SÂMİHA AYVERD İ’N İN ESERLER İNDE ÜÇ TEMEL ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...SÂMİHA AYVERD İ’N İN ESERLER İNDE ÜÇ TEMEL MEKÂN: KONAK,

SÂMİHA AYVERDİ’NİN ESERLERİNDE

ÜÇ TEMEL MEKÂN:

KONAK, KÖŞK ve YALI

Selami ALAN

Osmangazi Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü

Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ESKİŞEHİR

Ekim, 2005

ÖZET

SÂMİHA AYVERDİ’NİN ESERLERİNDE ÜÇ TEMEL MEKÂN:

KONAK, KÖŞK ve YALI

ALAN, Selami

Yüksek Lisans–2005

Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yeni Türk Edebiyatı Bölümü

Danışman: Yard. Doç. Dr. Muharrem DAYANÇ

Bu çalışmanın amacı; konak, köşk ve yalı ortamında büyüyen Sâmiha

Ayverdi’nin bu mekânları, romanlarının itibarî âlemine nasıl yansıttığını tespit

etmektir. Ayrıca yazarın, romanları haricindeki eserlerinde bu mekânlara ve bu

mekânlarda yaşayan insanlara bakış açısını belirlemektir.

Bu çalışmada, evlerin insan hayatındaki önemi incelenmiş ve bu evler

arasında özel bir konumu bulunan konakların edebiyatımızdaki yeri üzerinde

durulmuştur. Çalışmamızla bağlantılı olarak da, Sâmiha Ayverdi’nin konak, köşk ve

yalılara yer verdiği eserleri ele alınmıştır.

Yaptığımız çalışmanın sonucunda, Sâmiha Ayverdi’nin, çocukluğunda derin

izler bırakan bu mekânları gerek fiziksel gerek sosyal yönleriyle romanlarına

aktardığı görülmüştür. Ayrıca yazarın, bu konutları kültürel mekânlar olarak

algıladığı ve buralardaki geleneksel değerleri eserlerinde yaşatmaya çalıştığı

belirlenmiştir.

II

ABSTRACT

THE THREE MAIN RESIDENCES IN SÂMIHA AYVERDI’S WORKS:

MANSION, VILLA and WATERSIDE RESIDENCES

ALAN, Selami

Master - 2005

Turkish Language and Literature Branch New Turkish Literature Section

Advisor: Muharrem DAYANÇ, Assistant Professor

The aim of this research is to clear out how Sâmiha Ayverdi, who grew up in

the environment of mansion, villa and waterside residences, reflected these places

into the fictive world of her novels. Besides this, the second purpose is to point out

her point of views to these places and the people who lived there in her other works.

In this research, the importance of houses in one’s daily life and the

mansions which have a special place among these houses have been examined. The

Works of Sâmiha Ayverdi on mansions, villas and waterside residences, which are

related to our research, have been pointed out.

As the result of our research, we have concluded that Sâmiha Ayverdi

transferred these buildings not only from the point of their pyhsical sides but also

their social aspects into her novels as these places had impressed her life deeply.

Also, we have determined that the author saw these buildings as cultural places and

tried to make the traditional values which were in these buildings live in her novels.

İÇİNDEKİLER

ÖZET ..........................................................................................................................I

ABSTRACT.............................................................................................................. II

KISALTMALAR ..................................................................................................... V

ÖNSÖZ ....................................................................................................................VI

1. BÖLÜM: GİRİŞ

SÂMİHA AYVERDİ’NİN HAYATI, EDEBÎ KİŞİLİĞİ, KRONOLOJİSİ ve

ESERLERİ

1.1. Hayatı .................................................................................................................. 2

1.2. Edebî Kişiliği ...................................................................................................... 8

1.3. Kronolojisi ........................................................................................................ 12

1.4. Eserleri .............................................................................................................. 15

2. BÖLÜM

2.1. EV, İNSAN ve ROMAN .................................................................................. 19

2.2. TÜRKLERDE EV ............................................................................................ 23

2.2.1. Orta Halli Mahalle Evleri............................................................................... 32

2.2.2. Konak, Köşk ve Yalılar.................................................................................. 34

2.2.2.1. Konak.......................................................................................................... 34

2.2.2.1.1. Edebiyatımızda Konaklar......................................................................... 36

2.2.2.1.1.1. Edebiyat Toplantıları Açısından Konaklar ............................................ 37

2.2.2.1.1.2. Edebiyatımıza Konu Olmaları Yönüyle Konaklar................................. 39

2.2.2.2. Köşk ........................................................................................................... 46

2.2.2.3. Yalı ........................................................................................................... 49

2.2.3. Apartmanlar .................................................................................................... 54

II

3. BÖLÜM

SÂMİHA AYVERDİ'NİN ESERLERİNDE KONAK, KÖŞK VE YALILAR

3.1. SÂMİHA AYVERDİ’NİN EV ANLAYIŞI ..................................................... 57

3.2. KONAK, KÖŞK VE YALILARIN TASVİRİ ................................................. 62

3.2.1. KONAKLARIN TASVİRİ ............................................................................ 62

3.2.1.1. Romanlarında.............................................................................................. 62

3.2.1.2. Diğer Eserlerinde ........................................................................................ 67

3.2.2. KÖŞKLERİN TASVİRİ ................................................................................ 78

3.2.2.1. Romanlarında.............................................................................................. 78


3.2.3. YALILARIN TASVİRİ ................................................................................. 86

3.2.3.1. Romanlarında.............................................................................................. 86


3.3. KONAK, KÖŞK ve YALI HALKI .................................................................. 96

3.3.1. HANE HALKI................................................................................................ 96

3.3.1.1. Beyler.......................................................................................................... 97

3.3.1.1.1. Romanlarında........................................................................................... 97

3.3.1.1.2. Diğer Eserlerinde ................................................................................... 105

3.3.1.2. Hanımlar ................................................................................................... 108

3.3.1.2.1. Romanlarında......................................................................................... 109


3.3.1.3. Çocuklar.................................................................................................... 117

3.3.1.3.1. Romanlarında......................................................................................... 117


3.3.1.4. Damat ve Gelinler ..................................................................................... 131

3.3.1.4.1. Romanlarında......................................................................................... 132


3.3.1.5. Torunlar..................................................................................................... 142

III

3.3.1.5.1. Romanlarında......................................................................................... 143


3.3.2. HİZMETLİ KADROSU .............................................................................. 154

3.3.2.1. Kadın Hizmetliler...................................................................................... 158

3.3.2.1.1. Romanlarında......................................................................................... 158


3.3.2.2. Erkek Hizmetliler...................................................................................... 172

3.3.2.2.1. Romanlarında......................................................................................... 172


3.4. KONAK, KÖŞK ve YALILARIN SOSYAL YAŞAMDAKİ YERLERİ...... 181

3.4.1. Siyasî Yapıya Etkileri .................................................................................. 181

3.4.1.1. Romanlarında............................................................................................ 182

3.4.1.2. Diğer Eserlerinde ...................................................................................... 182

3.4.2. Mahalledeki Diğer Evlerle İlişkileri ............................................................ 184

3.4.2.1. Romanlarında............................................................................................ 185


3.5. KONAK, KÖŞK ve YALILARDAKİ KÜLTÜREL YAPI ........................... 193

3.5.1. Örf ve Âdetler ............................................................................................... 193

3.5.2. Konaklardaki Protokol ................................................................................. 194

3.5.3. Misafirlik...................................................................................................... 197

3.5.4. İkramlar........................................................................................................ 200

3.5.4.1. Gündelik İkramlar...................................................................................... 200

3.5.4.2. Özel İkramlar ............................................................................................. 203

3.5.5. Çırak Olma................................................................................................... 205

3.6. EDEBİYAT MEKÂNI OLARAK KONAK, KÖŞK VE YALILAR............. 208

3.6.1. Selamlık Meclisleri ....................................................................................... 208

3.6.1.1. Romanlarında............................................................................................ 208


3.6.2. Selamlık Meclislerine Katılanlar ................................................................. 214

3.6.2.1. Romanlarında............................................................................................ 214


IV

3.6.3. Selâmlık Meclislerinde Konuşulan Konular................................................ 218

3.6.3.1. Romanlarında............................................................................................ 219


SONUÇ .................................................................................................................. 225

KAYNAKÇA ......................................................................................................... 231

V

KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser

a.g.m. : Adı geçen makale

b. : Baskı

bkz. : Bakınız

c. : Cilt

C.D.T.A. : Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi

Çev. : Çeviren

D.B.İ.A. : Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi

drl. : Derleyen

Haz. : Hazırlayan, hazırlayanlar

İ.A. : İstanbul Ansiklopedisi

İ.E.K. : İbrahim Efendi Konağı

Mad. : Maddesi

M.E.B. : Milli Eğitim Bakanlığı

s. : Sayfa

sy. : Sayı

T.D.V. : Türkiye Diyanet Vakfı

t.y. : Tarih yazılmamış

y. : yıl

Yay. : Yayınlar, yayınlayan, yayınevi

Y.K.Y. : Yapı Kredi Yayınları

VI

ÖNSÖZ

Edebiyatçılarımız uzun yıllar, “yanlış batılılaşma, nesil çatışmaları, kültürel

çöküş” gibi sosyal ve kültürel değişimi konu edinen eserler kaleme almışlar; zaman

karşısında yıpranan değerleri dile getirmişlerdir. Bu değişim sürecini daha net

aktarabilmek için somut veriler arayan yazarlarımızın, bu konuda en büyük

tespitlerinden birisi, mekânın kendisini üreten zamanı dondurarak yansıtması

olmuştur.

Zamanla mekân arasındaki bu sürekli ilişkinin farkına varan yazarlarımız,

eserlerindeki şahısları yakından tanıtma çabasıyla, insan hayatının aynası hükmünde

olan “ev”e yönelmişlerdir. Evler arasında ise, muhafazakâr yapılarıyla sahip

oldukları değerleri daha fazla koruyan ve değişimin çok uzun sürede gerçekleştiği

“orta halli mahalle evleri”nden ziyade, toplumsal dönüşümün daha hızlı yaşandığı

“konak, köşk ve yalı”ları ön plâna çıkarmışlardır.

Dönüşümün simgesi konumuna gelen “konak, köşk ve yalı”ları eserlerinde

mekân olarak kullanan ve buralarda yaşanan kültürel yabancılaşmayı konu edinen

yazarlarımız arasında ismi önde gelenlerden biri Sâmiha Ayverdi olmuştur. Hatta

Ayverdi, konaklarla imparatorluk arasında benzerlik ilgisi kurmuş ve eserlerinde

imparatorluğun yıkılışını, “minyatür imparatorluk” dediği konaklarla

sembolleştirerek vermiştir.

Sâmiha Ayverdi’nin, eserlerinde bu konutlara özel bir yer vermesinde

buralarda yaşamış olmasının etkisi büyüktür. Köklü bir aileye mensup olan

yazarımız, çocukluk yıllarında bu konutlarda bulunmanın yanı sıra, büyükannesi

Hâlet Hanım gibi şahıslardan bu konutlardaki kültürel yapıyı en ince detayına kadar

öğrenmiştir. Ayrıca babasının selâmlık sohbetlerine katılarak, bu konutların farklı

bir yönüne de tanıklık etmiştir. Edindiği bu bilgileri ise eserlerine aktararak,

buralardaki kültürel yapıyı yaşatmaya çalışmıştır.

VII

Konak, köşk ve yalıların, Sâmiha Ayverdi’nin hayatında ve eserlerinde çok

önemli mekânlar olmasından hareket ederek, yazarın hem romanlarını hem de bu

konutlarla ilgili görüşlerinin geçtiği diğer eserlerini inceledik. Böylece yazarın

romanlarındaki mekânları kurgularken, kendi hayatından ne ölçüde istifade ettiğini

ortaya çıkarmaya çalıştık. Bu konutların yazarın hayatındaki konumunu ve önemini

vurgulamak amacıyla da, çalışmamızın giriş bölümünde yazarımızın hayatını ele

aldık.

Çalışmamızın ikinci bölümünde, asıl araştırmamıza zemin oluşturması

bakımından, ev ile insan arasındaki bağlantı üzerinde durduk. Yüklendikleri

işlevlerle insanların vazgeçilmez mekânı haline gelen evlerin, kavram ve mekân

olarak romanlardaki yerlerine değindik. Ardından, evlerin gerek mimarî yönleriyle

gerekse iç tasarımlarıyla birer kültür aynaları olmalarından yola çıkarak, Türklerdeki

ev kültürünü tespit etmeye çalıştık. Zamanla bu evler arasında ekonomik ve sosyal

durumlar gibi etkenler neticesinde oluşan konut tipleri hakkında bilgi verdik.

Eserlerinde geleneksel Türk ailesinden ve kültüründen bahsettiği için sıkça

ev kavramına değinen Sâmiha Ayverdi’nin eve bakış açısını ve ev hakkındaki

düşüncelerini araştırdık. Ve yazarımız için de çok önemli mekânlar olan konakların

edebiyatımız ve edebiyatçılarımız açından önemine değindik.

Çalışmamızın asıl kısmını oluşturan üçüncü bölümde, Sâmiha Ayverdi’nin

eserlerinde geçen konak, köşk ve yalıları ele aldık. Tarihimizde kültürel bir kimliği

bulunan bu mekânları, sadece yapılan tasvirleriyle değil, kültürel ve sosyal

yönleriyle de inceledik. Buralarda yaşayan şahısları, kişisel özellikleri ve

konutlardaki fonksiyonlarıyla tanıtmaya çalıştık. Ayverdi’nin “minyatür

imparatorluk”lar olarak değerlendiği bu konutların, devletin siyasî ve sosyal

yapısındaki etkisine değindik. Buralarda yaşatılan Türk örf ve âdetleri üzerinde

durduk. Sâmiha Ayverdi’nin fikir dünyasının temellerini oluşturan selamlık

meclislerine ve bu meclislerin yazarın romanlarındaki şahıslara etkisine yer verdik.

VIII

Yaptığımız çalışma sonucu ortaya çıkan verileri ise, “Sonuç” bölümünde ana

hatları ile değerlendirdik. Çalışmamızda kullandığımız bütün makale, kitap, tez ve

ansiklopedi maddelerini “Yararlanılan Kaynaklar” bölümünde bir araya getirdik.

Son olarak, bu çalışmanın hazırlanışı esnasında, kaynak temininden

kullanılacak yöntem ve metotlara kadar bir bilimsel araştırmanın taşıması gereken

her konuda bana önderlik eden sayın hocam Yard. Doç Dr. Muharrem Dayanç’a;

ihtiyaç duyduğum her an benden bilgi ve tecrübelerini esirgemeyen kıymetli hocam

Yard. Doç. Dr. Saadettin Yıldız’a; Sâmiha Ayverdi ile ilgili dokümanlara

ulaşmamda bana yardım eden İdris Alhanlıoğlu ile yazarımızın torunu olan Sinan

Uluant’a ve onların şahıslarında Kubbealtı Neşriyata; konu üzerinde çalışmaya

başladığım ilk günden itibaren bana katkı sağlayan diğer hocalarıma; bu çalışmanın

hazırlanışı sırasında benimle aynı coşku ve heyecanı yaşayan, sıkıntılarıma ortak

olan eşime teşekkür ederim.

SÂMİHA AYVERDİ'NİN SOYAĞACI

2

1. BÖLÜM: GİRİŞ

SÂMİHA AYVERDİ’NİN HAYATI, EDEBÎ KİŞİLİĞİ,

KRONOLOJİSİ ve ESERLERİ

1.1. Hayatı

Sâmiha Ayverdi, 1905 yılının 25 Kasım günü İstanbul’un Şehzâdebaşı

semtinde Toprak Sokak’ta bulunan bir evde dünyaya gelir.1 Kalenderhâne Camii ile

Şehzâdebaşı Camii arasında bulunan bu sokağın bugünkü adı Delikanlı Sokak’tır.

Sâmiha Ayverdi’nin annesi Fatma Meliha Hanım, babası Piyade

Kaymakamı (Yarbay) İsmail Hakkı Bey’dir. Annesi Meliha Hanımın cedleri Kanuni

devrinde yaşamış ve onun Budin seferinde şehit düşmüş Gül Baba’ya kadar çıkarsa

da bilinen en yakın ataları, Mısır Vekili Hacı Süleyman Ağa ile Gediz

derebeylerinden tiftik taciri Ali Beydir. Meliha Hanımın babası, II. Abdülhamit

devrinin meclis-i maliye reisinin kardeşi olan Vezne Baş Mümeyyizi Hilmi Bey’dir.

Meliha Hanımın annesi ise, Mısır Vekili Hacı Süleyman Ağanın torunu Hâlet

Hanımdır.2

Sâmiha Ayverdi’nin baba tarafından soyu ise, Ramazanoğulları’na dayanır.

Yazar, babasının babası Zerdebıyık Hasan Bey ile ilgili tespitlerini şöyle özetler:

“Hasan Bey, Ramazan Beyzâdeler’denmiş. Orta Asya’dan Adana havâlisine göçen

1 Sâmiha Ayverdi’nin doğduğu yılı birçok kaynak 1906 göstermektedir. Ayrıca doğum günü ile ilgili

bilgilerde de çelişki vardır. Bazı kaynaklar, 25 Kasım yerine 21 Kasım gününü doğum günü olarak vermektedirler. Biz bu konuda İsmet Binark’ın, “Bazı kaynaklarda, doğum tarihi olarak gösterilen 21 Kasım 1905 tarihi, takvim değişikliğinden ileri gelmektedir.” açıklamasını esas alarak, yazarın doğum gününü 25 Kasım olarak verdik. (İsmet Binark, Sâmiha Ayverdi Bibliyografyası, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul 1999, s. XI).

