. vb.Bilmiyoruz. Ama bu ihtimalleri akl szgecinden geirince, hi-

birinin gereki olmayaca sonucunu karabiliriz.Levantenlerle "i ortakl" yapan, kentin zengin tccarlan ara-

snda gsterilen Evliyazade Mehmed Efendi'nin, bu tr kirli ile-re girmesi olanaksz gzkyor. Bir dier bilgi bu ngrlerimizidoruluyor. Evliyazade Mehmed Efendi belediye bakanl gre-

vinden alnacakt ancak Vilayet dare Meclisi yelii srecekti.Sonuta "olumsuz davran"m ne olduunu bilmiyoruz.

24 25


12/281

O gnlerde Osmanl Devleti, tarihinin en nemli iktisad karar-larndan birini hayata geirdi.

Osmanl'nn karar Evliyazadeleri etkiliyor

Rus yanls olduu iin "Nedimof' diye anlan Sadrazam Mah-mud Nedim Paa'nm 6 ekim 1875 tarihinde yapt bir aklama

Avrupa'y ayaa kaldrd. "Tenzili faiz karar"yla Osmanl hk-

meti, be yl sreyle faiz borlarnn ancak yansn deyeceini,deyemeyecei faizlere karlk ise yzde 5 faizli tahviller verece-ini aklad.

yle ya, artk bak kemie dayanmt ve Osmanl Devleti b-rakn borlarn, borlarn faizlerini bile deyemeyecek haldeydi.

Sadece bir rnek iin vahametini gstermeye yetecektir:1875 bte geliri 25 milyon lirayd, o yl denecek i ve d

bor taksidi ise 30 milyon lira!..

Borlan dememe tavn, Avrupal tccarlann, "Osmanl bizidolandrd" feryadn basmasna neden oldu.

Feryat ie yaramad. Osmanl yzde 5'lik faizleri de deyeme-

di ve mart 1876'da bor ve faiz demelerinin tamamen durdurul-duunu aklad. Bu kararla Osmanl Devleti, ekonomik ve aske-r iflastan sonra mal iflasm da dnyaya duyurmu oldu.

Aslnda bu, 1838 Baltalimam Ticaret Antlamas'nn, 1839 Tan-zimat ve 1856 Islahat fermanlarnn iflasyd...

Peki bu mal iflas ile Evliyazade Mehmed Efendi'nin grevdenalnmas arasnda bir iliki olabilir mi ?

Olabilir!

"Olabilir" diyorum, nk Osmanl'nn borlann dememekararnn yansmalar ok sert oldu...

Mal iflastan iki ay sonra, 2 mays 1876'da Bulgarlar, ay son-

ra ise haziran 1876'da Srplar isyan etti.stanbul'da da hareketlilik vard: 10 mays 1876'da medrese -

rencileri hkmet aleyhine gsteri yaptlar. Veliaht Murad'n sarra-f Hnstaki'den ald paralan Midhat Paa vastasyla rencileredattrd iddias bakent stanbul'da kulaktan kulaa fsldand.

Bir gn sonra, borlan dememe karanm aklayan Rus yanl-s Sadrazam Mahmud Nedim Paa azledildi.

Ancak "i isyan" durmad.

30 mays sabah saat 03.00'te Sultan Abdlaziz'in oturduuDolmabahe Saray, Asker Mektepler Komutan Sleyman Paakomutasndaki birlikler ve Harbiye rencileri tarafndan kua-

25

tldi- Donanma da Dolmabahe'yi denizden sard.(Ara not: Sultan Abdlaziz'in tahttan indirilmesi, Harbiyelile-

fin siyasal eylem amacyla okullanndan ktklar ilk olaydr.Rejimler, sistemler deise de, bu topraklarda Harbiyelilerin si-

yasal talepler ieren klan son olmayacakt. Gn gelecek, yi-ne mays aynda, Evliyazade ailesinin iki damadnn idamna gi-den sre, Harp Okulu rencilerinin bir siyasal gsterisiyle iv-me kazanacakt...)

Sonuta. Sultan Abdlaziz asker darbeyle tahttan indirildi.V. Murad padiah koltuuna oturdu.

Drt gn sonra...

Devrik sultan Abdlaziz makasla kol damarlanm keserek inti-

har etti...Doksan gn sonra...

Ata ters binmek, durup dururken kendini havuza atmak gibigarip davranlar iinde olan V. Murad'n akl hastas olduu artkgizlenemez bir hal alnca tahttan indirildi.

Yerine otuz yl padiahlk koltuunda oturacak, otuz ya-

ndaki II. Abdlhamid, 31 austos 1876'da tahta oturtuldu.

Cinayet romanlar seven padiah

II. Abdlhamid teki Osmanl sultanlarna pek az benzeyen birpadiaht. Uzun boylu, uzun burunlu, kambur, kzl sakall, ied-nk, ancak ilgi ekici bir tipti. Padiah olma ihtimali uzak grn-d iin Abdlhamid'ih ehzadelik gnleri rahat gemiti. Sa-ray'da "Azizciler" ve "Muradclar" arasnda ekime vard. Abd-laziz, kendisinden sonra koltua aabeyi Veliaht Murad'n deil,olu Yusuf zzeddin'in oturmasn istiyordu. Bu iktidar ekimesi

Abdlhamid'in yalnzlna katkda bulunmutu; kimse onun bir

gn padiah olacana inanmyordu. Ama yine de tm ark saraylarn saran, pheler, korkular,

bilgisizlik5 ve devaml rknt, onun da ruh saln bozmutu.Ve bu vehimler her geen yl artarak byyecekti...ehzadelii dneminde amcas Sultan Abdlaziz'le birlikte

Fransa ve ngiltere'yi gezdi. Bu gezilerde en az ilgi gren hanedanmensubu oldu. Evet, Avrupallar da bir gn onun tahta oturaca-n hesap etmiyordu!

ehzade Abdlhamid de etmiyordu. Bu nedenle geceleri Tarab-

5. II. Abdlhamid, Sultan Abdlaziz'in Paris'te ziyaret ettii III. Napolyon'u Napolyon

2627


13/281

ya'daki maliknesinde Belikal tuhafiyeci kz Flora Cordier'ylebirlikte geirmekte, 6 gndzleri de byk bir irketin umum m-dr olan ngiliz komusu Mr. Thomson'la dostluk etmekteydi.

Genliinden beri borsa oyunlarna meraklyd. Rum bankacZarifi ve Ermeni borsa simsar Assani'yle sk dosttu. Onlarndostluu sayesinde borsada hayli para kazand. Yani, II. Abdlha-mid sadece sultan ve halife deil, ayn zamanda milyoner bir ia-damyd. Osmanl'nn en zengin padiahyd!

stelik sade, mazbut ve alkand. Zeki olduu sylenirdi.Polisiye ve cinayet romanlarna baylrd. Bunlar tercme

eden zel memurlar vard. Tercme iini bir ara nl gazeteci ya-zar Hseyin Cahid (Yaln) yapacakt.

Dostu ngiliz Mr. Thomson araclyla sadece ticareti ren-memi, ngiltere Bykelisi Sir Henry Eliot'la iliki kurup, ikti-dara gelmek iin sefaretin desteini almay da bilmiti. Saffet Pa-a'nn Kthane'deki iftliinde gizlice bulutuu, Midhat Pa-a'yla "saltanat pazarlna" giriip, "merutiyet ilan" edecei s-zyle tahta oturmutu.

ngiltere'ye yakn siyaset izleyen Midhat Paa o dnemin en et-

kili isimlerinden biriydi.

7

Gerek Sultan Abdlaziz, gerekse SultanV. Murad'n koltuundan olmasnda nemli rol oynamt.

II. Abdlhamid, Midhat Paa'nn gcn biliyordu. Midhat Paaise II. Abdlhamid'i kontrol edilecek bir padiah olarak gryordu.

Sonuta 23 aralk 1876'da merutiyet ilan edildi...Artk Osmanl Devleti anayasayla ynetilecekti...

Saray'n "kontrol" bir kez daha ngilizlerin eline mi gemiti ?Grnt yleydi ama II. Abdlhamid'in "icraatlar" farkl ola-

cakt...

O yllarda, Osmanl topraklar zerinde iki byk g, ngilte-re ve Rusya "bilek grei" yapyordu.

1870'te Almanya'ya yenilen Fransa, Osmanl zerindeki nfu-zunu hayli kaybetmiti.

Osmanl-Rus gerginlii Paris Antlamas'yla almt. Fakat Rus-

6. Yavuz Sultan Selim'den beri Saray'a Trk kadnlar sokulmazd. Padiah ve ehzade-ler, ou Slav olmak zere yabanc kan tayan devirme kadnlardan dnyaya gelmiler-di. Ancak zamanla bu "ganimet" ve istila yollan kapannca sarayn kaplar bu sefer deerkez ve Grc cariyelere ald.

7. "Midhat Paa Rusuklu Hac Hafz Mehmed Eref Efendi'nin olu olarak bilinmekte-dir. On yanda Kuran Kerim'i ezberledii sylenen Midhat Paa'nn Yahudi bir ailedengeldii iddia edilmektedir. 1889 ylnda yaymlanm olan Edvaro Drumont'un La FranceJuwe adl kitabnn birinci cildinin I 13, sayfasnda Yahudilikten geldii ileri srlmekte-dir. Bu kitapta Midhat Paa'nn annesinin Macaristanl bir hanm olduu yazlmaktadr."

va bu durumdan memnun deildi. nk bu antlamada var olanKaradeniz'in tarafszl ilkesi Rusya'nn karlarna ters dyor-du. Ayrca Balkanlar'da "Mslman zulm altnda inleyen OrtodoksHristiyanlara hrriyet vermek" amacyla Osmanl'ya sava at.

Sofya ve Edirne'yi igal eden Ruslar, on bir ay iinde Ayastefa-nos'a (Yeilky) indiler. stanbul, fethinden 425 yl sonra, ilk kez bylesine yakn bir tehditle burun buruna geldi.

Rusya savam gereke gsteren II. Abdlhamid, 13 aralk

1877'de Sadrazam Midhat Paa'y Yldz Saray'na artt ve Mec-lisi Mebusan' sresiz tatil ettiini bildirdi.Midhat Paa'nn sadrazaml krk sekiz gn srmt...II. Abdlhamid, her frsatta "babas gibi sevdiini" syledii

Midhat Paa'y zzeddin adndaki vapura bindirerek talya'ya sr-gne gnderdi. Bu arada halkn Midhat Paa'nm srgne gnde-rilmesini protesto edebileceini dnerek vapuru biraz bekletti.Fakat Osmanl halkndan hibir tepki gelmedi.

Bu topraklarn tarihinde sk grlecek bir toplumsal hareket-sizlik, o gnlerde de yaanacak, millet sadrazamnn srgne gi-diini sessizce izleyecekti...

