S.M.hesenova Etraf Muhit Ekoloji Maariflendirme Ve Ekoloji Terbiye

5/20/2018 S.M.hesenova Etraf Muhit Ekoloji Maariflendirme Ve Ekoloji Terbiye - slidepdf...

http:///reader/full/smhesenova-etraf-muhit-ekoloji-maariflendirme-ve-ekoloji-t

Sveyrat Hsnova

traf mhit, ekolojimaariflndirmvekoloji

trbiy

Bak-2013



2

Elmi redaktor: c.e.f.dok.Y.Q.liyev

Ryilr: b.e.dok.prof. Y.K.hmdov

b.e.dok.prof. R.A.liyev

b.e.f.dok..H.Hseynova

p.e.f.dok.P.S.Paayeva

S.M.Hsnova. traf mhit, ekoloji maariflndirm vekoloji trbiy. ADPU-nriyyat.332 sh.

Drs vsaiti traf mhit, ekoloji maariflndirmvekoljitrbiy mvzusundadr. Drs vsaitindtraf mhitimizdn vyerli ekoloji problemlrdn bhs olunur. Onlarn qarsnnalnmas v idar edilmsi yollar gstrilir. Masir dvrnziyallarnn ekoloji biliy, yksk ekoloji mdniyyt malik

olmasn v ekologiyamzn qorunmasnda hquqi baxmdanmaariflnmsini vacib sayr.Drs vsaiti ali mktblrin bakalavr vmagistr pilllri

n nzrdtutulmudur.Drslikdn ekologiyan yrnnlr v maraqlananlar da

istifadedbilr.



3

GR

Son illr tbit insanlar davaml olaraq snaa kir. Bir-birinin ardnca ba vern tbii flaktlr - daqnlar, zlzllr,torpaq srmlri dnyann btn lklrind ciddi narahat-lqlar yaratmdr. halinin srtli artm, elmi-texniki trqqi,kimya, biologiya elmlri sahsind ld edilmi yeni biliklr,masir tipli silahlarn yaradlmas briyyt tkc faydagtirmmidir. Bunlarn nticsidir ki, insanla tbit arasndaklaq daha da kvrklmi, ekoloji blalar qlobal xarakter

almdr. Bu gn tbitdba vern qlobal iqlim dyimlribriyyt n qalmaz blalar yaratmdr.Sz yox ki, Azrbaycan da bu problemlrdn knarda

qala bilmz. Ona gr d ekoloji problemlrin hlli lk rh-brliyinin daim diqqtinddir. Azrbaycan Respublikasnn Pre-zidenti cnab lham liyev "Azrbaycan Respublikasnda eko-loji vziyytin yaxladrlmasna dair 2006-2010-cu illr nKompleks Tdbirlr Plan"n tsdiq etmidir. Dvlt hmiy-

ytli bu mhm sndd lknin ekoloji vziyytinin yax-ladrlmasna dair bir sra tdbirlrin hyata keirilmsi n-zrd tutulur. Cnab Prezidentin, eyni zamanda, ekoloji prob-lemlr bilavasit aid olan "Ekoloji chtdn dayanql sosial-iqtisadi inkiafa dair", "Hidrometeorologiyann inkiaf proq-ram", "Yay-q otlaqlarnn, binklrin smrli istifadolunmas v shralamann qarsnn alnmasna dair" proq-ramlarn qbul edilmsi ilbal verdiyi srncamlar lkdekoloji mhitin yaxladrlmasnda hmiyytli rol oyna-mdr. Dvlt basnn "Xzr dnizinin irklnmdn qo-runmas zrbzi tdbirlr haqqnda" srncam isAberondaekoloji problemlrin hllinsasl stimul yaratmdr.

Ekoloji problemlrin hllinin zruriliyini nzr alanPrezident lham liyev 2010-cu ili lkmizd "Ekologiya ili"elan etmidir. Cnab Prezident Nazirlr Kabinetinin 2009-cu

ilin sosial-iqtisadi inkiafnn yekunlarna hsr olunmu icla-



4

sndak nitqind bu bard grlm ilrdn, glckd qar-da duran vziflrdn geni bhs etmidir. Mhtrm Pre-zident bildirmidir: "2010-cu il Azrbaycanda "Ekologiya ili"

elan edilmidir. Bu da tsadfi deyil. nki bu sahybykhmiyyt verilmlidir". Dorudan da, son illr ekoloji prob-lemlrin hllinynldiln tdbirlrin hyata keirilmsi dahaaktiv xarakter alm, lknin hr yerind ekoloji vziyytinyaxladrlmas n sylr artrlmdr.

Dvltimizin ekologiya siyastini hyata keirn Eko-logiya v Tbii Srvtlr Nazirliyi bu istiqamtdbir sra la-yihlrin hyata keirilmsini tmin edir v hazrda traf m-hitin salamladrlmas n yeni layihlr realladrlr.

Azrbaycanda son illr hyata keiriln davaml ekolojisiyast artq z bhrlrini vermkddir. Bel ki, halininimli su il tchizat, traf mhitin mhafizsi, bioloji mx-tlifliyin qorunmasna diqqtin artrlmas, eyni zamanda, X-zrin ekoloji vziyytinin yaxladrlmasna ynldiln td-birlr uurla hyata keirilir.

Mlumdur ki, salamlmz idiyimiz suyun, udduumuzhavann tmizliyindn ox asldr. Bu gn Azrbaycanda i-mli su problemi hll olunmaq zrdir. Artq 12 rayonunun122-dn ox kndind yekunladrlm ilr nticsind haliDnya Shiyy Tkilatnn standartlarna cavab vern imlisu iltmin olunmudur. Uzun illr imli suya hsrt qalan in-sanlar bu gn artq bulaq suyu kimi tmiz sudan istifadedirlr.

Bak halisinin imli su il tmin edilmsi n Ouz-Qbl-Bak su kmrinin tikintisi davam etdirilir. Samur-Aberon kanalnn yenidn qurulmas da tmiz su problemininhllinyardm olacaqdr.

Hllini gzlyn problemlrdn biri d hr v rayon-larmzn kanalizasiya mslsidir. Artq tn ilin sonundaXzrin irklnmsinin qarsnn alnmas mqsdil HvsanAerasiya Stansiyas isifadyverildi. Ancaq bu, mslnin tam



5

hlli deyildi. Bu il v glckd bu istiqamtd ilr davametdirilckdir.

Yalladrma ilbal grln ilri dtqdirlayiq hesabetmk olar. Azrbaycan Respublikas Prezidentinin "Magistralavtomobil yollarnn mhafiz zolaqlarnn yalladrlmashaqqnda" v"Bak hrinin yalladrlmas sahsindlavtdbirlr haqqnda" srncamlar bu istiqamtdgrln ilrinsrtlnmsin zmin yaratmdr. Nticlr son drc sevin-diricidir. Belki, yollarn estetik grnnn yaxladrlmasv mhafiz zolaqlarnn eroziyadan mhafizsi mqsdillt-Hacqabul istiqamtindmagistral yolun trafnda vvlkiillrdkilmi 172 min dd aac vkollar artq bymkdvinkiafdadr. Bakn Heydr liyev adna Beynlxalq HavaLiman il birldirn yollarda, Z yolu v Heydr liyevadna Beynlxalq Hava Liman yolu boyunca gzl yallqlarnsalnmas hl d davam edir. Bak-amax yolunun stndsalnm meliklr d bu istiqamtd grln ilrin ntic-sidir. Azrbaycan halisi bu tbbsbyk ruh ykskliyi il

qoulmudur, indi hrlrimizd v rayonlarmzda yalla-drma iindbyk canlanma var vhr hftnin nbgnlrikeiriln imciliklrd minlrl yeni aaclar kilir, razilrtmizlnir.

Tkc2009-cu ildlkrazisind2 milyondan ox aackilmidir. lknin masir ekoloji problemlri arasnda Bak

buxtasnn neftl irklnmdn tmizlnmsi d hmiyytliyer tutur. ndi bu sahd ilr davam etdirilir. Yqin ki, yaxnglckd Bak buxtas halinin sl istiraht gusin evri-lckdir.

Melrin qorunmas vyeni mezolaqlarnn salnmasekoloji mhitin salamladrlmasnda ox hmiyytli rol oy-nayr. fsus ki, bu gn melrimizin qorunmas iindmy-yn laqeydlik hiss olunur. Melri qranlar czalandrlmaldr,onlara qar ciddi tdbirlr grlmlidir. Son illr kndlrimiz-

d aparlan qazladrma ilri melrin qrlmasnn qarsn



6

xeyli almdr. Glckd bu proses davam etdirilrs onda,yqin ki, melrin qrlmas da dayandrlacaqdr.

Mit tullantlar Baknn vAberonun ekoloji mhitin

ox gcl mnfi tsir gstrir. Son illr bu istiqamtd dmhm tdbirlr hyata keirilir. Msln, Bakda mit tul-lantlar zavodunun tikintisinbalanlmdr. Balaxanda inaediln bu zavod i ddkdn sonra Baknn havas xeyli t-mizlnck. Bu tdbirlr baqa sahlrddhyata keirilck.

Xsusi mhafizolunan zonalarn genilnmsi istiqam-tinddilr davam etdirilir. Milli parklar genilndirilir, yeniyallqlar yaradlr, gllr tmizlnir v s. Artq bu zonalardaxsusi infrastruktur yaradlr. Milli parklarda n masir ofislr,turistlri qbul etmk n mehmanxanalar ina edilir v s.Hazrda gndlikd duran msllrdn biri Qafqazda ikinciolan ahda Milli Parknn zruri infrastukturlarnn yaradl-masdr.

Azrbaycan dnyann ayrlmaz bir hisssidir. Ona grdnyada ba vern ekoloji tzahrlr bizim lkdn dyan ke-

mir. Biz btn qvvlri sfrbr edib traf mhitin irkln-msi, ekoloji tarazln pozulmasna qar ciddi mbarizapar-malyq. nki yaadmz Yer krsinin glck taleyi, b-tvlkd briyytin, mvcudluu dnyada bu probleminmsbt yndhllindn ox asldr.

Masir dvrd thsilin ekologiyaladrlmas dvlt qar-snda bir vzif kimi durur. Bu baxmdan insanlarn maarif-lndirilmsi yeni drsliklrin yaranmas, vasitlrin axtarlmasvacib rtlrdn biridir. Bu baxmdan trtib olunan ekoloji drs-liklr insanlarn ekoloji biliyinin artrlmasnda, traf mhitd

ba vern ekoloji dyiikliklri xarekteriz etmkd, ekolojietikann vtrbiynin formalamasnda byk rol oynayr.



7

I FSL.EKOLOJ BOSFERD NSAN AML

nsan tbitin bir hisssi olub onunla sx baldr. nsannhyatnda vfaliyytind tbitin rolunu qiymtlndirmk ol-duqca tindir.Tbit insanlarn yaay mhitidir.O, cmiy-ytin rifah vinkiaf sviyysini tyin edir.

Hl XX srin balancnda yer krsinin halisi tmizhava alr, saf su iirdi.Dnya sonsuz, tbii srvtlr is tkn-mz hesab edilirdi. Lakin bir ne onilliklrdn sonra dnyaolduqca thlkli ekoloji flakt hddinatd. Ekoloqlarn fik-rincgr briyyt bu yolu davam etdirrs, bir nensildnsonra onu flakt gzlyir.

XX srin ikinci yarsndan balayaraq halinin srtlartm v elmi-texniki inqilab biosferd deqradasiya prosesl-rinin lamtlrini yaratd. Milyon illr rzindformalaan tbiiekosistemlr ciddi dyiikliy mruz qalaraq insann xaricitsirinqar davamsz vziyytdd.

Elmi-texniki inqilab hyatda mlum olmayan v alasmayan ox byk grginliklr yaratd: aviasiya vavtomobilnqliyyat, nvenergetikas, kimya snayesi vs. Bu vdigrsahlr tbit n zrrli olmaqla yana, hm dtbii resurs-larn azalmasna , bzn tknmsinsbb oldu.

nsan cmiyytinin vziyyti v onun tbitl qarlqllaqlri, hyat raitinin dyimsinsbb oldu.

Cmiyytl tbii mhitin qarlql tsiri indiykimi kor-tbii ba vermidir. Bu gn mlum olmudu ki, cmiyyt t-bitin glcyi n msuliyyti z zringtrmli, kortbiiqarlql tsirdn urlu istiqamtlndirmykemlidir. B-riyyt indi daha ox baa dr ki, tbitin imkanlar indiki vglck nsillrin maraqlar nzralnmadan biosferin ehtiyat-larn vyerin baqa srvtlrini mnimsmk olmaz.

Ekoloji problemin mzmununu tkil edn ksr ms-

llr cmiyyt qarsnda bu v ya digr drcdbtn tarix



8

boyu mvcud olmudur. nsann ml gldiyi vaxtdan onunbiosfertsiri daima artmdr. Lakin yalnz industrial cmiyytv demoqrafik partlay raitind insan faliyytinin mnfinticlri qlobal xarakter almdr. Bu zaman sas mslbios-ferin saslarn datmadan yerdmilyardlarla insan necyer-ldirmy, onlarn tlb v arzularn nec yerin yetirmygtirib xarr.

Ekoloji problem cmiyytin alternativ inkiaf ideyalarnnsas olmudur. Bu ideyalar istehlak, insanlarn hyatnn s-viyyvkeyfiyytini, istehsal, texnologiya vs. radikal kil-ddyimyi tlb edir.