2 Dr. Kâzım Yetiş, “Sâmiha Ayverdi’nin Hayatı”, Yazı Hayatının 50. Yılında Sâmiha Ayverdi Hâtıra Sayısı, Kubbealtı Mecmuası, y. 17, sy. 4, Ekim 1988, s. 9.

3

Ramazanoğlu Aşireti içinden bir kol kopmuş ve Menteşeoğulları’ndan kız ala ala

Bolu’ya yerleşip, yer yurd, çift çubuk sâhibi olmuşlar. Bir yandan da asırlar içinde

şakırdayarak ses veren Bolu Beyliği zincirine, zürriyetlerinden yeni yeni halkalar

ilâve etmişler ve bu zincir, tâ son Bolu Beyi Tevfik Bey’le, ondan da Azmi Bey’e

kadar uzayıp gelmiş.”3

Sâmiha Ayverdi’nin hayatı ve eserleri üzerine çalışma yapan Banıçiçek

Kırzıoğlu, yazarın soyunu bir adım daha ileri götürür ve Halil Edhem’in “Düvel-i

İslâmiye” (s. 283-285) adlı eserini kaynak göstererek, Menteşe Bey’in babasının,

Selçuklular zamanında Melik-ül Sevâhil’lik yapmış olan kürt asıllı Hacı

Burhaneddin Bey olduğunu belirtir.4 Hatta Ayverdi’nin, “Rahmet Kapısı” adlı

eserindeki, “Zerdebıyık Hasan Bey’in yedi aylık yetim kalan oğlu, günün birinde

Harbiye’den mezun olduğu zaman, deniz mavisi gözleri, köpük köpük sarı saçları ile

sanki bir Zerdebıyık Hasan Bey imiş.”5 cümlesini, yazarın ailedeki sarışınlığın bu

soydan kaynaklandığına dair yorumu olarak verir. Buna mukabil Ayverdi, “Yer

Yüzünde Birkaç Adım” eserinde: “Çocukluğum, bir Gürcü, Çerkes, Habeş, Zenci ve

Arnavut vatandaş çevresi içinde geçti. Çatımızın altındaki bu ayrı ırk ve

coğrafyadan gelmiş kimselerin hepsini, Türk olan anam babam gibi, soydaşım

zannederdim. Zîra büyüklerimin de onlara karşı olan muâmelesinde, ayrılığa delâlet

edecek en küçük bir îmâdan dahi eser bulunmazdı.”6 sözleriyle Türk asıllı olduğunu

ifade eder.7

Çocukluk yıllarını, Osmanlı’nın en karanlık günleri sayılabilecek bir

dönemde geçiren Ayverdi, bu yıllarda gördüğü, yaşadığı olayları hafızasına

kaydetmiş ve yıllar sonra o bilgileri, o duyguları eserlerine aktarmıştır.8 Ayverdi,

duygu ve düşünce dünyasının oluşmaya başladığı bu dönemi şu cümlelerle 3 Sâmiha Ayverdi, “Zerdebıyık Hasan Bey”, Rahmet Kapısı, Hülbe Yay., İstanbul 1985, s. 113. 4 Banıçiçek Kırzıoğlu, Sâmiha Ayverdi Hayatı-Eserleri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum 1990, s. 1-2. 5 Sâmiha Ayverdi, “Zerdebıyık Hasan Bey”, Rahmet Kapısı, s. 118. 6 Sâmiha Ayverdi, Yer Yüzünde Birkaç Adım, Kubbealtı Neşriyatı, 2. b., İstanbul 2001, s. 189 7 İsmet Binark, Sâmiha Ayverdi Bibliyografyası, s. XII. 8 “Ayverdi’nin doğduğu büyüdüğü yıllar Türkiye’de asırlar boyu yürütülmüş olan kurulu düzenin

bozulduğu, iç ve dış düşmanlarımızın yarattığı ıstırap dolu yakın tarih devresine rastlar. Bu sebeple küçük yaşından beri memleket derdleri içinde yuğrulan yazar’ın eserleri bu ıstırap dolu günleri aksettiren birer tarihi vesika değerini taşır.” (N. Suner Pekin, “Sâmiha Ayverdi”, Türk Edebiyatı, sy. 180, Ekim 1988, s. 43).

4

anlatmıştır: “O senelerin sonradan tahlilini yaptığım zaman, ucuzuna ve kolayına

eğlenmeyi reddeden bir küçük dimağın, ileride develope edilmek üzere, fotoğraf

çeker gibi durmadan negatif levhalar tesbit etmiş olduğunu ve asıl zevki bu hâfıza

mahzenine istifler yapmakta bulmuş olduğunu fark ettim.”9

Sâmiha Ayverdi’nin küçük yaşlarından itibaren, devletin-milletin yaşadığı

buhranı fark etmesinde, fıtratı kadar, içinde bulunduğu ortamın da büyük etkisi

olmuştur. Zira köklü bir ailenin çocuğu olan Sâmiha Ayverdi, eski İstanbul’u, konak

hayatını yakından tanımış; zevk, duyuş ve yaşayışıyla İstanbul hayatının, başka bir

tabirle İstanbul medeniyetinin içinde büyümüştür.10 Ayverdi, bütün hayatının

temelini şekillendiren çocukluk yıllarının bu ortamını, Reşad Ekrem Koçu’nun

İstanbul Ansiklopedisi için yaptığı bir ankete verdiği cevapta şöyle açıklar:

“Çocukluk hayatım, dadımın söylediği ninnileri mânalandırmak endişesiyle

başlıyan bir düşünce ve tetkik atmosferine sarılı olarak geçmiştir. (…) Bir buçuk

yaşından itibaren sahne sahne hatırladığım çocukluğumda, farkında olmaksızın

böyle yakalamış olduğum tabloları, üst üste biriken senelerden sonra birdenbire

inkişaf edivermiş buldum.

Şehzadebaşı gibi İstanbul’un karakteristik semtlerinden birinde geçen

çocukluğum ve babamın dostlariyle dolup boşalan selâmlığımız, hattâ uşak, aşçı ve

mahalle bekçilerinin uğrağı olan koğuş safaları, bize cömertçe iz bırakıp geçen mazi

levhalarındandır. Bahusus, ekseri ihtizar halindeki hastalarla sönmek üzere olan

ışıklarda görülen bu son parlayış ve zindelik nevinden, eski İstanbul hayatı da can

çekişen günlerini yaşarken, pek yakın bir akraba konağı, bu son ve âni canlılığın

bütün vasıflarını önüme sermiş bulunmakla, bana bol, sahih ve hakiki fırsatlar

vermekten geri kalmamıştır.”11

Yazarın çocukluk yıllarında etkilendiği iki önemli ortam vardır. Bunlardan

birincisi; kışları Şehzadebaşı’nda, yazları ise önceleri Anadolu Hisarı’ndaki eski bir

meşruta yalı ile köye tepeden bakan bir evde; sonraları, satın alınan Çamlıca’daki

9 Sâmiha Ayverdi, Bir Dünyadan Bir Dünyaya, Kubbealtı Neşriyatı, 2. b., İstanbul 2000, s. 12. 10 “Ayverdi, Sâmiha” Mad., İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi, c. 2, s. 923. 11 Reşad Ekrem Koçu, “Ayverdi, Sâmiha” Mad., İ.A., c. 3, İstanbul 1958, s. 1665.

5

evde oturan ailesinin evleridir. Yazar, zamanına göre orta halli olan, ama dadıları,

hizmetçileri eksik olmayan bu ev ortamında büyümüştür. Burada da, büyükannesi

Hâlet Hanım, babasının selâmlık sohbetleri ve hizmetliler olmak üzere, yazarı

etkileyen üç kesimden bahsetmek mümkündür.

Sâmiha Ayverdi’nin büyükannesi Hâlet Hanım; içtimaî seviye, görgü,

İstanbul aristokrasisinin hayat üslubu ve yaşayış tarzı bakımından büyükannesi

Zekiye Hanımdan çok şey öğrenmiştir. II. Mahmud’un sadrazamı Hüsrev Paşanın

zaman zaman istişarede bulunmak ihtiyacını duyduğu dirayetli bir kadın olan Zekiye

Hanım, torununu İstanbul kültür ve medeniyetinin bir temsilcisi olarak yetiştirmiştir.

Hâlet Hanım ise, büyükannesi Zekiye Hanımdan aldığı bu kültürü, gerek yaşayarak,

gerek şifahi olarak, 12 yaşına kadar beraber olduğu torunu Sâmiha Ayverdi’ye

nakletmiştir. Böylece, Sâmiha Ayverdi imparatorluk devri konak hayatının pek çok

ayrıntısını öğrenme fırsatı bulmuş ve bunları eserlerine aktarmıştır.12

Sâmiha Ayverdi, 3-4 yaşlarından itibaren kendisini çok seven babasının

yanında, evlerindeki Selâmlık Sohbetlerine katılmış, burada Ziyâ Paşa, Cevdet Paşa,

Ahmet İzzet Paşa, Çürüksulu Mahmud Paşa, Ressam Ali Rızâ Bey gibi zevâtın

konuşmalarını dinleyerek, dönemin siyasî yapısından ve devletin içinde bulunduğu

zor durumdan haberdar olmuştur.13

Ailesinin orta halli evindeki diğer kesim olan hizmetliler ise, anlattıkları

hikâyeler ve hamasî menkıbelerle, küçük bir çocuk olan Sâmiha Ayverdi’de derin

izler bırakmışlardır. Anlatılanları yorumlamaya çalışan Ayverdi, hem hizmetçilerin

çileli hayatlarını tanımış, hem de Süleyman Ağanın, “Ben de onlar gibi ya gazi

olsam ya şehit!” diyerek sonlandırdığı kahramanlık hikâyelerinden vatan-millet

sevgisini kapmıştır.14

Sâmiha Ayverdi’nin çocukluk yıllarındayken etkilendiği diğer önemli ortam

ise, annesinin amcası olan İbrahim Efendi’nin konağıdır. Sâmiha Ayverdi, İbrahim

12 Yard. Doç Dr. Kâzım Yetiş, Sâmiha Ayverdi Hayatı ve Eserleri, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara

1993, s. 3. 13 Aysel Yüksel, “Bir Dünyâdan Bir Dünyâya”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, y. 22, sy. 2-3, Nisan-

Temmuz 1993, s. 25-26. 14 Dr. Kâzım Yetiş, Yazı Hayatının 50. Yılında Sâmiha Ayverdi Hâtıra Sayısı, s. 11.

6

Efendi’den pek hoşlanmamasına rağmen,15 kendi evleri ile konak arasındaki sürekli

gidiş-gelişlerin sadık yolcularından biridir. Yazarın çocukluğunda derin izler

bırakan İbrahim Efendi Konağı, “Şehzâdebaşı’nda olup Kalenderhâne Camii

önündeki meydana bakmakta; Hilmi Bey’in evi ise konağın hemen arka

sokağındadır. Sâmiha Hanım’ın çocukluğu, baba evi ile üçgenleşen bu mahallelerde

geçmiştir. İbrahim Efendi Konağı ile İmparatorluğun çöküşü arasında bir paralellik

yakalayan Yazar, Türk-İslam sentezini aksettiren kültürü ile İstanbul medeniyetini

ve âile çevresini tanıtmak için bu konağı, itibarî bir dünyânın merkezi mekânı

olarak seçer. Konakta yaşamış ya da bu konakla irtibatı bulunan kişileri, kimi

zaman romanın itibarî dünyasına yerleştirir.”16

Sâmiha Ayverdi, İstanbul’un karakteristik bir semti olan Şehzadebaşı’ndan

İstanbul’u görmüş ve tanımış; anneannesinden sözlü kültürü ve tarih şuurunu almış;

İbrahim Efendi Konağı’nda Osmanlı-Türk’ünün soyluluğunu yaşamış ve

İmparatorluk coğrafyasının dağılışını bu konakta müşahede etmiştir.17 “Böylece

günler günlere eklenirken Sâmiha Ayverdi Hocamız, bir taraftan evlerindeki

Selâmlık Sohbetlerinin küçük müdâvimi, diğer taraftan aristokrat çevrenin çok iyi

bir gözlemcisi olarak, son devir imparatorluk coğrafyasının ihtişâmlı hayatını, o

devir âdet ve an’anelerini, millî ve dinî terbiyemizin özelliklerini, içtimaî

hayâtımızın inceliklerini müktesabâtlarına eklemiş, Osmanlı medeniyetinin her türlü

incelikleriyle yüklü İstanbul’u, târihimizi, mâzimizi, dilimizi, dinimizi büyük bir

aşkla sevmişlerdir.”18

Sâmiha Ayverdi’nin yetişmiş olduğu aile muhiti dikkate alınmazsa, onun

kültür hamulesini kavramak mümkün değildir. Çünkü eserlerinde eski İstanbul’un

ve konak hayatının yanında Hâlet Hanımın, belki hiçbir kültür kaynağında

15 Sâmiha Ayverdi, annesinin amcası olan İbrahim Efendi’den hoşlanmama sebebini şöyle açıklar:

“Fakat küçük kız, bu büyük amcadan pek hoşlanmazdı. Hemen her ihtiyarla aralarında kuruluveren yakınlık ve sıcaklık bağı, bu heybetli adamla kendi arasında bir türlü teessüs etmemiş, böylece de hiçbir zaman kaynaşmamışlardı.” (Sâmiha Ayverdi, İbrahim Efendi Konağı, Kubbealtı Neşriyatı, 4. b., 1999, s. 13).

16 Banıçiçek Kırzıoğlu, a.g.e., s. 5. 17 İsmet Binark, Sâmiha Ayverdi Bibliyografyası, s. XIII. 18 Aysel Yüksel, a.g.m., s. 26.

7

bulunmayacak sözlü kültürü ve o buhranlı devrin yüzlerce acı tatlı hatırasının izleri

vardır.19

Sâmiha Ayverdi, çok küçük yaşları da dikkate alındığında, İstanbul’un dört

devrini yaşamıştır: II. Abdülhamid, II. Meşrutiyet, İttihat ve Terakkî devirleri ile

Mütâreke yılları ve nihâyet Cumhuriyet devri. Bulunduğu ortamlar sayesinde

çocukluk yıllarını, bilgi depolama açısından oldukça verimli geçiren Yazar’ın;

“bilgi, görgü ve kültürünü asıl tamamlayan; şuur altındakileri şuur haline getiren

ikinci bir nokta 1921’de bitirdiği Süleymaniye İnas Nümune Mektebi’nden sonra,

uzun yıllar devam eden ve kendi kendini yetiştiren hususî çalışmalarıdır.”20

Sâmiha Ayverdi, 1921 yılında, 16 yaşındayken bir kaymakamla evlenir.

Fakat, eşiyle ruhen ve fikren anlaşamaması sebebiyle bu evliliği beş sene sonunda

bitirir. Bundan sonra kendisini tamamen okumaya verir. Ayverdi, “kendisi ile

yapılan bir mülakatta, küçük yaştan beri basit, insana bir derinlik kazandırmayan

‘satıh üstü’ kıymetlerle arasının iyi olmadığını ifade eder. Onun için insanın ve

cemiyetin meseleleri üzerinde zihin yormak en büyük zevk olmuştur.”21 Geniş bir

tarih kültürüne sahip olan, sistemli bir şekilde Doğu klasiklerini ve bilhassa

Mevlâna’yı çok iyi inceleyen Ayverdi, Fransızca’dan da Batı kültürünü yakından

tanıma imkânını bulur.22

Hususi öğrenim yapan ve kendi kendini yetiştiren Ayverdi’nin ruhi ve

manevi dünyasını şekillendiren en önemli etkenlerden birisi, dayıları Server Hilmi

Beyin Galatasaray’dan mektep arkadaşı Kenân Rifâî ile olan münasebetleridir.

“Millî kaynaklarımıza inilmesinde, tarih ve edebiyat kültürü edinmesinde kendisine

temel bilgileri Kenân Rifâ’i vermiştir. Kenân Rifâî Yazarın roman, hikâye ve

mensurelerinde tip, karakter, ilham kaynağı olarak da görülmektedir. Hattâ bir

19 Prof. Sabahattin Zaim, “Prof. Sabahattin Zaim’in Türkiye Millî Kültür Vakfı’nın değerli

romancımız Sâmiha Ayverdi’ye sunduğu ‘Türk Millî Kültürü’ne Hizmet Şeref Armağanı’ dolayısıyle 7 Nisan Cumartesi günü yaptığı konuşmanın metni”, Türk Edebiyatı Sâmiha Ayverdi Özel Bölümü, sy. 127, Mayıs 1984, s. 56.

20 Yard. Doç Dr. Kâzım Yetiş, Sâmiha Ayverdi Hayatı ve Eserleri, s. 5. 21 Pınar Öznur Ceylan, Sâmiha Ayverdi’nin Eserlerinde Batı Kültürünün Değerlendirilişi, Celal

Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Manisa 2002, s. 13.

22 Nihat Sami Banarlı, “Sâmiha Ayverdi”, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, c. 2, İstanbul 1998, s. 1233.

8

mânada Sâmiha Ayverdi’nin hayatına yön veren de O’dur. Ken’an Rifâi’nin

ölümünden sonra O’nun davasını devam ettirmiş ve fikirlerini yaymıştır.”23

İlk eserini 1938 yılında 32 yaşındayken veren Sâmiha Ayverdi, 87 yıllık

ömründe -yazarın vefatından sonra derlenen yazılarının da kitap haline

getirilmesiyle birlikte- 36 kitap yazmış olmanın yanı sıra; Kubbealtı Akademisi’nin

ve Türk Kadınları Kültür Derneği İstanbul Şubesi’nin kurucu üyeliğini yapmış,

İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul ve Yahyâ Kemal Enstitülerinde faal üyeliklerde

bulunmuştur.24

Türk kültür ve fikir hayatına hizmetlerinden dolayı birçok ödüle layık

görülen Sâmiha Ayverdi, 22 Mart 1993 Pazartesi günü vefat etmiş; 24 Mart

Çarşamba günü öğle namazından sonra kendisini sevenlerin gözyaşları içinde

ebediyet âlemine uğurlanmıştır.