Midhat Paa'nn srgne gitmesinden iki ay sonra II. Abdlha-mid, merutiyeti kaldrdn, Meclis'i kapattn aklad. Sonrangilizlerin desteini alarak Rusya'yla masaya oturdu.

ngilizlerin destei yine karlksz deildi. ngilizlere, Kbrs veMsr rvet olarak verildi.

II. Abdlhamid sadece ngilizlere toprak vererek kurtulamad.Bulgaristan fiilen, Romanya, Srbistan, Karada tam bamsz

oldular. Bosna-Hersek ve Yenipazar sanca Avusturya igaline b-rakld. Dier yandan Rusya Kars, Ardahan, Batum ve Besarab-

ya'y; ran Kotur'u; Yunanistan Tesalya'y; Fransa ise Tunus'u ald.ngiltere ayrca, Sudan ve Kuveyt zerinde fiil egemenlik kurdu.

Durun, bitmedi...Siz borcunuzu demeyeceinizi syleyeceksiniz ve Avrupal si-

zi rahat brakacak, yle mi ?Bu topraklarda ska greceimiz bir uygulama hayata geirildi."Dveli muazzama", 1878 Berlin Kongresi'nde ald kararla

Osmanl maliyesini milletleraras bir mal komisyonun denetle-mesine karar verdi. Bu komisyon, Osmanl Devleti'nin btesini

yapacak, harcamalarn denetleyecekti!

Komisyonun ad, Dyun Umumiye (Genel Borlar) daresi'ydi.20 aralk 1881'de yrrle konulan bu sistem, dnya tarihin-

de bir ilki gerekletirecekti: yabanclar, alacakl olduklar lke-

2829


14/281

nin bakentinde bir irket kurarak, devlet adna bir ksm vergi vegelirleri tahsil edecekti!

daresinde, ngiliz, Fransz, Alman, Avusturya-Macaristan, tal-yan ve Osmanl alacaklarnn temsilcileri bulunan Duyum Umu-miye, Osmanl'nn sanki ikinci bir maliyesiydi.

Zamanla "birinci maliyesi" de olacakt! 1911'de Osmanl mali-yesinde 5 472 memur alrken, Duyum Umumiye'de 8 931 me-mur alacakt!

Bata ttn olmak zere kaakl nlemek iin silahl jan-darma gc bile kuracakt...

Osmanl, tarihinin en buhranl dnemine koar adm gidiyordu...Avrupa ise patlamaya hazr bir bomba haline geliyordu... Avrupa'da ortaya kan ulusuluk rzgr, zellikle Balkanlar'

etkiliyordu. Kilise, monari ve aristokrasi; liberalizm, demokrasi ve sosyalizmin karsnda hzla geriliyordu.

nsanlar eitlik, zgrlk istiyordu.Avrupa yeniden biimleniyordu...

G dengeleri altst olmutu: ngiltere, Fransa, Avusturya-Ma-caristan ve Rusya karsna, uluslama srelerini tamamlam

Almanya ve talya kmt. Amerika Birleik Devletleri ok uzak-ta olmasna ramen, Avrupa'ya doru yola kmt.Hepsi yeni pazarlar, kaynaklar peindeydi...

"Hac" Mehmed Efendi

O kank gnlerde Evliyazade Mehmed Efendi zmirli baz tc-car arkadalaryla birlikte Mekke'ye gitti, "hac" oldu.

Giderken limanda nasl ilahlerle uurland ise dnlerinde deayn trenle karlandlar. Her gidenin yapt gibi dostlarna da-tmak zere, tespih, pou, akik yzk, all pullu minicik torbalar-

da Kabe topra, Zemzem suyu, hurma ve hasr yelpazeler getirdi.Artk zmir'de, "Evliyazade Hac Mehmed Efendi" olarak anl-yordu.

Ancak burada bir parantez amak gerekiyor. O yllarda zmirvaliliinde bulunan Hac Naid Paa, Hkmet Kona'nda ilk b- yk baloyu veren vali olarak tarihe gemitir. Yani zmir'de "ha-c" olmak balo vermeye engel deildi!

zmir'de "hac" olmann baka anlamlan vard.zmir'de baz aileler iin hacca gitmek, slam'n art deil, ka-

mufle olabilmenin en iyi yntemiydi!

Hac olan Evliyazade Mehmed Efendi'nin ne kendisinin ne de ai-

leinin gnlk yaam bir deiiklie urad. Evliyazade Hac Meh-med Efendi'nin yaam ve ocuklarnn eitimi bir Batl gibiydi.

"Bat" yaam tarzn benimseyen Evliyazade Mehmed Efen-

di'nin bu nedenle, "balocu" Vali Hac Naid Paa nezdinde itibar

hayli yksekti.

Ve.

Tarih, 5 nisan 1892.Evliyazade Mehmed Efendi'nin ikinci kez belediye bakanl-

na gelmesi, bu kez atamayla deil seimle oldu! Ancak belediye seimi hayli hareketli geti.zmir'e yine bir eski sadrazam vali olarak atand.

Abdurrahman Nureddin Paa, 1891 kasmnda zmir'e vali ola-rak gelip, Belediye Bakan Helvaczade Emin Bey'le atnca,Belediye Meclisi'nin yeni bir seimle yenilenmesini istedi.

Drstlyle tannan Vali Abdurrahman Nureddin Paa, bele-diyenin eski heyetinden tek bir kiinin yemden seilmesini iste-mediini belirtmekten geri durmad.

Seimin gvenli gemesi, hile yaplmamas ve en nemlisi eskiyelerin tekrar seilmemesi iin, Vilayet dare Meclisi yesi g-

vendii iki kiiye seim kontrol grevi verdi. Bu iki isimden biri,Evliyazade Hac Mehmed Efendi, dieri ise Sefer Efendi'ydi!

Nisan ay banda seimler bitti. Seim sonucunda, UakzadeSadk Efendi, Evliyazade Hac Mehmed Efendi,Yemiizade Sab-ri Efendi, Dellalbazade Ragb Efendi, Halimaazade Halid Efen-di, Kt erif Ali Efendi, Balyoszade Matyos Efendi, KostakiEfendi ve Akka Yorgi Efendi belediye heyetini oluturdu.

Uakzade Sadk Efendi ile Balyoszade Matyos Efendi eskimeclis yeleriydi ve Vali Abdurrahman Nureddin Paa'nm karkmasna ramen yeniden seilmilerdi. stelik Uakzade Sa-dk Efendi en yksek oyu almt.

Abdurrahman Nureddin Paa'nm belediye bakanlndan ald- Helvaczade Emin Efendi ile Uakzade Sadk Efendi 8 akrabay-d- Ayn ailenin ocuklarydlar. Helvaczade Hac Ali EfendiUak'tan zmir'e gelince "Uakzade" namn kullanmaya bala-mt. Hac Ali Efendi'yi takip ederek zmir'e gelen ailenin dierkolu ise "Helvaczade" namn kullanmay srdrmlerdi.

Uakzadeler ile Evliyazadeler birbirlerine ok yakndlar. y-le ki, zmir'in bu iki byk ailesi birka yl nce, yaanlan bo-

yunca unutamadklar o acl olay balanna gelmeseydi dnr bi-le olacaklard.

8

3031


15/281

30

Uakzade Hac Ali Efendi'nin olu, Evliyazade Hac MehmedEfendi'nin kz Glsm'le evlenecekti.

Hazrlklar gnler ncesinden balayan dn izmirliler me-rakla bekliyordu.

Ancak dne bir gn kala...Damat Uakzade Yusuf Efendi intihar etti!..Sadece Uakzadeler deil, kentin yakkl genlerinden Yu-

suf'un bu ani lm herkesi sarst.

Bu olay Uakzadeler ile Evliyazadeleri birbirlerine daha da ya-knla tirdi.

Bu nedenle Belediye Meclis yelei seimlerinde birbirlerinedestek olmulard.

Evliyazade Hac Mehmed Efendi, Uakzade Sadk Efendi'ninbelediye bakan olmasn ok istiyordu.

Ancak valinin, en ok oyu alan Uakzade Sadk Efendi'yi be-lediye bakanlna atayp atamayaca kentte konuulup tart-lrken, meydana gelen bir olay, yerlisi ve yabancsyla tm zmir'ioke etti.

Ve ne yazk ki bu tatsz olay da yine UaMzadelerin basma geldi...

Uakzade Sleyman Tevfik, Paris'te renim grmt. zmir'e d-nnce vatan ve hrriyet stne yazd iirler yznden II. Abdlha-mid'in istibdat rejiminin hmna uram, Badat'a srgn edilmi-ti. Be yl sren srgnn ardndan zmir'e dnm ve gnln birgen kza kaptrmt. Ancak gen kz akna karlk vermiyordu.

Ve bir gn, Elhamra Gazinosu'nda sevgilisinin karsna geip,tabancay akana dayayarak intihar etti.

ki kardein, nce Yusuf, ardndan Sleyman Tevfik'in intihanUakzade ailesinde byk ruhsal ykma yol at.9

kinci kardeininin de oke lmne dayanamayan UakzadeSadk Efendi, Belediye Meclisi yeliinden ayrld. Acsn unuta-

bilmek iin olu Muammer'e brakt hal alm satm ve nakliye-cilik iinin bana tekrar dnd.

Latife, Halid Ziya (Uaklgil) gibi torunlaryla teselli buldu.

kinci kez belediye bakan

Vali Abdurrahman Paa, Uakizade Sadk Efendi'den sonra enok oyu alan Evliyazade Hac Mehmed Efendi'yi belediye ba-kanlna atad.

9. Uakzadeler yllar sonra ayn acyla bir kez daha karlaacaklard, iki amcas da inti-l A l L J I J " 7 T

Uakzade Sadk Efendi'nin istifasndan sonra Vali Abdurrah-lan Paa'nn tepkisini almamak iin Balyoszade Matyos Efendi

de istifa etti. Bylece Belediye Meclisi yeni yelerden olutu.Belediyede gerekletirilen bu yenilenme sadece bakanlk ve

meclis yeleriyle snrl kalmad. Bir nceki dnemde ie alnan belediye kadrosunun yzde 70'i tasfiye edildi.

ikinci kez greve gelen Evliyazade Mehmed Efendi, Vilayetletekrar iyi ilikiler balatt. yi ilikilerden kast, Evliyazade Hac

Mehmed Efendi'nin valinin sznden kmamasyd.Bu erevede Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin belediyebakanl dnemi, belediyenin, tekrar Vilayetin bir ubesi hali-ne gelme sreci olarak deerlendiriliyordu.

Ancak anslyd. Greve geldii ilk gnlerde, Vilayet binasnda"snt" gibi duran belediyeyi, yeni binasna tatt.

