Univerzitet u Nišu

Fakultet Umetnosti

Katedra za gudačke instrumente- VIOLINA

SNEŽANA IVKOVID

Odlike impresionističkog stila

u Debisijevoj violinskoj sonati

Poznavanje savremene literature i izvođaštva

Seminarski rad

Mentor:

docent, doktor

Sonja Cvetkovid

Niš

2011

Odlike impresionističkog stila

u Debisijevoj violinskoj sonati

Impresionizam u umetnosti

Impresionizam se u umetnosti pojavio kao ogranak poznog romantizma. Impresionizam u muzici,

slikarstvu i poeziji kao simbolizam, uneo je nov dah umetničkog izražavanja kroz revolucionarne,

radikalne i temeljno nove ideje. Proizvod mediteranskog, francuskog duha. impresionizam je vodio

umetnost ka individualističkom subjektivizmu.

Prvi organizovani nastup impresionista bio je 1874. godine kada je trideset slikara priredilo

izložbu slika. Ceo pravac dobio je ime prema tada izloženoj slici “Izlazak sunca- impresija“ Cloda Monea.

Sa impresionistima počinje proces minimalizacije predmeta. Sadržaj se sastojao od tonova, a ne od

samog sadržaja po sebi čime su se razlikovali od drugih. Oni su napustili jasnodu linije. Svi predmeti

preliveni su svetlom i senkom pa se javljaju u međusobnom svetlosnom odnosu. Linija postaje samo

slučajan rezultat susreta dveju obojenih površina. Saznanje je zamenjeno utiskom, impresijom.

Materijalna konkretnost stvari zamenjena je prividom pojava podložnih promenama, trajna stvarnost-

trenutnim , relativnim viđenjem.

Slikari impresionisti su napustili ateljea i slikali u

prirodi, nastojedi da iz obilja motiva fiksiraju jedan delid stvarnosti koja se pod igrom svetla neprekidno

menja. Otuda serije slika sa istim motivima izvedenim u različito doba dana. Oni slikaju uglavnom opšte

forme i opštu atmosferu, dok pojedinosti ostaju maglovite. Konture i boje se prelivaju, nijanse tona

dobijaju se osnovnim tonovima boja koji se nalaze jedan uz drugi, a ne direktnim mešanjem boja. Ovaj

postupak impresionističkom slikarstvu daje specifičnu fakturu.

U poeziji osnovni elemenat izraza postaje simbol, shvaden kao nagoveštaj realnih objekata,

povezujude načelo između realnog i idealnog sveta. Realnost je samo zavesa koja skriva drugačiji svet

dok je put simbola, put spoznaje.

U osnovi simbolizma leži idealizam. On počiva na odricanju mogudnosti poimanja objektivne istine

gde je umetnik istovremeno nezadovoljan stvarnošdu. On želi da spozna sopstveni svet- svet ideja koji

caruje nad materijalnim. Cilj je proniknuti u idealni svet uz pomod natprirodne intuicije umetnika, i na

tom putu služi se simbolima. Simbol nije adekvatan spoljašnjem značenju reči i njegova značenja su

mnogolika, neograničena, skrivena u dubini. Složenost zadatka uslovila je složenost terminologije i

samog stvaralačkog procesa. Simbolisti su stoga zahtevali slobodu forme i u poeziji naglašavali muzičke

elemente jezika.

Muzika je u najvedoj meri uspela da oživi ideale slikarskog impresionizma i simbolizma. Ali, shvatanje

slikarskog impresionizma i simbolizma poezije tog vremena nam pomaže da razumemo muzički

impresionizam, koji sveukupnom čulnom doživljaju postavlja visoke zahteve.

Impresionizam u muzici

Glavni predstavnik i tvorac muzičkog impresionizma bio je Klod Debisi. U stvaralaštvu drugih

kompozitora impresionizam se pojavljuje kao jedna od stvaralačkih tendencija, u kombinaciji sa drugim

pravcima.