1.2. Edebî Kişiliği

Sâmiha Ayverdi’nin yazı hayatına başlaması, kendi ifadesiyle, bir tepki

sonucudur. Ayverdi bu durumu, Agâh Oktay Güner’in bir sorusuna verdiği cevapta

şöyle açıklar: “…Neden roman yazarlığına başladınız diye kendilerine sorduğumda

bu bir reaksiyondu dediler. Beni rencide eden bir yazı okumuştum. Aksulâmel

olarak küçük bir plân hazırladım, yazmaya başladım. Sonra da kâlem elimden

düşmedi.”25

Sâmiha Ayverdi, yazı hayatının ilk yıllarında (1938-1950 arası) tasavvuf ve

ilâhi aşkı konu olarak işleyip ve davasını yürütmek için eserler verir. 1951’e kadar

derunî dünyasına tesir eden, şahsiyetini yoğuran Hocası Kenan Rifâî ile karşı

karşıyadır. Bu devrede roman, hikâye, mensur şiire ağırlık veren sanatkâr; edebî

23 Banıçiçek Kırzıoğlu, a.g.e., s. 29. 24 İsmet Binark, Sâmiha Ayverdi’nin Mektupları, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul 2002, s. 8. 25 Dr. Agâh Oktay Güner, “Sâmiha Ayverdi Üzerine”, Türk Edebiyatı, sy. 152, Haziran 1986, s. 51

9

neviler bakımından birliğe doğru yol alır ve bu eserlerle şahsiyetinin ve dünya

görüşünün de sentezini oluşturur.26

Ayverdi, yazı hayatının 1950’li yıllardan sonra başlayan ikinci devresinde

ise, cemiyet meselelerine yönelir. Fertten cemiyete doğru açılmasında gazete ve

mecmua yazarlığı yapması etkili olmuştur. Artık ele aldığı konuların odak

noktasında cemiyet vardır. “Cemiyetimizle ilgili olup da ele almadığı mesele yok

gibidir. Yerine göre, anma günlerinde, eğitim öğretime, âile ve kadına, toplumsal

yardımlaşmaya, gençlik problemlerine, Türkçülük ve milliyetçiliğe, siyonizme,

İslâmi hareketlere, dile, azınlıkların ticârî zihniyetlerine… ve bunlara benzer çeşitli

konularla ilgili yazılar yazmış, konuşmalar yapmış, gerektiğinde bu konularda

kanaat ve tekliflerini bildirmiştir.”27 Bu yönüyle cemiyetin tarihî, fikrî, manevî ve

derunî tekâmülünün sırlarına erişmek gayreti sanatkârın asıl davasını teşkil eder.

Sâmiha Ayverdi, eserlerinde dünyayı, insanı ve Tanrı’yı tasavvuf perspektifi

içinde ele alarak, tarihî tasavvuf felsefesini çağımıza uygulamak ister.28 Böylece

gerek sanat gerekse fikrî eserleri ile, yeni nesil üzerinde etkili olmaya çalışır.

Yazarın beklediği ve geleceğinden umutlu olduğu nesil ise, “Halk-ı Cedîd”dir.29

“Türk toplumunda ‘Halk-ı Cedîd’, Batı’nın ilim ve tekniğine de vâkıf, millî tarihi ve

mâzisi ile barışık, millî kültürünü bilen ve tanıyan, an’anesinin, âdetlerinin,

iftiharlarının, dilinin, dininin, imanının değer ve zenginliklerine yaslanmış, ilim ve

irfan sahibi Türk insanı eliyle olacaktır. Yazar, bu dirilişe inanmaktadır. Esasen,

O’nun gâyesi ve varlık sebebi de, bu yolda gayret kemerini kuşanmaktır. O, bu gâye

için hizmet etmeyi, insan olarak yaradılmanın şükrünü ödemek olarak anlamıştır.”30

26 Banıçiçek Kırzıoğlu, a.g.e., s. 37 27 a.g.e., s. 37 28 Sâmiha Ayverdi, hayat olaylarını çokluk din ve tasavvuf açısından değerlendirmesi ve bunu

romanlarına aktarması onun sanatına bir özellik sağlamıştır. (Behcet Necatigil, “Ayverdi, Sâmiha”, Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü, İstanbul 1970, 6. b., s. 59)

29 Banıçiçek Kırzıoğlu, a.g.e., s. 40. 30 İsmet Binark, Sâmiha Ayverdi’nin Mektupları, s. 11.

Sâmiha Ayverdi’ye göre Türk milletinin değerleri ile, aynı millet olan Osmanlı ruhundaki değerler arasındaki irtibâtın kesilmemesi gerekirdi. Târihlerinin gösterdiğine göre Türkler, eski doğunun çeşitli tradisyonlarının yücelttiği ve dayandığı erdemlerle hem karşılaşmış, hem karışmış ve hem de benliklerinde bunları tecrübe etmişlerdi. Hal ve şartlar zaman ve fırsatlar zuhur edince, aşkla, sarılarak sığındıkları ve artık dâima yücelttikleri birlik (tevhid) erdemini târihlerine,

10

Topluma bilgi aktarımı için edebiyat yolunu seçen Sâmiha Ayverdi, roman,

hikâye, mensur şiir, biyografi, tarih, hatıra, seyahatname, mektup, deneme, sohbet,

konferans, tebliğ ve makale dallarında eserler yazmıştır. Fakat o, “ne bir romancı,

ne bir hikâyeci, ne bir hatıra anlatıcı, hâtıra yazarı, ne de bir tarihçi olmak gayesini

gütmektedir. Onun için bu türler, birer vasıtadır.”31

Ayverdi, bilhassa hayatının son senelerinde, kendi deyişiyle “Meyveleri

olgunlaşıp dibine düşen bir ağaç” gibidir. Ayrıca vermeye istidatlı yaratılışı onu,

görüp yaşadıklarını yeni nesillere aktarmaya zorlamaktadır. Hele geçen zamanla

birlikte sayısız güzelliğe veda ettiğimiz yakın tarihimizde bu kayıpları biraz olsun

telâfi edebilmenin yolu da onları yazarak bilmeyen ve görmeyenlere aktarmadan

geçmektedir. Zaten kendisinin yazma sebebi san’at endişesi değil cemiyete bilgi

birikimini ve hayat görüşünü aktarabilmektir.32

İlhan Bardakçı’nın 1989 yılında, “millî zevkin, millî şuurun ve millî

hafızamızın son yaşayan üslûbu”33 sözleriyle anlattığı Sâmiha Ayverdi, türlü

mecazlarla en zor meseleleri bile rahatlıkla anlaşılır hale getirebilen bir üsluba

sahiptir.34 Ayverdi, tek kelimeden başlayarak sayısız miktarda kelime ile cümle

kurabilecek bir anlatım gücüne sahiptir. Ayrıca cümlelerinde kapalılık, anlaşılmazlık

yoktur.35

“Mesihpaşa İmamı” romanının önsözünü yazan Necmeddin Hacıeminoğlu,

Ayverdi’nin üslubu hakkında şunları söyler:

“Sâmiha Ayverdi, bugün artık emsâli hiç kalmamış diyebileceğimiz bir

üslûpçudur. Sağlam şahsiyetli ve süslü bir Türkçe ile yazmaktadır. Bu 1908’den

vatanlarına, eserlerine dökmüş, işlemiş, Cumhuriyet’le birlikte de, olgunlaşarak milletleşmelerine devam edeceklerdi.” (Coşkun Değirmencioğlu, “Çağdaş Düşünce Hayâtımızda Sâmiha Ayverdi”, Kubbealtı Akademi Mecmuası Sâmiha Ayverdi Hâtıra Sayısı, y. 34, sy. 2, Nisan 2005, s. 49-50).

31 İsmet Binark, Sâmiha Ayverdi’nin Mektupları, s. 11. 32 Sâmiha Ayverdi, “Takdim / Zeynep Uluant”, Hey Gidi Günler Hey, Kubbealtı Neşriyatı, 2. b., İstanbul 2002, s. 9.

33 İlhan Bardakçı, “Main Nehrinde İbrahim Efendi Konağı”, Türk Edebiyatı, Haziran 1989, sy. 188, s. 9.

34 “Zengin tasvirler arasında, yeri geldikçe yapılan fikrî muhasebelerden, yazarın gayesinin öğretmek-eğitmek olduğunu okuyucu hemen fark edebilir.” (Semahat Yüksel, “İnsan Yetiştirmek”, Türk Edebiyatı Sâmiha Ayverdi Özel Bölümü, sy. 127, Mayıs 1984, s. 39).

35 Zeki Gezer, “Hey Gidi Günler Hey”, Türk Edebiyatı, sy. 235, Mayıs 1993, s. 29.

11

sonra teşekkül eden ev o târihleri tâkip eden yıllarda bir nesil tarafından zirveye

ulaştırılan edebî Türkçedir. Bu dilin kelime hazînesi çok zengin, ifâde ufukları çok

geniş ve şiiriyeti hissedilir derecede yüksektir. Okuduğunuz zaman sizde şu intibâ

hâsıl olur: San’atkâr bütün ruh ve fikir dünyâsını hiç artık bırakmadan bu dil

sâyesinde ifâde etmiştir. seçilen her kelime yerinin tam sâhibidir.”36

Sâmiha Ayverdi’nin “Mâbette Bir Gece” adlı hikâye kitabının takdim

bölümünü yazan Orhan Okay da, yazarın üslubunu çok güçlü bulur: “Romanlarında

çok defa olduğu gibi hikâyelerinde de anlatım tekniğini mesele yapmayan

Ayverdi’nin bu eserindeki metinlerin çoğunda hârikulâde tabiat tasvirleri var.

Hikâye kişilerinin ruh hallerinin ve duygularının tasvirinde de poetik; şâirâne

ifadeler kullanılıyor. Hepsinin arkasında hassa, mümin bir İstanbul

hanımefendisinin dil tasarrufu var.”37

Sâmiha Ayverdi; konak, köşk ve yalıları hem buralarda yaşayarak görmüş,

hem de büyükannesi Hâlet Hanım gibi şahıslardan bu mekânların eski dönemleri

hakkında bilgiler alarak büyümüştür. Edindiği bu bilgileri ise, güçlü anlatım

yeteneği sayesinde eserlerine aktarmıştır. Bu mekânların, yazarın eserlerindeki

yerini ve önemini anlamak için, romanlarını incelemek yeterlidir. Zira sekiz romanı

bulunan Ayverdi, bunlardan altısında mekân olarak bu konutlara yer vermiştir.

Ayrıca, romanlarındaki şahıs kadrosunu oluştururken de, bu konutlarda yaşayan ve

kendi çevresinde bulunan insanlardan istifade etmiştir.

36 Sâmiha Ayverdi, “Önsöz / Necmeddin Hacıeminoğlu”, Mesihpaşa İmamı, Kubbealtı Neşriyatı, 3.

b., İstanbul 2000, s. 8-9. 37 Sâmiha Ayverdi, “Takdim/Orhan OKAY”, Mâbette Bir Gece, Kubbealtı Neşriyatı, 4. b., İstanbul

2001, s. 3.

12

1.3. Kronolojisi38

25 Kasım 1905 İstanbul’da Şehzâdebaşı’nda doğdu.

1910 Mahalle mektebine verildi.

1921 Numûne-i İnas okulunu bitirdi.

9 Mayıs 1925 Kızı Nâdîde doğdu.

13 Mart 1927 Ken’an Rifâî’ye intisap etti.

Şubat 1929 Babası İsmail Hakkı Bey vefat etti.

1938 Aşk Budur romanı ile yazı hayâtına adım attı.

1939 Batmayan Gün neşredildi.

1940 Mâbette Bir Gece neşredildi.

1941 Ateş Ağacı neşredildi.

1942 Yaşayan Ölü neşredildi.

1942 İnsan ve Şeytan neşredildi.

1943 Son Menzil neşredildi.

1944 Yolcu Nereye Gidiyorsun? neşredildi.

17 Kasım 1945 Kızı Nâdîde evlendi.

1946 Yusufçuk neşredildi.

1948 Mesihpaşa İmamı neşredildi.

2 Ocak 1951 İlk torunu Sinan doğdu.

38 “Sâmiha Ayverdi-Kronoloji”, Türk Edebiyatı, y. 33, sy. 379, Mayıs 2005, s. 10-11.

13

1951 Ken’an Rifâî ve Yirminci Asrın Işığında Müslümanlık

yayımlandı.

1952 İstanbul Geceleri neşredildi.

1953 İstanbul Fetih Cemiyeti’nin kurucu üyeleri arasında

yer aldı.

1953 Edebî ve Mânevî Dünyası İçinde Fâtih neşredildi.

1954 Mevlânâ Müzesi Müdürü Mehmet Önder ve Konya

Turizm Derneği Başkanı Feyzi Halıcı ile berâber Şeb-i

Arus törenlerini başlattı.

1956 Mürebbîliğini yaptığı gençlerin semâ öğrenmelerini

temin ederek, Konya’da Hz. Mevlânâ ihtifâllerine

katılmalarını sağladı. Kendi evinde çocuk iftarlarını

başlattı.

20 Nisan 1957 İkinci torunu Gülşah doğdu.

1958 Yûnus Emre’yi Anma Derneği’nin kuruluşuna ve

faaliyetine iştirak etti. (Bu dernek James Dean’i

anmak için kurulan derneğe reaksiyon olarak

kurulmuştur.)

10 Kasım 1961 Damadı Cemal Uluant vefat etti.

1964 İbrâhim Efendi Konağı neşredildi.

1965 Boğaziçi’nde Târih neşredildi.

1966 Sonradan Türk Kadınları Kültür Derneği adını alan

Türk Ev Kadınları Derneği’ni kurdu.

14

1967-1968 Fevzi Paşa Caddesi, Saraçhâne-Edirnekapı arası ve

Koyunbaba Parkı’nı ağaçlandırdı.

Nisan 1968 Annesi Meliha Hanım vefat etti.

1969 Misyonerlik Karşısında Türkiye neşredildi.

1970 1978’de vakfa dönüşen Kubbealtı Cemiyeti’ni ağabeyi

Ekrem Hakkı Ayverdi ve İlhan Ayverdi ile beraber

kurdu.

1970 Türk-Rus Münâsebetleri ve Muharebeleri neşredildi.

1974 Bir Dünyâdan Bir Dünyâya neşredildi.

1975 Türk Târihinde Osmanlı Asırları neşredildi.

1976 Millî Kültür Meseleleri ve Maarif Dâvâmız neşredildi.

1976 Âbide Şahsiyetler neşredildi.

1977 Hâtıralarla Başbaşa neşredildi.

1978 Kölelikten Efendiliğe neşredildi.

1979 Dost neşredildi.

23 Nisan 1984 Ağabeyi Ekrem Hakkı Ayverdi vefat etti.

1984 Yeryüzünde Birkaç Adım neşredildi.

1985 Rahmet Kapısı neşredildi.

1985 Mektuplardan Gelen Ses neşredildi.

1985 Ne İdik Ne Olduk neşredildi.

1987 Bağ Bozumu neşredildi.

15

1988 Hey Gidi Günler Hey neşredildi.

1988 Hancı neşredildi.

1989 Küplüce’deki Köşk neşredildi.

1990 Ah Tuna Vah Tuna neşredildi.

22 Mart 1993 Hakk’a yürüdü.

1999 Dile Gelen Taş neşredildi.

2002 Râtibe neşredildi.

2003 İki Âşinâ neşredildi.

2004 Ezelî Dostlar neşredildi.

1.4. Eserleri

Basım tarihlerine göre Sâmiha Ayverdi’nin kitap ve broşürleri şunlardır:39

� ‘Aşk Budur’, (Roman), İstanbul, 1938.

� ‘Batmayan Gün’, (Roman), İstanbul, 1939; 2. bs. 1977; 3. bs. 2001.

� ‘Mâbedde Bir Gece’ (Hikâyeler), İstanbul, 1940; 2. bs. 1976; 3. bs.

1996; 4. bs. 2001.

� ‘Ateş Ağacı’, (Roman), İstanbul, 1941; 2. bs. 1993; 3. bs. 2001; 4. bs.

2005.

� ‘Yaşayan Ölü’, (Roman), İstanbul, 1942; 2. bs. 1994; 3. bs. 2001.

� ‘İnsan ve Şeytan’, (Roman), İstanbul, 1942; 2. bs. 1990; 3. bs. 2001.

39 İsmet Binark, Sâmiha Ayverdi’nin Mektupları, s. 21-23.

16

� ‘Son Menzil’, (Roman), İstanbul, 1943; 2. bs. 2002.

� ‘Yolcu Nereye Gidiyorsun?’, (Roman), İstanbul, 1944; 2. bs. 1975; 3. bs.

1997.

� ‘Yusufcuk’, (Nesirler), İstanbul, 1946; 2. bs. 1997.

� ‘Mesihpaşa İmamı’, (Roman), İstanbul, 1948; 2. bs. 1974; 3. bs. 2000.

� ‘Kenan Rifâî ve Yirmi Asrın Işığında Müslümanlık’, (Biyografik Tetkik),

İstanbul, 1951; 2. bs. 1965; 3. bs. 1983.

� ‘İstanbul Geceleri’, (Deneme), İstanbul, 1952; 2. bs. 1971; 3. bs. 1977.