Yeni belediye binas yeni kadrolar da beraberinde getirdi.Kadrosu iinde, 5 kiiden oluan Muhasebe Kalemi; 5 kiiden

oluan Tahrirat Kalemi; 7 kiiden oluan Tanzifat Muhasebe Ka-lemi; 160 kiiden oluan Memurini Tanzifiye; 10 kiiden oluanKetebe ve Memurini Saire; 8 kiiden oluan Memurini Tbbiye ve

Fenniye ile 57'si avu olmak zere 74 kiiden oluan Memurinicraiye vard...

Brokrasinin ykn azaltmak iin, "belediye reislii muavin-lii" kadrosunu ihdas etti.

Asayi nlemlerini artrd; hamallarn tadklar mallan al-malann nlemek, serserilerin dzen altna alnmasn salamakiin, belediye kolluk gcn kuvvetlendirdi.

rnein dnlerde silah atlmasn yasaklad...

Dnrleri Giridzadeler10

Bu uygulamay ilk olarak kz Evliyazade Glsm'n dnn-de balatt. Davetlilerin silah atmasna izin vermedi!Nianls Yusuf'un intihanyla bunalma giren Glsm, ksa bir

sure sonra Giridzade Hac Sleyman Aa'nn torunu Nuri Efen-di'yle evlendirildi.

simlerinden de anlald gibi Giridzadeler, Giritli'ydi.Giridzade Hac Sleyman Aa, tpk dnrleri Evliyazadeler

&o izmir'in zengin komisyonculanndan biriydi. Aynca "Serbev- vabin dergh"nn kurucusuydu. Tuzcuzadelerin kz Hatice Ha-nn la evliydi.

Evhyazadelerin soyaac iin "Ek"e bakabilirsiniz.

3233


16/281

Tuzcuzadeler, zmir'de ihra mallarnn depolardan limanlaranakil ilerini yrten bir aileydi.: 1

Tuzcuzadeler, Helvaczadeler ve Uakzadelerle de dnrd.Bu evlilikle Helvaczadeler, Uakzadeler, Tuzcuzadeler, Girid-

zadeler ve Evliyazadeler akraba oldular...

Giridzade Hac Sleyman Aa ile Hatice Hanm'n evliliinden ocuu vard: Reid, Tahir ve Halil.

Bu kardeten Halil Efendi'nin be ocuundan en byNuri, Glsm'le evlendi.12

Glsm Hanm-Nuri Efendi iftinin bir yl sonra Kemal adnverdikleri bir oullan oldu. Daha sonra bir de kzlar dodu: Faire.

Evliyazade Hac Mehmed Efendi kzn evlendirdikten sonratekrar belediye ilerine dnd.

Tpk daha nceki belediye bakanl dneminde olduu gibibaz ileri "sevap" iin yapt; bu nedenle bu giderlerin parasn ce-binden dedi. rnein, kendi adna Hisarn'ndeki camiin adr- vann yaptrd.

Evliyazade Hac Mehmed Efendi, dnemin ngiltere Bakonso-

losu Frederic Holmwood C.B. ve Viskonsl E.C. Blech; FransaBakonsolosu M. Rougon ve Hollanda Konsolosu Hendrik Spak-ler'le ok samimiydi.

Vali Abdurrahman Nureddin Paa, mays 1893'te zmir'denEdirne'ye atand. Onun yerine, II. Abdlhamid'in Nafa (1879) ve

Adliye (1884) nazrlklarn yapp daha sonra kzaa ekilen Ha-san Fehmi Paa getirildi.

Yeni vali ile Evliyazade Hac Mehmed Efendi arasnda hibirproblem yaanmad. Ama ac bir olay Evliyazade Mehmed Efen-di'nin belediye bakanln brakmasna neden oldu...

Evliyazade Mustafa'nn lmBelediye Bakan Evliyazade Mehmed Efendi o yllarda zmir'i

kasp kavuran salgn hastalklar yok etmek iin var gcyle a-

I I. Evliyazadelerin dnrleri Tuzcuzadeler, 1950'li yllarda, yani Evliyazadelerin dama-d Babakan Adnan Menderes dneminde, Trkiye'nin NATO'ya girmesiyle kurulan s-ler ve tesislere tamaclk yaparak "Tuzcuolu Tamaclk irketi"ni byttler. BugnTrkiye'nin en byk tamaclk irketlerinden biri oldular.

12. Evliyazade Glsm'n ei Giridzade Nuri Efendi'nin kardei Hac Reid Efendi'nintorunlar Erturul Aka, I 962'de Yeni Tr kiye Partisi, 1965 ve 1969 seimlerinde ise

AP'den milletvekili olarak TBMM'ye girdi. Erturul Aka'nn aabeyi A. Orhan Aka ise1964-1973 yllar arasnda AP senatrl yapt.

st Bulac hastalklarn kentte yaratt tahribatn nne ge-mek iin, salk komisyonu kurdurdu.

ehir temizliinin srekli denetim altna alnmas iin, jandar-ma kumandan, shhiye mfettii ve belediye zabtalarnn mte-rek almasn salad. Btesinin yetersiz olmasna ramen be-lediye doktorlarnn saysn artrd.

Ama ne yaptysa zmir'in o yllarda en byk sorunu olan tifo-nun nne geemedi. 1831'den beri skenderiye, stanbul gibi li-

manlardan, hatta Fransa'dan gelen tifo salgn her geen gn ar-tarak sryor, ehirde neredeyse her evden bir cenaze kyordu.

Tifo hastal nedeniyle len zmirlilerin iinde biri vard ki,Evliyazade Mehmed Efendi'nin belediye bakanlndan ayrlma-sna neden oldu. Henz bulu ana yeni giren Evliyazade Mus-tafa yakaland amansz hastalktan kurtulamayarak vefat etti.

Gen Mustafa, Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin kardeiEvliyazade Ahmed Efendi'nin oluydu.

Demirhan'da tccarlk yapan Evliyazade Ahmed Efendi'nin eiZehra'dan bir de Ymmiye adl kz vard.

Mustafa'nn lm, Evliyazade Mehmed Efendi'yi derinden

sarst. stelik hem yal hem de hastayd.Vali deiikliinden yararlanarak istifasn verdi. Yeni vali, n-

gilizci olarak bilinen Kbrsl Kmil Paa'nm kalmas iin yaptsrarlara ramen Evliyazade Hac Mehmed Efendi belediye ba-kanln brakt.

akrcal'y Levantenler koruyor!

1895 ylnn kasm aynda zmir valiliine bir kez daha eski birsadrazam atand: Kbrsl Kmil Paa!

ingiliz evrelerine yaknlyla tannan Kbrsl Kmil Paa z-

mir e gelir gelmez bata Whittalller ve Forbesler olmak zere n-giliz Levanten aileleriyle ok yakn iliki iine girdi. Bu yakn m-nasebetler o kadar artt ki, kentte, "ehre korku salan akrcalMehmed Efe'nin eylemlerine bilerek gz yumuyor. Amac asayiisabote edip, ngiltere'nin blgeye mdahalesini temin etmek. M-dahale arkasndan ise zmir'in muhtariyet kazanmasyla birlikte


17/281

sinde, azledileceim renen Kbrsl Kmil Paa soluu zmir n-giltere Konsolosluu'nda ald.

Korktuu, Midhat Paa'nn bana gelenlerin benzerini yaaya-cak olmasyd. Bekledii son gereklemedi. ngiliz hkmetiningiriimleriyle srgn yerine, doum yeri Kbrs'ta mecbur ikametetmesine izin verildi.13

O dnemde zmir'in banda sadece tifo gibi salgn hastalklarbelas yoktu. ehrin etrafn sarm eteler de zmir halkn cann-

dan bezdirmiti.Bugn olduu gibi dn de eteler srtn belli glere dayam-lard. rnein zmirli Whittall ailesi akrcal Mehmed Efe'nin en byk destekisiydi!

Whittalller akrcal'ya silah ve cephane yardmnda bulunuyordu. Bu kukusuz karlkl bir kar ilikisiydi.

Lojistik destein karlnda akrcal Mehmed Efe, Levan-tenleri Rum etelerinden koruyordu!

1887'de Rum Kaptan Foti etesi, Bornova'da Whittalller ile Wilkinsonlarn drt ocuunu daa kaldrm; 800 lira fidye iste-mi; Whittalller zaptiyelerden habersiz paray gtrp ocuklan

sa salim teslim almlard. Bu olaydan sonra Levantenler gven-lik nlemlerini kendileri almaya balamlard.

Gn gelecek nam byk akrcal Mehmed Efe, Osmanl Dev-leti tarafndan balanmas iin, Whittall ailesini arac sokacak

ve affedilip "dze inmesini" salayacakt.zmir'deki bu "derin ilikileri" bilmeden valilik, belediye bakan-

l grevini yrtmek zordu. Kbrsl Kmil Paa, Levantenlerle,yabanc tccarlarla ve dipolomatlarla hayli scak ilikisi olan Evli-yazade Hac Mehmed Efendi'nin grevi brakmasn bu nedenle hiistememiti. Ancak Evliyazade Hac Mehmed Efendi kararlyd.14

13. Gerek midir bilinmez, Kbrsl Kmil Paa zmir valilii srasnda sk sk memleketiKbrs'a gidiyordu, izmir'de o tarihlerde yapt nktelerle zmir'in gnlnde taht kuranair Erefin hayranlar arasnda Vali Kmil Paa da vard. zmir Valisi Kmil Paa, Erefiseviyor ve koruyordu.Bir gn, Kmil Paa, Kbrs'a giderken, Ereften ne hediye istediini soruyor. Eref, "Kb-rs'n eekleri mehurdur, bir eek getirirseniz makbule geer paam" diyor.Bir ay sonra Kmil Paa, Kbrs'tan dnyor. Valiyi rhtmda karlayanlar arasnda Erefde vardr. Kmil Paa vapurdan iner ve karsnda Erefi grnce, elini dizine vurarak"Th! Sen benden eek istemitin. Unuttum. imdi, seni grnce aklma geldi" deyinceEref altta kalacak deil ya, hemen cevabn verir: "Ziyan yok paam ! Siz geldiniz ya!"

14. Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin torununun olu Aydn Menderes, Kbrsl K-mil Paa ile Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin ok yakn arkada ve dost olduklarnsylyor. Bu iki devlet adamnn dostluunu, Evliyazadelerin yaayan kuann neredey-se tamam teyit ediyor. Ailelerine ait bu any hepsinin bilmesi, yllar boyunca bu iliki-nin hep konuulduu anlamna geliyor.

Evliyazade Hac Mehmed Efendi'den boalan zmir Belediyebakanlna Hac Mehmed Eref Paa getirildi.

Evliyazade Hac Mehmed Efendi, yeeni Mustafa'nn gen ya-nda vefat, yalanmas ve son aylarda bir trl kurtulamadhastal nedeniyle lm korkusuna kaplmt. Evden kmyor-du. lerini olu Refik'e devretmiti...

Evliyazade Refik Efendi

Evin tek erkek ocuu Refik, dadlarla, halayklarla, hizmeti-lerle byd iin hayli markt.