Briyytin alternativ inkiaf yolunun seilmsinin zelmi analizsiz mmkn deyildir. Bununla laqdar xsusi elm -qlobalistika yaranmdr. Onun sas vzifsi mrkkb dnya(qlobal) problemlrinin ictimai inkiafa tsirini yrnmkdir.Bu problemlrekolojidn (mhitin irklnmsi, srvtlrin t-knmsi vs.) lav, hali problemi, elm vtexnikann inkiaf,thsil, qzn silahlanma (hrbildirm) vs. aid edilir. Ekoloji

problem onlar arasnda mrkzi mvqeddurur.Qlobalistikann inkiafnda "Roma klubu" nmayndl-rinin byk xidmti olmudur. taliya alimi v ictimai xadimiAurelio Peenin tbbs il 1968-ci ild yaradlm bubeynalxalq tkilat dnyann n tannm alimlrini zndbirldirir. "Roma klubu" 1972-ci ild "inkiafn hddi" adlmruz nr etdirildikdn sonra mhurlad. Bu mruzninmqsdi - xbrdarlq etmk idi. halinin artmnda mvcudolan meyllri, istehsal, irklnmni, tbii srvtlrdn istifadedilmsini v ekoloji bhrandan xilas olmaa xidmt ednictimai hyatn (siyastd, iqtisadiyyatda, mdniyytd v s.)mxtlif sahlrindbeldyiilmlrrait yaradan nticlrizrxarmaqdan ibart idi.Bundan tr br cmiyyti yollaraxtarr, mxtlif istiqamtd traf mhitimizi qoruya bilckqurumlarn, konsepsiyalarn yaradlmasn zruri sayr. Bel

konsepsiyalardan biri d, Davaml inkiaf konsepsiyasdr.



9

Davaml inkiaf dedikdindiki nsillrin tlbini dyn,glck nsillrin tlbinin

xov, Qarada-lt akvatoriyalarnda qeyd olunmudur.

Krboyu, Krburnu, Lnkran v Astara sahlrindantropogen evtofikasiya prosesi sahildn formalamaa

balayr.irklnmdrcsindn asl olaraq Xzr 3 sas irkln-

mqrupuna: kskin, orta drcdvaz irklnn hisslrb-lnr. mumiytldniz suyuna sahilboyu razilrd yerln120 mln-a qdr insann yaad snaye hrinin kanalizasiyavirkab sular v200-dn artq eidli kimyvi irklndiricilrqararaq onun ekoloji tarazln z normal ahngindn xarr.Xsusil neft mnli maddlr, azot v fosfor birlmlri,zlal qarql zvi maddlr, adi duz Xzrin irklnmsindsas rol oynayr.Dnizhminin ar metallarn duzlar, civ,gm, mis, molibden, quruun, dmir, qalay, qlvilr v s.kimyvi birlmlr qararaq onu irklndirir. Son 40 ildXzr 20 mln tona qdr neft v onun mhsullar qararaq

onun suyunun sas irklndiricilrindn saylr.2002-ci ilin oktyabrnda Xzr dnizindXzr gmiilikidarsinmxsus Merkuri-2 gmisi Neft Dalar yatandan 10km, Bakdan is130 km msafdqzaya urayaraq batm vonun irisindki 2100 ton neftin xeyli hisssi dnizin suyunaqararaq ekoloji tarazln pozulmasna sbb olmudur. G-minin irisindki bal formada olan neft nlrindki neftglckdox ciddi ekoloji thlkyarada bilr.Dnizdsuyunsviyysinin dyimsi onu tullantlarla irklndirn sas amilsaylr.Dniz suyunun irkab sular ilirklnmsi nticsindpatogen mikroorqanizmlrin v ibtidailrin srtl inkiafepidemioloji chtdn ox thlkli olmaqla,insanlarn infek-sion v invazion xstliklrl yoluxmas n zmin yaradr.Neft v onun mhsullar hm dnizin suyunu, hm d sahilboyu razilri irklndirmklbyk akvatoriyada splnm-

si, dib kntlrind toplanmas, suda olan zhrli maddlri



10

toksikantlar xsusil materiallar adsorbsiya etmsi il sciy-ylnir, bellikl d suyun keyfiyytini pisldirir, onun havaillaqsini voksigen rejimini tamamilpozur.

Xzr dnizinin unikall, corafi mvqeyi, iqlimi,hidroloji, hidrokimyvi rdnilmsini thlk altna almayaninkiaf baa dlr.

Davaml inkiaf konsepsiyas ilk df 1987 - ci ildBMT Beynlxaq Komissiyasnn mruzsindtklif edilmidir.Bu sndin ilnmsind200 - dn ox dvlt itirak etmidir.1992 - ci ildtraf mhit v inkaf zrBMT -nin Rio - de -Janeyroda keirilmi konfrans bu konsepsiyan planetin btnlklri n XXI srdfaliyyt plan kimi tsdiq etdi.

Cmiyyt-tbit qlobal sistemind davaml inkiafmxtlif sviyyli sosioekosistemlrd dinamik mvazintingzlnilmsini tlb edir. Mlum olduu kimi, sosioekosiste-min komponentlri cmiyyt (sosial sistem) v tbii mhitdir.Sosioekosistemlrin dinamik mvazinti gstriln sistemlrinonlarn inkaf prosesin myyn mnasibtlrin gzlnil-

msini nzrdtutur.Buradan bel ntic xarmaq mmkndr ki, sosioe-kosistemlrin fasilsiz inkiaf n sistemin mhit il tkcmadd, enerji vinformasiya mbadilsi deyil, hmin mbadi-lni tmin edn xarici mhit dqorunub saxlanlmaldr. Bizim

planetin,onun biosferinin imkanlar sviyysindbu rtin ye-rinyetirilmsi n cmiyyt trfindn tbii mhit qorunmalvinkiaf etdirilmlidir.

Rio - de -Janeyroda yksk sviyyd toplanm gritiraklar traf mhitvinkiafa dair Rio-de-Janeyro byan-namsinaadaklar daxil edir:

nsanlar tbitlhmahng salam vmhsuldar yaamaqhququna malikdir;

Bugnki inkaf indiki v glck nsillrin ziyannahyata keirilmmlidir;



11

Dvltlr Yer ekosistemlrinin qorunmas , mhafizsi vbtvlyn brpa etmk mqsdilmakdalq edir.nkiaf et-mi lklr, davaml inkiaf tmin etmkdbeynlxalq chdlr

n z msuliyytini drk edirlr;traf mhiti irklndirn, bu irklnmy gr maliyymsuliyyti damaldr;

Mharib davaml inkiaf prosesin dadc tsir gs-trir. Ona grddvltlr silahl konfliktlr zaman traf m-hiti mhafizedn beynlxalq hquqa hrmt etmlidirlr;

Slh, inkiaf v traf mhitin mhafizsi bir - birindnasl vayrlmazdr.

halinin grnmmi artmna sbb olmu aqrar inqi-labdan frqli olaraq ekoloji inqilabn mqsdi Yerdki halininsay il tbii srvtlr, sosial-iqtisadi inkiaf ilekoloji inkiafarasnda mvazinti brpa etmkdir.

Ekoloji inqilabn uurlar haqqnda,onun cmiyytin da-vaml inkiafn sabit, salam hyat trzini, indiki v glcknsillrin mvcudluunu tmin etmk imkan sasnda mha-

kimyeritmk, ekoloji siyast olmadan tbii mhtn vziyy-tinin siyasi proseslrvekoloji problemlrtsirini yrnmk,analiz etmk mmkn deyil.

Tbii mhitin vziyyti problemi planetin praktiki olaraqbtn regionlarnn halisindbyk maraq v hycan hissiyaradr.nkiaf etmi lklrdekoloji msllr milli problem-lr siyahsnda birinci yerddurur.

Yaama raitinin keyfiyytc pislmsi sosial ziddiy-ytlrin kskinlmsin, sosial sahd grginliyin artmasnagtirib xarr. Ekoloji ziddiyytlr masir cmiyytdox vaxtsosial daltsizliyin drinlmsin sbb olur."Ekoloji cht-dn tmiz mhitdn" istifadsasn inkiaf etmi lklrin vvarl tbqlrin imkannlarna uyun olur

Masir ekoloji hrkat tkilat chtdn formalaaraqsurtlsiyasilir.



12

"Yallar" partiyalar ksr inkiaf ermi lklrd mv-cuddur, onlarn nmayndlri isbir ox milli parlamentlrintrkibindaxildir.

"Yallar" partiyas n az v ya ox mumi olan sassiyasi prinsiplr aaadaklardr:

sas diqqtin ekoloji problemlrin sbb v konkrettzahrlrinverilmsi;

dnyada mhkm slh nail olunmas v mumi trk-silah;

ictimai hyatn mxtlif sahlrind demokratik inkiafyollarnn mdafiedilmsi;

ekoloji etika vmdniyytin tbli edilmsi;ekoloji iqtisadiyyatn, energetikann v texnologiyann

alternativ nvlrinin inkiafna kmklik gstrmk."Yallar"n beynalxaq tkilatlara birlmsi ba verir.

"Qrinpis" ekoloji tkilatnn faliyyti hamya yax mlum-dur.

Biosfer ehtiyatlarnn tknmsi, tbii mhitd mxtlif

tip irklndiricilrin toplanmas v bununla laqdar xstlik-lrin artmas siyastilr qarsnda ayr-ayr dvltlrin vbriyytin btvlkdthlksizliyi problemini qoymudur.

Bir ox lklrd milli thlksizlik konsepsiyasnaekoloji amil mtlq nzralnmaqla daxildir.

Beynlxalq siyastddekoloji amil gcl rol oynamaabalamdr. Bu, dnya ictimaiyytinin ekoloji problemlrininhm qlobal, hm d regional tzahrlrinin hllind mk-dalnn zruriliyindn irli glir.

Vtndalarn traf mhitlolan hququ iki sas vziyytilmyyn olunur: ekoloji trbiy v thsill, ekoloji hquq-larn dvlt tminat il. Mvcud vziyyt onunla rtlnir ki,hr bir vtnda (ixtisasndan asl olmayaraq) ekoloji biliklrinsasn bilmlidir viilri bu vya digr vzifyqoyduqdaonun ekoloji hazrlnn sviyysini nzralmaq lazmdr.



13

Respublikamzda tyin olunmu ekoloji hquq normalarvardr ki, vtndalar bundan bhrlnbilr.

tbii mhitin vziyyti v onun mhafizsi tdbirlri

haqqnda dzgn informasiyann verilmsini soru ermk;ekoloji chtdn ziyanl obyektlrin yerldirilmsi, ti-

kintisi, istismar haqqnda qrarlarn lv edilmsini tlbetmk;

ekoloji qanun pozuntularna gr msul v gnahkarxslrin msuliyytclb edilmsini tlb etmk.

Ekoloji qanunlarn yerin yetirilmsi btn dvlt orqan-lar sistemi, ekoloji ekspertiza tkilatlar, xsusi qorunan raziv obyektlrin tkili vasitsil hyata keirilir. Biomxtlif-liyin qorunmasnda biosfer qoruqlar, yallqlar, milli tbiiparklar, tbit abidlri byk rol oynayr.

Beynlxalq sviyyd insann lverili traf mhit olanhququnun tmin edilmsindBMT-nin mxtlif qurumlarnn

byk rolu vardr. Onlar trfindn traf mhitin vziyytininyaxladrlmas n oxsayl proqramlar ilnilmidir. ST

(mumdnya Shiyyy Tkilat) "traf mhitin gigiyenas",KTT (rzaq vKnd Tsrrfat Tkilat) - "Knd tsrrfatkimyvi maddlri v tullantlar", YUNDO (snaye mk-dal zr BMT tkilat) -"stehsal mhiti",YUNESKO(BMT thsil, elm v mdniyyt msllri zr), (nsan vbiosfer). Nzrd tutulmu proqramlarn hyata keirilmsinYUNEP (traf mhit zr proqram) 1975-ci ildn rhbrlikedir.

BMT-nin traf mhit v inkiaf zr Beynlxalq komis-siyas (MKOSR) trfindn btn lklrtraf mhitin mha-fizsi vdavaml inkiafn prinsiplrinin hquqi toplusu tklifedilmidir:

nsann hququ.Btn insanlar onlarn salaml nlverili olan traf mhitdbrabr hquqa malikdirlr.



14

Nsillr aras brabrlik. Dvltlr traf mhiti v tbiiehtiyatlar indiki v glck nsillrin marana uyun olaraqqoruyur vistifadedir.

Ekosistemlrin qorunmas v onlardan davaml istifad.Biosferin faliyytindn tr vacib ekosistem v ekoloji pro-seslr, bioloji mxtliflilik dvltlr trfindn qorunur vcanltbit srvtlrindn v ekosistemlrdn istifad zaman op-timal davaml mhsuldarln alnmas prinsipi gzlnilir.

Ekoloji normalar v monitorinq. Dvltlr traf mhitinmhafizsinin uyun normalarn myyn edir, traf mhitinkeyfiyytind dyiikliklr v srvtlrindn istifad zrindmonitorinq ttbiq edir, hminin ldedilmi mlumatlar nretdirir. Dvltlr qabaqcadan ekoloji qiymtlndirmni hazr-layr, yaxud tklif olunan normalara sasn onlar hyata keirir

bu da z nvbsindxeyli miqdarda traf mhit tsir gstrbilr, yaxud hr hans bir tbii srvt nvndn istifad edbilr.

lkin xbrdarlq. Planladrlm faliyytin myyn d-

rcd toxunduu btn xslrdvlt trfindn vvlcdnxbrdarlq edilir, onlarn inzibati v mhkm msllrindhquqlar qorunur.

Davaml inkiaf v kmk. Dvltlr traf mhitin qo-runmasnn planladrmann trkib hisssi kimi baxld raititmin edir, baqa lklr, xsusn d inkiaf etmkd olanlklr traf mhitin qorunmas v davaml inkiafn tminedilmsindkmklik gstrirlr.

mumi mkdalq borcu. Dvltlr yuxardak hquqvvziflrin hyata keirilmsi n baqa dvltlrlmk-dala alrlar.