� ‘Edebî ve Mânevî Dünyâsı İçinde Fâtih’, (Biyografik Tetkik), İstanbul,

1953; 2. bs. 1968; 3. bs. 1974; 4. bs. 1983; 5. bs. 1990; 6. bs. 2005.

� ‘Onüçüncü Asır Anadolu’sunda Tasavvuf ve Hz. Mevlâna’, (Tebliğ),

Konya, 1955.

� ‘İbrâhim Efendi Konağı’, (Hâtırat), İstanbul, 1964; 2. bs. 1973; 3. bs.

1982; 4. bs. 1999; 5. bs. ; 6. bs. 2005.

� ‘Boğaziçi’nde Tarih’, (Kültür, medeniyet ve içtimâî tarih), İstanbul,

1966; 2. bs. 1968; 3. bs. 1976; 4. bs. 1982; 5. bs. 2002; 6.bs. 2005.

� ‘Misyonerlik Karşısında Türkiye’, (Mektup), İstanbul, 1969; 2. bs. 2001;

3. bs. 2005.

� ‘Gençlik Mes’eleleri ve Mes’ulleri’, (Konferans), (Broşür), Konya, 1969.

� ‘Yunus Emre ve İlâhiler’, (Konferans), (Broşür), İstanbul, 1969.

� ‘Rahmetli Ayasluğ’, (Broşür), İzmir, 1969.

� ‘Millî Kültürümüzde Gaflet Mihrakları’, (Konferans), (broşür), İzmir,

1969.

17

� ‘Türk-Rus Münasebetleri ve Muharebeleri’, (Siyasî Tarih), İstanbul,

1970.

� ‘Maârif Dâvâmız’, (Broşür), İzmir, 1970.

� ‘Maârifimiz’, (Broşür), Konya, 1970.

� ‘Bir Dünyâdan Bir Dünyâya’, (Hâtırat), Ankara, 1974; 2. bs. İstanbul

2000; 3. bs. 2005.

� ‘Türk Tarihinde Osmanlı Asırları’, 3. c. (Kültür, medeniyet ve siyasî

tarih), İstanbul, 1975-1976; 2. bs. 1977-1981; 3. bs. 1993; 4. bs. 1999.

� ‘Âbide Şahsiyetler’, (Portreler), İstanbul, 1976; 2. bs. 1995; 3. bs. 2001.

� ‘Millî Kültür Mes’eleleri ve Maârif Dâvâmız’, (Makale, mektup,

röportaj, anket, konferans ve aç.ılış türündeki yazılar), İstanbul, 1976.

� ‘Bir Şehit Anasına Tarihin Söyledikleri: Türkiye’nin Ermeni Meselesi’,

(Siyasî Tarih), Ankara, 1976; 2. bs. 1981; 3. bs. 1982; İngilizce bs. 1980.

� ‘Hâtıralarla Başbaşa’, (Hâtırat), İstanbul, 1977; 2. bs. 1998.

� ‘Hicrî 1400. Yıla Yaklaşırken Kölelikten Efendiliğe’, İstanbul, 1978; 2.

bs. 1987; 3. bs. 1995; Arapça ve İngilizce bs. 1979; Urduca bs. 1981;

İngilizce 2. bs. 1996; Arapça 2. bs. 1996.

� ‘Dost’, (Otobiyografi), Ankara, 1980; 2. bs. 1995; 3. bs. 1999; İngilizce

bs. 1995.

� ‘Yeryüzünde Birkaç Adım’, (Seyahat Notları), İstanbul, 1984; 2. bs. 2001.

� ‘Mektuplardan Gelen Ses’, (Mektup), İstanbul, 1985.

� ‘Rahmet Kapısı’, (Hâtırat), İstanbul, 1985.

� ‘Ne İdik Ne Olduk’, (Hâtırat), İstanbul, 1985.

18

� ‘Kur’ân Ahlâkı Nedir?’, (Sohbet), (Broşür), 1986.

� ‘Bağ Bozumu’, (Hâtırat), İstanbul, 1987; 2. bs. ; 3. bs. 2005.

� ‘Kur’ân Ahlâkı ile Kölelikten Efendiliğe’, İstanbul, 1987.

� ‘Hey Gidi Günler Hey’, (Hâtırat), İstanbul, 1988; 2. bs. 2002.

� ‘Hancı’, (Mensur Şiir), İstanbul, 1988.

� ‘Küplüce’deki Köşk’, (Hâtırat), İstanbul, 1989.

� ‘Ah Tuna Vah Tuna’, (Hâtırat-Makaleler), İstanbul, 1990; 2. bs. 1996; 3.

bs. 2004.

� ‘İstanbul Geceleri’, (Deneme), Bakû, Azeri Türkçesiyle ve Kril

Alfabesiyle bs. 1993.

� ‘Dile Gelen Taş’, (Mensur Şiir), İstanbul, 1999.

� ‘Râtibe’, (Hâtırat), İstanbul, 2002.

� ‘Ezeli Dostlar’, (Hâtırat), İstanbul,

� ‘İki Âşinâ’, (Hâtırat), İstanbul, 2003.

19

2. BÖLÜM

2.1. EV, İNSAN ve ROMAN

“İnsan varlığının ilk evreni”40 olan ev, içinde yaşayan insanı ve bağlı

bulunduğu sosyal ortamı olduğu gibi yansıtan bir yaşama alanıdır. Yani “ev, bir

insanın ve kültürün kimlik kartı gibidir.”41 Bu işlevleri göz önüne alındığında ev,

“amacı her şeyden önce hayatın anlamını, insanın içinde bulunduğu psikolojik ve

sosyal şartların onu nasıl yönlendirdiğini ve tavırlarının neden öyle veya böyle

olduğunu ortaya koymak”42 olan roman için vazgeçilmez bir mekân olur.

Evin esasını oluşturan öğeler; kapı (eşik), pencere, direk ve çatıdır.43 Bu

öğeler, küçük farklılıklarla da olsa, bütün kültürler için ortaktır. Eşik, dışarısıyla

içerinin iç içe geçtikleri ortayı oluşturur. Bu yönüyle evin içi ile dışı arasındaki

ayrımı ve bağımlılığı sağlayan öğesidir. Evin direği, evi ayakta tutan, ona sağlık,

dayanıklılık verendir. Evin penceresi, hem dışarıdan gelen ışığı içeriye alarak odanın

içinin aydınlanmasını sağlayan, hem de dışarıyı görünür kılarak, seyre konu edendir.

Bir evin içindekileri koruyan ve gözeten, onları daha önce orada bulunan şeylerin

arasına, orada bulunan bir şey olarak getiren, açığa çıkmalarında özgür bırakan ve

tamamlayan ise çatısıdır. İnsan yaşamının en özel alanı ve onun dünyada var olma

40 Gaston Bachelard, “Mahzenden Tavan Arasına Ev, Kulübenin Anlamı”, Mekânın Poetikası, (Çev.:

Aykut Derman), Kesit Yay., İstanbul 1996, s. 35. 41 Handan İnci Elçi, “Türk Kültüründe Ev”, Roman ve Mekân, Arma Yay., İstanbul 2003, s. 17. 42 Mustafa Miyasoğlu, “Romanda Çok Seslilik”, Roman Düşüncesi ve Türk Romanı, Ötüken

Neşriyat, İstanbul 1998, s. 71. 43 Prof. Dr. Bahaeddin Ögel ev kavramını dört duvarla sınırlı tutmaz. Ona göre: “Ev denince,

hatırımıza birçok şeyler gelmelidir. Ev gerçi, dört duvarlı, üzeri kapalı ve dış tesirler ile tehlikelerden bizi koruyan bir meskendir. Fakat evimizin çevresindeki bahçemiz ile derecikler ve küçük tepecikler de, bize evimizi hatırlatır. Ev denince, evimizden dışarıya doğru uzanan, konu komşumuz ve mahallemiz ile odamız da onun içine girer.” (Prof. Dr. Bahaeddin Ögel, “Türk Evi”, Türk Kültür Tarihine Giriş III – Türklerde Ev Kültürü, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1978, s. 1).

20

biçiminin ilk-kökensel sembolü olan evin oluşması, birbirleriyle sıkı ilişki içindeki

bu dört unsur sayesindedir.44

Ev, insanın dış dünyayı tanımaya başlamadan önce barındığı ve bilinçaltı

temellerinin oluştuğu mekânıdır. Yani ev, “doğurmanın, beslenmenin, uyumanın,

şefkatin, korunmanın, içsel olanın”45 yeridir. İnsanın hayata bakış açısı; hayallerini

ve anılarını barındıran, kendisini koruyan ve kendisine düş kurma fırsatı sağlayan bu

evde şekillenir. Burada evin, geçmiş ve gelecek çizgisinin ortasında yaşayan insan

için birleştirici ve koruyucu yönleri ortaya çıkar. “Çünkü ev; kuran, bir araya

getiren ve üretendir.”46 Eğer, “ev olmasaydı, insan dağılıp giderdi. Ev, insanı gökten

inen fırtınalara karşı olduğu gibi, yaşamında yaşadığı fırtınalara karşı da ayakta

tutar. Aynı zamanda hem beden, hem ruhtur.”47 Bu açıdan evin, insan yaşamında

hem maddi hem de manevi işlevlerinin olduğu söylenebilir.

İnsanın fiziksel ve sosyal ihtiyaçlarını gidermesi evin maddi boyutlarını

gösterir niteliklerdir. Gerek fiziksel faktörler (iklim ve barınma gereksinmesi…)

gerekse sosyal ihtiyaçlar (aile ve toplum yapısı, din, yaşam tarzı…) insan için evi

zorunlu ihtiyaç haline getirir. Bu ihtiyaçların giderilmesi, evin insan hayatındaki

maddi boyutuyla bağlantılıdır.

Evin manevi boyutu, insanın anılarını ön plâna çıkarır. Ev, “peteklerinin

binlerce gözünde, zamanı sıkıştırılmış olarak tutarak”48 geçmiş günlerin hazinelerini

korur. Evin her köşesi, her malzemesi farklı anıları barındırır, farklı zaman

dilimlerini yaşatır. Geçmiş zamanı bir daha yaşaması mümkün olmayan insan da,

eski zamanı çağrıştıran bu mekânda saklanmış hatıraları yeniden yaşayarak kendini

avutur.

İnsanın evinden etkilenmesi gibi, ev de bulunduğu çevreden etkilenir. Ev,

çevrenin sosyal ve kültürel yapısını insana taşır. Mimari yapısından iç tasarımına

44 E. Yıldız-N. Behramoğlu-N. Gönül-A. Kaftan-İ. Oranlı-Ç. Utlu, “Ev Üzerine”, Kutadgubilig, Sayı:

6, Ekim 2004, s. 69-84. 45 Şenol Göka, “Mekân Folklor Mimari İlişkisi”, İnsan ve Mekân, Pınar Yay., 2001, s. 98. 46 E. Yıldız-N. Behramoğlu-N. Gönül-A. Kaftan-İ. Oranlı-Ç. Utlu, a.g.m., s. 82. 47 Gaston Bachelard, a.g.e., s. 34-35. 48 a.g.e., s. 37.

21

kadar evin her unsuru, içinde bulunduğu toplumun ve yaşanılan zamanın izlerini

taşır. Zira “mekân, uygarlığın ve uygarlaşmanın vitrinidir. İnsanlığın uygarlaşma

serüveninin ilk ayak izlerini mekânda gözleriz. Dolayısıyla mekân, genel ve geniş

anlamda maddi ve manevi değerler manzumesini içinde barındırmaktadır. Romancı,

bu değerleri "tasvir" ve "tanım" prizmasından geçirerek eserine taşır. Eserin

bünyesinde yer alan mekân tablosunda, bir dönemin gelenekleri, eşya zenginliği,

mobilya ve mefruşat tarzı, giyime ve eğlenceye dönük alışkanlıklar, modalar, argo

ve günlük konuşmalar... yer alır ve bunlar, kuşkusuz, toplumu toplum yapan temel

dinamiklerdir. Yazar, bunları ağırlık ve önem sırasına göre işleyerek romanını, o

günkü toplumun aynası yapar.”49 Buna göre, yapılan ev tasvirlerinden dönemin

toplumsal düzenini anlamak mümkündür.

Evin psikolojik ve sosyal yönlerinin farkında olan roman yazarı, ev ortamını

anlatarak kahramanının hayal dünyasını, yaşam felsefesini, kişiliğini etkileyen

kültürü; yani bütün olarak kişiyi oluşturan unsurları vermiş olur.50 Bir odanın

döşeme tarzı ve eşyaların durumu bile, orada günlerini geçiren insan hakkında bilgi

verir.51 Zaten romanın bilgi bakımından değerinin, psikolojik bilgi vermesi olduğu

söylenebilir. “Romancılar size insan tabiatı hakkında psikologlardan çok daha fazla

şey öğretebilirler.”52 sözü de bu görüşü doğrular mahiyettedir.

Mekânın zamanla, zamanın da mekânla olan sürekli ilişkisi, yazarların

dikkatini çeken özellikler arasındadır. Kurguladığı dünyayı ve anlatmak istediği

zamanı somutlaştırmak isteyen yazar için, mekân paha biçilemez bir malzemedir.

19. yüzyılda Türk edebiyatına giren roman türü de, kısa süre içinde zamanın

mekânla olan ilişkisini kullanmaya başlamıştır. Çünkü bu yüzyılda hızlı bir

batılılaşma cereyanı içinde bulunan Türk toplumunun geçirdiği değişimin en somut 49 Mehmet Tekin, Roman Sanatı 1, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2003, s. 131. 50 Roman kahramanın içinde yaşadığı mekân, onun yaşam tarzını, psikolojisini yansıtır. Hatta bazı

romanlardaki kahramanlar, bulundukları çevreyle hatırlanırlar. “Şehir, mahalle gibi geniş mekânlar, sosyolojik; cadde, sokak gibi nispeten dar mekânlar, ekonomik ve sosyo-psikolojik; ev ve şahsî odalar ise, daraldıkça mahremleşen ölçülerde ferde ait psikolojik ipuçları ile şahısları ve hatta olayları aydınlatırlar.” (Yard. Doç. Dr. Hüseyin Tuncer, Tarık Buğra’nın Hikâyeleri Üzerinde Bir İnceleme, M.E.B. Yay., İstanbul 1992, s. 93).

51 Prof. Dr. Şerif Aktaş, Roman Sanatı ve Roman İncelemesine Giriş, Akçağ Yay., Ankara 2000, s. 131.

52 Rene Wellek–Austın Varren, “Edebiyatın İşlevi”, Edebiyat Teorisi, (Çev.: Ö. Faruk Huyugüzel), Akademi Kitabevi, İzmir 1993, s. 18.

22

göstergelerinden biri mekân olmuştur.53 Toplumsal değişimden etkilenen mekân

kavramı daha özele indirgendiğinde ise, ev ön plâna çıkmıştır.

Temelleri Lâle Devri’ne dayandırılan54 batılılaşma hareketlerinin 19.

yüzyılda yaygınlaşması, evi de derinden etkilemiştir. “O güne kadar mahalle

ölçeğinde işlevini en güzel şekilde yerine getiren ‘ev’, fizikî ve manevî portresiyle,

kendimize özgü mesut bir terkibin ifadesiydi. Tanzimat’la gelen ‘iskan’ serbestliği,

önce mahallenin duvarlarını (mahremiyetini) yıkar, nihayet artan nüfusla birlikte

değişen ekonomik şartlar, evin temelini sarsar. Konak, yeni hayata uyum sağlamak

için sığındığımız konut tipi olur. Ancak batılılaşma cereyanıyla kendini iyiden iyiye

hissettiren ‘asrî hayat’ anlayışı, konağın itibarını sarsmak için ‘apartman’ tipini

ortaya çıkarır. Değişen şartlar, ‘apartman’ı, kelimenin tam anlamıyla bir ‘cazibe’

merkezi yapar. Onun etrafında, pırıltılı bir dünya kurulur. Batılılaşma arzusunun

yön verdiği gündelik hayatın gözde mekânı olan apartman, sadece fizikî çevremizi

değiştirmekle kalmaz, aynı zamanda, geleneksel aile yapımızı da değiştirir: Aile

reisinin otoritesi zayıflar, eğlenme, dinlenme ve yatma vakitlerimiz bambaşka bir

vaziyet kazanır. Asırlar boyunca gündelik hayatını mahalle ölçeğinde kendi arzu ve

ihtiyaçlarına göre şekillendirdiği ‘ev’de sürdüren bir toplum için trajik bir

değişmedir bu.”55

Bundan sonra ev sembolik bir anlam yüklenir ve eskinin veya yeninin

temsilcisi konumuna gelir. Her konuda eski-yeni tartışmasının yaşandığı o dönemde,

tartışmanın konuta yansıması da konak-apartman şeklinde olur. Kültürel değişimin

53 “Cemiyetteki bu değişim veyahut deforme oluş, insan yahut toplum hayatının, bu hayattaki

zihniyet, zevk ve bakış farklılaşmasının en belirgin tezahürlerini en kalıcı ve canlı biçimleriyle idrâk edebileceğimiz “mekânı kullanış”ta, mekân-insan ilişkilerinde kendisini gösterir.