Refik, babas gibi ticaretle uramay hi sevmiyordu. Ancakisiz grnmek istemedii iin, zmir Valilii'nin karsnda bulu-nan, babasna ait, "20 odas, 41 karyolas" olan Evliyazade Ote-li'ni ynetiyordu.

zellikle yabanc konuklarn kald otelin oda fiyatlar dne-me gre hayli yksekti: 50,75 ve 100 kuru!

Bir dier geliri de Evliyazade Han'ndaM dkknlarn kiralaryd.

Evliyazade Refik, iyerlerine pek uramyordu.O yllarn moda aksesuar olan ve bu nedenle elinden hi brak-

mad gm sapl bastonuyla arabasna binip zmirlilerin "Ma-rina" dedikleri limana giderdi hemen her gn...

Marina ve evresinde Avrupa standartlarnda kafe ve restoran-lar vard. En ok tercih edilen yer "Viyanal Bay Kraemer'in Res-taurant" ve "Cafe Loukas"t.

Kordon'da bulunan "Sporting Club" kentin en nl kulbyd.Zevkle denmi tertemiz salonu, bin bir iekle ssl bahesi veteras hemen her gn dolard. Kulbn n tarafnda nhtm kena-rnda kk irin bir orkestra mzik yapard.

Ayrca eitli temsillerin yapld kk tiyatro salonu vard.Kulbe kadnlar da gelebiliyordu.Rumlar, Trklerin kulbe ye olmamas iin ellerinden geleni

yapyordu.Buna ramen, Osmanzade Ziya, Uakzade Muammer, Skke-

rzade Tevfk gibi Evliyazade Refik de kulbn ender Trk yele-nndendi.

Evliyazade Refik apknd.Levanten kzlarla arkadalk etmekten holanyordu.Zaman deiiyordu.Mslman kzlarnn Marina'da gezinmeleri ve alverie git-

36 37


18/281

meleri zmir'de hi yadrganmyordu. Kzlar genellikle sokaaarafsz kyorlard. Dar olmayan elbise giyip zerlerine belekadar inen bir rt atyor, yzlerini ince ama koyu bir baka r-tyle kapatyorlard.

Evliyazadelerin kzlar, kadnlar moday yakndan takip ediyordu. Zaten kara arafa hi girmemilerdi!

Kentte piyano merak ok yaygnd. Evliyazade Refik Efendi

piyano dinlemeyi ok seviyordu; mzie tutku derecesinde ba-lyd.

zellikle zmir'e gelen talyan Opera Kumpanyas'n ve FranszOperet Topluluu'nu karmamaya gayret ederdi. Bohemya Ka-dn Kumpanyas gibi dk nitelikli elencelere dnp bakmazd

bile...

Evliyazade Refik Efendi alaturka mzikten de holanrd. An-cak sadece arkadalaryla yapt pikniklerde dinlemek artyla.

zellikle yaz akamlan krfezde yaptklar kayk gezintilerin-den ok keyif alrd. On-on be arkada bir olur, ilerinde saz a-lanlarla, gzel seslilerle, ya yiyecek iecek doldurduklar kayk-

larla denizde ya da bir bahede sabaha kadar yerler ierler, alarsylerlerdi.

Raid'in yksek perdeden sesi, Aziz'in davud kaln dolgun se-si, Halid Eyb'n gazelleri sabaha kadar susmazd.

Arap Abdi ve ahbaz Ali'nin esprileri ortal knp geirirdi.Uakzade Halid Ziya (Uaklgil), Abdlhak Hamid (Tarhan),

Muallim Naci ve Recaizade Mahmud Ekrem vb. airlerden iirlerokurdu.

zmir'in tannm ailelerinin ocuklar baz geceler ngiliz ske-lesi'nin az ilerisindeki Madam Julia'nm lks genelevine konukolurlard. Ad genelevdi ama ev herkese ak olmazd; burada sa-

dece kentin paral zenginlerine hizmet verilirdi. Bu evde yer bu-lamayanlar, kinci Kordon'da postane karsndaki Cafe Costi'yekan sokak banda bulunan Maison Doree ya da Madam Eme'yiziyaret ederlerdi. Rumlarn ilettii nc snf genelevlere pekuramazlard.

Smyrna Races Club

Refik'in, babas Evliyazade Hac Mehmed Efendi'yle ortak yn-leri hemen hemen hi yoktu.

rnein, Evliyazade Refik'in balca tutkusu atlard.

gu onun neredeyse tek "iiydi".Ata ok iyi binerdi. Bu konuda iddiaya girmekten ekinmezdi.gir gn yine bir arkadayla iddiaya girdi. izmeleri ile eyeri-

n arasna be altn koyulacakt. Bu altnlar drmeden, birvolta tms, iki volta da galop yaparsa altnlar alacakt.

Sonuta iddiay kazand ve altnlar ald.At yarlar zmir sosyetesinin yan yana geldii bir elenceydi.zmir'in en nemli kousu Sultan Kousu'ydu.

Padiahlar adna at yarmas yaplmasn yllar nce Sultan Abdlaziz istemiti.

Sultan Abdlaziz zmir'e geldiinde zengin ve mehur bir Le-vanten aile olan Vitollerin Bornova'daki evinde misafir kald birgece at yarlarndan bahis ald. Spora ve zellikle gree d-knlyle bilinen Sultan Abdlaziz kendisi iin bir kou dzen-lenmesini istemiti. Bunun iin Hazinei Hassa'dan 300 altn tahsi-sat ayrlmasn emretmiti.

Evliyazade Refik, ngiltere Bakonsolosu Mr. Patterson, ngiliztccar Forbes ile Yahudi Levantenler Alyoti ve Rees gibi at sever-lerle "Smyma Races Club" adnda bir yar kulb kurdu.

Kurucular arasnda einin akrabas Kapanzade Read Efendide vard.

Evliyazade Refik, zmir'in nl ailelerinden Kapanzadelerinkz Hacer'le evliydi.

zmir'in en tannm ailelerinden Kapanzadeler kimdi ? Bu so-runun yant, Evliyazadeler hakknda da bilgi sahibi olmamza ya-rayabilir.

Ancak bu sorunun yantn renmek iin XVII. yzyla kadaruzanmamz gerekiyor...

Sabetay Sevi

zmirlilerin "Kara Mente" dedikleri Haham Mordahay Sevi'ninailesi, kentteki Yahudilerin byk ounluu gibi, 1492 tarihindespanya'dan kovulmutu.. XV yzyln son yllar ve XVI. yzyln ilk yllarndan itibarenkpanya (1492), Sicilya ile Gney talya (1493), Portekiz (1497) ve

?er Avrupa lkelerinden kovulmu ok sayda Yahudi OsmanlDevletine smd.

>ev ailesi nce Mora'ya sonra zmir'e yerleti.Kara Mente"in olu, Sabetay Sevi, 7 temmuz 1626 tarihinde

zmir'in Agora semtinde dodu.

38 39


19/281

Her Yahudi ocuk gibi o da eitimine nce kutsal kitap Tevrat'renerek balad. Tevrat'n zel yorumu sonucu ortaya kan gi-zemli "kabala" retisine merak sard.

Haham olarak yetitirilen Sabetay Sevi, otuz dokuzuncu ya-nn eiinde youn bir mistisizme sapland. Yahudi toplumunukurtaracak tanrsal ilah gce sahip Mesih (kurtarc) olduunusylemeye balad.

Agora'daki Portugal ve Galante sinagoglarnda ilk vaazlarnabalad.15

Ve 31 mays 1665 tarihinde "Mesih" olduunu ilan etti. Yahudiinancna gre Mesih, kendilerine, bugnk israil topraklarnda

bamsz bir devlet kuracak ve dnyann drt bir yanma dalmolan Yahudileri bir araya toplayacakt.

Mesih olduunu iddia eden Sabetay Sevi, sinagoglarda atelikonumalar yapmaya balad. Taraftarlarnn says her gn artt.Bu heyecanl konumalar, Avrupa'dan Yemen'e, Kuzey Afrika'dan

Anadolu'ya kadar geni bir corafyada yaayan insanlar arasndadalgalanmalar yaratt. Bu akm, Hristiyanlan da, Mslmanlarda etkiledi.

Avrupa'daki Milleneryan Hristiyanlan da 1666 ylnda sa Me-sih'in ikinci kez dnyaya geliini bekliyorlard. Bu kehanete gresa'dan nce Yahudilik iinden bir Mesih kmas, bu Mesih'in b-tn Yahudileri Hristiyanla dndrmesi ve "Kutsal Topraklar"igal eden "Trk" imparatorunun sonunun gelmesi gerekiyordu.Sabetay Sevi'nin ortaya k baz Hristiyanlara gre bu kehane-tin habercisiydi!

Gelimelerden rahatsz olan Osmanl ynetimi Sabetay Sevi'yitutuklad ve yarglad. Sultan IV. Mehmed, ok uzun sren yarg-lamay perde arkasndan takip etti. Yarglama sonunda SabetaySevi'nin nne iki seenek kondu: iddialarndan vazgemezseldrlecek ya da Mslmanl kabul ederse hayat balana-cakt.

Yahudi dnmesi bir eyhlislam!

Burada bir parantez amak gerekiyor: Sabetay Sevi'nin saray- 1da sorgulan srasnda orada bulunanlardan biri de sultann dok-torlarndan Hayatzade Mustafa Fevzi Efendi'ydi.

IS. Sinagoglar da dahil olmak zere tarih eserlere yeniden hayat vermek iin TSADBakan Tuncay zilhan ile izmir Bykehir Belediye Bakan Ahmet Pritina Agora'dak.-....-.- u:

.,_ LJUU CUCICUII

byk bir restorasyon almas srdrmektedirler.

Hayatzade aslnda, gerek ad Moses ben Raffael Abrabanellan, Yahudilikten Mslmanla dnm biriydi.

Gershom Scholem Hayatzade iin Sabetay Seviadl kitabnda,

Sultan'm kz kardeiyle evliydi ve 1670'te Erzurum valisiydi. 1665'ekadar Temevar (Macaristan) valilii yapmt. (2001, s. 338)

diye yazyor.

Hayatzade Mustafa Fevzi Efendi'nin torunu Mehmed EminEfendi, Osmanl'da eyhlislamlk yapan, -bilinen- ilk Yahudidnmesidir! Oullarndan biri mderris olmu, torunu Hayatza-de Mehmed Emin de dedesinin izinden gitmi, hekimba, kazas-ker, kad ve mderris olduktan sonra eyhlislamla kadar yk-selmitir. Yani bir Yahudi dnmesi Osmanl'nn eyhlislamln

yapmt.

Dnelim tekrar Edirne Saray'ndaki sorgulamaya...Hayatzade Mustafa Fevzi Efendi, Edirne Saray'ndaki sorguda

Sabetay Sevi'nin tercmanln yapt.Sonuta Sabetay Sevi kendisine nerilen iki seenekten birinikabul etti.