Hquqi dvltd insanlar arasnda mnasibt hquqnormasn ifad edn v ham n mcburi olan qanunlarnkmyi il tnzimlnir. nsanlarn tbiti yenidn dyidiricifaliyyti nisbtn yaxn vaxtlarda hquqla qaydaya saln-

mdr. Salam traf mhit hququ yeni hquq nslin mx-



15

susdur. Onun ayr-ayr lklrin konstitutsiyasna daxil edil-msi btn dvltlri dnlmmi ekoloji hrktlr grmsuliyyt damaa mcbur edir.

Ekoloji mnasibtlr sisteminin deformasiyas, glckqarsnda msuliyyt hissinin olmamas ekoloji bhranlarnmnbyidir.

Ekoloji msuliyyt znnzart, znn hrktlrinintraf mhit tsirinin yaxn v uzaq nticlrini grmkqabiliyyti, zn vbaqalarna tnqidi yanamaq v s. il

baldr. Tbit mnasibtl laqdar xlaqi tlblr riaytedilmsi mmkn czaya grqorxu vtraf mhit trfindnmzmmt deyil, mhkm etiqadn inkiafn gstrir.

Qlobal sviyydtraf mhitin vziyyti zrindnzartBMT strukturlar vasitsil hyata keirilir. BMT-nin traffmhitdair proqramna YUNEP uyun olaraq sas blm-traf mhitin monitorinqinin qlobal sistemi (MMO), poten-sial toksiki kimyvi maddlrin beynlxalq registri (PTKMBR)v traf mhit dair beynlxalq informasiya sistemi - (NFO

TERRA) myyn edilmidir.Cmiyytin tbii mhitl ekoloji qarlql laqsininmzmun v formas tbit haqqnda ld edilmi biliklr vtbitdn praktiki istifad il myyn edilir. Btn bunlarsosioekoinformatikann mzmununu tkil edir. Bura elmiinformasiyann inkiaf problemlri ddaxil edilir. Belki, sonnticd elmin sas funksiyas cmiyytin hyat faliyytininmxtlif trflrini tmin etmk n lazm olan informasiyanldetmkdir.

Mxtlif biliklr mcmusu briyytin tarixi tcrbsininvelmi-texniki biliklrin topland inkiafda olan informasiyasisteminin sasn tkil edir. Elmin surtli inkiaf nticsind

bu informasiyann hcmi fasilsiz olaraq artr.nformasiya texnologiyasnn ktlvi ttbiqi il cmiy-

ytltbit arasnda qarlql mnasibtlrin ekstensiv tipindn

intensiv tipin keid n real imkanlar yaranr. Bu zaman



16

ictimai istehsala clb olunmu tbii ehtiyatlardan smrli isti-fadedilmsi, az enerji vmetal tutumlu texnikann, alternativtexnologiyann yaradlmas v traf mhit atlan tullantlarn

azaldlmas nzrdtutulur.Lazmi geoekoinformasiyann vaxtnda alnmas ekolojimonitorinqin funksiyasn, mahid sistemini, analiz vproq-nozu zndbirldirn ekoloji xidmt hddinqdr geniln-dirmy imkan verir. Btn bunlar bhsiz ki, cmiyytinthlksiz inkiafn tmin edck, insanlarn hyat sviyysinivkeyfiyytini yksldckdir.Vaxtnda alnan ekoinformasiyav texnologiyalar iqtisadi ekologiyann da inkiafna raityaradr.

lk baxda iqtisadiyyatn ekologiya il he bir laqsiolmad grnr. Tarixi baxmdan da iqtisadiyyat mume-koloji gstricilrdn nisbtn knarda, srbst inkiaf etmidir.Lakin cmiyyt hmi tbii ehtiyatlardan v biosferin vziy-ytindn asl olmudur. Sadc olaraq bu asllq iqtisadi sis-temlrdnzralnmamdr.

qtisadiyyatla ekologiya arasnda drin laq insanndyidirdiyi tbitin insana, onun tsrrfatna ks tsiri zxandan sonra drk edilmybalanlmdr.

Ekoloji bhran, slind nnvi iqtisadi siyastin ntic-sidir. Ekoloji vziyytin bilavasit sbbi dar dnc ilqazanc dalnca qamaqdr, yni bu halda tkc fhl qvvsideyil, tbii ehtiyatlar da istismar edilir, mhsulun maya dyrimhitin irklnmsi hesabna aa salnr. Dahi mtfkkirK.Marksn fikrinchr bir iqtisadi dirli, ekoloji thlillm-aiyt olunmaldr.

Ekologiyaladrlm iqtisadiyyatda istehsaln mqsdiekologiyann prinsiplri v insanlarn salaml n thl-ksiz olan mk raiti il myyn olunmal, tkc qazancn nzrd tutulmamaldr. Bu o demkdir ki, iqtisadiyyattkcglir n deyil, mumi fayda zrindqurulmaldr.



17

Mxtlif tbii ehtiyatlardan istifad, o cmldn mhitinmyyn drcd irklnmsi istniln iqtisadi faliyytzaman zruridir. Bu bilavasitistehsal proseslri vistehlak il

baldr. Msln, atmosfer dm dm qaznn miqdarmxtlif tip avtomobil mhrriklrind yandrlan yanacankmiyyt v keyfiyytindn asldr; irklnmi suyun bizimgl v aylarmza axdlmas polad, kaz, para v s. Isteh-saln sviyysindn asldr. nki sularn miqdar vtmizliyihr bir halda aparlan faliyytin konkret texnoloji sviyysi illaqlidir..

qtisadiyyatn ekologiyaladrlmasnn bu gn n nvacib zmini aadaklardr:

tbitdn smrli istifadnin hquqi v tkili raitininformalamas;

iqtisadiyyat tbitqoruyucu sasa keirmkdn tr elmi-texniki potensialn yaradlmas;

qapal istehlak tsiklrinin yaradlmas v istehsal tullan-tlarnn minumuma endirilmsi;

Tbii ehtiyatlarn tam dyrini gstrmk mqsdilmhsul istehsalnn uot sisteminin tnzimlnmsi.qtisadi ekologiyaladrma elbir faliyytdir ki, bu fa-

liyyt cmiyytin btn tbqlri qoulmaldr. Bu faliyytbtn dnyada qbul edilmi Davaml inkiaf konsepsiiya-snn mddalarn tamamlamaldr. Masir ekoloji biliy vmdniyyt malik olan insan daima tbitin keiyind dur-mal, ondan bhrlndiyi kimi, onu qoruma, inkiaf etdirmyi

bacarmal, zndn sonra gln glck nsillri bu ruhda tr-biy etmyi mqdds vzif saymaldr. Bunun n yeriglndbaban, yeri glndmllim, yeri glndhkim, yeriglnd mhndis olma bacarmaldr. Azad bazar iqtisadiy-yatnda istehsal v istehlak rqabt girrkn , tbitinqanunlarn, ekoloji raiti, tbitvura bilck zrri vxeyirinzr almaldr.Tbitdn istifadd qnatcil v tullantsz



18

texnologiyalara sahib olmaldr. Bunun n ekoloji mhndis-liyin inkiaf etdirilmsi gnmzn vacibrtlrindn biridir.

Ekoloji mhndislrin vzifsi ekoloji ekspertizan vmonitorinqi hyata keirmk, myyn obyektlr vavadanlq-lar zrindki faliyytin tbit yol veril bilck tsirininhddini yrnmkdir.

Masir dvrmzd texnoloji risk v zhrli maddlrinzif dozasnn insanlara tsirinin yrnilmsi metodlar xsusihmiyyt ksb edir. Bu metodlar vasitsi ilqza zaman baverbilck xoa glmz hadislrin vziyyti ynglldirilir.Lakin, ciddi qzalarn qarsn tamam il almaq mmknolmur.

Mhndislik faliyytinin nnnvi metodlar il yanaekologiya mhndisliyi xsusi vasitvyanamalardan istifadedir. Bu cr vasitvyanamalara misal olaraq mxtlif moni-torinqlri gstrbilrik.

Monitorinq traf mhitin mxtlif trflrinin vziyytizrindmahid, qiymtlndirmvproqnozdan ibartdir.

Monitorinqin sas pillsi mvcuddur: lokal, regional,geosistem v qlobal biosfer. xtisasladrlm monitoprinqstansiyalar ekoloq-mhndis iri hrlrin v snaye zona-larnn hava hvzsi zrind nzart etmy, biosfer qrupla-rnda daimi mahidlr aparmaa imkan verir. Peyk vbaqakosmik aparatlarda qoyulmu cihazlar Dnya okean, quru, at-mosferin vziyyti haqqnda iri hcmli informasiya toplamaa,tbii proseslri qeyd almaa, hm d insann tbit tsirizrindmahidaparmaa imkan verir. Bu gn texnologiya-larn kmyi il kosmosun fth edilmsi, briyytin gl-ckdbzi problemlrinin hll olunmasna imkanlar ar.

Bu halda kosmosun mnimsnilmsi cmiyytin faliy-yt sahsini real genilndirmkl, Yerin mhdud imkanlarn-dan irli gln ekoloji problemi drinldirn bir ox catma-mazlqlar aradan gtrbilr.



19

Planetimizd ekoloji vziyyti kskinldirn sas sbbyerin mhdud mkana malik olmasdr. Raket-kosmik texni-kann inkiaf yer traf fzaya daxil olmaa vtbii mhit haq-

qnda keyfiyytcyeni informasiya ldetmyimkan verir.Yaxn glckd kosmik fza maddi-istehsal mqsdlrin distifadedilckdir.

Briyytin kosmik perspektivi prinsipcsonsuzdur. Bu,tbit v cmiyytin qarlql tsirinin mkan (o cmldnzaman) daxilind sonsuz geniln bilcyinin real olduunugstrir.

Cmiyytin mkanca sonsuz genilnmsi imkan (kos-mosu mnimsmkl) onun zaman daxilind d sonsuz mv-cudluu n zmin yaradr.

Kosmosun praktiki chtdn mnimsnilmsi nkosmosda ekoloji istehsal inkiaf etdirilmli, yni insanlarn

baqa planetlrdhyatnn tmin edilmsi n sni biosferlryaradlmaldr. nsan bu zaman Yer biosferini modelldirmli,canl maddnin sas funksiyalarn tkrar istehsal etmlidir.

Lakin bununla belkosmosun mnimsnilmsi biosferdhal- hazrda nzrd tutulmayan bir ox nticlrin ldolun-masna rait yaradr. Kosmosa buraxlan raketlrin biosfermnfi tsiri zn gstrmkddir. Srf olunmu qazlar bios-feri zhrlyir, raketin atmosferdn kerkn onun trkib vhrktintsir edir. Kosmos getdikckosmik metal qrntlarilirklnir.

Qayq tipli kosmik aparatlarn 250-450 km (ionosferplazmasnn sxlnn maksimuma atd yerd) yksklikdumas nticsindionosferddyiikliklr ba verir, "ionosferdeiklri" yaranr, nticd atmosferin fiziki-kimyvi proses-lrinin tbii gediinvbiosferin digr komponentlringcltsir gstrilir.

Yaranm vziyyt kosmosun praktiki mnimsnilmsi illaqdar iki kskin mvqenin qarlamas ilaydn grnr:



20

1) ekoloji thlknin qarsn yalnz yerdki vasitlrlalmaq (kosmosun mnimsnilmsinin leyhin olanlarnmvqeyi);

2) ekoloji qza zaman briyytin Yer krsini trk edibkosmosdan snacaq kimi istifad etmsi (kosmosun mnim-snilmsini lehinolanlarn mvqeyi).

slindbriyyt vvllr yalnz yerdtbitllaqdarolduu halda, indi daha geni sistem xr. Hazrda nvsinicmiyyt tkil edn "Brriyyt-Yer Kosmos" sistemi forma-lar. Yer sakinlri XXI srdhlplanetimizi trk edib kosmo-sa kemk fikrinddeyillr. Kosmonovtikadan ilk vvl Yerdhyat raitini yaxladrmaqdan tr istifadedilckdir.

gr shbt uzaq glckdn gedirs, K.Y. Siolkovski-nin fikrinc, briyyt vvl-axr gn traf sistemini, son-ralar isbtn qalaktik fzan mnimsyckdir. Grnr, ozaman insanlar Yer krsini iklnn baa, nhng qorua,tbitin byk abidsinevircklr.



21

II FSLAZRBAYCANIN TORPAQ V BTK RTYN

ANTROPOGEN TSR

Mlum olduu kimi, qdim mdniyyt, xsusil kin-ilik sasn shralam sahlrd v shra raitind inkiafetmidir. Lakin shralama Planetimizin milyonlarla insanlarn facili hadis hesab edilir. Shralama torpan v bitkirtynn deqradasiyas, onlarn bioloji viqtisadi mhsuldar-

lnn azalmas v ya tamamil itirilmsi demkdir. Shra-lama zaman mhsuldarlq flaktli drcdaa dr, mal-qara tlf olur, su mnblri quruyur, kin sahlri oranlar,qumluqlar yaay yerlrin doru hrkt glir, bununnticsind, yoxsulluq, aclqvxstliklr ba verir.

Shralamann iki formas mvcuddur. Shralam sah-lrin arealnn genilnmsi (dezertifikasiya) v olduu yerdshralama prosesinin drinlmsi. Hazrda planetimizd 3,6mlrd. ha sah shralamaya mruz qalmdr. mumiyytl,insan yaad tarix boyu 1 mlrd. hektardan artq mhsuldartorpa shraya evirmidir. Antropogen shralar planetimizin6,7 %- ni, Avstraliyann 14% -dn artq sahsini tutur.

Amerika alimi Q.Dregni 3 faktorun indiqatorluu sa-snda 4 shralama drcsini ayrr.



22

- Zif shralama, orta drcshralama, yksk drcshralama, ox yksk drcshralama. Bu tsnifata sasnshralamann thlklilik drcsi xritsi trtib edilmidir.

Shralamann n sas sbbi fasilsiz olaraq mesah-lrinin azalmas nticsindkontinental su dvriyysi intensiv-liyinin aa dmsi saylr. Mhz qurunun biotas kontinent-lrsuyun dvriyysinin 70-75%-ni tmin edir.