Mekânı kullanışın en somut görünümü ise mimâridedir. İşte bu doğrultuda, gerçekten de daha 1700’lü yılların ortalarından itibaren Osmanlı’nın

mimârî eserlerine baktığımızda, klasik Osmanlı mimârisinden bir uzaklaşışın yaşandığına, adına Barok ve Rokoko denilen Batılı mimârî üslûplarının Osmanlı mekân ve mimâri anlayışına hakim olduğuna şahit oluruz. Onsekizinci ve Ondokuzuncu asırdan bugüne gelen büyük mimârî eserlerin (cami, saray, sebil, kasır, konak…) hemen hepsinde bu üslûbun izlerine rastlamak mümkündür. Bu etkileniş saray ve köşklerin bahçe düzenlerine, iç mefrûşâtına kadar uzanan bir yaygınlık kazanır.” (Yard. Doç. Dr. M. Fatih Andı, “Biz Heybeli’de Her Gece Mehtaba Çıkar mıydık?”, İnsan Toplum Edebiyat, Kitabevi Yay., İstanbul 1996, s. 130).

54 Kenan Akyüz, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1995, s. 5. 55 Mehmet Tekin, “Naim Efendi’den Faiz Bey’e-II, Yaprakdökümü: Evin Çöküşü”, Dergah, Ocak

1997, sy. 83, s. 10.

23

çeşitli yönlerini eserlerine aktaran romancılarımız da bu konuya uzak kalmazlar.

Yazarlarımız ilk romanlardan itibaren; batılılaşmanın, İmparatorluktan

Cumhuriyet’e geçişin sembolü olarak konak-apartman ikilisini ve aile yapısındaki

değişimi sıkça kullanmışlardır.

Yukarıda bahsettiğimiz yönleriyle Türk romanına yansıyan ev, genelde

çocukluğunun İstanbul’unu anlatan ve büyüdüğü, şahsiyetinin teşekkül ettiği evler

hakkında bilgi veren Sâmiha Ayverdi için de önemli bir unsurdur. Sâmiha

Ayverdi’de ev kavramına geçmeden önce, Türk kültüründe evin yerine kısaca

değineceğiz.

2.2. TÜRKLERDE EV

Evler, “eski çağlardan gelen sosyo-kültürel sanat eserleri”dir.56 Buna göre,

Orta Asya’daki göçebe yaşamının; Anadolu, İslam ve Batı kültürlerinin sentezinden

oluşan Türk kültürünün yansıdığı mekânların başında ev gelmektedir. Farklı coğrafi

bölgelerin ve uzun tarihî sürecin etkisiyle Türk evi, sürekli bir gelişim ve değişim

içerisinde olmuştur. İslamiyet’i benimsedikten sonra Anadolu’ya gelen Türklerin

çoğunluğunun, burada yerleşme düzenine geçmesiyle bu gelişim ve değişim daha

belirgin hale gelir.57 Müslüman Türkler, Anadolu’daki yerleşme düzenlerini, İslam

ilerleyişi ve haçlıların yaptıkları tahribat nedeniyle artık pek etkisi kalmamış olan

Bizans, Rum ve Ermeni ev kültürlerinin üzerine, kendi getirdikleri üst kültürü

yerleştirerek yaparlar.58

Anadolu’ya yerleştikten sonra kendi inançlarına ve yaşam şartlarına göre bir

ev tipi oluşturan Türkler, tarihlerinde en tipik ve en güzel ev örneklerini İstanbul’da

verirler. Çadır kültüründen başlayarak, basitten karmaşığa doğru gelişen bir evrim

56 Rana Karasözen (Seklice), “Kültür-Konut İlişkisi”, Kültürel Değişim Süreci İçinde Türk

Konutlarının Mahremiyet Açısından İncelenmesi, Anadolu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), 1993, s. 25.

57 a.g.e., s. 29. 58 Prof. Dr. Turgut Cansever, “Rönesans’ın yanılgıları ve mimarimizin geleceği”, Dergah, c. II,

Temmuz 1991, sy. 17, s. 14.

24

izleyen Türk evinin en olgun örneği ise, orta sofa plânlı İstanbul konağı kabul

edilir.59

Türk evi, dış yapı itibariyle bir bahçe içinde iki veya üç katlı bina

şeklindedir. Binaların daha çok katlı değil de, iki veya üç katlı yapılmasında, hem

sadece bir ailenin ihtiyaçlarına yönelik yapılmaları hem de diğer binaların görüş

ufuklarını kapatmayacak şekilde tasarlanmaları etkili olmuştur.60 Ayrıca, Türklerin

düşüncesine göre bakiliği sembolize eden ve abide niteliği taşıyan camilerin daha

ulu görünmeleri için de böyle bir yönteme başvurulmuştur.61

Avluya açılan zemin katta depo, kiler ve ahır gibi günlük işlerin yapıldığı

mekânlar bulunur. Ev halkının, günün çoğu saatini burada geçirmesine rağmen asıl

yaşama mekânı üst katlardır. Üst katlar, sokağa bakan çok sayıdaki pencereleri

sayesinde dış dünyaya biraz daha açıktır.62

59 Prof. Dr. Metin Sözen, Türklerde Ev Kültürü, Doğan Kitapçılık, İstanbul 2001, s. 81.

Türk evini Batı evinden ayıran en önemli özelliklerden birisi olarak görülen sofa, Türk evinin plânında da belirleyici unsur olmuştur. Evler arasında, sofa biçimine ve etrafındaki odaların dizilişine göre yapılan sınıflamada başlıca şu dört plân tipiyle karşılaşılmıştır:

- Sofasız plân tipleri - Dış sofalı plân tipleri - İç sofalı plân tipleri - Orta sofalı plân tipleri (a.g.e., s. 82).

60 Sadi Yaver Ataman, “Eski Türk Evleri”, Türk İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yay., İstanbul 1997, s. 131.

61 “İstanbul, fetihten sonra bir takım odak noktaları etrafında şekillenmiştir. Bu noktalar, değişmez değerler bütünü, yani dini temsil eden camilerdir. Özellikle abide niteliği taşıyan camilerin etrafındaki evler inşa edilirken son derece hassas davranıldığına dikkatimizi çeken Turgut Cansever, mesela Süleymaniye Camii çevresindeki evlerin pencerelerinin, camii daha büyük göstermek için vasati pencere ölçeğinden daha küçük imal edildiğini söylüyor. Üsküdar Mihrimah Sultan Camii’nin arkasındaki sadrazam konaklarında da pencereler daha küçük tutulmuştur. Böylece abidevî camiler akıl almaz bir nisbî büyüklük kazanmaktadır. Bu gerçek, Osmanlı dünyasında, dolayısıyla bu dünyanın özetini veren İstanbul’da, birbirine kıyasen büyüklüğün gerçek ölçek olduğunu, yani metre gibi bir ölçüye dayanan büyüklüğün hiçbir şey ifade etmediğini gösterir.” (Beşir Ayvazoğlu, “Bir Kültür Başkenti Olarak İstanbul”, Türk Edebiyatı, Mart 1996, sy. 269, s. 11).

62 Alt katın içe dönük yapısına karşın evin üst katlarında her yöne açılan çok sayıda pencere bulunması Türklerin yaşam felsefelerinden izler taşır. Bilinçli bir mimari tercih olan bu oda yapısı için Turgut Cansever şunları söylemektedir:

“Oda, sonsuz mekâna çeşitli yönlerde açılabilen bir mekândır. Genellikle sokak istikametinde (dışa doğru) açılan bir pencere dizisine karşılık evin bahçesine doğru açılan pencerelerin düzeni odadaki sedirde oturan insanı, bir yönde dış dünyayı, toplumsal mekânı (sokağı-meydanı), sonsuzluğu, diğer yönde ise evin çiçekli cennet bahçesini birlikte idrak etmeye yönelten bilinçli bir mimari tercih olmuştur.

25

Zemin katı yığma taş veya kerpiç, üst katı hafif ahşap iskelet arası dolgu olan

geleneksel Türk evinin içyapısını oluşturan tipik unsurlar ise sofa ve odadır. Sofa,

“odalar arası ilişkiyi sağlayan ve bireylerin toplanmasına olanak veren ortak

alan”63 olarak tanımlanır. İşlev açısından sofa ev içi üretim, ev işleri, oturma, yemek

yeme ve bazı yerlerde yazları yatma yeri olarak kullanılır.64

Türk insanının günlük yaşamında önemli bir yer edinen sofa, evin

vazgeçilmez bir parçası olarak, edebî eserlerimize de yansır. Peyami Safa,

“Dokuzuncu Hariciye Koğuşu” adlı romanında sofayı, evin bir ferdi imiş gibi

algılar. Romanın kahramanı hasta genç, sofa için: “Bizimle beraber kımıldar,

değişir, bizimle beraber dağılır, toplanır, bizimle beraber uyur uyanır; bu sofa

aramızda sanki üçüncü bir simadır ve güldüğü, ağladığı bile olur.”65

değerlendirmesini yaparak, onu kişileştirir. Sâmiha Ayverdi ise, “Hatıralarla

Başbaşa” adlı eserinin “Nohut Oda Bakla Sofa” bölümünde sofayı, “eve vücuttaki

kalp kadar lüzumlu ve ayrılmaz bir uzuv olarak”66 görür. Ayverdi, “Hatıralarla

Başbaşa” adlı eserinde sofa için yaptığı “evin ruhu” benzetmesini, “İbrahim Efendi

Konağı” adlı eserinin “Şayes’te Kalfa’nın Evi” başlıklı bölümünde Emin Efendinin

evini anlatırken de kullanır.

Sâmiha Ayverdi’nin “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde anlattığı Emin

Efendinin evi, tam bir Türk evi örneğidir. Mahalledeki diğer evlerin geneli gibi iki

katlı olan bu bina, büyükçe bir bahçe içerisindedir. Evin geniş odaları, daha geniş bir

mekân olan sofaya açılır. Sofanın bu genişliği ise, odalardaki hayattan yorulan,

bunalan insanların rahatlamaları için tasarlanmıştır. İnsan psikolojisini esas alan bu

mimari tarz, evi huzur ve dinlenme merkezi haline getirmiştir:

Bu tercih neticesinde, oda barındırdığı insana şehre ve şehrin insanî ve abidevî ölçekteki

ortamıyla görsel ilişki kurmak imkânı vererek, ona bir toplumsal ortamın içinde var olduğunu, sorumluluklarını ve yararlandığı nimetleri hatırlatır.” (Prof. Dr. Turgut Cansever, “Türk Evinin Mimarisi”, Türkler, c. 12, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 201).

63 Prof. Dr. Metin Sözen, “Sofa”, a.g.e., s. 81. 64 Nur Akın, “Ev – Türk Evleri”, İslam Ansiklopedisi, c. 11, T.D.V. Yay., s. 510. 65 Peyami Safa, Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Ötüken Neşriyat, 32. b., İstanbul 1999, s. 13-14. 66 Sâmiha Ayverdi, “Nohut Oda Bakla Sofa”, Hatıralarla Başbaşa, Kubbealtı Neşriyatı, 2. b., İstanbul 1998, s. 194.

26

“Emin Efendi’nin evi, Topkapısı ile Edirnekapısı arasında idi.

Herhalde Türk ordularının şehre giriş ettiği yere pek yakın olmalı ki,

semtin adı kütüğe, Top Yıkığı Mahallesi diye geçirilmişti.

Bu mahalledeki bütün evler gibi, Emin Efendi’nin oturduğu iki

katlı ve dört odalı kira evi de, büyük denecek bir bahçenin içindeydi.

Sokak kapısından taşlığa girip karşıya gelen kapıdan da bahçeye

çıkınca, evin saçağının bahçeye doğru uzamış olduğu hissini veren

çardak, binanın bütün arka cephesini boydan boya kaplardı. Gerçi evin

oda adedi azdı; fakat binanın kapladığı saha gibi bu odalar da geniş ve

ferahtı. Bahusus alt kattaki taşlık ile üst kattaki sofa, adeta evin ruhunu

teşkil ederdi. Öyle ki asmanın ve mor salkımların tırmandığı yeşil gözlü

pencerelerden giren kırık aydınlıkla bu sofa, insana sanki bir mekân

değil de, rahatın ve rehavetin ta kendisi gibi tesir ederdi. Adeta ev,

mahmurluktan şehlalığa dönmüş kısık aydınlığı ile bahçeye bakan ve

yeşil yaprakların içeriye el salladığı bu sofa için yapılmıştı. Ya da bu

sofa, vücuttaki kalp kadar bu ev için lüzumlu ve faydalı idi. Evet vücutta

ruh ne ise, eski zaman evlerinde de sofalar o idi. Odaların içinde,

oturmaktan, çalışmaktan, düşünmekten ve konuşmaktan yorulan

insanlar, ancak buraya çıkınca, çiçek suyu içmiş, gül suyu koklamış gibi

ferahlar ve iklim değiştirmişçesine hafiflerdi. Böylece de sofalar, ev

sakinlerinin, ruh ufku, ferahlık zemini olurdu. Her zaman sofayı odadan

geniş tutan eski mimarlık geleneği, mesken psikolojisini iki kere iki

kat’iyetiyle halletmişti.”67

Edebiyatımızın nesir alanına konu oluşlarını, roman ve hatıra türleriyle

örneklendirdiğimiz sofalar, zaman zaman şiirde de karşımıza çıkarlar. Örneğin Sabri

Esat Siyavuşgil, evi oluşturan unsurların kendisinde uyandırdığı duyguları, “Odalar

ve Sofalar” adlı şiir kitabında mısralaştırır. Şair, “Odalar ve Sofalar” adlı şiirinde

evi bir nara, sofayı da bir nar tanesine benzetir. Odayı ise, “Halsizlik” şiirinde, evin

gizli köşelerinde söylenenleri fısıldayan bir sırdaş; “Nasıl Döneceğim” şiirinde, bir

67 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 318.

27

asma yaprağında titreyen ışık gibi sessiz ve gürültüsüz süzülebileceği bir sığınak

olarak yorumlar.68

Türk evlerindeki avlu ve sofalar, Türklerin aile yapısıyla benzerlik gösterir.

Her zaman merkeziyetçi bir yapıyı benimseyen Türkler, büyükbaba ve

büyükannenin çevresinde gelişen ataerkil bir aile düzeni kurmuşlardır. Aynı şekilde

evlerinde de, avlu ve sofaya açılan odalardan oluşan bir plân uygulamışlardır. Yani

aile düzeninin merkezini büyükbaba ve büyükanne; ev düzeninin merkezini ise avlu

ve sofa oluşturmaktadır.

Geleneksel Türk evinin içyapısını oluşturan tipik unsurlardan diğeri ise

odadır. İklim ve bölgenin şartlarına göre evlerin dış şekilleri değişse de, Türk evinin

içyapısı ve oda döşemesi geleneksel şekilde sabittir. Türklerin ev iç döşemesinde,

oturma ve yaşama rahatlığı ile gönlün ferahlığı esas alınmıştır.69 Bunu sağlamak için

de, “eski Türk evlerinin ferahlık verici, geniş odaları, her yandan gün ışığını

alabilecek, yazın sıcaklardan, kışın soğuklardan koruyacak biçimde yapılmış, açılır-

kapanır pancurları kışın soğuğunu içeriye almayacak sağlıklı bir yaşam için hesap

ve özenle tasarlanmıştır.”70

Türk evlerinde geniş aile yapısı göz önünde bulundurularak, çok sayıda oda

yapılır.71 Ayrıca “aileye yeni katılan fertler için binanın duvarları yıkılıp bağlantılar

kurularak yeni odalar eklenebilmekte”72dir. Bu odaların ev içindeki yerleşiminde

ise, aile fertlerinin ihtiyaçlarını karşılayacak73, özel yaşamlarının gizliliğine ve

68 Sabri Esat, Odalar ve Sofalar, Hamit Bey Matbaası, 1933. 69 Prof. Dr. Bahaeddin Ögel, “Türklerde Ev Kültürünün Gelişmesi”, a.g.e., s. 65-68. 70 Sadi Yaver Ataman, a.g.e., s. 134. 71 “Ailenin temel üretim birimi olduğu bütün geleneksel toplumlardaki gibi, Osmanlı toplumunda da

geniş aile tipi yaygındır. Bu geniş aile, üç kuşağın bir arada yaşadığı, ama yakın akraba ve kardeşlerin ailelerini de içeren daha geniş bir birleşik topluluğun üyesidir. Bu durum Osmanlı ülkelerindeki Müslümanlar kadar, gayrimüslimler için de söz konusudur.” (Prof. Dr. İlber Ortaylı, “Osmanlı Toplumunda Aile”, Osmanlı İmparatorluğu’nda İktisadî ve Sosyal Değişim-Makaleler I, Turhan Kitabevi Yay., 2. b., Ankara 2004, s. 57.

72 Alan Duben, “Türk Hane Yapıları; Terimler ve Anlamları”, Kent-Aile-Tarih, (Çev.: Leyla Şimşek), İletişim Yay., İstanbul 2002, s. 113.

73 Türk evlerinde odalar, aile fertlerinin ev içindeki birçok ihtiyacına cevap verecek şekilde esnekliğe sahiptirler. Odalardaki bu çok işlevliliğin temeli ise, Türklerin çadır kültürüne dayanır. Bu konuyu Metin Sözen şöyle açıklamaktadır:

“Bir çadır/yurt ile Türk evindeki oda arasında işlev, eylem alanları ve birbiriyle olan ilişkileri açısından da büyük benzerlikler vardır.

28

serbestçe hareket etmelerine elverişli olacak şekilde bir düzen vardır. Odadaki bu

düzen, çok amaçlı kullanıma uygun sabit mobilyalar ya da tek amaç için

kullanılabilen hareketli elemanlarla sağlanmıştır.74 Yüklükler ve dolaplar sayesinde

oda; oturma, yeme-içme, uyuma ve hatta yıkanma gibi birçok fonksiyonu yerine

getirecek şekilde düzenlenmiş olur. Bu nedenle eşyanın, sandık ve yatakların

konması için yapılan yüklükler ve dolaplar, evin plânında önemli yer tutar. Bu

nedenle evin plânında eşyanın, sandık ve yatakların konması için yapılan yüklükler

ve dolaplar, önemli bir yer tutar.75 Bu yüklükler ve dolaplar sayesinde oda; oturma,

yeme-içme, uyuma gibi birçok fonksiyonu yerine getirecek şekilde düzenlenmiş

olur.