"Bu can bu bedende olduu srece Mslman'm" dedi ve"Mehmed Aziz Efendi" adn ald.

Kans Sara ise "Fatma Hanm" adn seti!

Taraftarlarnn bazlar bu hareketi ihanet olarak grp, Sabe-tayist olmaktan vazgeti. Hatta kimileri, "yeni durum"a kar -kp intihar etti. ounluk ise Mslmanl kabul etti. Kabuledenler kendilerine "maaminler" (inananlar) diyorlard.

Sabetay Sevi ve yandalanna, dinlerinden dndkleri iin, "av-

det" (dnme) denilmeye baland.

Sabetayistler, islamiyet'i kabul ettiklerini sylemelerine, grii-Lute Mslman gibi hareket etmelerine ramen, gerekte Muse-

vlie inanmaktaydlar.

En belirgin zellikleri gl saklanma yetenei olup, (...) gerekMslmanlara kar kendilerini iyi korumasn bilirler. Gerek Msl-manlarn hayatn yaamak, zel yaamlarnda onlarla beraber ol-mak, onlarn doru ve hatal taraflarm iyi taklit etmek, grnte

uslmanlm amalarna iyi hizmet etmek, ancak buna karlk ken-

40


20/281

di i dnyalarnda Mslman vatandalardan binlerce fersah tedeolmak. Ne vicdan esneklii! Ne irade gc!" (M. Danon, Tarih veToplum, aralk 1997)

Her birinin, hem Trke hem de brance ad vard. Trke ad-lar toplumsal yaamda, brance adlar ise aile ve "cemaat iinde"kullanlyordu.16

Sabetayistlerin byk ounluu spanyol gmem, yani "Sefa-rad"d. Bu nedenle anadilleri brance-spanyolca karm Ladi-no'ydu. ou Trke'yi ve Rumca'y da iyi derecede konuuyordu.

Sabetayclk sadece zmir, Selanik gibi Osmanl kentlerinde de-il, Orta ve Kuzey Avrupa kentlerinde de yaylmt.

Sabetay Sevi 1675 tarihinde ld.Ve gerek gizem bundan sonra kk sald. nk Mesih'e ina-

nan byk bir kesim Sabetay Sevi'nin gvdesel olarak Msl-manla dndn, ancak ruhsal olarak ge uarak yenidendnyaya dneceine inandlar.

Sabetay'm 1666'da din deitirmesini izleyen on yl boyunca yakla-

k 200 aile de Mesihlerinin izinden giderek Mslman olmutu, buailelerinin ou Edirne, Selanik, stanbul, zmir ve Bursa'dayd. Ana-dolu'da ve Balkanlar'da da din deitiren baz aileler vard.

1683 ylnda Selanik'teki Yahudiler arasnda kitlesel din deitir-meler grld ve ksa srede yaklak 300 aile Mslman oldu.

Bilinen en eski kaynak olan Danimarkal gezgin Karsten Nibe-uhr'un 1784 tarihli eserinde, burada (Selanik'te) 600 dnme aile bu-lunduu belirtiliyor. (John Freely, Kayp Mesih, s. 254-255 ve 258)

Gershom Scholem, Sabetay Sevi adl almasnda nfusun 60000 olduunu yazar. (s. 326)

16. www.geocities.com'da Sabetayist isimlerin kkenine ilikin yaplan aratrmada bukitapta karmza kacak baz isimlere rastlamak mmkn: Beria, Berrin, Gzin, Nejat,Kemal, Ethem, ibrahim Ethem, Baha, Fatin, Sevin, Siret, Yasemin, Leyla, Nzm, Kerem,

Vedia, Yahya, Mehmet, Mehmet Ali, Sibel, Bahar, Feriha, Suzan, Melike, Esra, ipek, Ni- yazi, Talat, Tahir, Ata, Alp, Ender, Can, Kenan, Nuri, Cavit, izzet vb. Trkiye'de ze-ladbilim (onomastik) konusunda yaplan almalar genellikle kmsenerek izlenir. Oy-sa Yahudi kltrnde isimlerin nemi byktr. Kabalaya gre her harfin bir sra nu-maras, temsil ettii bir gc bulunmaktadr. Yani, harflerin kendi aralarnda gizemli birilikisi ve bunun mistik bir aklamas vardr. Bu nedenle gerek Yahudiler ve gerekseSabetayistler sanlann aksine isim koyma konusunda son derece zenlidirler. Bir nok-tann daha altn izmek isterim: arama sitesi www.google.com'a "Sabetayist- Evliyaza-de" diye yazp, arama yaparsanz, karnza, Evliyazade isminini Sabetayist ailelerin kul-land bilgisi kar! Ama Trkiye'de Evliyazade soyadn kullanan her aileyi Sabetayistsanmak yanltc olur.

nananlar Sabetay Sevi'nin lmne inanmamlard; o (Mai-,, olmemiti, sadece beden deitirmiti ve yeniden dnyaya

gelecekti.Sabetay Sevi ldkten sonra Sabetaycln merkezi durumuna

gelen kent Selanik'ti.Sabetay Sevi'nin son ei Aye, Selanikli'ydi. Aye kardei Yakov Kerido'nun (Abdullah Yakub) len einin

ruhunu tadn ne srd. Sabetay Sevi (Maiah) ile cemaat

arasndaki balanty ancak Yakov Kerido'nun srdreceini sy-ledi. Bylece Kerido'ya inanan taraftarlar olumaya balad.Yakov Kerido, yani Mslman adyla Abdullah Yakub, slam'n

emirlerini eksiksiz yerine getirmeye dayal bir esas kurdu. Kendi-lerini "mmin" olarak gren bu grup yeleri namazn, orucunu,zektn ihmal etmiyordu.

okelilik ve boanma konusunda Mslmanlardan farklyd-lar. Sabetayistler birden fazla ee karydlar.

Evlilik, snnet, seyahat, ie balama, hatta ameliyat konusun-da bile liderlerine danyorlard. Din, giysiler, rf ve detler hu-susunda mevcut olan dzene ayak uydurmakta hi glk ekmi-

yorlard.Hatta, Abdullah Yakub cemaat mensuplarna rnek olmak iin,yanma "mritlerinden" Mustafa Efendi'yi alarak Kabe'ye hac ol-maya gitti. Ancak Mekke'ye giderken deve zerinden derek l-d. "Hac" olup dnen Mustafa Efendi "tarikatn" bana geti.

Hac Mustafa Efendi kendisine iki halef seti: Mehmed Aa vezak Aa. Bunlarn unvanlar "Zian"d!

Yakov Kerido'nun salnda balayan grup iindeki tartma-lar bitmedi, daha da alevlendi. Muhalif grubun ban Mustafa e-lebi ekiyordu. Mustafa elebi, sadk adamlarndan Abdurrah-man Efendi'nin Sabetay Sevi'nin lmnden dokuz ay sonra do-

an olu Baruchiah Russo Maiah'n ruhunu tadn ileri srd. Yani Sabetay Sevi'nin ruhunu Yakov Kerido deil, Baruchiah

Russo tayordu.Sabetayistler ikiye blnd. Baruchiah Russo, yani Mslmanyla Osman Baba'ya inananlar gruptan ayrld ve bunlara Kara-

k a (Karakaler) dendi.Kalanlara, Yakov Kerido'nun Mslman ad Abdullah Ya-

Kub'dan dolay "Yakubler" denildi.

Zamanla Karaka grubu da paraland,takaslarn bir sre sonra, krk yama gelen Osman Baba'y

42 43


21/281

k

Mesih ilan etmesi grup iinde tartmalara yol at. brahimAa, Osman Baba'nn Mesih deil Mesih temsilcisi olabileceinisyledi.

Tartmalar srerken, Osman Baba'nn lm grupta ayrl ke-sinletirdi. nk ibrahim Aa, "Mesih lmez, bedeni rmez"grn ileri srerek, mezarn almasn istedi. Mezar almad

ve brahim Aa bakanlndaki grup Karakalardan koptu.ounluu zmirli olan ve ban brahim Aa'nm ektii gruba

"Kapanc" (Kapanler)

17

denildi."Yakubler", "Karaka" ve "Kapanc" adl bu Sabetayist gru-bun toplumsal ve ekonomik konumlan birbirlerinden farklyd.

Yakubleri, Selanik'teki st snf Osmanl memurlan oluturu-yordu.

En kalabalk grup olan Kapanclar, ounlukla zmir'de oturu-yorlard; st ve orta snf oluturan tccarlard.

Muhafazakr olmalaryla bilinen Karakalar ise, zanaatkar, es-naf ve iilerden oluuyordu. rnein berberler, kasaplar, kundu-raclar ve hamallar bu gruba dahildi. yle ki, ilk dnemlerde Se-lanik'teki berberlerin tamam Karaka't.

Bu ayn grup, ayn yerlerde ibadet ediyorlar, ayn mezarlk-larda topraa veriliyorlard. Birbirlerinden kz alp vermiyorlard.Osmanl dneminde byleydi, peki rnein yarm yzyl nce

nasld?Bu nedenle araya girip bir not yazacam:Trkiye'nin en nl Sabetayist ailesi pekiler, Karaka't. Bu

grubun tutuculuuna bir rnek vermek istiyorum. Gazeteci Abdipeki Bykada'da tant Esin Dlen adl gen kzla nianlan-d. Ancak bu birliktelii Abdi peki'nin babas ve aabeyi hi tas-

vip etmedi. Sonunda nian bozuldu. Yazlanlara baklrsa peki-ler, Dlen ailesinin yaam tarzlann ok farkl bulduklan iin ni-

an bozmulard.Ben size gerei yazaym: Esin Dlen, nl ttn tccan Ktip-

zade Mehmet Dlen'in kzyd.Ktipzadeler, Kapanc grubuna dahildi.Esin Dlen'in annesi Nermin Hanm, zmir Belediyesi eski ba-

kanlarndan Osman Kibar'm amcaolu Sanm Kibar'n kzyd. Ki- bar ailesi Karaka't...

Kapanc Mehmed Efendi ile Karaka Nermin Hanm'm evlen-mesi, o yllarda bu iki grup arasnda hayli frtnalar yaratt. Kara-kaler, Yakublere deil ama aynldklan Kapanlere aradan yllar

I 7. "Kapan" ibrance'de "i zmir im" demektir. (Yaln Kk, Tekeliyet, 2003, s. 243) I

esine r a m e n hl hn doluydular.Basklar olsa da, Nermin Hanm'n gl kiilii bu evlilikndeki tm engelleri kaldrd. Ama Karakalar bu evlilii hi

nnavlamad.Bata baba Sleyman Cevdet peki ve byk aabey Mehmet

eki, bu evliliine kar ktlar. Abdi peki'nin, annesi Karaka-* bile olsa, Kapan bir adamn kzyla evlenmesine raz olmam-

Hayat tarzlannn farkl olduunun sylenmesi sadece bir klf-t nk Abdi peki, Esin Dlen'den sonra kimle evlendi dersi-niz- Nermin Hanm'n kardei Ali Kibar'm damad Emir Dilber'inkz kardei Sibel Dilberle... Dilberler Karakaler arasnda enmuhafazakr aileydi.