Shralama prosesind hdsiz mal-qara otarlmas damhm faktor saylr. Mlumdur ki, bitki rtynn bioktlsimal-qarann tlbatn dmdikdbitki rty pozulur, torpaqdalr vbu zaman shralama prosesinzmin yaranr.

Torpaqdan dzgn istifad edilmdikdarid iqlimli ra-yonlarda shralama prosesi ba verir. Bu rayonlarda shrala-ma sasn suvarma illaqdardr. Dnyada suvarlan torpaq-larn 30%-qdri oranlamaya mruz qalmdr. Hr il dn-yada suvarlan torpaqlarn 1,5 mln. ha- oranlaaraq sradanxr.

Quraqln da shralama prosesinbyk tsiri vardr.

Msln, 1968-ci ildaxeld20 il srn quraqlq nticsindtarlalarn votlaqlarn mhsuldarl aa dm, su quyularqurumu, ayda su axnlar azalm, ad glnn sviyysiaa enmidir.

Bir ox alimlrin shralama il bal gstrdiklrifikirlrnzr yetirk.

V.. Baranov gstrir ki, dniz altndan xan sahlrshraya evrilir vilkin shra formasn yaradr. Masir geolojisxurlarn vonlarn emalnn mhsulunu - shralar hesab edir.

A.A. Qrosheym v V.V. Akimtsev bel hesab edirlr ki,Orta Asiya vZaqafqaziyadak shralar n cavan shralardr vonlarn ml glmsi pliosen v III dvrn vvlindolmu-dur.

E.N.Vulf ox zngin tarixi materiallara sasn hesab edirki, shra floras bhsiz III dvrdmvcud olmu vhmin

florann sasnda masir shralar floras yaranmdr. Masir



23

Azrbaycan razisindyksk aridlmprosesi Aberon yar-madasnda, Kr - Araz vadisind, Ceyranl massivind vNaxvan Muxtar Respublikasnn Arazknar datyi dznsahlrindinkiaf edir ki, shralamann ilkin formasn mlgtirir.

Qeyd etmk lazmdr ki, ilkin shralarn mlglmkonsepsiyasna saslanaraq M.. Kuznetsov bel qnat glirki, III dvrdQafqazda bozqrlar olmamdr. Bu hm dTuranyaltin(masir Azrbaycanda bura daxildir) vmumiyytl,Qafqazda bozqrlar tarixi nqteyi nzrdn gnc olmu vorada bitki almi III dvrddnizlrin kilmsi ilsahlr sualtndan xdqdan sonra ml glmidir. Mhz bu sbbdnshralar gnc hesab edilmidir. Lakin bzi alimlr bu kon-sepsiyan qbul etmirlr. A.A.Qroshyem gstrir ki, Orta Asi-yann shralarnda yarmshra vshra yaltlri arasnda kse-rofil yovanlar ayrca nzralnr. XsusilArtemisian onunnmayndsi kimi gstrmk olar. Artemisia-shra bitkisi kimi,A. Moritima bitkisi isyarmshra vbozqr bitki nmayndsi

hesab edil bilr. Artemisia tkc Orta Asiyann cnub hiss-sinddeyil, hminin rqi Zaqafqaziyada, xsusilBak arxi-pelaqnda inkiaf edir. A.A.Qrostheym gr shralarn mlglmsi 2 sas regionda olmudur. 1. Cnubi rann ekstraaridzonasnda. 2. Xzrin rq hisssind.

A. Miller gstrir ki, shralama ilmbarizaparmaqdantr dnyada 1 milyarddan artq dollar pul srf olunur ki, bu daproblemin hlli n he d kifayt deyildir. O gstrir ki,dnya miqyasnda silahlanmaya srf olunan illik xrcin 5% -ishralama ilmbarizysrf olunsayd problemin hllinnailolmaq olard. Shralamann antropogen amillrin gldikddnyada halinin plansz v smrsiz artmasn gstrmkolar. Artq myyn edilmidir ki, 25 il rzindhalinin artm2 milyard olmudur. Cmiyytin artm byk srtl gedir,bunun da nticsindadam bana dn tbii ehtiyatlarn miq-

yas azalr..



24

Myyn edilmidir ki, shralama prosesi tbii amillrlyana, antropogen amillr, o cmldn torpaa gstriln hd-siz grginlik v tzyiq nticsind ml glir, texnika v

texnologiya artdqca grginlik vtorpaa tzyiq artr.Son yz ild shralama prosesinin srtli inkiafnnsbblrini aradrarkn bel nticy glmk olar ki, razininaridlmsi v shralamasna hm d texnologiyann inkiafsbb olur. Torpaa tzyiq artdqca onun ekosistemlrininmhvi yaxnlar.

T.Kennedi gstrir ki, melrin qrlmas bir trfdntorpan yuyulmasna v digr trfdn aridlmsin sbbolur. Belsahlr shralamaya rait yaradr.

1980-1999-cu illr rzind dmy kinilik zonalarnnyuyulmas nticsindbuda zmilrindmhsul vvlki illrnisbtn hr hektarda 762,6 kq -dan 720,6 kq-a qdr, arpa is849 kq-dan 834 kq-a qdr azalmdr. Bu torpan gcdndmsini gstrir.

kinilik dvriyysindn xan torpaqlar bitki rtyn

itirir ki, bunun da nticsind dn yalar sthi axn mlgtirir vsellrin mlglmsi n lverili rait yaradr.Dalq lklrd sthi axn, sel hadissi, eroziya torpaq-

larn shralamasna rait yaradr. 1962-1970- ci illrd apa-rlan tdqiqat ilrindn grnr ki, Naxvan Muxtar Res-

publikasnn istr da, istrsddzn kinilik zonasnda id-dtli aridlmprosesi gedir. Bu iqlimin quraqlamas ilba-ldr. Burada boz torpaqlar, Kr-Araz ovalnda isboz, mn- boz, boz - qhvyi vbaqa torpaqlar geni yaylmdr.

Shralaman ml gtirn bir sra indikatorlar mv-cuddur. Bunlar-eroziya, deflyasiya, oranlama, oraktlmvs. ibartdir. Shralaman insann tsrrfat faliyytinin vquraqln birgtsiri nticsind arid, semiarid, v bir srasubhumid ekosistemlrin kasadlamas prosesi kimi izah et-mk olar.



25

Shra, arid razilrd ekosistemlrin mhvin v zvialmin btn formalarnn deqradasiyasna gtirib xaran, tbiiv antropogen proseslrin mcmusudur, bu hminin tbii

iqtisadi potensiallarn aa dmsinsbb olur.Shralamann sbblrindn biri dtropik lklrdme-

lrin qrlmasdr. Belki burada hr il 250 min hektar meqrlr.

Azrbaycan Respublikasnda, Byk Qafqazda melrintensiv qrlm vqrlmaqdadr.

Antropogen amilin gcl tsirindn respublikann 80%-dn ox sahsi shralamann mxtlif tiplrinmruz qalmv20%-nqdri shralama mrhlsinddir.

Shralamann sasn 2 tipinin mvcud olmasn sy-lyirlr: biri qlobal sciyy dayan tbii, o biri is antro-

pogen amillrdir ki, bir ox vilaytlrd zn aydn bruzverir.

Azrbaycan Respublikasnda shralama prosesind tor-paq-bitki rtynn deqradasiyaya uramas diqqt mrkzin-

ddir.Son illrddnyada ekoloji tdqiqatlarn gediinxsusinzart edilir. Torpaq-bitki rtynn deqradasiyas nticsindox grgin ekoloji vziyyt yaranmdr. Bzi dbiyyatlardashralamaya sbb kimi qlobal istilm d gstrilir. Azr-

baycan Respublikasnn razisinin yardan oxu quraq iqlimaiddir.

A.Q. Babayev masir shralamann 87%-ni insann dz-gn olmayan faliyyti, 13%-ni is tbii amillr olduunu ts-diqlyir. A.D. Mabbutun fikrinc, shralamann sas sbbl-rindn biri tropik lklrdmelrin qrlmasdr.

Son onillikd Respublika razisind tbii v anropogenlandaftlarda ekoloji tarazln saxlanmas problemi diqqtmrkzinddir. Bu razilrd ekoloji tarazl saxlamaq vekoloji vziyyti yaxladrmaq n ilk nvbdtorpaq - bitki

rty mhafiz edilmli, kinilik zonas torpaqlarnn mn-



26

bitliyini artrmaq, rlrin ot rtynn deqradasiyasnn qar-sn almaq, su eroziyasna qar kompleks mbariztdbirlriaparmaq, tbii vsalnm melri -parklar vmumiyytl,

bitki rtyn qoruyub saxlamaq dvlt hmiyytli mslhesab edilir.

Arid razilrd iqlim quraq olub, torpaqlar karbonatldr.Burada torpaqlar orlam voraktlmymruz qalmdr.Bitki rtynn seyrk olmas eroziya v deflyasiya proses-lrinin geni inkiaf etmsin sbb olmudur. Mahidlrgstrir ki, burada torpaq-bitki rtynn 30-35%-i deqrada-siyaya uramdr. ntensiv v daima becriln torpaqlarda

bioloji dvran ziflyir. Bu adtn torpaa yksk dozalardamineral gbrlrin verilmsillaqdardr. Mhsul ldetmk-l torpaqdan xarlan tbii kl v azot maddlrinin yerinimineral gbrlrl sni olaraq vz etmk torpan ilkin tbiimhitini pozur v mnbitliyini zifldir. Torpan ekolojiraiti v mnbitliyi knd tsrrfat mhsullar istehsalndanox asldr. kinilik v ekoloji mdniyyt n qdr yksk

olarsa v torpaqdan n qdr smrli istifad edilrs, bir oqdr ondan qida maddlri az ixrac olunar.Torpaa mnfi tsir edn tbii v antropogen amillrin

qarlql faliyyti drindn v hr trfli tdqiq olunmal vld ediln tdqiqat materiallarna sasn bitki-torpaq rt-yndba vern dyiikliklr nzart gclnmlidir. Bu m-sl il laqdar monitorinq mahidlri aparlr. Aparlmtdqiqatlarn nticlri belbir fikir sylmyimkan verir ki,tbii v antropogen amillrin qarlql tsiri altnda torpaq -

bitki rty intensiv srtd deqradasiyaya urayr. Nticdtorpan genetik qatlar pozulur. st mnbit qatlarn qalnlazalr v ya yuyulub, sovrulub gedir. rulrin ot rtyseyrlir. Bu is z nvbsind razid yerln tsrrfatlarniqtisadiyyatnn ziflmsinrait yaradr.

Respublikann arid razilrind n geni yaylan tbii

tsrrfat sahlrindn biri q otlaqlardr. Masir rulrin



27

torpaqlar, xsusil datyi quran torpaqlar vaxtil qara-tikan vs. kolluqlar altnda olmudur. ndi bu kolluqlara da-tyind dik dal yamaclarda rast glinmir. Bel bir ekolojivziyytin mlglmsin sbb otarlmann intensiv srtdaparlmasdr. Datyindbtn cnub, cnub-rq vcnub-qrb yamaclarn torpaqlar intensiv sthi vxtti eroziyaya m-ruz qalmlar. Bunun nticsi olaraq ksr yerlrdkarbonatl,oran, gil vgilliclr sthxmdr. Sthi vxtti eroziyayaqrb v rq yamaclar, imal baxarl yamaclar is zifyuyulmaya mruz qalmdr.

Arid datyi razilrd knd tsrrfatnn sas istiqa-mti taxllq, balq, zmlk, yemilik vmaldarlqdr.Lakin meylli yamaclarda aqrotexniki qaydalara ml etmdnkinin aparlmas, eroziya thlkli torpaqlarn ekoloji rai-tinin nzralnmamas nticsinderoziya proseslri intensivinkiaf etmidir.

Respublikann datyi qura 200-600 m. mtlq yk-skliklri hatedrk, 1,1 mln. hektara yaxn sahymalikdir.

Datyi quraq mrkkb relyef malik olub, mxtlifdrcdparalanmaya mruz qalmdr. Burada tir v laylarlayana mxtlif baxarl vmeylli yamaclar da mvcuddur.

qlimin aridlmsi, sxurlarn eroziya vdeflyasiya pro-seslrinqar davamszl, yeralt sularn drindyerlmsi,

bitki rtynn seyrk olmas v s. torpaq vbitki rtynnintensiv deqradasiyaya mruz qalmasna rait yaratmdr.qlimin quraql eyni zamanda sthi buxarlanman gcln-dirmi v torpaqda olan rtubtliyi azaltmdr. Lakin lverilisahlrd ykskliklr aras dzlrd torpaq rty nisbtnqaln v mnbit olub, dmy kiniliyin yararldr. Dmykinlri vegetasiya dvrnn ancaq yaz vpayz dvrlrindaparldndan, yay aylarnda is sahlr istifadsiz buraxl-dndan sthi, eroziya v deflyasiya proseslrinin inkiafnarait yaranmdr.



28

Byk Qafqaz dalarnn cnub-rq qurtaracandaQobustann datyi hisssi cnub yamacndan cnub vcnub- qrbdoru yast yayla valaq tplr formasnda mrkkb

paralanm relyef yaratmdr.Datyi quran ayr-ayr sahlri ninki relyefingeomorfoloji, geoloji quruluuna, htta ekoloji xsusiyytlringrbir-birindn frqlnir.