Muzički impresionizam doneo je promenu u tematici. On se usteže od romantičarskih izliva

subjektivnih emocija. Tematika dela proističe iz posmatranja prirode, pejzaža, fizičkih promena: odblesci

svetlosti, izlazak i zalazak sunca, sjaj mesečine, vetar, nod, vodene kapi, zvuci iz daljine- zvona, zov

rogova, odjeci. Ljudsko lice nestaje iz njihovog vidokruga, a sa iščezavanjem subjekta, gubi se za

romantizam karakteristična narativnost. Programnost ima ilustrativno ali često i simboličko značenje.

U impresionizmu dominira kult male forme- klavirska minijatura i solo- pesma dobijaju na značaju.

Spoljašnje konture forme su jasne, pregledne, ali je unutrašnja struktura vrlo često mozaična i negira

romantičarski princip razvojnosti kao dominantni u muzičkom mišljenju. Vede forme se redje sredu. Na

primer u Debisijevoj operi “Peleas i Melisanda“, baletima, simfonijskoj muzici i nešto manje u kamernim

delima, sonatama i kvartetima.

Harmonija postaje najvažnije izražajno sredstvo impresionista. U prvom planu je njena koloristička

uloga: nisu toliko važne funkcionalne veze akorada, konstruktivna uloga harmonije, dominantna

romantičarska expresivnost, ved u prvi plan dolazi boja i poseban kvalitet svakog tona. Boje se slažu

poput boja na slikarskom platnu: jedna na drugu, mozaično i statično.

Impresionizam tako na nov način nastavlja romantičarske tendencije u proširivanju tonaliteta, te

se po sredstvima izražavanja vrlo često približava expresionizmu. Instrumentacija podvlači glavnu ulogu

boje u izrazu. Klavir je podvrgnut novom tretmanu, sasvim različitom od romantičarskog, posebnom

fakturom klavirskog stava i specifičnom upotrebom klavirskih pedala. U orkestru impresionisti ne mešaju

instrumentalne boje, ved u različitim instrumentalnim grupama slažu različite melodije jednu uz drugu i

tako dobijaju efekat prozračne orkestracije. Vrlo često se izostavljaju limeni duvački instrumenti.

Teme kompozicija postaju sažete, malog opsega, poput skica, fragmentarnog karaktera, ali je

ritmička komponenta veoma razvijena. Tome doprinosi uticaj folklora u kojem se rado i često traži

inspiracija. Debisi je bio zainteresovan za staru francusku pesmu, ali i španski i ruski folklor, kao i

muzičku tradiciju egzotičnih krajeva. Na svetskim izložbama u Parizu imao je priliku da upozna muziku

Jave, Kine, Španije, Cigana- njihove ritmove, melodije, lestvice, instrumentarijum. Svi ti elementi

obogadivali su njegov lični izraz.

Klod Debisi (1862-1918)

Debisi je glavni predstavnik impresionizma u muzici. Njegova stvaralačka ličnost i doprinos u najvedoj meri određuju tipične odlike ovog stilskog pravca. Debisijeva umetnička ličnost oblikovana je u krugu umetnika okupljenih oko pesnika Malarmea, u čijim je idejama našao potvrdu sopstvenih shvatanja umetnosti i umetničkih težnji. Snažna ličnost Debisija otkrila je sve mogudnosti koje je impresionizam pružao kompozitoru. On je taj umetnički pravac sam izgradio i dao mu individualni pečat. Obeležja njegovog muzičkog impresionizma toliko su lična da se ne mogu oponašati.

Muzički stil

Debisi je počeo svoje delovanje u doba kad je u evropskoj muzici još vladao dualizam dura i mola.

On de tom dualizmu zadati nove udarce, ali de u suštini ostati tonalan. Na području harmonije on unosi

znatna obogadenja. Uz dur i mol on u punoj ravnopravnosti postavlja povedan trozvuk, na kome dalje

gradi povedan četvorozvuk i petozvuk.