Abdi peki'yle nisam bozan Esin Hanm da "Altnydz" mar-kasn Trkiye'ye kazandran Kerim Kerimol'la evlendi.18

peki, Dilber, Kibar, aml, Aker, Cezzar, Bakurt, Gencer,Atam, lger, Biren, Oan, Atatr, Gerel, Msrl gibi Karaka ai-leler cenazelerini genellikle, Sabetayistlerin mezarl olarak bili-nen skdar'daki Blblderesi Mezarl'na defnediyorlar. Bl-

blderesi Mezarh'ndaki mezarlarn hemen tamam Karaka'dir!rnein yukanda adlar geen Ayla (Kibar)-Emir Dilber ifti bumezarla defnedilmitir.

Blblderesi Mezarl'nn giriindeki caminin ad Feyziyeha-tun Camii'dir.

Bugne kadar yazlan kitap ve makalelerde, Feyziye Mekteple-ri iin "Sabetayistlerin okulu" diye yazlmaktadr. Bu okulu 1873'teSelanik'te kuran emsi Efendi (ki mezan Blblderesi Mezarl-'ndadr), okulun ilk mdr Cavid Bey, 1900 ylnda tm malla-rn okula balayan Msrl ailesi ve okulun Trkiye'deki on kii-lik kurucu listesinin tm Karaka'dir.

llerini hl Blblderesi Mezarl'na defnetmelerinin veFeyziye Mektepleri'nin yz otuz yldr dimdik ayakta durmasnn bir tek sebebi vardr: Karakaler, Yakubler ve Kapanler gibi asi-mile olmamtr!

Ama unun altn da izmek zorundaym: Feyziye Mekteple-ri'nin Karakalerin olmas, okulda Trk, ngiliz, Fransz, Msl-man, Yahudi, Hristiyan, Sabetayist (Kapan, Yakub) yani hemen

p l .

ild l< r r r " n K i b a r " K a t i P 2 a d e Mehmet Dlen evlilii bu iki grup arasndaki ilk evlilik de-te ' f Z a K a r a l < a 5 ' 5 a m 1 ailesinin kz Aye amh'nn (nl tiyatrocu Engin Cezzar'nlige | p a n c rub undan Ahmet Kapanc'yla evlenmesi de iki grup arasnda gergin-ler a? m 5 tl - Ama buna benzer "gerici tepkilere" ramen, gnmzde bu tr evlilik-

e r e sk sk rastlanmalar,^..

44

f45


22/281

her rk, din ve dilden, her gruptan rencinin ders grmesine en-gel deildir.

Biz yine Evliyazadelerin hikyesine dnelim...

Evliyazadelerin dnr Kapanzadeler, bu Sabetayist grup-tan Kapanlere mensuptu !

Sabetay Sevi, Musa Peygamber'in "On Emir"inden ilham ala-rak on sekiz emir yaynlad. Bunlardan on yedinci emir "mritle-rinin" Mslman biriyle evlenmelerine getirilen kesin yasakt:

"On yedinci budur ki, onlarla (Mslmanlarla) nikh akdedilme-mesi lazmdr."

Toplumsal yaamda slam dininin gereklerini yerine getirecek-ler, ancak kesinlikle gerek Mslmanlarla evlenmeyeceklerdi!

Aksi takdirde cehennemlik olacaklar uyars vard.

Kzlar Hatice'yi, Evliyazade Refik'le evlendiren zmirli Kapan-zadeler "asimile" olup, Sabetay Sevi'nin emrini dinlememi olabi-lirler mi ?

Ya da...

Evliyazadeler Sabetayist miydi ?

ki ailenin birbirinden kz alp vermesi ve "zeladbilim" (ono-

mastik) gl bir olgu! Ama bunlar yeterli midir?nk zamanla Sabetayistler arasnda Osmanl-Trk toplumu

iinde asimile olup Mesih inancndan kopan aileler vard.

Sabetay Sevi konusunda Trkiye'de ilk aratrmay yapan isim-lerden brahim Alaettin Gvsa, Sabetay Sevi adl kitabnda birnoktaya dikkat ekiyor:

1884 senesine doru Goncai Edep isimli bir mecmua karan genSabetayistler, gya Sabetay ananesinin artk unutulmas lazm geldii

ve izdiva yoluyla Trk camiasna karmamann pek gln olduueklinde propagandalar yapmaya balamlardr. (2000, s. 8 1 ) 1 9

brahim Alaettin Gvsa'nn verdii bilgi eksikti. Sabetay Sevive Sabetayclarn Gelenekleri adl kitabn yazar Prof. AbrahamGalante "eksik bilgiyi" tamamlyor:

Sabetay Sevi, genler tarafndan yaymlanan Goncai Edep adldergide, "XVII. yzyln arlatan"olarak tanmland. Bu durum kar-

19. Goncai Edep dergisini karan isimlerden Fazl Necib Sabetayist bir ailenin oluy-du. Asr ve Yeni Asrgazetelerinin kurucusu ve bayazar Fazl Necib, Sabah gazetesi-nin sahibi Din Bilgin'in babas evket Bilgin'in z amcasdr. Bilgin ailesi Yakub Sabe-tayist'ti.

ferubun bakan genlere ait olan baz haklar snrlamak zo-

, ka d. Yabanc bir dilin eitimi, istanbul yksekokullarna git-

tp eitimi, hukuk ve eczaclk gibi eitim faaliyetleri onlara ya-

ldand. Daha sonra bu yasak kalkt ama bu genlerin Avrupa'da ei-

tim grmeleri yasakland. (2000, s. 87)

Grnen o ki, XIX. yzyln sonlarna doru Sabetayistler ara-mda Mesih konusunda farkl dnceler ortaya kmt.

Baz Sabetayist genler Sabetay Sevi'nin "arlatan" olduunudnyordu. Ama aile bykleri tarafndan da hemen cezaland-rlyordu. Bunlar ne zaman oluyordu; Evliyazade Refik ile Kapa-nzade Hacer'in evlendii dnemde! Yani henz aile bykleri-nin, "Sabetayist-Mslman" evliliine pek scak bakmayaca bir

dnemde!.. Ayrca Evliyazadeler ile Kapanzadeler arasnda bu ilk evlilik

olmayacakt...Birka yl ileriye gidelim...

Bir cenaze, bir dn

O gn, Karyaka'daki evde konuklar vard. Uakzade Muam-mer Bey'in ei Adviye kucandaki bebei Latife'yle, akrabalarEvliyazadelere misafirlie gelmiti.

(Ara not: o gn o evde bulunan, Evliyazadelerin kk kzBeria ve Uakzadelerin minik bebekleri Latife, gn gelecek, ikiSelanikli'yle evleneceklerdi. Ve gn gelecek, Selanikli damat-lardan biri, dier Selanikli damadn idam fermann imzalaya-cakt...)

Bu trajik olay kitabn ileri blmlerine brakp o gn Karya-ka'daki konakta yaanan bir baka ac olaya dnelim...

Evliyazade Hac Mehmed Efendi, misafirliin gerekletii ogun, srekli oturduu koltuundan kalkamad.

lmt.

Geleneklerine gre cenazesi hemen o gn kaldrld.Cenazesi bir devlet trenini andryordu; Vali Kbrsl Kmil Pa-

adan Belediye Bakam Eref Paaya kadar ehrin tm brok-adrosu, Rum, Ermeni ve Levanten iadamlar, kentin tann-

^ smalar ve zmir Belediyesi alanlar cenazedeydi.ac olduu iin, tabutun st n ucunda, ipekten sarmtrak

naklarla ilenmi bir aban vard...J V y a z a d e Kona, en byk direini kaybetmiti. Bu byk

46 47


23/281

temel ta knce btn yap ksa zaman byk bir sarsnt ge-irecekti...

Yl1897.

Babasnn lmnn ardndan, nce Naciye evlenerek konak-tan ayrld.

Naciye evlendiinde on drt yandayd. Kocas uzaktan akra- balar Yemiizadelerin olu zzet'ti.

Naciye kocasnn evine giderken yannda ablas Makbule'yi degtrd.

Yemiizade zzet Efendi'nin ya Naciye'ye gre epey byk-t. O halde neden on drt yandaki Naciye yerine, yirmi bir ya-ndaki Makbule'yle evlenmemiti ? Bilinmiyor!

Yemiizadeler, Evliyazade Mehmed Efendi gibi simsarlk ya-pyordu. Kilizman'da (Gzelbahe) geni arazileri vard. Kuruzm ticaretiyle meguldler.

Ali Paa Caddesi zerindeki "Yemiizade Han" onlarnd.zzet Efendi ticaretle ilgilenmeyi sevmiyordu. O ii yeenlerine

brakmt.

Yemiizade yeenden, Sabri ve ismail Hakk hi evlenme-diler. Mehmed Nuri, Kapanzade Tahif Bey'in kzyla evlendi.

Yemiizadeler de, Kapan Sabetayistlerden kz almlard. Ye-miizadeler Sabetayist miydi ?

Yant daha zor bir soru:

Yemiizadelerin dnr Kapanzade Tahir Bey'in bir dier kz,UaMzade Muammer Bey'in olu (Mustafa Kemal'in ei Latife'ninaabeyi) mer'le evlenecekti. Uakzadeler Sabetayist miydi?

Bu bir sr!

Ama unu biliyoruz ki, izmir'in kkl aileleri Yemiizadeler, Ka-panzadeler, Uakzadeler, Giridzadeler, Tuzcuzadeler, Helvacza-

deler ve Evliyazadeler akrabayd. Birbirlerine kz alp vermilerdi!Geelim...

Yemiizadelerin arazilerinin bulunduu Kilizman'a o yllardaounlukla Rum nfus yerleikti. Bu nedenle Yemiizade zzetEfendi Rumca'y anadili gibi konuuyordu.

"Mektebi kalemi birinci mmeyyizi"ydi. Ayrca rtiyeye de g- Inll olarak Arapa ve Farsa dersler veriyordu.

Franszca da bilirdi. Ei Naciye ve baldz Makbule'ye Fransz- 1ca retti.

Evliyazade Kona'ndan kk yata evlenerek ayrlan Naciye

Makbule'nin retmeni hep Yemiizade zzet Efendi ol-et Efendi, Naciye'nin sadece ei deil, babas, aabeyi kar-

Hesi her eyi olmutu.. yazk ki bu mutlu evlilik, zaman gelecek, Manisa Emrazre ve Asabiye Hastanesi'nde (Akl Hastanesi) son bulacakt...