Byk Qafqazn cnub yamacnn datyi hisssi ero-ziya materiallarnn intensiv akkumulyasiya etdiyi sahdir. Dakiniliyinin aa srhddi vona qar razilrddmykin-iliyi inkiaf etmidir. Torpaqlarn hr il mtmadi olaraqintensiv becrilmsi v nvbli kin sistemi ttbiq edilmdiyiraitd eyni zamanda yaxn kemid mineral gbrlr,xstliy, ziyanvericilrqar istifadediln hesabsz kimyvizhrlrin ttbiqi torpaqlarn ekoloji raitini pisldirir. Torpaqsthi v xtti eroziyaya urayaraq strukturunu, qalnln,humus-qida maddlrini vbtnlkdmnbitliyini itirir, razikimyvi tullantlarla irklnir ki, bu da shralamann inkia-

fna lverili rait yaradr.Datyi dznliklrdiqlimin quru olmas, relyefin dal-avari, paralanmas v s. amillrin tsiri kserofit formasiya-larn inkiafna rait yaratmdr. Burada 300- dn artq bitkinvlrinrast glinir. sasn birillik ot bitkilri, kollar, yarm-kollar yaylmdr. Lakin btn il boyu otarmann sistemsiz vnormadan artq aparlmas bitki rtynn deqradasiyasngclndirmi, botaniki trkibini pisldirmi vseyrklik mlgtirmidir.

Byk Qafqazn cnub hisssind olan datyi dznsahlr knd tsrrfat n az lverilidir. Bu razinin oxhisssi q otlaqlar kimi istifadolunur, belki, burada quraq-la vorlamaya davaml bir sra yem bitkilri yaylmdr.

Tbii proseslrdn xtti v sthi eroziya, deflyasiya,orlama, oraktlm torpaq -bitki rtyndintensiv deqra-

dasiyann ba vermsinsbb olur.



29

Datyi razilrd tbii - tsrrfat shlrindn n ge-ni yaylan q otlaqlardr. Yaxn kemidotlaq torpaqlarnnksr hisssi qaratikan vs. kolluqlar altnda olmudur. Lakin

masir raitdbu kolluqlar ox intensiv otarlma vbaqaantropogen tzyiqlr nticsind ya tamamil qrlm, ya daseyrlmidir. Naxvan Muxtar Respublikasnn datyi hiss-sind, Datyi irvan, Mil - Muan datyi dznliklrdaridlm nticsind, bitki v torpaq rty intensiv deqra-dasiya, pozulma virklnmymruz qalmdr. Burada ekos-ferin pozulmu virklnmi qat bzn 50 sm-dn artqdr.

oxillik tdqiqatlardan mlum olmudur ki, datyiquran cnub baxarl yamaclarnda torpaqlarn mxtlif d-rcd eroziya proseslrinmruz qalmas nticsind ncdvr yal, duzlu, karbonatl sxurlar sthxmdr.

Kr-Araz oval Respublikann dznlik v ovalqlar25 m - dn 200 m mtlq ykskliklri hat edrk 2,4 mln.hektara yaxn sahymalikdir.

Kr - Araz oval vknarlarnda yerln dznliklrinrelyefi n yast maili yamaclar gtirm konuslar, konuslararas kmlr, tirlr, yast tpliklr v s. sciyyvidir. Burazinin torpaq - bitki rtyn tsrrfat faliyytinin byktsiri vardr. nsanlarn tsrrfat faliyyti dznlik vovalq-larn ilkin tbii landaftnda, xsusiltorpaq vbitki rtynd

bir sra ekoloji dyiikliklrin v masir aqroekosistemlrinyaranmasna sbb olmudur.

Dznlik vovalqlarda sasn yarmshra, ala - mn,torpaq - bitki rtklri yaylmdr. qlimin aridlmsi yeraltsularn drind yerlmsi, gcl sthi buxarlanma buradatorpaq - bitki rtynn intensiv deqradasiyaya mruz qal-masna sbb olmudur. Shralama prosesinin ekoloji raitdsas indikatorlar deflyasiya v irriqasiya eroziyasdr. Bundan

baqa shralama ehtimalnn gclndirilmsind torpaq - bitki

rtynn texnogen pozuntularla vkimyvi tullantlarla irk-



30

lnmy mruz qalmas byk rol oynayr. Nticd razidantropogen amil trfindn aqrobiogeosenozlar yaradlmdr.

Azrbaycanda shralama sasn tbii proseslrl laq-

dardr. Bu cr shralama tipi torpaq rtynn pozulmas, bit-ki rtynn dalmas, quraqlq vbaqa mnfi raitin mlglmsi v bel raitd torpaq vbitki rtynn deqrada-siyaya uramas nticsind znn ilkin formasnda tzahredir. Burada ekosistemlrin antropogenlmsi sciyyvidir.Tbii amillrin tsiri altnda bitki rtynn mhsuldarlxeyli azalr (bioloji mhsuldarlq xeyli ziflyir). Bel sah-lrd shralamann drcsini myynldirmk mqsdi ilmhsuldarlq, ekosistemlrin grginlik drcsi, torpaq - bitkirtynn deqradasiyas sas gtrlr.Shralama antropogenamillrin tsiri altnda da ba verbilir.

Kr - Araz oval ekstra arid razi olduundan torpaq-larda shralama ehtimal bykdr. Ovalq iqlim xsusiyyt-lrin, elcdkserofil voran bitkili, tam real biosenozlarnagryarmshralara aiddir. Ovalqda ox zifproyektiv rtkl

bitki qruplamalarnn (10-15%) olmasn bir ox tdqiqatlarmxtlif profilli amillrlsbutedirlr.Kr - Araz ovalnn Azrbaycan n byk iqtisadi

hmiyytini nzr alaraq shralamann yrnilmsi v s-bblrinin akar edilmsi ox aktual problemdir. Masir dvrdshralamann qarsnn alnmas v ya zifldilmsi hr birlknin o cmldn bizim Respublikamz n ox vacibdir.

Masir dvrdRespublika razisindtbii v antropogenlandaftlarda ekoloji tarazln mhafizsi v canlandrlmasproblemi diqqt mrkzinddir. Bu problemin hlli hm daridrazilr n byk hmiyyt ksb edir. Belki hmin razidekoloji tarazl saxlamaq v ekoloji vziyyti yaxladrmaqn ilk nvbdtorpaq -bitki rty mhafizedilmli, r-lrin ot rtynn deqradasiyasnn qars alnmal, tbii vsalnm melri, parklar vbitki rtyn qoruyub saxlamaq

mumxalq hmiyytli mslhesab edilmlidir.



31

Arid razilrd iqlim quraq olub, torpaqlar karbonatldr.Burada torpaqlar orlam v oraktlmidir. Bitki rty-nn seyrk olmas nticsind eroziya v deflyasiya prosesl-

rinin geni inkiaf etmsin sbb olmudur. Mahidlrgstrir ki, burada torpaq -bitki rtynn 30-35%- i deqrada-siyaya uramdr.

XX srin ikinci yarsndan etibarn dnyann btn lk-lrind ekoloji raitin grginliyinin gclnmsi il laqdartbit qoruyucu tdbirlrin ilnib hazrlanmas v ttbiqi ox

byk hmiyyt ksb etmidir. Bunun balca sbbi tbiimhitin, xsusn torpan insan trfindn vhicsinistismaredilmsi v bitkilr trfindn torpaqdan mnimsniln qidamaddlrinin ona qaytarlmamasndan ibartdir ki, bu da tor-

pan ekoloji vziyytini tdricn pisldirir. ntensiv vdaimibecriln torpaqlarda bioloji dvran ziflyir. Bu adtn tor-paa yksk normalarla mineral gbrlrin verilmsi, kimyvizhrlrin intensiv ttbiqi illaqdardr. Torpan ekoloji -raiti vmnbitliyi knd tsrrfat mhsullarnn istehsalndan

ox asldr. kinilik v ekoloji mdniyyt n qdr ykskolarsa v torpaqdan n qdr smrli istifad edilrs, bir oqdr ondan qida maddlri az ixrac olunar.

Shralama prosesind n balca meyar olan iqlim vonun nsrlrinin rolu bykdr. Mhz buna gr iqlimamilingeni yer verilmidir.

Kr - Araz ovalnda quru bozqrlar iqlim tipi hakimdir.razinin yay quru visti, q mlayimdir. mumiyytl, ova-lqda suvarma raitindkinilik mmkndr.Vegetasiya dv-rnd hidrotermik rejimdn asl olaraq shralama prosesizn mxtlif intensivlikdbruzverir. Termik rejimyerliraitin, mikrorelyefin, yeralt sularn sviyysi bitki rtynnvziyyti vsairnin tsiri vardr. Bu rejim sasn Xzr dnizivdalarn altnda formalar.

Ovaln n isti ay iyulun orta temperaturu 25-27 drc,

n soyuq yanvar aynn temperaturu is+3 drc tkil edir.



32

llik temperatur amplitudu 58-65 drcarasnda dyiir ki, buda razinin kontinental iqliminmalik olmasna sbutdur.

Kr - Araz ovalnda brkl quraqlq hava gnli vaz

buludlu, orta sutkalq temperaturu 23-40 drcarasnda, nisbirtubtliliyi is40%- dn aa olmaqla hava ox isti vquruolduuna gr quraqla dzm olmayan bitkilr n oxlverisizdir. Ancaq suvarma raitind mumiyytl, bir sramdni bitkilrin yetidirilmsi mmkndr.

Buxarl quraqlq hava sasn may-sentyabr aylarnda baverir.Ovalq quru, mlayim quraqlq hava il sciyylnir. Buhava gnli vya az buludludur. Lakin onun brkl quraqlqhavadan frqi, temperaturun bir qdr aa, nisbi rtubtliyinisyuxar olmasdr. Bitkilr n bir az thlklidir. gr belhava uzun mddt davam edrs, o knd tsrrfat bitkilrin zrrli olur. Mlayim quraqlq hava, ovalqda aprel -oktyabr aylarnda mahidedilir. Vegetasiya dvrnn vvlivaxrnda bu hava az, bzn bir ayda 3-5 gn, ortalarnda istez-tez mahid edilir. Kr - Araz ovalnn mrkzi hiss-

sindbrkl quraqlq hava stn olduundan mlayim quraq-lq hava nisbtn azdr. Buna gr d ovaln mrkzi hiss-sindshralama prosesi intensiv inkiaf edir.

Havann temperaturunun 10 drcdn ox, orta sutkalqcmi imalda 4529 drc, rqd 4468 drc, qrbd 4647drc, cnubda 4438 drc v mrkzd 4647 drc tkiledir.

Torpaq bitki rtynn shralamasnda yantlarnbyk rolu vardr. Yantlarn il boyu rejimi, relyef hava ktl-lrini qarlql laqsi v hrktindn asldr. Yantlarndmsi is soyuq hava ktllrinin raziy daxil olmas illaqdardr. Yantlarn orta illik miqdar 294-503 mm ara-sndadr.

Sthi buxarlanmann miqdar isyantlardan 3-3,5 dfoxdur.(930-1139 mm). Sthi buxarlanma yayda daha yksk

olduundan shralama prosesini iddtlndirir.



33

Ovalqda nisbi rtubtin miqdar qrbdn rq doruartr. Q aylarnda 80% -atr, yay aylarnda is50%- enir.Shralama prosesinininkiafnda klklrin rolu bykdr. Bu

prosesi torpaq rtynn deqradasiyaya uramasnn bameyar kimi qbul etmk olar Burada imal -rq klklrintkrar il boyu 21-425% arasnda, iddtli deflyasiya gedn yayaylarnda bu klklrin tkrar 21-33% tkil edir. imal - rqklklrin orta illik srti rqd4,2 m/s, mrkzd2,3 m/s vqrbd2,6 m/s atr.

Torpaqlarn temperatur rejiminin shralama prosesindbir amil kimi rolu bykdr. mumiyytl, quraq razilrd,xsusilyay aylarnda, gn radiasiyas yksk (128,5- 134,0kkal/kvsm) olur. Qeyd etmk lazmdr ki, torpaq temperaturuil havann temperaturu arasnda ox az frq olur. Bundan

baqa torpan st qatnn rngi, mexaniki trkibi, nmliyi bit-kilrlproyektiv rty v s. onun temperatur rejiminbyktsir gstrir. Yay aylarnda torpaq sthinin v onun zrindhava qatnn temperaturunun yksk olmas shralama pro-

sesinin drinlmsingcl tsir edir.Ovaln rq hisssindseyrk efemer rtk aradan get-dikdn sonra or torpaqlarn orta temperaturu 34 drc, mak-simum is 71 drcy atr ki, bu da shralamann balcameyar kimi z tsirini gstrmkddir.

Shralamann mlglmsi kompleks tbii vantropo-gen amillrin birg tsiri nticsindba verir. A.Q.Babayev(1986) gstrir ki, shralama prosesi mlum olan 45 amilinbirgtsirindn mlglir.

Bu amillrin 87%- i insanlar trfindn su - torpaq ehti-yatlarnn smrsiz istifadsi il laqdardr. Shralamanml gtirn oxlu amillr irisind iqlim hlledici tsirmalikdir.

qlim amillri rtubt, hrart, nisbi rtubt, klklr, ra-diasiya, buxarlanma xsusi hmiyyt ksb edir.



34

qlimin kontinentalln, havann hrartinin mtlq mi-nimum v mtlq maksimum arasndak frq, yantlarlabuxarlanma arasndak nisbtin 1 /3, 1/5 olmas, arid, subarid

rait yaradr. Kr - Araz ovalnda yantlar 150240 mm,buxarlanma is800- 1000 mm arasndadr. Bellikl, kontinen-tallq 50-55%, aridlmmsal is 0,30- 0,35 tkil edir. Ra-diasiyann ox olmas da tsirli amil hesab edilir. Grndykimi, iqlim amillri Kr - Araz ovalnda tsirli amil olaraqgcl aridlm ml gtirir, bu da torpaq bitki rtynndeqradasiyasna vshralamasna sbb olur.

Respublika razisindbitki rty aquli zonallq qanu-nuna uyun inkiaf edrk formalamdr.