Povedan trozvuk nije njegovo otkride ali se on prvi počeo njime sistematski služiti. Novo

obogadenje tonalnog sastava izvršio je uvodjenjem tzv. starocrkvenih tonaliteta u svoja dela. Ti

tonaliteti, čija neobičnost delovanja potiče od uvek drugačijeg položaja polustepena u pojedinim

lestvicama kao i od pomanjkanja vođice, daju novu svežinu melodijama. Osim starocrkvenih lestvica

često je upotrebljavao još jednu, do koje je došao primenom sazvuka sa povedanom kvintom. To je tzv.

lestvica celih stepena. Taj tip lestvice ulazi u kategoriju egzotičnih lestvica, koje je Debisi rado

proučavao, pronalazedi u njima izvore novog, neobičnog, rafiniranog zvuka. Takvim lestvicama pripada i

pentatonička, kojoj tragove nalazimo i u raznim krajevima Evrope, koju je, takođe, više puta upotrebio.

Sa ovim nije iscrpljeno delovanje Debisijeve impresionističke harmonije. Neobično je važno kako

on postupa s obzirom na međusobne odnose sazvuka, bilo tradicionalnog, bilo novog tipa. Tu je zapravo

težište njegovog revoculionarnog zahvata. On više ne poštuje zakone povezivanja i rešavanja sazvuka, a

pogotovo se ne obazire na vekovima zabranjenu upotrebu paralelnih kvinti. On slobodno niže paralelne

trozvuke (paralelne kvinte), paralelne četvorozvuke, petozvuke i šestozvuke, bilo u osnovnom obliku ili u

njihovim obrtajima. To bi značilo i da ne priprema disonance, da slobodno udružuje sazvuke koji nisu

povezani zajedničkim tonalitetom.

Debisijeva muzika počiva na slobodi pri upotrebi najrazličitijih vrsta sazvuka, koji u zajedničkom

delovanju stvaraju dojam novog, neočekivanog, neobičnog.

Građu tonskog tela, ne pružaju izrazite melodije širokog daha i raspona. Njegove su teme sažete,

skromnog opsega, često nepotpuno profilirane, gotovo skicirane i nabačene, pa je forma pretežno

rapsodičnog, improvizacijskog tipa. Celina se stvara od sitnijih mozaičkih odlomaka. Bududi da su

impresije trenutnog, nestalnog karaktera, razumljivo je da je i njihova ritmička okosnica često nestalna,

neodređena i kolebljiva. Drugim rečima, primarni elementi stvaranja i delovanja su boja i harmonija u

svoj svojoj raznolikosti i neobičnosti.

Sonata za violinu i klavir

Debisijeva Sonata za violinu i klavir predstavlja izvanredan balans slasti, požara, humora i

nostalgije. To delo prožeto je dubokom melanholijom koja otelotvoruje druge osobine karakterične za

Debisija čime se on razlikuje od drugih kompozitora svog vremena. Osedaj za maštu, slobodu i afektivnu

dubinu izraza.

Napisana na samom kraju kompozitorovog stvaralaštva i života, sonata je jedan od najboljih

primera umetničke i kompozicijske spretnosti kompozitora. Za vreme komponovanja sonate, Debisi je

ved bio teško bolestan od raka. Nastavio je da piše uprkos bolesti, delom i iz finansijskih razloga. Bilo je

to 1915. godine, kada je započeo svoj projekat pisanja 6 sonata za različite instrumente.

Sonata za violinu i klavir bila je treda u nizu ali i poslednje delo koje je napisao pre svoje smrti.

Delo je poznato po svojoj kratkotrajnosti. Originalno izvođenje traje oko 13 minuta. Premijerno je

izvedena na 5. Maj 1917, sa violinistom Gastonom Puleom i Debisijem lično za klavirom. To je bilo

njegovo poslednje javno izvođenje.

Debisi je bio patriota koji je naporno radio da zaštiti i očuva francusku kulturu. Smatran prvim

kompozitorom impresionizma, Debisijev stil obeležen inovativnom harmonijom i bojama tona ispunio je

razumnom i emocionalnom toplinom i sonatu za violinu i klavir.