Henz trajik sonu uzaktayd. Yemiizade zzet Efendi Avru-aal bir grnme sahipti. Ei ve baldznn da yle olmasn isti-

,rdu. ki kz karde, Naciye ve Makbule, zzet Efendi'nin tevi-

kiyle dans retmeni Yahudi Cezane Efendi'den ders aldlar. Ce-zane Efendi elinde keman bir yandan alar, bir yandan dansederdi. O zamanlar kare danslar denilen, kadril ve lansiye ile d-nen danslar dedikleri polka, mazurka stoki, vals modayd.

Cezane Efendi'nin zmir'in Yahudi evresinde hayli rencisi vard. Bu genlerin katld zel dans geceleri tertip ederdi.

Bu gecelere balarndaki fesi karp, frak giyen Mslmanlarda katlrd. Yemiizade zzet, Evliyazade Refik, Uakzade HalidZiya (Uaklgil) bu isimlerden bazlaryd.

Bir dier Yahudi retmen Alman Widelmann'd.Ama o dans-mzik hocas deildi. Zengin Mslman ailelerinin

ocuklarna evde matematik, kimya retirdi.Naciye Hanm, zzet Efendi'den bir hayli etkilendi. Franszca'y

renerek kendini gelitirdi.Bir sre sonra Naciye, alafrangalaan zmirli Osmanl kadm

profiline de pek benzememeye balamt.nl edebiyatlarla mektuplamaktayd. Dnemin edebiyat-

laryla oturup sohbetten zevk alyordu. Ailece zmir'deki edebiyat dnyasna yakndlar. yle ki o yl-

a iir yazmak iin aba sarf eden Uakzade Halid Ziya'y,izyaz yazmaya tevik eden kii zzet Efendi olmutu.Naciye Hanm'n kalemi glyd. Tevfk Fikret, Hseyin Ca-

Yaln), Selanikli Cavid, Namk Kemal'in olu Ali Ekremayr), Muallim Naci, adn Midhat Paa'nm verdii Ahmed

it Efendi, Recaizade Mahmud Ekrem, Celal Sahir (Erozan),,M (Oz ansoy) gibi yazar ve airlerin bulunduu Serveti F-

nun a makaleler yazmaya baladk

Julhamid'in istibdat gnlerinde, rejim iin bu kadar teh-lerin bir yayn organnda bulumas ve buna izin veril-rtc gelebilir. Ancak mevcut isimler Serveti Fnun'da

m e d ihsan ^ad ' " b i l i r n l e r i n zenginlii" anlamndaki dergi 1891 ylnda Ah-

ynetiminde kuruldu. Ayn zamanda bira fabrikas sahibi de olan!tec Hakk Devrim'in esi olan r virm n fiiik r n n vrim'in HPHP-

48 49


24/281

yazarken "tehlikeli" deillerdi. yle ki, en muhalif isim TevfikFikret, II. Abdlhamid'in tahta knn yldnm nedeniyleMirsaddergisinin at yarmada, "Sitayii Hazreti Padiah" i-iriyle birinci olmutu. Keza, yine II. Abdlhamid'in doum gnnedeniyle, "Tebriki Veladetihi ve Arz kran" adl iiriyle padia-ha kranlarn sunan, gelenein etkisi altnda bir airdi.

Henz Hseyin Cahid (Yaln), lene kadar alma odalarnssleyecek, Fransa'da mparator Napolyon'un saltanatnn yk-lp, nc Cumhuriyetin kuruluunu tasvir eden Gambetta'nnresmini asmamt...

Evliyazade Naciye Hanm'n yazlan bu nedenle "tehlike arz et-miyordu" ! Edebiyat ok seviyordu. Gl Soka'ndaki AllianceFranaise, Librairie Franaise et Anglaise ile Frenk Caddesi'nde-ki Alfred Abajoli adl kitabevlerinden kitap, gazete ve dergi al-mak, bunlar okumak en byk zevkiydi.

Naciye Hanm, gn gelecek bu kltrel birikimini, torunu Yk-sel Menderes'in edebiyat derslerine yardmc olabilmek iin dekullanacakt!..

Yardmseverdi. O yllarda verem zmir'de yaygnd. Naciye Ha-nm veremle mcadele veren rgtlerde grev yapt.

Bat'ya en ak zmir bile salktan eitime kadar ynla sorun-la ba edemezken, Osmanl Devleti "kurtlar sofras"ndayd.

Mehmed Akif'ten Almanlara vg

Osmanl'nn "milleti sadka" dedii Ermeniler, Rusya'nn mey-danlarnda dzenlenen ve perde arkasnda 1887'de kurulan Hn-ak ve 1890'da kurulan Tanaksutyun adl Ermeni ihtilal rgtle-rinin bulunduu ayaklanmalara katlyordu.

Osmanl'nn dou topraklan neredeyse hemen her gn bir

ayaklanmaya sahne oluyordu artk. Sadece bir yl iinde, 1895 y-lnda Ermeniler, Sivas, Trabzon, Kayseri, Erzincan, Bitlis, Bay-burt, Urfa, Diyarbakr, Mara, Malatya, Yozgat, Halep gibi yerler-de toplam yirmi alt isyan kardlar.

Ayaklanan Ermenilerin amac belliydi: kanl bir isyan... Os-manl Devleti'nin mdahalesi... "Katliam var" diye Avrapa kamu-oyunun ayaa kaldrlmas... nce Avrupal byk devletlerinmdahalesiyle zerklik... Ardndan bamszlk...

Ermeni isyanlan zmir'e uzakt. Zaten zmir'deki Ermeniler deikiye blnmt. Genellikle Ortodoks Hristiyanlara (Ruslara ve Yunanllara) kendilerini yakn hisseden Gregoryen Enneniler,

Katolik Kilisesi'ne bal Ermenilerden nefret ediyorlard,goryen Ermeniler zmir'de sayca azdlar, bu nedenle sesle-

fazla karmyorlard; ama iten ie kentin hemen burnununndaki bir provokasyonu gnlden destekliyorlard.

Osmanl "milliyetilik rzgnyla" ba edemiyordu. Girit'tekijumlar da bakaldrm, Yunanistan'la birlemek istiyorlard.

Osmanl ayaklanmay bastrmak iin urarken, Yunanistan,ada Rumlarnn istekleri yerine getirilmedii takdirde Girit'e m-dahale edeceini aklad.

Gerginlik sonuta Trk-Yunan Sava'nm balamasna neden

oldu. Bu arada bata Rumlar olmak zere zmir de yan banda-

ki savatan etkilendi.Osmanl ynetimi, zmir'de Yunanistan pasaportu tayan

Rumlann yirmi gn iinde lkeyi terk etmelerini istedi. Rumlannzmir'den kanlmalan ngiliz tccarlann, s imsarlarn kaybetme-leri demekti. En iyi are ehirdeki Yunan pasaportu tayan Rum-lann ngiliz vatandalna alnmasyd. Ksack bir srede, ngilizKonsolosluu 2 626 zmirli Rum'a ngiliz pasaportu verdi.

zmir'deki Rum tccarlann imdadna ngilizler yetimiti.

Osmanl Ordusu Yunanlara kar Girit'te zafer kazanacakt ki,bu kez Yunanllann yardmna sadece ngiltere deil, Fransa veRusya da yetiti. Batl devletler, Girit'e tam bir zerklik verilme-si iin II. Abdlhamid'e bask yaptlar. Buna karlk adann hi-

bir zaman Yunanistan'a balanmayacana dair gvence verdiler.ngiltere, Fransa ve Rusya, verdikleri gvenceyi hayata geirmekiin, askerlerini Girit'e gnderdiler.

ngiltere, Fransa ve Rusya'nn Girit'teki tavn artc deildi.Bu byk devlet, 1878'deki Berlin Antlamas'nm ardndanst a adam" Osmanl'nn toprak btnln garanti etme poli-

ikasndan vazgeerek, bu lkeyi bir an nce paralama srecini

balatmlard.u politikann farkna varan II. Abdlhamid, XIX. yzyln sonremde dnya siyasetine arln koymaya balayan Alman-

iara yaklat.

fetejisi belliydi: byk devletler arasndaki rekabetten ya-rak Osmanl'nn toprak btnln korumak!

Almanya'nn siyasal, ekonomik ve asker gcne; yenie a Almanya ise bata petrol olmak zere Osman-

' kaynaklanna ve byk pazanna muhtat.e blgede rakipsiz bir g olan ngiltere'nin ekono-

grmesi Almanlann iini kolaylatrmt.

5051


25/281

Almanlarn "Drang Nach Osten (Dou'ya Doru Genileme)"politikas adn verdikleri yaylmac siyasetlerinin ingilizlerdenfark vard: Almanlar bu planlarn Mslman kimliiyle, "slamdostluu" ve "slamiyet'i kurtarma" adna yapyordu!..

Ne tuhaf deil mi, II. Abdlhamid'in Panislamizm politikas as-lnda, Osmanl'y smrgeletirmek isteyen Almanya'nn Doustaretejisine ne kadar benziyordu!

Eh, Almanlar bu politikayla sadece II. Abdlhamid'i "kandr-mamlard".

air Mehmed Akif dahil, baz Osmanl mnevverleri Alman- ya'y Dou halklarnn kurtarcs olarak gryordu:

Deil mi bir anasn sen, deil mi Alman'sm0 halde fikr ile vicdana sahip insansn;Bilir misin ki senin ark'a meyleden nazarnBirinci defa doan fecridir zavalllarn.21

Almanlarn Dou'ya doru genilemesine ingiltere'nin btngcyle kar kaca akt. ngilizler bata petrol olmak zere

yeralt zenginliklerinin, hele hele Msr'n ve Hindistan'n avucu-nun iinden kmasn hi istemiyordu.

Ancak "at alan skdar' gemiti". Badat demiryolu ve ar-dndan Hicaz demiryolu ihalesini Almanlar ald. Bunlar Almanya-Osmanl ittifakn perinledi. Bunu dierleri izledi. Projeleri uzunuzun yazmaya gerek yok. Sadece bir rnek vermek, son dnem-deki Alman yatrmlarnn bykln gstermek asndan ye-terli olacaktr:

1880 ylnda Almanlarn Osmanl'daki yatrmlar 40 milyonmarkt. Bu miktar 1913 ylnda 600 milyon marka ykselecekti.

Osmanl ordusunu da artk Alman subaylar eitmeye balamt-Gndelik hayatta da "Alman rzgr" esiyordu...zmir'de o gnlerde herkes, Alman mparatoru II. Wilhelm gibi

byklarnn ulann yukar buran Kantaraaszade mer Sala-heddin Bey'in bu yeni tipini konuuyordu. Hem elmas yzk ta-kp, hem de yzkl parmandan eldivenine delik atrd iinkentin, "grgsz" diye gizli gizli alay ettii, Kapanzadelerin da-mad Osmanzade Rd Bey'in dedikodusunu bile geride brak-mt, bu Alman by modas.