Kr - Araz oval hl ox qdim dvrlrdn bykkinilik zonas olmu ki, bu da bitki rtynn dyiilmsi ilnticlnmidir. Hazrda Kr -Araz ovalnn bitki rty tbiiv mdni bitkilrin olmas il sciyylnir. Respublikadakiln mdni bitkilrin demk olar ki, hamsna burada rastglmk olar. Mdni bitkilr irisind taxl, pambq, oxillik

ot bitkilri stnlk tkil edir. Tbii ot bitkilrin sasndatyi razilrdxsusilq otlaqlarnda tsadf edilir.Tbii ot bitkilri tarix boyu antropogen tzyiq mruz

qalaraq sahsini itirmi v floristik trkibini d xeyli dyi-midir. Tbii bitki sahlri is istifad edildikdburada oxlualaq bitki nvlri, zhrli vtikanl bitkilr mlglmilr ki,yem keyfiyyti etibaril d aa sviyyddir. Botaniklr vgeobotaniklr Kr - Araz ovalnda aadak bitki zonalarnmyyn etmidir.

Shra bitkilriYarm shra bitkilrimn bitkilriBataqlq bitkilriMebitkilriQeyd etmk lazmdr ki, 1-ci qrupun shra bitkilrin

sasn ovaln cnub - rq vmrkzindtsadf olunur. Bu



35

bitkilr dniz sviyysindn 150 m - qdr hndrlklrdmlglir. Burada torpaqlar bu vya digr drcdorlamaprosesin, hm d oraktlmy mruz qalmlar. orlamsahlrd bitki rty seyrkdir. Yaz v payz aylarndahidrotermik rait lverili olduu n bitkilr inkiaf edir,lakin yay gnlrind zlrinin inkiafn dayandrrlar. Buradaefemerlr, efemeriodlar, bzi hallarda kol bitki rtyn tkiledirlr. sasn oran rtyn mxtlif nvlri (Salsola),halofit, kserofit bitkilr inkiaf edirlr. ox yerlrd sciyyvioran otu olan Salsola crikoder inkiaf edir. Bu sasn ox oryerlrd grnr. Burada hm d Salsola dendroider nvmlglir.

Ovalqda yarmshra zonas dniz sviyysindn 100 -300 m hndrlklri hat edir. Hmin zonada sasn yovan

bitkisinin nvlri mlglir. Bu zonada bitki rty 50- 60%-dn artq deyildir. Ovaln datyi hisssind yovan bitki-sinin Artemisia qraqrans, Artemisia sobitsiana vbaqalarnarast glinir.

mn v mn ala bitkilri sasn Kr aynn tra-fnda mlglir. Burada torpaqlar sasn orlam vorakt-lmidir. Hmin torpaqlar rtubt oxluu raitind mlglmidir. Bu zonada ayr (Cundonda ctilol), dvtikan (Al-hagi pseudoolhari), biyan (Glyrynuraglalura), krmk (Limo-nium meyeri) vbaqalar daha ox yaylmdr.

Kr - Araz ovalnda bataqlqlar da mvcuddur. Buradabataqla xas olan bitkilr sasn Mehman, Sarsu gllritrafnda mlglir. n ox yaylan bitkilrdn qam gstr-mk olar. Bu bitki yollarn v kanallarn trafnda daha oxmlglir.

Ovaln tbii bitkilr yaylan razilri q otlaqlar kimiistifadedilir.Bu razilr otarma normalarna ml edilmdiyin-dn otlaq eroziyasna mruz qalmdr ki, bu da torpaq - bitkirtynn deqradasiyas ilnticlnir.



36

Yarmshra qruplamalar sasn iki: oranlq vyovan-lq. Yarmshra tiplrindn vonlarn nvlrindn tkil olun-mudur.

Shra bitkilrindn frqli olaraq, qanqal oran qruntlardainkiaf edir. oran yarmshra bitkilri sasn quru, duzlamtorpaqlarda inkiaf edir. Bunun balca sbbi - yarmshra o-ran bitkilri oran qruntlarda inkiaf edbilmir, o ancaq az-oxinkiaf etmi torpaqlarda yaylmdr. n ox yaylm yarm -shra bitkilri qotu (Petrosimenia brachiata), xostk (Salsolaverrucosa) vsairdir.

oxillik qaratikanlar sasn Muan v Salyan dznlik-lrind (ovalnda) az duzlu torpaqlarda yaylmdr ki, su-varma aparlan zaman bu torpaqlar knd tsrrfat n ya-rarldr. Burada sasn pambq bitkisi yetidirilir. Digr geniyaylan yarmshra tipli bitki yovandr. Bu bitki Kr - Arazovalnda qaratikandan sonra ikinci bitki hesab olunur. Ova-ln cnub - rq hisssi n sciyyvi tipdir.

Kr - Araz ovalnda yovan bitkisi, bir qayda olaraq

dellival elfd, oval btnlklhatedir. razinin cnub -rq hisssind, alluvial torpaqda nisbtn az inkiaf edir.Bzn dMuann cnub - qrbind, Axala glnndn imal- qrbd v cnub - rqd, irvann cnub - qrb hisssindPalq vulkanlarnn yamacnda, baqa komponentlrl qarqhalda, xsusil qaratikan v efemerlrl birlikd, mrkzd,cnub vimal - rqi Muanda, hminin cnub - rqi irvanovalnda rast glinir.

Yovan v onun komponentlri boz torpaqlar n s-ciyyvidir. Bzn is qonur v aq abald (boz - qhvyi)torpaqlarda da rast glinir.

Digr komponentlrl mqayisd yovanlarda sas yeriefemer - qrtc bulbosa, buday Aegilopssgunur Quramit Yo-lium rigidum v s. tutur. (cmi 112 nv, Prilipko 1970). Da-tyi maili dznlrd yovan, qrtc v efemerlr stnlk

tkil edir.



37

Fitosenozu mlgtirn nv sasn tirli yovandr.Yovanl yarmshra sasn q otla kimi istifadedilir.

Kr - Araz ovalnn tbii bitki rty insann saslmeliorativ tdbirlri nticsindxeyli fluktuasiyaya uramdr.Tryanay, Girdimanay, Gyay mnsblrindala bitkilrilokal sciyy dasa da, demk olar ki, deqradasiyaya ura-mamdr. Bunlardan suayr, dvtikan, biyan v s. gstr-mk olar.

Yksk antropogen grginlik nticsindvelcdKr- Araz ovalnda aqrolandaftn geni yaylmas il laqdarbitki formasiyalar tdricn sradan xmaqdadr. Burada torpaq-bitki rtklri xsusi illokal sciyydayan shra fitosenoz-larn da, deqradasiyaya uramasn drinldirir.

Kr - Araz ovalnn geni r sahlri dq otlaqlarkimi istifad olunur, lakin son illrd intensiv v sistemsizistismar olunma nticsind onlarn sahsi 3mln. hektardan1mln. hektara qdr azalmdr. Otarmann intensiv vnizamszaparld sahlrdbitki rty deqradasiyaya urayaraq onun

floristik trkibi pislmidir. Btn bunlar razid shralamaehtimaln gclndirmidir.Kr - Araz ovalnn byk bir hisssi aridlrk ilkin

shralama prosesin mruz qalmdr. Ovaln ekosistem-lrinin deqradasiyasnda, ekstrimal raitin ml glmsindminerallam v sthyaxn yeralt sularn da rolu bykdr.Belki, intensiv vnizamsz suvarma raitindyeralt sularnhopmas dyirk, sviyysi qalxr vintensiv buxarlanma baverdikd duzlar torpaq sthind toplanaraq tkrar orlamayarait yaradr ki, bu da ilk nvbdbitki rtynn deforma-siyasna gtirib xarr. Son 10 ildmvcud drenaj vkollektorbklrinin sradan xmas il laqdar tkrar orlamagenilnrk deqradasiya vshralama amilinevrilmidir.

A.A. Qrosheym (1939) bu qruplamalar fito-sosial struk-tur baxmndan yarmshra vyarml adlandrr.



38

Relyefin hndrly v yerli iqlim dyimlri il la-qdar yarml bitki rty ddyiir, xsusilyovanlar bunadaha ox mruz qalr. Burada yovanlara - Stipa srovitsianafirin vs. S. Priliploama Yrossh bitkilri qarr. Lakin onlar oqdr azlq tkil edir ki, burada quru l bitki qruplamalarnnsasn yovanlar tutur.

Yovan - oran kolluq shralar Kr - Araz ovalnn rqhisssind geni sahlri hat edir. sasn orlam boztorpaqlarda inkiaf edirlr: birinci oran halofit, ikinci yovan,nc efemerlr vefemeriodlar, drdnc mamrlar, ibylrinkiaf edir.

Torpaqlarn orlama drcsind sasl olaraq trkib vrtk dyiir. sas formasiyalar bunlardr: Yovan sarba (Ka-lidium caspicum), yovan - eriko - orang(Salsola ericoides),yovan shralar orngilbirlikd(salsola soda, petrosimoriabrachiata, sua edea abtissima v baqalar), yovan gniz(Salsola nodulosa) yovan xostk (Salsola dendroides), yovan- sizo - orang (Salsola glauka). Yovan - orang yarmsh-

ralar q otlaqlar kimi noyabr aynn ortalarndan aprel aynnortalarna qdr istifadedilir.Kr - Araz ovalnda geni sahlri hatedn yovan v

yovan - orakt shralarndan knd tsrrfatnda suvarma -raitindistifadedilir. (pambqlq, zmlk, balq vs.)

Knniz kolluqlu shralar sasn Qobustan, Mingevir suanbar hvzsind yaylmdr. Bu bitkilr ox orlam vquru torpaqlarda daha yax inkiaf edir.Yovanlar trkibindnxr, olang - halofit nvlr oxalr v q otlaqlar kimiistifadedilir.

Kr - Araz oval iqlim xsusiyytlrin(sasn aridliygr) elcdkserofil voran bitkili, tam real biosenozlarnagr yarmshralara aiddir. Shra ekosistemlrinin real indi-katorlarndan biri bitkilri hesab etmk olar. Kr - Araz oval-nda ox zif proyektiv rtl bitki qruplamalarnn (10-15%)

olmas sbut edilmidir. Burada yarmshra v lokal bitki



39

tiplri stnlk tkil edir. ala vrtubtli kkliklrdala -mn vbataqlq bitkilri inkiaf etmidir.

n geni yaylan yovan, yovanl oran, oranl, efe-merlr v lklr klind rast glinn shra bitkilridir. Bitkirty yazda inkiafa balayr, yayda isbunlarn vegetasiyassnr, payzda yenidn brpa olunur vbtn q davam edir.

Xzr sahili qumluqlar znmxsus litopal - psammofitbitkilri ilseilir.

Yarmshra bitki formasiyalarnda mvsmi dyiknlikmahidedilir. Tbii bitki rty insann meliorativ tdbirlrinticsindoran voranl torpaqlarda 20-150 m mtlq hn-drlklr arasnda inkiaf edir.

irvan dznd tkrar orlamaya mruz qalm torpaq-larda halofit bitkilr inkiaf etmidir. Zif orlam topaqlardayovan assosiyasiyas daha stndr. Mil- irvan dzlrindyovan v yovan - oran yarmshralarnda lklr klindkapers yarmkolluqlarna rast glinir. Hr kolun tutduu sah1-4 kv.m arasnda dyiir, aralarndak msaf3-4 m bzn 10 m

- dir. Bu yarmkolluqlar yayld sahd yeralt sularndrinliyi 5 m - dn artqdr. razidsas torpaq fondunu boz -qonur torpaqlar tkil edir.

Yeralt sularn sthyaxn olan torpaqlarnda yulqun, il,grmk v baqa bitkilr tsadf olunur. Ar mexanikitrkibli torpaqlarda tirli, oran sprgbitkilri dmvcuddur.

Birillik oranglr Kr - Araz ovalnda xsusi razitkil edir. sasn cnub - rqi irvan v Slyan llrindyaylmdr.

Efemer subtropik bitkilr byk lklr klind cnub-rqi irvan, Salyan, Muan, Mil vQaraba dzlrindinkiafetmidir. Bu bitkilr q otlaqlar n qiymtli yem bitkilridir.

Shralama sasn hddn artq v smrsiz istifadolunan rlrdba verir. Bu onunla izah olunur ki, torpaqdamnbitlik azalr v torpan strukturu pozulur. Dmy kin-



40

iliyi sahlrind, elcdsuvarlan kin sahlrinddznbiruzverir.

Bu problemin qarsnn alnmas n mbariz tdbir-lrinin istiqamti indikatorlarn myyn edilmsin ynl-dilmlidir. Eroziya v orlamann qars alnmal, fitomelio-rativ tdbirlri ttbiq etmkl landaftlar yaxladrmal, m-trrqi v suya qnat edn suvarma sistemlrindn istifadedilmli, torpaq qoruyucu melr qorunmal v yenidnsalnmaldr.

Kr -Araz oval arid razi olduundan su problemiburada hl qdimdn bri md msllrdn biri olmudur.Burada suvarmasz kin aparmaq qeyri-mmkndr. Bununlalaqdar Mingevir su anbar tikilmi, ondan kanallar kilmi(Yuxar irvan, Qaraba) lverili raitdyerlmi tbii gl-lrin suyunu artrb su anbarlar yaradlmdr. Respublikannsas knd tsrrfat bitkilri becriln Kr - Araz ovalndaatmosfer kntlrinin 10-15%- i vegetasiya dvrnd, qalanis ilin baqa fsillrind dr. aylardan is illik axmn

10-15%- i vegetasiya dvrnd gedir.Gn radiasiyasnn artmas sthi buxarlanma, trans-prasiya, aridlmni iddtlndirir, nticd torpaqlarn mn-bitlnmdrcsi azalr. Bu isyeralt sularn sviyysinin ks-kin aa dmsin, onlarn minerallama drcsinin yksl-msinsbb olaraq, tbii aridlmygtirib xarr.

Torpaqlarn qurumas, orlamas v irriqasiya erozi-yasna uramas ekosistemin btvlyn pozur, bitki rt-ynn nv trkibini azaldr vonun mhsuldarln aa salr.

Tdqiqat aparlm mxtlif drcdshralamaya mruzqalan geokomplekslrd onlarn deqradasiyas, konkret razi-lrdshralamann sbblri, onun tiplri, drclri indikator-lar vmeyarlar myyn edilmidir.