Sonata za violinu i klavir predstavlja svojevrsnu saradnju čula i duha. Za razliku od sonata iz ranijih

perioda ili sonata iz njegovog vremena, u ovoj sonati dva instrumenta ne prate jedno drugo, ved jedan

instrument vodi i usmerava energiju protiv melodije ili motiva drugog instrumenta. To stvara različite

vrste sonoriti i texture. Dva instrumenta izazivaju jedno drugo ali ih njihova svadja i rasprava na kraju

neminovno zbližava.

Sonata za violinu i klavir u g- molu ima tri stava:

1. Allegro vivo

2. Intermède: Fantasque et léger

3. Finale: Très animé

Allegro vivo

U težnji da se muzici da starinski prizvuk i svojevrsna zvučna patina, stari modusi su se pokazali kao

najpodesnije rešenje za one koji nisu težili napuštanju tonalnosti. Takvi lestvični obrazci čuvali su tonalnu

stabilnost muzičkog toka uz istovremeno napuštanje tradicionalnih funkcionalnih odnosa, posebno kroz

izbegavanje stereotipnih vođica.

U prvim taktovima sonate pojavljuje se dorski modus (t-S-t). Dorska seksta(e) javlja se i u akordu

dominante kao velika nona, tako da ovaj akord i u molu ima tipičan debisijevski vid. Odnos t-S ponavlja

se tri puta, kao da Debisi naročito želi da istakne dorsko obeležje tonaliteta. Dorska boja uvek je uočljiva

i daje posebnu mekodu muzičkom toku, kroz blago dursko osvetljavanje molske osnove.

Celostepena lestvica sa svojim kolorističkim svojstvima, svojom građom veoma se razlikuje od

lestvičnih obrazaca tradicionalne muzike, u čemu ključnu ulogu igra negacija, odnosno izostavljanje

dominante. U sonati pojava celostepenosti nije samo linearna ved je projektovana i na harmoniju, i tako

na svim stupnjevima gradi prekomerne trozvuke, a uz primenu enharmonije uključuje tvrdo i dvostruko

umanjene.

Celostepena dominanta (CD), akord sastavljen od raznozvučnih tonova celostepene lestvice, u

ovom stavu pojavljuje se nekoliko puta u vidu +CD9 i CD13.

Boja prvog stava predstavljena je dinamikom: p, piu p, pp, sempre pp, mf kada se odabrana

impresija javlja po drugi put, kulminacija do f i ff, uz nagle dinamičke uspone i padove odnosno cresc. i

decrescenda označena u vedini slučajeva kao željena boja, na jednom tonu < >, čime se zahteva puniji

odnosno prozračan zvuk. Debisi koristi ravnopravno čitav spektar boja instrumenta.

Zvuk pored dinamike ima veoma raznolika agogička sredstva izraza: legato, portato, spiccato,

pizzicato, sforzato kao i vrlo čestu upotrebu akcenata. Koristi tehničke potencijale violine kao što je

glisando na jednom tonu (za pola odnosno ceo stepen), flažolete na dugim notama u trajanju od

nekoliko taktova (4-8), i sur la touche odnosno sviranje na grifbertu violine, čime se dobija zaglušen ton,

ne sasvim jasan, nalik na šum.

Ritam koristi u svoj svojoj raznovrsnosti. Teži promeni tempa ali ne i takta, ved stavove sastavlja u

srodnim metričkim formacijama. Tako se u prvom stavu smenjuju taktovi 3/4 i 2/4. Raznovrsnost se

ogleda u ritmičkoj vrednosti nota koje u tročetvrtinskom taktu podražavaju zvuk dvočetvrtinskog takta,

primeni kvartola I kvintola u melodici, a šesnaestina isključivo u pasažima.

Intermède - fantasque et lèger (kapriciozan i svetao)

U ovom stavu, Debisi je upotrebio dva modusa u jednoj lestvici tzv. akustičku lestvicu, koja je po sastavu

lidijsko-mixolidijska, sa prekomernom (lidijskom) kvartom i malom (mixolidijskom) septimom na inače

durskoj osnovi. Naziv akustička dobila je po tome što se može tumačiti i kao niz alikvotnih tonova.