Türk evlerinin biçimlenmesinde, İslamiyet’in çok büyük rolü olmuştur.76

Bunların başında, kadının dış dünyadan gizlenmesi gerektiği inancı gelmektedir.77

Çok amaçlı orta alan: kullanım amacına göre hareketli araç gereçlerle işlev

değiştirebilmektedir. Oturma, dinlenme, yatma alanları: çadırda yükseltilmemiş zemin üzerine serilen yaygılar ve

döşekler, odadaysa yerden yükseltilmiş sedirlerin üzerine serilen şilte ve yastıklar oturma, dinlenme, yatma eylemlerini karşılamaktadır.

Kapalı kullanım alanları: gıda maddeleri, taşınabilir araç gereçler, giysiler, döşekler ve benzeri gereksinmeler için çadırda yük çuvalları, odadaysa dolaplar, kapalı kullanma ve depolama alanlarını oluşturur.

Isıtma alanı: çadırda, kullandıktan sonra kaldırılabilen ve genellikle mekânın ortasına yerleştirilen ateşlik/mangal, ısıtma elemanıdır. Oda düzeninde, duvarlardan birinin ortasına gelecek biçimde mekânın yanına çekilmiş sabit bir eleman haline dönüşmüştür. Çünkü çadır düzeninde olduğu gibi, elemanların tümünün hareketli olma gereği ortadan kalkmıştır.

Hizmet alanı: çadır en küçük konut olarak değerlendirildiğinde, insanların bazı eylemlerini dış çevrede sürdürdükleri görülür. Dış çevre, zaman zaman yemek yeme, yemek hazırlama, günlük ev işlerini görme ve çadırlar arası toplanma gibi işlevler için de uygun bir ortamdır. Birkaç çadırın bir araya gelerek sınırladıkları dış çevre, daha sonra odaların sınırladıkları ortak alana, sofaya dönüşecektir.

Tüm bu işlevlerin dışında, yıkanma ve diğer eylemler için sürekli olarak dış ortamdan yararlanır. Odada benzer eylemler için kullanılan hizmet alanı sofadır.

Çadır ile oda düzeni arasındaki temel benzerlikler, Türk odasını biçimlendiren ilkelerin çadır yaşamından kaynaklandığını açıkça göstermektedir.” (Prof. Dr. Metin Sözen, a.g.e., s. 72-74).

74 Sadi Yaver Ataman, a.g.e., s. 134. 75 Prof. Dr. Doğan Kuban, 100 Soruda Türkiye Sanatı Tarihi, Gerçek Yayınevi, 5. b., İstanbul 1988,

s. 204. 76 “İslam kültürünün bir variyantı olan Osmanlı kültüründe iç ve dış mekânın birbirinden kesin olarak

ayrılması ve bu hususa bağlı motifler, komşuluk haklarına riâyete dair ölçüler, banyo, mutfak ve tuvalet gibi ıslak mahallerin kullanılma adabı, temiz suyun kullanılması ve atık sulara dair değerlendirmeler v.s. gibi genel şehircilik ve belediyecilik hususlarında Fıkh kuralları yönlendiricidir.” (A. H. Erol Özbilgen, “İnsan, şehir, kültür ve İstanbul”, Dergah, c. I, Kasım 1990, sy. 9, s. 12-13).

77 “Osmanlı evinin başlıca özelliği, aile yaşantısını dış dünyadan soyutlayan, ona dinî anlamda bir ‘mahremiyet’ kazandıran koruyucu karakteridir. Evin sokağa açılan kapısı, dış dünya ile iç dünya arasındaki sınırı sembolize eder. Dışarının tehlikelerinden, diğer bir deyişle, mahremiyeti

29

Bu inancın etkisiyle aile hayatının gizliliğine verilen önem neticesinde, evler

genellikle yüksek duvarlarla çevrili bahçeler içine yapılır. Fakat, “Batı zevkinden

etkilenmiş birkaç konak dışında kent içindeki ev, hiçbir zaman bahçenin ortasında

yer almaz.”78 Evin bir cephesi sokağa bakmaktadır. Ayrıca ev ile kent yaşamı

arasında doğrudan ilişkinin korunması için sokağa doğru çıkmalar yapılır. Türk

evlerine has olan bu çıkmalar79, her iki yandan sokağı görebilecek şekilde yapılırlar.

Buraları, kafeslerden dolayı dışarıdan görülme ihtimali de olmadığından80,

kadınların rahatlıkla oturdukları yerlerdir. Ayrıca bu yapılar, neredeyse günün bütün

vakitlerini evde geçiren kadınların, toplumdan tamamen soyutlanmalarını bir nebze

de olsa engelleme amacını taşırlar.81

Sokağa cephesi bulunmasına rağmen, evin sokakla doğrudan bağlantı

kurduğu en önemli açıklık, ailenin iç dünyasını koruyan ve küçük bir aile kapısı

niteliğindeki avlu/bahçe kapısıdır. Dışa kapalı tarzda düzenlenmiş bu avlu,

kadınların ev işlerini rahatlıkla gerçekleştirmelerini sağlar.

İslamiyet’in, Türk evinin biçimlenmesindeki etkilerinden birini de, binaların

dış cephelerinde görmek mümkündür. Ev sahipleri, binalarının dış görünüşünde

mümkün olduğu kadar gösterişten kaçınmışlardır. Bunun temelinde ise, “Siz her

yüksek yere bir alamet bina edip boş şeyle mi uğraşırsınız.” (K, 26/128-129)

bozabilecek etkilerden korunabilmek için pencere kafesleri ve bahçe duvarları ile kapalı bir mekân oluşturur. bu içe dönüklük olgusu, özellikle kadının gündelik hayatı düşünülerek organize edilmiştir.” (Yard. Doç. Dr. Abdurrahman Kurt, “Mesken ve Çeşitleri”, Bursa Sicillerine Göre Osmanlı Ailesi, Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa 1998, s. 127-128).

78 Maurice M. Cerası, “Ev: Konut Kültürünün Birleşme Süreçleri”, Osmanlı Kenti, (Çev.: Aslı Ataöv) Y.K.Y., 2. b., İstanbul 2001, s. 155.

79 Evin çıkmalarına veya pencerelerine yapılan kafesler, o binanın Türklere ait olduğunun işaretidir. Osmanlı dönemi İstanbul’unu gezen Georgina Max Müler, Türk evlerini bu şekilde ayırt etmektedir: “Kafesli pencereler bu civar evlerin hep Türklere ait olduğunu gösteriyor. Bütün ev işlerini kadınların gördüğü fakir evlerde her taraf kafesli, zengin evlerinde ise yalnız Harem dairesinin pencerelerinde kafes var, uşakların çalıştığı bu evlerde Selâmlık kısmının pencereleri açıktır, ve buralara kadın hiçbir vesile ile giremez.” (Georgina Max Muller, “Selâmlık”, İstanbul’dan Mektuplar, (Çev: Afife Buğra), Tercüman Gazetesi 1001 Temel Eser, İstanbul 1978, s. 40).

80 Evin ön cephesindeki çıkma, cumba veya şahnişin adı verilen bu çıkıntılar, o dönemin mütevazı evlerinin vazgeçilmez parçası ve eve bağımlı kadınların oturma ve seyirlik yerleridir. Pencerede oturan kadınlara sokaktan yöneltilen bakışları önlemek için ise oldukça zengin süslemelerle donatılan ve ince çıtalardan meydana getirilen sürmeli kafesler kullanılırdı. (Renate Schıele- Wolfgang Muller, 19. Yüzyılda İstanbul Hayatı, Apa Ofset, İstanbul 1988, s. 12).

81 Çelik Gülersoy, “Yapıların Romantizmi”, İstanbul Estetiği, İstanbul 1983, s. 53.

30

ayetindeki ikaz vardır denilebilir.82 Bu ikaz neticesinde, zenginle fakirin evini

dışarıdan ayırmanın oldukça zor hale geldiği Müslüman şehirlerinde, bir sosyal

denge oluşmuştur. Ayrıca, dışı sade yapıda içi ise muhteşem süslemelerle dolu olan

ahşap Türk evleri, bu yönleriyle Türk insanına benzetilmiştir. Reşad Ekrem Koçu,

Hamdi Kayalı’nın Türk insanı ile Türk evini benzeştirdiği tasviri şöyle aktarır:

“Bizde klasik ahşap yapı, Türkün kendi ruh yapısının timsaliydi,

umumiyetle dışında sade bir güzellik, içinde bir irfan hazinesinin

parıltıları vardı, sokak kapısından, bir sanat hazinesine girilirdi.”83

Türk evlerinin genel özelliklerinden birisi de, mimarilerinde daha çok ahşap

ve kireç gibi dayanıksız malzemelerin kullanılmış olmasıdır. Binaların ahşap

yapılmasında, insanlardaki deprem korkusu, ahşabın hafif ve kârgire göre ucuz

oluşu etkili olmuştur. Ayrıca, İslamî dünya görüşünün Türk evinin oluşumuna

yansıdığı durumlardan birisi de burada karşımıza çıkar. Kendisinin bu dünyada fani

olduğunu düşünen Türk insanı, evini de faniliğin sembolü olarak düşündüğü

ahşaptan yapmıştır.84 Bu yönüyle, “Osmanlı evinde ‘süreklilik’ kavramı eksiktir. (…)

Ev, ailenin adını ve mal varlığını “sonsuzlaştırmak” için değil, sanki kent sahnesine

geçici, neşeli bir afiş asmak için yapılırdı. Çok para ve zanaat enerjisi yatırmadan,

ancak makul sınırlar içinde evin dayanacak olması umut edilirdi.”85 Nitekim

Fransız sanatçısı Theophile Gautier, “Türkler kıyamete kalabilecek sağlam

yapılarını sadece camiler için yapmışlardır. Onun dışında bütün binaları

tahtadandır.” demiştir.86

82 Beşir Ayvazoğlu, “Mimarî ve Şehir”, Aşk Estetiği, Ötüken Neşriyat, 7. b., İstanbul 2004, s. 139. 83 Reşad Ekrem Koçu, “Ahşap Yapı”, İ.A., c. 1, 1958, s. 489. 84 “Kamu hizmeti gören yapılar yalnız nas için vardırlar. O halde bunlarda hem kudret ve hem de

zamanın bir anlamda karışımı olan “bekâ” kavramı sezilmelidir. Dolayısıyla taştan yapılabilirler. Halkın meskenleri ise bütün içinde ve ancak bütünle birlikte vardır. Onların hepsi ahşaptır. Zamana taş kadar dirençli değillerdir. Yine de şehir bir bütün olarak onlarla vardır. Yani onlar (meskenler) içindekiler gibi geçici ama şehir bâkidir. Bir anlamda tasavvuftaki “fenâ” kavramı gibi. Bâki olan kül’ içindeki cüzlerin yok olması.” (A. H. Erol Özbilgen, a.g.y., s. 14).

85 Maurice M. Cerası, “Strüktür ve Geçiciliğin Psikolojisi”, a.g.e., s. 175. 86 Erdem Yücel, “Günümüzde Eski Türk Evleri”, Türk Edebiyatı, Kasım 1972, s. 14.

31

Ahşaptan yapılan evler, Türklerin elişi ve oymacılık sanatlarında üstün

eserler vermelerine imkân sağlamıştır.87 Fakat, “depreme dayanıklılığı,

malzemesinin kolay bulunması, ucuz ve ustalığının yaygın olması nedenleriyle tercih

edilen ahşap binalar, yangına karşı dayanıksız”88dırlar. Zamana karşı da

mukavemetsiz olan bu ahşap binalar, iki üç senede çıkan ve şehirde cami, hamam,

medrese gibi taş eserler haricinde eski eser bırakmayan yangınlar neticesinde sürekli

yenilenmişlerdir.89 Binaların yenilenmesinde, “nice yazmanın, elişinin, sanat

eserinin eridiği bir fırın”90 olan bu yangınların yanı sıra, Rumeli, Mısır ve Arabistan

gibi diyarlardaki zenginlerin İstanbul Boğaz’ındaki köşk ve yalılara büyük

kaynaklar aktarmaları da etkili olmuştur.91 Bu sürekli değişim neticesinde ise

günümüzde, eskinin bütün değerlerini koruyan orijinal Türk evi örneği kalmamıştır.

Genel olarak yukarıda bahsettiğimiz yapıda olan Türk evleri, fiziki

büyüklükleri açısından farklılıklar gösterirler. Bu farklılıklar göz önüne alınarak

Osmanlı dönemi İstanbul’unda evler, küçük yapıda olan orta halli mahalle evleri ile

87 “Eski ev ve konakların bir özelliği de, odaların, dolap ve rafların, tavanların ceviz, mavun, abanoz

gibi sağlam ve kıymetli ağaç ve tahtalardan yapılmış elişi ve oymacılık san’atının inceliğini gösteren süslemelerle kaplı oluşuydu.” (Sadi Yaver Ataman, a.g.e., s. 135) .

88 Prof. Dr. Sadettin Ökten–Aynur Can, “Fetih’ten Günümüze İstanbul Kent Mekânının Oluşumu”, Türkler, c. 10, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 549.

89 Prof. Dr. Ahmet Hamdi Tanpınar, “Türk İstanbul”, Türk Edebiyatı, Mayıs 1983, sy. 115, s. 25. Eserlerinin birçok yerinde çeşitli vesilelerle İstanbul yangınlarına değinen Sâmiha Ayverdi,

özellikle Osmanlının son dönemlerinde, bu yangınların çoğunun Ermeni komiteleri gibi art niyetli insanlar tarafından çıkartıldığını savunur. Hatta üzüntüyle, bu kişilerin tespit edildikleri halde, bağlı bulundukları sefârethânelere sığınmaları sebebiyle yakalanmaktan kurtulduklarını belirtir. Yazarın İstanbul yangınlarından bahsettiği eserlerinden bazıları şunlardır: Ratibe, s. 64-140 / İbrahim Efendi Konağı, s. 365 / Boğaziçi’nde Tarih, s. 360 / Hey Gidi Günler Hey, s. 40-42 / İstanbul Geceleri, s. 45-47 / Ah Tuna Vah Tuna, s. 257…

Salâh Birsel ise, “Boğaziçi Şıngır Mıngır” adlı eserinde, sosyal hayatı etkileyen İstanbul yangınlarının farklı bir yönüne değinir ve yangın tehlikesinden dolayı İstanbul’daki ev kiralarının yüksek olduğunu söyler: “Prusyalı, ev kiralarının yüksek oluşunu da yapıların her an yangın tehlikesiyle karşı karşıya olmalarına bağlar. ‘Çünkü, ev yaptıran bir kimse, büyük olasılıkla, 10-15 yıl içinde malının kül olacağını düşünmek zorundadır. Elbet, kiralar da buna göre hesaplanır.” (Salâh Birsel, “Ben Bir Küçük Sultanım”, Boğaziçi Şıngır Mıngır, Sel Yay., 3. b., 2005, s. 254).

90 Prof. Dr. İlber Ortaylı, “Eski İstanbul Evleri”, İstanbul’dan Sayfalar, İletişim Yay., 4. b., İstanbul 2001, s. 28-32.

91 “1908 den önce bütün güney Akdeniz’in bir İslâm çevresinde zevk, sanat içinde yaşamak isteyen zenginleri İstanbul’a gelirlerdi. Çoğu devlet hazinesine, Anadolu hesabına bir yük olan Rumeli ve Arabistan’daki illerin zengin çiftlikleri, büyük verimli toprakları, Çamlıca’nın, Boğaziçi’nin, sonraları Kadıköy ve daha ileri taraflarının köşklerini, yalılarını beslerlerdi. Otuz yılda bir şehrin yeni baştan yapılmasını sağlıyan şey bu zenginliktir…” (Gürol Sözen, “İstanbul Denince”, Bin Çeşit İstanbul ve Boğaziçi Yalıları, Ak Yay., 1989, s. 96).

32

büyük yapıda olan konak, köşk ve yalılar olmak üzere ikiye ayrılabilir. Bunlara 19.

yüzyılda Galata ve Pera gibi yabancıların barındığı bölgedeki apartmanlar da katılır.

2.2.1. Orta Halli Mahalle Evleri

Orta halli mahalle evleri, bahçe içerisindeki iki katlı yapılarıyla Türk

evlerinin geleneksel özelliklerini taşıyan binalardır. Yüzyıllardır değişmeyen inşaat

teknikleri, yapı tarzları ve malzemeleri vardır. Genelde üç neslin bir arada olduğu

büyük aile yapısına sahiptirler. Fakat konaklarda olduğu gibi çok sayıda odaları ve

geniş hizmetli kadroları yoktur.

Orta halli mahalle evlerinde yaşayanların ev anlayışı, ancak ihtiyacı

karşılayacak kadar ve fonksiyonel eşya ile döşenmiş sade ve rahat bir mekân

şeklindedir. “Atalarımızın evleri ve eşyaları yaşama tarzlarının tabii bir sonucudur.