Myyn edilmidir ki, bitki rtynn deqradasiyas,ilkin orlama, tkrar orlama, irriqasiya eroziyas, texnogen

proseslr tdqiqat obyektind shralamann amillridir. Sh-



41

ralama prosesinin ml glmsi xsusiyytlrini nzr ala-raq tdqiqat aparlm razilrd shralamann tipi myynedilmidir.

sasn bu regionda shralamann 3 aadak tiplrimyyn edilmidir.Antropogen tipli shralama yksk drcd mnims-

nilmi razilr n sciyyvidir. Bu sahlrin 80% tbii kom-plekslrin intensiv ekoloji dyiikliklr mruz qalr. Hminrazilrdmvcud tbii komplekslr bilavasitantropogen tsiraltnda inkiaf edirlr. Bel bir tip shralamada sas amil-lrdn mal-qarann sistemsiz otarlmas, suvarma il laqdartorpaqlarn orlamasnn artmas, torpan yol - tikinti ilri vdeqradasiya nticsindpozulmasdr. ntensiv istifad edilnotlaqlarda oxlu miqdarda kanal varxlar, sistemsiz torpaq yol-lar torpaq sthini paralayr v yararsz hala salr. Bitki rt-ynn deqradasiyas nticsind bioloji mhsuldarlq kskinolaraq azalr, aqroirriqasiya komplekslrind kollektor- drenajbksinin seyrkliyi illaqdar olaraq qeyri normal suvarma

nticsind torpaqlar tkrar orlamaya mruz qalaraq, shra-lamann inkiafna gtirib xarr.Adtn antropogen tip shralama yaay mntqlrinin

trafnda, suvarma v yol kommunikasiyas sistemlri boyuformalar.

Tbii - antropogen tipli shralama geoekosistemlrinxsusiyytindn v insann faliyytindn asl olaraq baverir.Tbii-antropogen tip shralamada antropogen amilin rolu30-35% tkil edir. Burada shralama prosesinin inkiafninki tbii raitl, elcdtsrrfat faliyytinin mnfi nti-clri ilsciyylnir. ntensiv mnimsnilmi sahlrdantro-pogen amillr yksk intensivliyi ilfrqlnir. Yarmtbii kom-plekslr yayld razilrdisonlar zif gzarpr. Belbirshralama tipi daim istifad ediln torpaqlarda geni yayl-mdr.



42

Tbii tip shralama ksr hallarda tbii proseslrinfallamas nticsind torpaq - bitki rtynn pozulmas vdeqradasiyas ba vern zif antropogenlmi ekosistemlr

n sciyyvidir. Tdqiqat aparlm razid tbii shralamamnblri sasn az istifad ediln seyrk bitkisi olan boztorpaqlardr.

Shralama drcsini myyn edilmsi bu proses z-rindsistemli tdqiqatlarn vmahidlrin trkib hisssi ola-raq, byk elmi praktiki hmiyyt ksb edir. Ancaq shrala-ma drcsinin myyn edilmsi sasnda ayr-ayr ekosistem-lr n kmiyyt v keyfiyyt gstricilri elc d shra-lamann inkiaf templri akar edilir.

Tdqiqatlar gstrir ki, Kr - Araz ovalnn imal vcnub hisssind torpaq - bitki rty, tbii v antropogenamillrin qarlql asll tsiri altnda, mxtlif drcdshralamayamruz qalr. Shralamann mnblri Kr - Arazovalnn boz torpaqlar yayld sahlrd mahid edilir.Geni arealda shralama proseslri mlglm v inkiafna

grbir sra mumi antropogen qanunauyunluqlara malikdir.Lakin konkret razilrdbu proses z spesifik xsusiyytlri ilfrqlnir. Hmin proses qar elmi chtdn saslandrlmmbariz tdbirlrinin hazrlanmas shralamann ancaq diaq-nozu, onun indikatorlarnn dzgn tyini vasitsil mm-kndr.

Shralama prosesinin ml glmsi sbblrinin tyinedilmsi, onun inkiafnn sas meyllri v ayr-ayr rayonlarn konkret tdbirlrin hazrlanmasnda, shralama tiplrininmyyn edilmsinin byk elmi-tcrbi hmiyyti vardr.Lakin qeyd etmk lazmdr ki, shralama tiplrinin myynedilmsindhlyeganyanama sulu yoxdur. Bzi tdqiqat-lar gstrirlr ki, shralamann tiplrinin yrnilmsi elmi-tcrbi hmiyyt ksb edir. Ancaq shralama drcsininmyyn edilmsi sasnda ayr-ayr ekosistemlr n kmiy-



43

yt v keyfiyyt gstricilri, elc d shralamann inkiaftemplri akar edilir.

Aparlan tdqiqatlar nticsind torpaqlarn fiziki kim-yvi xsusiyytlri, mhsuldarl, bitki rtynn nv trkibi,ekosistemlrin antropogenlm drcsi, deqradasiyas, onla-rn nizamlanmas, brpas voptimizasiya drcsinin yrnil-msi sasnda tdqiqat razisindshralama drcsi sasndaqruplama aparlm v 4 shralama qrupu ayrlmdr: sh-ralamam, zif shralam, orta v intensiv shralam eko-sistemlr. Bu qruplarn ayrlmasnn sas meyarlar torpaq -

bitki rtynn deqradasiyaya urama drclrinin myynedilmsidir.Elmi tdqiqatlarn nticlrin sasn ekosistem-lrin qruplamas aparlm vshralamann aadak qruplarmyynldirilmidir.

I.Shralamaya mruz qalmayan sahlr1. Suvarlan razilr.1.Balar, salnm yallqlar v torpaq qoruyucu me

zolaqlar

II. Zif shralam torpaqlar1.Binklr vmdni rlr2. Yovanl - oranl vefemerli otlaqlar.III. Orta shralam torpaqlar1. l boyu deflyasiyaya mruz qalan yovanl efemerli

otlaqlar.

2. Yarmbrkimi Xzr sahili qumlar.3. Seyrk yovanl oran yarmkolluqlu boz torpaqlar v

oraktli sahlr.Naxvan Muxtar respublikas.Muxtar Respublika ra-

zisind olan geokomplekslrd, o cmldn Bykdz, Vkil-bndi, landa v saird eroziya proseslrinin o cmldnsthi eroziya v Qobudr bklrini yamaclarda nisbtngeni yaylmasna baxmayaraq yamaclar lpaq olmayb birqdr bitki il rtldr. Burada bitki sasn arid zonaya xas

olan yovan v efemer, mxtlif ot bitkilrindn ibartdir,



44

yamaclar 40-45% bitki ilrtldr. Burada, xsusilda ya-maclarnda kol bitkilri nisbtn geni yaylaraq bitki rt-ynn 25-30%- ni tkil edir. Kol bitkilri yamac eroziyaprosesindn qoruyur.Aparlan uzunmddtli tdqiqatlar gstrir ki, hmin geo-komplekslrdyaylan torpaqlarn st qatnda humusun miqdar1,4- 3,0%, mumi kalium 0,40,65% olmudur. razid klkeroziyas mvcuddur v onun landaftn dyimsin tsirizn gstrir. razinin 35-60%- i bu v ya digr drcderoziya prosesin mruz qalmdr. Bzi rayonlarda (Culfa,Ordubad) razinin 70%- i eroziyaya mruz qalmdr. Bu zo-nada klk, sthi v irriqasiya eroziyas formalar zn gs-trir. kk sahlrdkifayt qdr profilmalik, bzi hallardaqaln torpaq qat mvcuddur (mn, mn-boz, boz-mn).Bel sahlrd shralama ehtimal azdr, lakin iqlim amilininzrdn qarmaq olmaz. mumi aridlm btn razinihatedir.

Arid zonasnda shralamaya mruz qalan Bindz,

Salbasar, Naxacir, Qrxlarda geokomplekslrin razisi sasnotlaq sahsi kimi istifadedilir votarma nizamsz, hddindnartq aparld n otlar vtorpaqlar deqradasiyaya uram-dr ki, bu da shralama prosesi n lverili rait yarat-mdr.

Yuxarda gstrdiyimiz geokomplekslrin yerldiyi ra-zilrin corafi mvqeyindn, yamaclarn meylliliyi v buxar-lqlarndan asl olaraq qonur, boz, boz-mn, boz qhvyi tor-paqlar mlglmi, burada yovan vmxtlif halofit bitkilrmlglmidir. Hmin bitki formasiyalar sahnin 20-30%- nirtr. Bu geokomplekslrin razisi sasn otlaq vbinklrkimi istifad edilir. Burada normadan ox v qeyri fsli otar-malar otlaqlarn deqradasiyasn srtlndirir, mal - qaranndrnaqlar vasitsilerkn yazda torpaq rty dalr votlaqeroziyas geni inkiaf edir. Bel torpaqlarn st qatnda

humusun miqdar 0,5- 1,0%, mumi azot 0,05- 0,06% azalr.



45

Burada fosfor, kalium, azotun mumi v mthrrik forma-larnn miqdar xeyli azalr v torpan deqradasiyaya ura-masna lverili rait yaradr. Qeyd etmk lazmdr ki, bu tor-

paqlarn mexaniki trkibi sasn ar gillicli v gillidir. Bu-rada fiziki gilin miqdar 50-70% arasndadr. Eroziyaya mruzqalm sahlrd fiziki gilin miqdar azalr vmexaniki trkibyngllir. Arid razid deqradasiyaya uram torpaqlarintensiv grginliy mruz qaldqda shralama prosesi inkiafedir vgetdikchmin proses daha da intensivlir.

Muxtar Respublika razisindNaxvanay hvzsi, x-susil dzn hiss n ox antropogen grginliy mruz qal-mdr. Burada shralama prosesinin tipi v intensivliyindnasl olaraq geokomplekslrin morfologiyas pozulmudur.Nticd geokomplekslr mxtlif (zif, orta v yksk) d-rcdshralama prosesinmruz qalmdr.

Bykdz, Bindz vbunlara yaxn sahlrd tbii vantropogen grginlik nticsind shralama prosesi formala-mdr. Dzda yerldiyi razi is yksk drcd eroziya

prosesin mruz qalmdr. Bykdz v Bindz hatsindolan razi vondan rqdoru yerln alaq dalq v ariddatyi razi znn morfoloji quruluu, arid raiti, sxur-larn litoloji trkibi shralama prosesinrait yaradr. Alnca-ay hvzsi znmxsus struktur quruluuna malikdir. Buradayay aylarnda davaml geokomplekslrdaridlmvshrala-maya meyl nzrarpr, razinin cnub - rq, imal -rq vcnub- qrb yamaclarnda geokomplekslr ox da davamlolmad n shralama prosesi dnisbtn canldr. Sarda,Qarabazar, Qarada razisinin cnub, rq v cnub - qrbyamaclarnda v elc d kkliklrd shralama prosesidaha da qabarq vgcl olur.

NMR - nn Arazknar dznliyind v mumiyytl,datyi dzn razilrind shralama prosesinin ml gl-msinin tbii v antropogen amillri yrnilmidir. razi tarix

boyu kinilikdistifadedilmi vqeyri elmi qaydada istismar



46

edilrk grginliymruz qalmdr. Burada aridlm prosesigcldr, bitki ty aridlm, eroziya vorlama illaq-dar dyiilmidir. ntensiv grginliy mruz qalm geokom-plekslrin, landaftlarn simas dyimi, morfoloji quruluvvlki formasn itirmidir. Burada su ehtiyatlar xeyli azalmvshralama mxtlif drcdtzahr edir. Shralama pro-sesi, mumiyytl, shralamaya mruz qalan geokomplekslrDzda, Tzdzda, Dadz regionunda mahid olunur.razinin rq hisssind, Glnabad, Aqaya dann ima-lnda aridlmnin intensivliyi nisbtn az olduu illaqdarshralama prosesi dox fal deyildir. Arid iqlim amillrinintsiri nticsindBykdz, Bindz mntqlrind shrala-ma intensiv gedir v shralamaya mruz qalm geokom-plekslr daha artq gzarpr.

Shralama sas etibar ildeqradasiyaya uram torpaq-bitki rtynn sasnda mlglir. Hmin proses hm tbii,hm d antropogen amillrin birg faliyyti nticsindbaverir. Muxtar Respublikann sasn dzn hisssind, sh-

ralama gstriln hr iki amilin birgtsiri nticsindinkiafetmkddir.ox arid vekstraarid raitmaik olan Naxvann Araz-

knar vdatyi hisslrinin deqradasiyaya uram torpaq -bitki rty sahlrind shralama tbii v antropogen amil-lrin birg tsiri nticsind ml glmkddir. Qeyd etmklazmdr ki, bu amillr ayr - ayrlqda shralama prosesinimlgtirbilr. Muxtar Respublika razisinddyiikliklrmruz qalan tbii amillr shralamann ml glmsin l-verili rait yaradr. Hmin amillrdn iqlimin quraql vsuehtiyatlarnn kifayt qdr olmamasdr.

Gstrmk lazmdr ki, yay fslindbu amilin tsiri dahada gcl olur. Shralamann mlglmsind, trkibindduzv karbonat birlmlri olan torpaq ml gtirn sxurlarnda rolu byk hesab edilmlidir.



47

qlim amillrindn yay fslind Muxtar Respublika ra-zisindhavann iddtli drcd isti kemsi shralama pro-sesini gclndirir vkatalizator rolunu oynayr. mumiyytl,son 50 ild Muxtar Respublika razisind iqlimin istilmsimahid olunur. razid sthi buxarlanma 3-4 df yan-tlarn miqdarndan ox olduu n iddtli aridlm gedir.Shralamann intensivlmsind hm d gn radiasiyas(149 - 150 kkalkkvsm) myyn rol oynayr. Gn radiasiyasMuxtar Respublika razisind Kr - Araz ovalna nisbtn(124-131 kkalkkvsm) daha oxdur. Btn bunlarla yana ra-zidantoropogen amillrin dshralamaya tsiri tyinedicidir.Muxtar Respublikann dzn vdatyi razilrindsuvarlankin sahlrini, balar, yallqlar, trvz kin sahlrinixmaq rti ilbaqa sahlr shralama prosesinin yaranmasn lverili rait yaradr. Burada eroziyann btn nvlri,orlama, oraktlmdir. r v otlaqlarn dalmas, iqli-min kontinentall v sair shralama prosesinin ml gl-msinlverili rait yaradr.