Zamanla bu Alman by, bata subaylar olmak zere Osman-

21 . "Emper alizm Kar snda Mehmet Akif', Cevdet KtHrpr Yhn karmay baaran Nzm, ayn yl Sorbonne Tp Fakl-

jnekolog doktor olarak mezun oldu.amkli Nzm" olarak deil, "Doktor Nzm" biline-

m> bir yanda Paris Hastanesi'nde doktorluk y a Paris Hastanesinde doktorlukeveretgazetesini hem karyor, hem de

syordu. Yazlarnda, "Paris Sandukknkullaniyordu.

yap-gaze-

Nzm"

!t ile Yldz Saraynn kanl bakl olacaklareiciydi. II. Abdlhamid o tarihe kadar, rgt

68

almalarna katlanlara "yaramaz ocuk" muamelesi yapyor, ha-fif l i d

69

Elveda bakaldr


34/281

fif cezalar veriyordu. Ancak, 1896 ylnn austos aynda bu grn deitirecek

bir istihbarat ald. Merkezi Paris'te bulunan rgt, Merkez Komu-tan Kzm Paa komutasnda Babli'yi basp, kendini tahttan in-dirmek iin faaliyete gemiti.

II. Abdlhamid, darbe teebbsnde bulunan yetmi sekiz ki-iyi srgne gnderdi; arkasndan hareketin Avrupa'daki merke-zini Paris Sefareti araclyla susturmaya alt. Fransz hk-

meti stanbul'un basklarna dayanamad.Clemenceau, Rochefort, Delbos gibi Fransz aydnlarn kar

kmalarna ramen, Fransz hkmeti, cemiyeti ve Mevereti ka-patt. Ama gazetenin Franszca olan iki sayfas yaymlanabilecekti.

Doktor Nzm ve arkadalar cemiyeti ve gazeteyi Belika'yatadlar.

II. Abdlhamid Belika hkmetine bask yaparak ttihatlaroradan da attrd.

ki taraf da yunuyordu.Cemiyet, merkezini 1897'de svire'nin Cenevre ehrine tad.Doktor Nzm burada kendisinden hemen sonra yurtdna ka-

an Selanikli arkada Midhat kr'yle (Bleda) bulutu. Hemenkollan svadlar.

II. Abdlhamid'in istibdat ynetiminden kaan insanlarn enkalabalk olduu yerlerden biri de Cenevre'ydi.

Burada Dr. Abdullah Cevdet, Edhem Ruhi (Balkan), TbbiyeliMustafa Ragb, Esad, Nuri Ahmed, Tunal Hilmi, Seraceddin, Dr.Hasan Arif, Ltf, Dr. kil Muhtar (zden), Reid Bey ve kard- gazetenin adyla tannan, yurtdna kamas olay yaratan Mi-zanc Murad' bir araya getirip, cemiyetin Cenevre ubesini kur-dular. Ksa srede Osmanl adl gazeteyi karmay baardlar.

Doktor Nzm'n bu rgt kiilii, hareket iinde ksa za-

manda adnn nlenmesine neden olacakt.Ayn yl Dr. shak Skt, Tunal Hilmi Kahire'ye gidip orada bir

ube atlar. Onlar da ray mmet adl dergiyi kardlar.Bu yaynlar gizlice yurda sokanlar arasnda, annesi Msrl ol-

duu iin Kahire'ye sk sk gidip gelen on alt yandaki YakubKadri de (Karaosmanolu) vard.

Cemiyetin Londra ve Napoli'de de ubeleri bulunuyordu.Doktor Nzm, tekrar Paris'e dnd, Ahmed Rza'yla birlikte

Franszca Mevereti karmay ve almalarn illegal srdrme- ye devam ettiler.

T Abdlhamid zor kullanarak hareketi durduramayacan an-

laynca, bir baka areye bavurdu. Birlikte byd "stkarde-i" Serhafiye Ahmed Celaleddin Paa'y, 10 temmuz 1897 tarihin-

de Paris'e gnderdi.Bu arada stanbul'da, ttihatlarn yurda dnmeleri halinde af-

fedileceine dair genelge karld. Genelgede cazip teklifler vard:cretsiz pasaport salanacak, isteyenler renimlerine devam ede-

bilecek, Avrupa'da okuyan rencilere 150 frank maa verilecek,Osmanl topraklarnda istedikleri yerde oturabileceklerdi.Osmanl Saray, ttihatlar "satn almak" istiyordu.Serhafiye Ahmed Celaleddin Paa, Paris'te on gn kald.

Doktor Nzm ve arkadalarn iknaya alt.Ahmed Rza ve Doktor Nzm stanbul'a dnmediler.Ama serhafiye, Mizanc Murad' ikna etmeyi baard.Osmanl'nn o dnemdeki en nl aydn Mizanc Murad'n jur-

nalcileri atlatp Avrupa'ya kamas bata Yldz Saray olmak ze-re toplumun her kesimini nasl oke ettiyse, stanbul'a dn deayn etkide oldu.

Haberi renen ttihatlar inanamadlar.Baz ttihatlar memur olmay, muhalefet yapmaya tercih et-

milerdi. Ne zindanlar ne Afrika'nn Fizan llerindeki srgnlkhayat gen idealistleri bu dneklik kadar yaralamad.

ou bu harekete Fransz htilali'nden etkilenip katlmt;Fransz htilali'ni Mizanc Murad Bey'in Tarihi Umum adl kita-

bnda okumulard.zellikle Mektebi Mlkiye'den rencileri bu dn kararna

inanamadlar. "htilaT'e o inandrmt onlar... Ama o inandklar aydn-retmen bugn farkl konuuyordu:

Celaleddin Paa'yla yaptmz temaslar bana u kanaati verdi ki,aleyhinde neriyat yapmakla padiah Kanuni Esas'yi ilana zorlamakimknszdr. Biz Saray'a kar mlayim bir tavr takmp stanbul'adnmeye raz olursak Abdlhamid kendiliinden milletin arzusunauyacaktr. Bu konuda kesin teminat aldm.

Dn sebebini aklarken, ttihat -gelecekte Trk tp dnya-snn nl isimlerinden olacak, ad caddelere verilecek- Dr. kilMuhtar (zden), Mizanc Murad' boma teebbsnde bulundu.

u topraklarda yaanan aydn umutsuzluunun, karamsarl-


35/281

72 73

yif alyorlard. ile ittihatlarn stratejik ve taktik himaye araynn rtmesin-


36/281

Yahya Kemal, Siyas ve Edeb Portreler adl kitabnda DoktorNzm'la ilgili olarak ilgin bir detay veriyor:

Ben Sciences Politiques Mektebi'nde okuyordum. Trkl his ve kabul etmitim. Fikrimi Nzm'a amtm. Bu yeni fikir karsn-da Nzm birdenbire ayakland. Osmanllktan ayrlmann, koca lke-leri brakarak, Trk bir devlet olmann sarahatle ihanet olacan ba-ra bara syledi. "Trk" kelimesini o zaman hi sevmiyordu. kimiz

de Rumelili olduumuz iin bilhassa Rumeli'ye gre Trkl mt-hi muzr gryordu. (1986, s. 116)

Dier Osmanl tebaasna bak farkl myd? Cemiyeti, M-sr'da kurmak iin izin almaya gelen Mehmed Ali Halim Paa'nmgrme teklifini reddetmesi iin Ahmed Rza'ya yle diyordu:

Bizim frka iin yaplacak kongreye itirak edecek ka kii bulunabi-

lir ? Hsniniyetle davete icabet edecek be kii ile klah kapmak ba-

hanesiyle toplanlacak drt buuk Arap, Ermeni, Rum, Arnavutlardan

memleketimize ne faide beklemeliyiz. (M. kr Haniolu, Osmanl t-tihat ve Terakki Cemiyeti Jn Trkler [1889-1902], 1986, s. 329)

Doktor Nzm zamanla "Trklk"le ilgili grn deitire-cekti.

Bugn stanbul Belediye Ktphesi'nde ttihat ve Terakki Ce-miyeti'nin 1906 ve 1907 yllarna ait "Muhaberatn Kopya Defte-rf'nde, Doktor Nzm'm u yazs onun ne kadar deitiini gs-termektedir:

Dnyann en zeki ve en mesut milleti Trklerdir. Gemi hatrland-

zaman bunu grmek mmkndr. Fakat idarecilerin beceriksizliiyznden millet zulm ve fakirlik iinde braklmtr. Trk milleti dier

milletlerden hr ve mesut yaamaya daha ok layktr. (9 austos 1906)

O tarihlerde herkesin kafas karkt...

XX. yzyl banda Paris'te ttihatlar arasnda yaplan ideolo-jik tartmalar, yz yl iinde bu topraklarda kurulan tm siyasalhareketleri etkileyecekti...

Bu tarih ayn zamanda, Fransa, ngiltere ve Almanya olmakzere, Batl devletlerin ttihatlar kullanmaya dnk eilimleri

den doan, karmak ilikilerin hz kazand bir tarihti.Bu "karmak ilikiler an" yazmadan nce, ttihat hareketin

1902'de neden ve nasl bir blnme yaadn anlamamz gerek-mektedir. Bunun iin, ok deil birka yl geriye gitmek gerekiyor.

Damat Mahmud Paa

Mahmud Celaleddin Paa, Sultan Abdlmecid'in kz, II. Abdl-

hamid'in kz kardei Seniha Sultan'la evlenince "damad ehriya-r" unvann ald. Yirmi drt yanda hem vezir hem de Adliye na-

zn oldu.Fakat gn geldi "enite" padiah ile "damat" nazr arasna bir

ihale meselesi girdi. Damat Mahmud Celaleddin Paa, Badat de-miryolu ihalesinin ngilizlere verilmesi iin kulis yapp, ngilizlere"ihale kesinlikle sizindir" diye sz vermiti. Ama "enitesinin" stra-tejisinden haberi yoktu. II. Abdlhamid ihaleyi Almanlara verdi.

Bu duruma ok bozulan damat, iki olu Sabaheddin ve Ltful-lah' yanna alarak Saray' terk etti. Gidip, Paris'teki ttihatlarakatld.

halenin ngilizlere verilmesini salayamayan Damat MahmudPaa'ya kanda en byk yardm ngilizler yapt. ngiliz irketiMaymon sahte pasaportlan salad. Bu pasaportlara imzay ise is-tihbarat kimliiyle bilinen ngiliz diplomat Lord Salisbury att!

II. Abdlhamid, enitesi Mahmud Paa'y yurda dndrebil-mek iin araya birok arac koydu. Damat "Nuh" diyor "peygamber" demiyordu. Bir ara, Damat Mahmud Paa tam stanbul'adnme karan vermiti ama, gerek ngilizler gerekse oullan Da-mat Mahmud P

Documents

Soner Yalçın - Efendi