Bağdaş kurmak şilteyi, minderi; sahanda elle yemek leğenle ibriği, el silecek sırma

havluları icat ettirmiştir.”92 Bu evlerin bu iddiasız ve faydacı düzenlenişinde,

ekonomik imkânlardan çok, “az, hatta minimum eşya ile yaşamak” anlayışı

etkilidir.93

Evler, genellikle toplumsal gereksinmeleri sağlayacak yapıların (cami ya da

mescid, karakol, hamam, çeşme, kahvehane ya da kıraathane) çevresinde

kümeleşerek mahalleyi oluştururlar.94 Mahallelinin aile bütünlüğü niteliğinde

oluşturduğu bu yapıyı Sâmiha Ayverdi, “çeşitli seslerin birleşerek yekpareleştiği bir

orkestra topluluğu”95 biçiminde yorumlar. Zenginiyle fakiriyle aynı sokakta yaşayan

92 Beşir Ayvazoğlu, “Yeni Bir ‘Türk Evi’ Yapmak”, Yahya Kemal -Eve Dönen Adam, Ötüken

Neşriyat, 3. b., İstanbul 2003, s. 135. 93 Handan İnci Elçi, a.g.e., s. 26. 94 Sennur Sezer –Adnan Özyalçıner, “Mahalle”, İstanbul’un Taşı-Toprağı Altın, Altın Kitaplar Yay., İstanbul 1995, s. 17.

95 Sâmiha Ayverdi, “Mahalle”, Hey Gidi Günler Hey, s. 218. Sâmiha Ayverdi, mahalleyi minyatür bir devlet olarak görür. Mahalle yönetiminde ise imam,

muhtar ve bekçi üçlüsünden oluşan bir otoritenin hakim olduğunu söyler: “Bir mahalle, cemiyet bünyesi içinde sağlam bir hücre, üreme ve devam vazîfesini bir ibadet

kutsiyetiyle üstüne almış bir kale demekti.

33

mahalle halkı, gelir seviyelerinin, yaşam standartlarının farklı olmasına karşın birlik

ve beraberlik içindedir. Birbirini tanıyan; düğünlerini, ölümlerini bir arada yaşayan

mahalleli arasındaki dayanışma, bu evlerin geleneksel çizgilerini muhafaza

etmelerini sağlamıştır.

Uzun yıllar boyunca aynı yapıyı ve yaşama standardını sürdüren orta halli

mahalle evleri, Osmanlı’nın batılılaşma hareketinden en son etkilenen birimleridir.

Bunun temelinde mahalle halkını oluşturan insanların genellikle aynı dinden, aynı

etnik kökenden ya da mezhepten olanların yaşaması yatmaktadır. Yabancı insanların

nadiren gelip yerleştiği bu yerlerde, çoğunluğu birbiriyle akraba olan mahalle

sakinleri, mahalleye girip çıkanı denetlemek amacıyla arabaların geçmesine imkân

verecek geniş sokak dahi yapmamışlardır.96 Fakat zamanla mahallelerde de

çözülmeler başlamış, millet yeni yeni gelişmekte olan apartmanlara yönelmiştir.

Apartmanlara yönelmeler sonucu günden güne dağılan mahalle teşkilatıyla, devlet

düzenini oluşturan bir merkez daha yıkılmıştır.97

Mahallenin dağılmaya başlaması, apartmanların yükselmesi, peşinden aile

yapısının bozulmasını getirmiştir. Mahallelerdeki aileler arasında kurulan bağ,

apartmanlarda oluşturulamamıştır. Bu bağın kopması, ailedeki birliğe bile sirayet

etmeye başlamıştır.

Mahalle denen bu dayanıklı, sağlam ve tarihî uzviyetin bir minyatür devletçilik hüviyeti ile,

devam ve idaresi ise, bu devletçiliğin bir çeşit icra ve teşri organları olan imam, muhtar ve bekçinin uhdesine havale edilmişti.” (Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 35).

96 Suraiya Faroqhi, “Kentte Yaşamak: Kent Bilinci ve Ev Kültürü”, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, (Çev.: Elif Kılıç), Tarih Vakfı Yurt Yay., 2. b., 1998, s. 165-166.

97 Sâmiha Ayverdi, “Mahalle”, Hey Gidi Günler Hey, s. 219.

34

2.2.2. Konak, Köşk ve Yalılar

2.2.2.1. Konak

Konak, saraydan küçük, normal evden büyük olan, geleneksel Osmanlı aile

yapısının ortaya çıkardığı gösterişli mesken tiplerindendir.98 Konaklar, geleneksel

İstanbul yaşamında kent içindeki büyük konutlardır.99 Köşk ve yalı ise konak

kültürünün sayfiye semtlerinde ve su kenarlarında şekillenmiş halleridir. Sayfiyede,

yazlık konut için “köşk”, su kıyılarındaki büyük konutlar için “yalı” ve “sahilsaray”

sözcükleri kullanılmıştır.100

Konağın evden ayrılan en bariz yönü çok odalı olması, haremlik ve selâmlık

diye birbirinden ayrı başlıca iki bölümünün bulunması101, sahibinin varlığına ve

zevkine göre gerekli yerlerinde çeşitli süslemelerin yapılmasıdır.102 İki ana bölüm

olan haremlik ve selâmlık, genel olarak bir duvarla ayrılır ve bir kapı ile de birbirine

bağlanır. Bazılarında kapı yerine “dönme dolap”103 denilen ve duvar içine

98 Bu gösterişli mekânlara örnek olarak Münib Paşa Konağı gösterilebilir. 1935 yılında doğduğu

konakta 1965 yılına kadar yaşayan Ahmed Yüksel Özemre, babaannesinin babası olan Münib Paşa’ya ait bu üç katlı konağı şöyle anlatır: “Tavanları 3-4 metre yüksekliğindeki Münib Paşa konağında 15 oda ve 3 büyük sofa, 1 ahır, 2 bahçe, 1 sarnıç, 3 kuyu, 1 dönme dolap ve müstakil bir mutfak müştemilatı vardı. Fakat benim çocukluğumda konağın selamlığı kiraya verildiğinden biz ancak 10 oda, 1 sofa, 4 gusülhane, 5 muazzam gömme dolap, 2 mutbak, 2 taşlık, 1 kömürlük, 1sarnıç, 2 kuyu, 3 hela, 1 tahtaboş ve çok geniş 1 bahçeden oluşan haremlik kısmını işgal ediyorduk. Yalnızca bu kısım dahi, bahçesi hariç, 500 m2 den büyük bir mekân demekti. Annem alt kattaki mutbaktan seslendiğinde eğer ben en üst katta isem sesini duyamazdım.” (Ahmed Yüksel Özemre, “Üsküdar’da Konak Hayatı”, Dergah, Temmuz 2003, sy. 161, s. 9).

99 Prof. Dr. Mehmet Tekin, Romancı Yönüyle Peyami Safa, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1999, s. 171-172.

100 “İstanbul’un tüm varlıklı aileleri “Kışları kentteki konaklarına otururlardı; ilkbaharda tüm ev halkı Adalardan birine veya Marmara kıyısındaki sayfiyelerden birine göçerdi; yazları ise Boğazdaki yalıda geçerdi.” (Jane Taylor, “Geç Dönem Osmanlı Saray ve Köşkleri”, İstanbul İmparatorluklar Başkenti, (Çev: İnci Türkoğlu), Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul 2000, s. 260).

101 Haremlik ve selâmlık uygulaması, İslamiyet’in etkisiyle bütün Türk evlerinde vardır. Bu konunun konak-ev ayrımında kullanılması, bu bölümlerin konaklarda yapı bakımından büyük, hatta ayrı binalar şeklinde olmalarındandır. Suraiya Faroqhı, edebiyat sohbetlerine de mekân olan selâmlıkların ise sadece konaklarda bulunduğunu söyler: “Selâmlık, sadece İstanbul zenginlerinin ya da taşradaki eşraf ailelerinin konaklarında vardı. Selâmlıkta konuklar divanhane adı verilen büyük bir odada ağırlanırlar, burada bazen hizmetçilerin konuklara ikram etmek üzere kahve pişirdiği ocaklı bir köşe de olurdu. Yeterli yer varsa selâmlık girişteki avluda ayrı bir yapı olarak inşa edilirdi.” (Suraiya Faroqhi, a.g.e., s. 170).

102 “Konak”, Meydan Larousse, c. 11, Meydan Yay., İstanbul 1988, s. 429. 103 Harem ve selâmlık arasında bulunan dönme dolapların tasvirini yapan Sâmiha Ayverdi, bu

dolapların değişik amaçlar için kullanıldığını da yazmıştır. Kadın ve erkeğin birbirinden ayrı

35

yerleştirilmiş, bir çeşit döner kapı bulunur. Bunlar bir tarafı açık, dikine duran içi

boş silindir biçimindedir. Bu tür kapılar, iki bölüm arasındaki gidip gelme, yiyecek

ve eşya taşıma sırasında, haremin ve haremdeki kadınların selâmlık tarafından

görülmelerini önler. Harem ve selâmlığın ayrıca dışarıya açılan kapıları da vardır.

Büyük bahçelerden çok, taş veya basılmış toprak döşeli avlularla çevrili olan

konaklar, daha ziyade şehir içi binalarıdır. Ve genellikle iki, üç katlıdırlar. Zemin

katlardaki odalar günlük yaşam ve hizmet için; üst katlardakiler ise dinlenme ve

yatak odaları olarak kullanılır.104 Ayrıca, bu binalarda çok sayıda işçi ve hizmetçi

çalıştırılır. Bunların birçoğu konakta devamlı kaldığı için, kendilerine ayrılan

odalarda veya esas binadan ayrı olarak yapılan binalarda otururlar.

Zamanla orta halli mahalle evleri ile konaklar arasındaki farklılık büyüklük-

küçüklükten ziyade kültürel farklılığa dönüşmüştür. Uzun yıllar boyunca kendi

karakteristik yapısını muhafaza eden “Osmanlı mahallesi ve evleri batılılaşma

eğiliminden en son etkilenen birimler olmuşlardır. Buna karşılık saraya yakınlıkları

yüzünden batıya açık olan üst düzey devlet memurlarının konakları, İmparatorluk

içinde batılaşmanın yansıdığı ilk yapılardır.”105 Yukarıdan aşağıya doğru başlayan

Batılılaşma hareketi, saraydan konağa ve oradan da aydınlara geçe geçe nihayet

yerlerde misafir edildiği konaklarda, bu ayrılığı kaçamaklarla bozanlar olmuştur. Haremle selâmlık arasında eşya alış-verişi için kullanılan dolaplarla, selamlığa geçen kadınlar da vardır:

“Konaklardaki bu dönme dolaplar, harem taşlığı ile selâmlık taşlığının arasındaki duvara gömülmüş, bir taraftan öbür tarafa çevrilebilen raflı ve yuvarlak bir dolaptı. Bir taraftan öteki tarafa verilecek eşya bu raflara konur ve dolap çevrilince de aksi istikamete dönmek suretiyle haremle selâmlık arası bir muamele yapılmış olurdu. Kalfalarla ağalar arasındaki zarurî iş münasebetinde dönme dolapların kullanılması, haremden selamlığa bir haber verir veya bir eşyayı naklederken, iki tarafın birbirini görmeden vazifesini yapması esasına dayanırdı.

Amma dönme dolapların daha başka işlere yaradığını İstanbul aristokrasisi tarihinin kıvrımları arasında bulmak mümkündür. Kadının erkekten sıkı sıkıya kaçtığı devirlerde, dönme dolap muaşakaları olağan işlerden biri sayılırdı. Ağalar, yüzlerini görmedikleri kızlara seslerinden âşık olarak, dönme dolap arkasından şakalaşır, cilveleşir hatta sözleşirlerdi. Sevdanın ucuz olmadığı o devirlerde, birbirinden ayrılmamak andını ezel gününde içmiş gençlik ve güzellik, bu masum bu kaçamaklı fakat o nisbette de heyecanlı ve tehlikeli aşk oyunlarını oynardı. O kadar ki bu dolapların çok büyükleri bazan gözleri pek ve aşırı cesur kızları, dolabın rafına büzülüp girmiş olarak selamlığa kaçıran gizli bir yol da olurdu.” (Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 69).

104 Yılmaz Öztuna, “Konak”, Türk Ansiklopedisi, c. 22, M.E.B. Yay., Ankara 1946, s. 175. 105 Handan İnci Elçi, a.g.e., s. 27.

36

halka ulaşır.106 Bu yönleriyle orta halli mahalle evleri muhafazakâr yapılarını

korurken, konaklar Doğu-Batı ikilemini yaşarlar.

Eskiden hükümet dairesi olarak da kullanılan konaklarda, vezirler,

kadıaskerler, seraskerler, şeyhülislamlar gibi devirlerinin makam ve mevki sahipleri

oturmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihiyle benzer özellik gösteren bu

konaklar, son dönemde artık eski ihtişamlarını kaybederler. “İçlerinde iki üç bin

nefer kapı halkı olan bu eski vezir konakları, gide gide, iki üç yüz mevcuda ve ondan

da kırk elli müstahdeme inerek on dokuzuncu asır sonu ile yirminci asır başlarında

son kadrosunu bulur.”107 Kapı halkı sayılarının azalmasına rağmen konaklar, uzun

bir geçmişin ve köklü bir düzenin getirisiyle, toplumdaki yerlerini ve önemlerini

uzun süre muhafaza ederler. Fakat, Sâmiha Ayverdi’nin deyimiyle “son bir

parıltıdan”108 ibaret olan bu süreç de uzun sürmez. Sonunda, Cevdet Paşa’nın

“İstanbul bahçesinin güzel çiçekleri”109 olarak nitelediği bu paşa ve bey konakları,

birer birer yok olup giderler.

2.2.2.1.1. Edebiyatımızda Konaklar

Roman türü edebiyatımıza girdiği andan itibaren, ev kavramı da romanların

içinde var olmuştur. Zira insanı anlatan yazarın, insanın hayatının şekillendiği

mekân olan evi görmezlikten gelmesi düşünülemez. Yeni Türk Edebiyatının ilk

dönemine mensup yazar ve şairlerin önemli bir kısmının, zamanın önde gelen

ailelerinin çocukları olarak büyüdükleri konaklar ise, bu evler arasında önemli bir

yere sahiptirler.

Edebiyatımıza büyük etkileri bulunan konakları, edebiyatımızı

desteklemeleri ve edebiyatımıza konu olmaları yönlerinden iki bölümde inceledik.

106 Kenan Akyüz, a.g.e., s. 79. 107 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 38. 108 a.g.e., s. 162. 109 Cevdet Paşa, “İstanbul’da Paşa Konakları”, Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi I, (Haz.: Mehmet

Kaplan, İnci Enginün, Birol Emil), İstanbul Ünv. Edebiyat Fak. Yay., İstanbul 1974, s. 459.

37

2.2.2.1.1.1. Edebiyat Toplantıları Açısından Konaklar

Konaklar, ekonomik yapılarının iyi olmaları yönüyle, hem kendi hane

halklarına iyi bir eğitim imkânı sağlamış; hem de çevrelerindeki şair, yazar gibi

aydın kesimin bir araya gelerek sanat ve edebiyat sohbetleri yapmalarına fırsat

vermiş, onları maddi ve manevi olarak da desteklemişlerdir.110 Böylece, “Batıdaki

‘Aydınlanma Devri’ aydınlarının toplandıkları salonları andıran bu konaklar,

Osmanlı eğitim sisteminin temelini teşkil eden medreseler ve Enderun mektepleri

yanında önemli birer merkez”111 olmuşlardır.

XIX. yüzyılın son çeyreği içinde zamanın en gözde mekânlarından birisi,

Münif Paşa Konağıdır. Döneminin aydın insanlarından olan Münif Paşa,

çevresindeki insanları konağında toplayarak, bilim başta olmak üzere değişik

konularda sohbetler yapılmasına imkân sağlamaktadır. İki konağı bulunan

“Paşa’nın birbirinden ilgi çekici konukları ve sohbetleriyle ünlenen evi;

Süleymaniye’deki konağıdır. Konak, Süleymaniye’den Bozdoğan Kemerine çıkan

cadde üzerinde, parmaklıklı bir bahçe içindedir. Konağın alt katında alafranga bir

yemek salonu, yukarı katındaki selâmlık bölümünde küçük küçük bir çok oda

bulunmaktadır. Birinci katta Avrupaî usulde kadınlı erkekli konuklarla yemek

yenildikten sonra, ikinci kata çıkılmakta, genellikle ilim, fen ve yeni icatların

konuşulduğu sohbetler, içilen çaylar eşliğinde bu odalarda yapılmaktadır.”112

Konaklarda yapılan sanat-edebiyat sohbetlerinin en ünlülerinden birisi

“Encümen-i Şuara” toplantılarıdır.113 Hersekli Arif Hikmet Bey’in Lâleli’de

110 Konakların selâmlık sohbetleri düzenlemeleri çok eskiye dayanan bir gelenektir. Bu konutlarda

edebî muhitlerin teşekkülünde ise, “etraflarında toplanılan şahısların şiir ve edebiyatla ilgileri yanında, nüfuzları, zenginlikleri ve şairlerin daima çektikleri geçim derdi de rol oynamıştır. Şairler, hürmet edildikleri ve barınabildikleri yerlerde toplanmışlardır.” (Prof. Dr. Haluk İpekten, Divan Edebiyatında Edebi Muhitler, M.E.B. Yay., İstanbul 1996, s. 11).