48

III FSL.AZRBAYCANIN SULARININ MASR VZYYT

Cnubi Qafqaz lklrind Kr-Araz aylar hvzsind13 milyona qdr hali yaayr.Bu aylarn v onlarn qolla-rnn sular oxmqsdli istifad olunur.Onlardan hidroenerji

istehsal, irriqasiya, balqlq, quuluq, rekreasiya v digrmqsdlrl geni istifad olunur.Azrbaycanda is hm dimli su kimi ildilir.Azrbaycann elektrik enerjisi gcnntqribn 15%-i, Grcstann is 28%-i hidroenerjinin paynadr.Azrbaycanda v Grcstanda knd tsrrfat mhsul-larnn 80%-dn oxu suvarlan torpaqlardan gtrlr ki, bu-rada Kr v Araz sularnn rolu hlledicidir.Bu aylar vonlarn sas qollar transsrhd sularndan formalar vrann,Trkiynin, Grcstann v Ermnistann srhdlrindn ke-rk Azrbaycan razisind Xzr tklr. Bununla daCnubi Qafqazn btn ekoloji blalar son nticd Azr-baycan razisin v oradan da Xzr dnizin danr.CnubiQafqaz lklri arasnda Azrbaycan Respublikasnn suresurslar az olub hmin regionun 15%-ni tkil edir.Respubli-kamzn su resuslar Grcstandan 7,7 Ermnistandan is 3

dfazdr.Su iltmin olunmaq baxmndan dnyann su ilaz



49

tmin olunan regionuna aid olub hr km2 raziy txminn100000 m

3,hr adam bana is ild 950-1000 m3 su dr.

Respublikamzda suyun mumi ehtiyat 28,5-30,5 km3 olub

quraqlq illrindisazalaraq 27-22,6 km3-enir.Su ehtiyatlarrazi zrqeyri brabr paylanmdr.Snayenin srtl inkiaf, knd tsrfatnn kimyala-

drlmas, hrlrin bymsi vsu ehtiyatlarndan istehsal vmitd dzgn istifad edilmmsi Azrbaycanda su prob-lemini xeyli genilndirir.

Respublikamzn sas su arteriyas olan Kr ay vonunsas qolu Araz Azrbaycann su ehtiyatnn zyini tkil edir.Ancaq bu aylar hl Azrbaycan razisin daxil olana qdrqonu lklrdgcl irklnmymruz qalr.

Qafqazn n iri, Xzr hvzsinin Volqadan sonra ikincibyk ay olan Kr ay Azrbaycan Respublikasnn sasirin su mnbyidir. Mnbyini Trkiynin Qzlglin dandan

balayan Kr ay Xzr dnizin qdr dvltin Trki-ynin, Grcstann v Azrbaycann razisindn keir.mumi

uzunluu 1515 km olan Kr aynn n az hisssi - 200 km-iTrkiynin, 400 km-i Grcstann, n ox hisssi is- 915 km-iAzrbaycann razisindr.

Kr ayn onun fiziki-corafi xsusiyytlrin gr hissyblrlr:

Trkiy dalarndan balam Borjomi drsin qdrolan sahsi-Yuxar Kr

Borjomi drsindn Mingevir qdr olan sahsi-OrtaKr

Mingevirdn Xzr dnizin qdr olan sahsi -AaKr

Aa Kr Azrbaycan razisindaxildir. Onun uzunluu605 km,orta eni 0.13-0.31 km-dir.Aa Krn ayr-ayryerlrind onun uzunluunun, eninin v sahsinin nisbtlrimxtlifdir.Krn yuxar axn girintili-xntl v byk

axnda Kiik Qafqazdan axan bir sra aylar qbul edir.Bu



50

aylara Lialva, Astafaay, mkiray v s. meyilliklri olanuca dalarn olmas il sciyylnir. Onun aa axn irvandzn, Mil-Qaraba, Muan vSalyan dzlrindn ayrlaraq

dznlikdn keir.Bu sahd-Sabirabad hri yaxnlnda Krznn n byk qolu olan Araz ayn qbul edir.Kr aynn Azrbaycan Respublikasnn iqtisadiyyatnda

xsusil onun irriqasiyasnda, energetikasnda, gmiiliyind,su tchizatnda v balqlq tsrrfatnda mstsna roluvardr. Bundan baqa Kr hvzsin daxil olan aylar Azr-baycan halisinin 70%-qdrinin mitdiltdiyi yegansumnbyidir.Lakin Kr ay dvltmxsusdur vbu sbb-dn dAzrbaycan dvlti Kr aynn su balansn tnzim edbilmir.Hminin Yuxar Krn hams Orta Krn axnn is50%-i Azrbaycan Respublikasnn nzartindn knardaqalr.Demli Kr suyunun kmiyyt vkeyfiyyt sabitliyi onunekoloji tmizliyi Azrbaycandan baqa qonu dvltlrdnelcdErmnistan vran slam Respublikasndan da (Krnsas qolu olan Araz ay bu dvltin razisindn keir) ox

asldr.Trkiy Respublikas razisind Kr ay dalar ara-sndan axd n, demk olar ki, antropogen tsirlrmruzqalmr.Grcstan Respublikas razisind is Kr ay qdimdvrlrdn mitd istifad olunmadndan onun mhafiz-sil d mul olmamlar.ksin, Kr hvzsin hr gnGrcstan razisindn 4,4 min m3irkab axdlr.Bu qdr ir-kabn vur-tut 4%-i mexaniki v 0.03%-i is bioloji tmiz-lnmdn keirilir.Burada tullant sularn trkibind Krhvzsin mntzm atlan kimyvi maddlrin say 200-dnartqdr v onlarn ksriyyti gcl kanserogen tsirlidir.Krayna qeyri-ciddi mnasibt Azrbaycanda da zn gstrir.Bunun nticsidir ki, Kr aynn mhafizsi n indiyqdrtsirli tdbirlr grlmmidir. Kr aynn n gcl irkln-msi onun Araz ay il birlmsindn sonra ba verir. Araz

ayn ismlum olduu kimi Ermnistan razisindn axan v



51

yksk drcd zhrli maddlrl yklnmi Oxuay irk-lndirir. irklnm gcl olduundan ayn ekoloji v biolojistrukturlarn dadr, onun hvzsind flora v faunann deq-

radasiyas srtlndirilir.Kr aynda asl maddlrin miqdar ox olduundansuyun ffafl da ox aadr.Hr il bu ay dniz 40 mlntona qdr masir knt gtirir. Mxtlif snaye tullantla-rnn aya axdlmas suda asl maddlrin oxluu vykskaxn srti burada bitki v heyvan orqanizmlrinin inkiafnlngidir v onlarn n aa sviyyd vegetasiyasna sbbolur.

Kr aynda duzlarn trkibi v miqdar olduqca mrk-kb v mxtlifdir. Suda Ca kationu v CO3 anionu stnlktkil edir.Odur ki, Kr aynn suyu zif mineralizasiyalhidrokarbonat kalsium tipindaxildir.ayn axn istiqamtindgtiriln duzlarn miqdar bir ild 2,16-dn 8,16 mln tonarasnda dyiir.Xloridlrin miqdar Mingevirdn Xzrqdr artr ki,bu da ay axn boyu suyun irklnmsinin

artmasn gstrir.Oksigenin kimyvi srfi (OKS) n ox Gncay Gnchri yaxnlnda qeydalnmdr ksr hallardais OKS 21,6-25,7 mq diapazonunda trddd edir.Bu gst-ricilrl mqayisd oksigenin bioloji srfi (OBS) nisbtnkiik intervalda dyiir. Onun n byk parametri Gncaynda n kiiyi is Krn Varvara sututar yaxnlndadr.mumiyytl OBS 6,2-9,5 mq/l arasnda trddd edir.strOKS vistrsOBS gstricilringrhm Gncay hm dQoqaray Kr ayna yol veriln qatlq hddindn 2-3 bznis4 dfartq irklndirici komponentlr axdr.

Mlumdur ki, Kr ay v onun hvzsin daxil olanaylar-Araz, Zngi, Oxuay, Xramay, Astafaay Azrbay-cana knardan daxil olur, polyunatlar gtirir.Mhz bununnticsidir ki, Kr aynda bakterioplankton qeyri-sabit vdyigndir.Krn aa hisssind onun yaylma xarakterini

myyn etmk n monitorinq xassli mahidlr aparlm



52

vayn hmin razisindekoloji vziyyt vhidrosistemlrdgedn proseslr aradrlmdr.Tcrblr gstrir ki, aynzvi maddlrl zngin olan mhitd metobolik maddlrPasterin tbirinc desk, tbitin "nhng" destruktorlar olansaprofitlrin bel normal inkiafn v funksiyasn pozurlar.(M.Salmanov).Araza, Ermnistan razisindn axdlan ykskkonsentrasiyal zhri v radioaktiv maddlr su mhitinimikroflorann yaamas n yararsz edir.

Kr ay Yevlaxdan Xzr kimi autoxton v alloxtonmnli zvi maddlrl aramsz irklndirildiyindn mhitdbiodeqradasiya proseslri ox lng gedir, suda biokimyviparalanmalar nticsind aralq (metabolik) mhsullar artr,oksigen srfi srtlnir vmineralizasiya son mrhlyatmr.Kr aynn Yevlax sahsindn aylarn qovuduu yer kimibakterioplankton trfindn v destruksiya prosesindpara-lanan zvi maddlrin kmiyytlri arasnda yaranan sasl frqknardan daxil olan substratlarn hesabna ba verir.Bu odemkdir ki, Mingevir hrinin btn tullantlar il v

Varvara sututarnda autoxton mnli substratlarla znginlnKr ay, Yevlax, Zrdab v Sabirabad razilrind yenidnzvi maddlrl irklnir.Maraqldr ki, vvlki illrlmqayisdKrdzvi maddlrin kmiyytcartmas davametdikc, heterotrof bakterioplanktonun is getdikc azalmastendensiyas mahid edilir.Bu is ayn suyuna antropogentsirin gclnmsi fonunda onun tbii mqavimtinin azalmas,iziki-kimyvi xasslrinin is kkl dyiilmsin sbb olur.Krn aa hisssind 83 nv v forma dib orqanizmiyaayr.Kr aynda fitoplankton zif inkiaf etdiyindn balqfaunas da yksk mhsuldarlqla frqlnmir.Kr ay hv-zsinin ixtiofaunasnda cmi 70 nv forma v hibrid konsta-tasiya olunmudur ki,bunun da 44-nKrn aa hisssindvonun vadisindaxil olan su hvzlrindtsadf olunur.

Dnya tcrbsi gstrir ki, bir ne dvlt razisindn

axaraq tranzit adlanan aylar adtn daha ox irklnmi



53

olurlar.Tssf ki, Kr ay da ox irklnmi su mnblrisrasndadr. Qdim dvrlrdn bu gn kimi irklnmymruz qalan bu ay Trkiy v Grcstandan kerk Azr-

baycan Respublikas razisin daxil olarkn artq sular imlisu mnbyi kimi yararsz hala dr.

ay v su anbarlarna daxil olan irklndiricilr sasnsnaye knd tsrfat emaledici v kommunal-mit tullan-tlarndan ibart olub, Trkiy, Grcstan, Ermnistan v qis-mn d Azrbaycan razisind formalar. irklndiricilr sumnbyin bilavasit atlmaqla v ya traf sahlrdn yasular il torpaqdan, atmosfer kntlrindn, yeralt sularlavs.ildaxil ola bilrlr.irklnmbir yerdqsa mddtli vaz qatla malik olarsa, axar sular onu sasn neytralla-dracaqdr, ks tqdirdbu proses ox ar nticlrsbb olanekotoksikoloji vmutagen hallar yaradacaqdr.

Grcstan vErmnistann Kr ay hvzsindyerlnmxtlif strukturlu snaye mrkzlrinin btn irkablar

birbaa vya dolay yollarla aylara tklr.sasn ar metal-

lar v konserogenlr tkil edn bu irkablarn canl alm ndrcd v hans mddtd ekotoksikoloji v mutagen tsirxasslrinin nticlri hldtam dqiqldirilmyib.

Snaye irkablarnn aylara axdlan yerlrini nzrdnkeirk:Ermnistanda Debed aynn (Xram aynn sa qolusahilindVanadzor kimya mhsullar zavodu,Alaverdi mdn-metallurgiya kombinat, Axtala filiz safladrma fabrikininirkablar he bir tmizlnm kemdn aya axdlr.Ermnimnblri gstrir ki, Alaverdi kombinat 1990-2000-ci illrdhr gn trkibind Cu,Mn,Fe,Ni,Ti,Pb,Cr,Zn,Ag,Mo,Cd v s.ar metallar olan 1.5 kq irkablar (ild550 kq) Debed aynaaxdr.

Grcstann Rustavi hrind1985-ci ild"Azot" kimyamhsullar birliyindba vermi qza nticsind 10 minlrlton zvi maddlr Kr ayna axdldndan ayda v mkir

su anbarlarnda balqlarn v s. canllarn ktlvi qrn ba



54

vermidir.Bu hrin metallurgiya kombinatndan Kr aynaild 154 mln m3,Tbilisi tyyar zavodundan 1,8 mln m3 vmumn Kr hvzsind yerln btn snaye sahlrinin

irkablar son mrhld Azrbaycana daxil olur. Kr aynnAzrbayc

Documents

S.M.hesenova Etraf Muhit Ekoloji Maariflendirme Ve Ekoloji Terbiye