Pentatonika je najočitija u melodijskom toku, pa se javlja u kratkim frazama. Harmonizacija

pentatonske melodike je dijatonska i podržava se sazvučjima samo iz istih pet tonova, što uzrokuje

naglašenu prisutnost intervala velike sekunde, čiste kvarte i kvinte i dočarava neobičan zvučni svet

istoka.

Celostepenost se retko sprovodi u dužem vremenskom toku, mnogo su češde pojave kroz

pojedinačna karakteristična sazvučja ili više njih u nizu naročito prekomernih trozvuka, ili samo u

melodijskim pasažima. Na samom kraju stava, kompozitor koristi prekomeran razložen trozvuk u vidu

melodijskog pasaža.

Pored sad ved dobro poznatih tipično debisijevih čestih oscilacija dinamike, slika-impresija

(fragmenti muzike) u legatu, spikatu i picikatu, prvi put se u violinskoj deonici javlja tzv. tremolo. Nakon

explozije pasaža od p do f dinamike u mixolidijskom modusu kulminacija dolazi na jednom tonu (c) u

trajanju od 6 taktova, gde tremolo daje utisak snažnog podrhtavanja zvuka. Glisando (klizanje tona) sada

se ponovo javlja ali u odnosu velike terce, od tona es do tona g.

U violinskoj deonici čiste kvinte u kombinaciji sa čistim kvartama se sada značajno ističu, celi

pojedini fragmenti izgrađeni su na njima. Višestruko ponavljanje jednog istog tona na violini kao fiktivna

tonika sada se odvija u šesnaestinama dok je u prethodnom stavu to bio ležedi, pedalni ton. U oba

slučaja je u p ili pp dinamici kao da ispunjava delo izvesnom ali i neizvesnom toplinom sanjarskog

raspoloženja u momentu svog pojavljivanja.

Drugi stav, fantasque e leger, kao što i sama reč kaže je kapriciozan i svetao, odnosno fantastičan i

lak. Čitav stav je u 2/4 taktu ali je ritmički veoma bogat (pravilne ritmičke figure, pasaži sada u

tridesetdvojkama). Ceo stav napisan je u scherzando raspoloženju.

Nakon umanjenog silaznog četvorozvuka, na samom početku ovog stava, zaustavljamo se na tonu

na kome prvi put Debisi upotrebljava triler u deonici violine. Kao nastavak bujice prethodnih tonova,

trileri (male i velike sekunde) silaze dalje za polustepen niže, nakon čega sledi rapsodično prelaženje

preko svih žica violine, po mogudstvu praznih žica (G D A E), kako bi mogude čiste kvinte dale

besprekornu čistotu zvuka baš violine.

Finale - Très animé (Živo)

Višezvuci u paralelnom kretanju (miksturni paralelizam) imaju prevashodno koloristička svojstva. Ovakvo

kretanje je tipično obeležje impresionističke harmonije.

Tredi stav počinje upravo nizanjem blagozvučnih terci. Posebno istaknutu primenu imaju nizovi

velikih terci, koje se svojom celostepenom zvučnošdu jasno razlikuju od tradicionalnog paralelizma.

Nezavisno od međusobnih odnosa i harmonske dinamike, sazvučja (počev od dvozvuka) se biraju a

potom nižu sasvim slobodno, cenedi iznad svega zvučnost kao takvu i njenu upotrebljivost za

dočaravanje zamišljenog prizora ili atmosfere.

Violina i klavir istovremeno izvode tremolo velikih terci u slobodnom nizu. U ovom slučaju tremolo

daje utisak treperenja zvuka. Glisando violina izvodi na G žici čak u rasponu none (g-b). Smenjuju se 3/8 i

9/16 takt a brzi pasaži koji uvek imaju ulogu svojevrsnih specijalnih efekata, sada se izvode u

šezdesetčetvorkama.

U svakom stavu najbrže note nam nešto govore. Uzlazni ili silazni pasaži, mislim pritom samo na

najbrže note stavova, služe da nam drastično i jako brzo promene raspoloženje, odnosno zaista ostave

neki utisak. U prvom stavu, uzlazna dva pasaža zvuče kao da su odlepršala sa žice. U tredem uzlazni

pasaž kroz tri oktave, počinje od jedne a završava drugom dinamikom i kao da nas budi iz uspavanosti, i

doslovno predstavlja prelaz iz nodi u dan, ili dolazak proleda nakon čega čujemo i cvrkut ptica, ili za

nekog to može zvučati kao lepršanje lišda na vetru, zahvaljujudi tremolu slobodnih uzastopnih velikih

terci.

- - -

Veština i tehnika kojom je Debisi rasporedio melodijski i harmonski materijal sonate u skladu sa

karakteristikama boje i tehničkim odlikama violine i klavira, pokazuje da je pojedinačno izučavao

karakteristike ovih instrumenata, čime se potvrđuje da je instrumentacija bila od izuzetne važnosti u

stvaranju kolorita impresionizma.

Violina se s razlogom stavlja na pijedestal kraljice instrumenata. Očaravajuda svojstva ovog

instrumenta sadrže se u idealnom skladu i objedinjenosti pevljivih, instrumentalno-virtuoznih i

zvučno-koloritnih komponenti. Dostizanje instrumentalno virtuoznih, izražajno sadržajnih i atraktivnih

mogudnosti je ogromno, a mogudnost izmena zvučnog kolorita, od šuma i udara do zanosnog pevanja,

kao i postizanje najšireg dinamičkog spektra, Debisi je maximalno iskoristio u sonati za violinu i klavir.

REZIME

Debisijeve partiture nisu imale za cilj da predstave ideje i osedanja, nego da dočaraju ambijent, putem

delikatne i nestalne muzičke atmosfere, koja asocira na nepreciznost impresionističkog stila. Njegova

dela odražavaju potragu za spontanim izražavanjem, kršedi sva do tada postojeda pravila u muzici. U

Debisijevom delu ne postoji ni teorija ni analiza, samo zadovoljstvo koje nastaje slušanjem.

Sam Debisi je jednom prilikom izjavio: „ Nastojimo da stvorimo ogoljenu muziku. Težimo da izbegnemo

da emocije uguše prekomerni motivi i uzvišeni planovi...Generalno uvek kada se teži uslovljavanju neke

forme ili osedanja, poruka koja se prenosi je krajnje nejasna“. Debisi kao posmatrač spoljnog sveta je

ozvučio svoje utiske (impresije) izražavajudi ponekad, vrlo uzdržano i prigušeno svoj lični emocionalni

odziv, dojam.

Zbog očigledne originalnosti njegovih dela nije mogude izvršiti njihovu jasnu klasifikaciju ni rezimirati

njegov stil, iako postoje pojedine karakteristike koje su uvek prisutne u njegovom muzičkom

stvaralaštvu.

Mnogo je znakova i mnogo simbolike, mnogo zvukova koji objašnjavaju neobjašnjivo i prikazuju

nepojmljivo. Lepota je u tome što ih ne moramo u potpunosti dokučiti ved se možemo prepustiti

uživanju u njihovoj atmosferi, utiscima i asocijacijama modernih zvukova, svako na sebi svojstven

način.

Na početku svakog stava sonate, tonovi violine kao da lebde iznad kompozicije i samo na tren je

dotaknu.

LITERATURA

Marinkovid, Sonja / Istorija muzike za srednje muzičke škole/

Grupa autora /MUZIKA Veliki stvaraoci i velika dela, Pirot, 2010.Pi-press/

Mihailovid, Dejan /Elementi violinizma/

Despid, Dejan /Harmonija sa harmonskom analizom/

Andreis, Josip /Historija muzike za visoke i srednje muzičke škole

SADRŽAJ

Impresionizam u umetnosti

Impresionizam u muzici

Klod Debisi- Muzički stil

Sonata za violinu i klavir

Allegro vivo

intermède

Finale

Rezime