111 Ali Budak, Batılılaşma Sürecinde Çok Yönlü Bir Osmanlı Aydını Münif Paşa, Kitabevi Yay., İstanbul 2004, s. 87.

112 a.g.e., s. 87-88. 113 “1277 yılı sonlarında (Mayıs-Haziran 1861) başlayıp 1278 yılı ortalarına (Ocak 1862) kadar süren

Encümen-i Şuara toplantıları İstanbul’da, Hersekli Arif Hikmet Bey’in Lâleli’de Çukurçeşme’deki evinde yapılmaktaydı. Encümen-i Şuara, aynı yıllarda benzer örneklerine rastlanan mesela Cem’iyyet-i İlmiye-i Osmaniyye gibi belli bir nizamnamesi ve gayesi olan resmi veya yarı resmi bir kuruluş değildir. Encümen daha ziyade aynı ortak zevki paylaşan, bir yerde toplanıp şiir ve edebiyat sohbetleri yapan, çeşitli vesilelerle daha önceleri de tanışan ve bir kısmı aynı dairelerde

38

Çukurçeşme’deki konağında yapılan bu haftalık toplantılarda, meclisi daha ziyade

Leskofçalı Galip Bey idare etmekte ve toplantıya katılan genç şairlere özellikle şiir

yazma konusunda yol göstermektedir. Bu meclise katılan şairlerin arasında, “Osman

Şems Efendi (1813-1893), Lebib Efendi (1785-1867), Kâzım Paşa (1821-1889),

Manastırlı Hoca Nailî Efendi (1823-1876), Hâlet Bey (1837-1878), Recâi zâde

Celâl Bey (1838-1882) gibi tamamiyle eskide kalmış şairler bulunduğu gibi, Ziya

Paşa ve Nâmık Kemal114 gibi biraz sonra yeninin kavgasını yapacak şairler de

vardır.”115

Konakta düzenlenen edebiyat sohbetleri arasında, Nigâr Hanım’ın konağında

yapılan toplantılar da önemli yer tutar. Nigâr Hanım, kendisi için bir statü simgesi

saydığı ve Tanzimat değişikliğinin ortaya çıkardığı bir mimarî tarz olan

Nişantaşı’ndaki taş konağında, salı günleri devrin ünlü simalarını bir araya getirir.

Alafranga bir yaşam tarzıyla tasarlanmış bu konaktaki sanat edebiyat sohbetlerine

katılan tanınmış isimlerden bazıları şunlardır: Recaizâde Mahmut Ekrem Bey,

Ahmed Mithat, Dr. Kunoş, Vambery, Süleyman Nazif, Faik Ali.116

beraberce çalışmış, bir iki istisna dışında hemen hemen aynı kültür ve anlayışta kişiler olmaları dolayısıyla bir araya gelen insanların oluşturduğu bir dost meclisi hüviyetindedir.” (“Encümen-i Şuara”, İslam Ansiklopedisi, c. 11, T.D.V., İstanbul 1995, s. 179-180).

114 Namık Kemal’in oğlu Ali Ekrem, babasının İstanbul’da edebî ve ilmî muhit olarak önce ‘eskiler’in temsilcisi Encümen-i Şuara’yla tanıştığını söyler. On yedi yaşındayken bu encümene giren Namık Kemal, iki yıl gibi kısa bir zaman sonra kendini yetiştirmiş olarak, Şinasi’nin etkisiyle bu muhitten ‘yeniler’in yanına geçer. (Ali Ekrem, “Namık Kemal’in Ebedî Hayatı ve Eserleri”, Namık Kemal, M.E.B. Yay., 1998, s. 32-36).

115 Prof. Dr. Ahmed Hamdi Tanpınar, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, s. 261-262. “Namık Kemâl’in edebî şahsiyetinin teşekkülünü, Encümen-i Şuarâ devresi ve Şinâsî ile

tanışması ve Tercüme Odasına girmesinden sonraki devre olmak üzere, iki devre halinde değerlendirebiliriz.

Birinci devre, şairin estetik zevk olarak Leskofçalı Galib ve Hersekli Arif Hikmet Beylerden, tasavvufî duyuş ve düşünüş olarak da Osman Şems’den tesirler aldığı, yirmi yaşlarındayken katıldığı Encümen-i Şuarâ’da şiir zevk ve istidâdını pişirdiği devredir. Encümen-i Şuarâ mensupları, devrin umumi havasına uygun olarak, zaman zaman yeni kavramlara da açılıyorlardı. Nâmık Kemâl’in ikinci devrede takındığı edebî tavrın kökünde bu açılışın izlerini de aramak gerekir.” (Yard. Doç. Dr. Saadettin Yıldız, “Nâmık Kemâl-Edebî Şahsiyeti”, Tanzimat Dönemi Edebiyatı, Günce Yay., Kral Matbaacılık, t.y., s. 103).

116 Nazan Bekiroğlu, “Çevre/Salı Kabulleri”, Şâir Nigâr Hanım, İletişim Yay., İstanbul 1998, s. 177-184.

39

Bu konakların dışında, Sami Paşazade Sezai’nin dedesi Sami Paşa’nın ve

Yusuf Kamil Paşa’nın konağında yetişen Mühürdar Emin Paşa’nın konaklarında da

edebiyat sohbetleri yapılmıştır.117

2.2.2.1.1.2. Edebiyatımıza Konu Olmaları Yönüyle Konaklar

Konaklarda yetişen veya çeşitli vesilelerle buradaki hayatı tanıyan

edebiyatçılarımız, izlenimlerini ve hatıralarını eserlerine yansıtmışlardır. Böylece

romanlarımıza konak hayatı ile ilgili bilgiler yoğun şekilde aktarılmıştır. Bu

durumun tespitini, Nüket Esen’in yaptığı “Türk Romanında Aile Kurumu” adlı

çalışmada görmek mümkündür. 1870 ile 1970 yılları arasında Türk toplumundaki

aile kurumunu inceleyen Esen, çalışmasında İstanbul ailesini işleyen 53 roman 4

hikâye ve 1 oyunu ele almıştır. Sonuçta ise, incelediği romanlarda ele alınan 96

aileden 43’ünün köşk, konak veya yalıda oturan üst düzey aileler olduğunu

belirlemiştir.118

Konak hayatı, romanlarımızın bazılarında konağın eski ideal günlerine

duyulan özlem şeklinde işlenirken, bazılarında ise batılılaşma karşısında hızla

değişen konağın yeni yapısına eleştiri biçiminde işlenmiştir. Orta halli mahalle

evlerine nazaran batılılaşma hareketinden çok çabuk etkilenen konaklar, kültürel

değişimdeki hızlarıyla yazarlarımızın ele aldıkları öncelikli mekânlardan

olmuşlardır. Ayrıca, Türk kültürüne yabancı bir mekân olan apartmanın ortaya

çıkmasıyla, eskinin bütün değerlerine sahip olan konak, bir simge haline

gelmiştir.119 Uzun yıllar, doğu-batı çatışmasının işlendiği romanlarımızın çoğunda,

bu karşıtlık önce mekân çatışması kurularak işlenmiştir. “Bu romanlarda şehir

Haliç’te, Köprü ile ikiye bölünmüştür. Fatih ve çevresi gelenekseli, Beyoğlu ise

batılılaşmış hayatı vurgular. Buna bağlı olarak eski şehrin büyük konakları ve

117 Handan İnci Elçi, a.g.e., s. 40. 118 Nüket Esen, Türk Romanında Aile Kurumu, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı,

Ankara 1991, s. 210. 119 Dr. Osman Gündüz, “Konak Hayatı ve Konağın Çöküşü”, Meşrutiyet Romanında Yapı ve Tema II,

M.E.B. Yay., İstanbul 1997, s. 677.

40

mütevazı evlerinin karşısında Beyoğlu civarının modern apartmanları yükselir.

Böylece semtler ve ev tipleri doğu-batı karşıtlığının simgelerine dönüşür.”120

Doğu-batı karşıtlığını vurgulama açısından konakların kullanılması, ilk

romanlarımızla birlikte başlamıştır. Bu konutlardaki Avrupaî teşrifat, yaşama

biçimi, sosyal ve kültürel değişim, Tanzimat dönemi romanlarımızın temel

konularından olmuştur. “Türk romancısı burjuva ev ve aile yaşantısını geniş şekilde

tasvir etmiş, kimi zaman da eleştirel olarak ele almıştır.”121

Tanzimat dönemi insanının gündelik yaşamını en iyi gözlemleyen ve anlatan

yazarlarımızdan birisi Ahmed Midhat Efendi’dir. Yazarın yetiştiği ve ilk eserlerini

verdiği yıllarda Osmanlı’nın içtimaî hayatında gözle görülür bir değişiklik vardır.122

Çağdaşlarına göre sosyal yaşamla daha fazla ilgilenen Ahmed Mithat için bu sosyal

değişim, eserlerinde işleyeceği ana konu olur. Kapalı mekân olarak ise, genellikle bu

değişimin en hızlı yaşandığı konakları tercih eder.

Ahmed Midhat, konaklarda yaşayanların Avrupaî hayat özentilerinin bu

konutlara etkisini çeşitli yönleriyle işler. Batı hayranlığı sebebiyle yaşanan

değişimin, konakların iç düzenlerinin, teşrifatlarının yanı sıra mimari tarzlarına

kadar yansıdığını görür. Yazar, yenilik taraftarı olmasına karşın123, mimarîde

Osmanlı taraftarı olduğu için124, konaklarda tamir bahanesiyle yapılan bu değişikliğe

üzülür. Bu üzüntüsünü “Jön Türk” romanında, romanın kahramanlarından Dilşinas

Hanım’ın Keşkekçiler Başı’ndaki konağını anlatırken belirtir125:

“Bu bahçenin sokak cihetine doğru ortalık yerinde bir konak

yavrusu. Haremde on altı, selâmlıkta on altı oda, birkaçar sofa, güzel

120 Handan İnci Elçi, a.g.e., s. 28. 121 Nurullah Çetin, “II. Abdülhamit Dönemi Türk Romanı (1878-1908)”, Hece Türk Romanı Özel

Sayısı, y. 6, sy. 65/66/67, Mayıs/Haziran/Temmuz 2002, s. 52. 122 Prof. Dr. Orhan Okay, “Eski ve Yeni Ev Düzeni”, Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat

Efendi, M.E.B. Yay., İstanbul 1991, s. 63. 123 Ahmed Mithat’ın yenilik anlayışında bir ölçü vardır. O, “ne mutlak bir batı hayranı, ne de

mutaassıp bir doğu müdafiidir. Her iki medeniyetin iyi ve kötü taraflarını tenkid süzgecinden geçirerek yeni bir sentez getirmektedir. Bu iyi ve kötünün, tabiatiyle kendisine âit bir ölçü olduğunu belirtmeliyiz.” (a.g.e., s. 407).

124 a.g.e., s. 401. 125 a.g.e., s. 89.

41

bir hamam vesaire. Fakat bir hayli zamanlardan beri adamakıllı bir

tamir görmemiş. Boyası tazelenmemiş. Onun için biraz harapça

görünüyor. Hayır! Harap değil. Bina pek sağlam. Kerestenin, paranın

bol zamanında yapılmış. Gayet sağlam ama gözlere öyle görünüyor.

Hele içi pek mamur. Sonraki sahipleri tamir ve tezyin ehemmiyetini

daima içerilere hasredegeldiklerinden konağın içi hakikaten pek mamur.

Hatta en evvelki inşasını tezyin eyleyen tepe camları, sofa setleri,

musandıralar, çiçeklikler raflar, filanlar kaldırılarak binaya yeni

binalar şekil ve sureti verilmeye gayret olunmuş. Vakıa bu gayretteki

yanlışlık böyle şeyleri anlayanlara, bilenlere hafi olamazsa da bu

hanenin esbabında o gustolar olmadığından hanelerini alafranga

yapmak istemişler de bu arzu ile o canım eski letâfet-i mimariyeyi zayi

etmişler.”126

Halit Ziya’dan önce mekânı ele alış bakımından Türk romanında önemli bir

merhale teşkil eden Sami Paşazâde Sezai’nin “Sergüzeşt” adlı romanında da

konaklara yer verilir. Bütün ömrü mükemmel dekore edilmiş köşklerde geçen Sezai,

yaşamındaki bu mekânları, en küçük ayrıntıyı bile ihmal etmeden güzel ve rahat bir

üslupla “Sergüzeşt”e aktarır. Roman kahramanlarından Dilber’in, zengin Mısırlı

ailelerden olan Asaf Paşa Konağı’na satılmasıyla, bu binanın geniş teferruatlı bir

tasvirini yapar.127

Eserlerinde konakları konu edinenler arasında, Servet-i Fünûn dönemi

yazarları da vardır. “Hemen hemen hepsi birer konak, yalı veya köşkte yaşayan

Servet-i Fünûn aydınlarının dönemin baskılarından kaçarak sığındıkları konak, yalı

ve köşkleri ile aile ve arkadaş çevreleri, yazdıkları romanların bel kemiğini

oluşturmuştur. Servet-i Fünûn romanlarının büyük çoğunluğunda vakalar konak,

126 Ahmed Midhat Efendi, Jön Türk, (Haz.: Dr. Osman Gündüz), Akçağ Yay., 1999, s. 2. 127 Prof. Dr. Zeynep Kerman, “Sergüzeşt Romanında Mekân”, Yeni Türk Edebiyatı İncelemeleri,

Akçağ Yay., Ankara 1998, s. 46-51.

42

köşk ve yalılarda geçmektedir.”128 Bunda romanlarda konu edilen kişilerin ve

ailelerin çoğunlukla zengin olmaları etkilidir.

Servet-i Fünûn romancıları arasında konakları ayrıntılı biçimde

okuyucularına aktaran yazarlardan birisi Halit Ziya Uşaklıgil’dir.129 “Halit Ziya’nın

romanlarından “Sefile”de ikisi de fahişe olan Mihriban Hanımla kızı İkbal üç katlı

bir evde yaşamaktadırlar. Romanda İkbal’in sevgilisi İhsan Bey daha sonra bir köşk

tutar ve bu köşke geçilir. “Nemide”de Şevket Bey, zengin bir babanın ikinci oğludur

ve pederini kaybettiği zaman, kendisine Sultan Ahmet Caddesi’nde bir konak,

Kanlıca’da bir yalı, iki çiftlik, bir zeytinlik, beş altı dükkan kalmıştır. Romanda

vakalar tümüyle sözü edilen bu konak ve yalıda geçmektedir. “Bir Ölünün

Defteri”nde Hüsam, Beylerbeyi’nin sahile nazır yalılarından birinde, romanın

başkişilerinden Vecdi ise küçükken halasının köşkünde ve daha sonra da kendi

köşklerinde hayatlarını sürdürürler. “Maî ve Siyah”ta Ahmet Cemil’in Mekteb-i

Mülkiyye’den arkadaşı Gencîne-i Edep ceridesi sahibi Hüseyin Nazmi’nin ise

Erenköy’de yalısı vardır. “Aşk-ı Memnu”da ise vakalar çoğunlukla Adnan Bey’in

yalısında geçmektedir. “Kırık Hayatlar”da Ömer Behiç’in “melâz-maneviyatı” olan

Şişli’deki evi de iki katlı bir konak görünümündedir.”130

Mehmet Rauf’un romanlarındaki ev tiplerinde, toplumun geçirdiği sosyal

değişikliklere uyum söz konusudur. Meşrutiyetten önce ve Meşrutiyet devrinde

yazdığı eserlerinde ev olarak genelde konak, köşk ve yalıları kullanan Mehmet

Rauf, sonraki devirlerde yazdığı eserlerinde apartman dairelerine yer verir. Ancak

Harabeler’de bu genellemenin aksine, köşkle apartman birlikte tercih edilir. Yine

sadece Harabeler romanında yazar, köşke bir zihniyetin, bir devrin sembolü

değerini verir. Diğer romanlarındaki evler, sadece kahramanın mensup olduğu

128 Selçuk Çıkla, “Ev, Yalı, Köşk Ve Konaklar”, a.g.e., s. 202. 129 Prof. Dr. Olcay Önertoy, “Çevre”, Halit Ziya Uşaklıgil Romancılığı ve Romanımızdaki Yeri,

Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1995, s. 167. 130 Selçuk Çıkla, a.g.e., s. 202.

43

seviyeyi göstermek amacı taşır. Mehmet Rauf’un romanlarında geçen konak, köşk

ve yalılar; Dr. Mehmet Törenek131’in tespitiyle şunlardır:

“Garâm-ı Şebâb”da Memduh Beyin, ailesiyle Büyükdere’ye gitmeyip tercih

ettiği yer köydeki köşktür. Bu köşke geldikten sonra tanıdığı kadın ise, bütün köye

hâkim tepede bulunan yeni bir köşkte oturmaktadır. “Ferdâ-yı Garâm”da Macit’in

çocukluk yıllarını geçirdiği ev, amcasının Yeniköy’deki, aynı zamanda yalı olan

köşküdür. “Eylül”de Süreyya babasının Taşocağı’ndaki köşkünde oturmaktadır.

Ancak burayı beğenmez ve Suat’ın babasından aldığı parayla Boğaz’da bir yalı tutar

ve oraya taşınır. Süreyyaların kış gelince taşındıkları konak ise İstanbul’dadır. Bu

konak kalabalık yapısıyla bir zihniyetin sembolüdür. Aynı zamanda bu mekânın en

bariz vasfı Beyefendi’nin mutlak bir otoritesinin bulunmasıdır. “Serap”ın kahramanı

Boğaz’da bir yalıda oturur. “Genç Kız Kalbi”nde İzmir’den İstanbul’a, amcasına

misafir gelen Pervin; bir müddet İstinye’deki bir köşkte kalır. Bu köşk, Eylül’deki

gibi bir zihniyetin sembolüdür. “Karanfil ve Yasemin”de Kadri Paşa’nın

Nişantaşı’ndaki konağından ve Beykoz Akbaba’daki köşkünden bahsedilir. Eserde

sözü edilen bir diğer mekân, Pervin’in oturduğu köşktür. “Böğürtlen”de Şekûre ve

kardeşleri yaz için Büyükada’da bir köşkte kalırlar. “Harabeler”de olay, Nuri

Süha’nın kiraladığı köşklerde geçer. “Kan Damlası”nda Tarabya tepelerindeki

İngiliz köşkünden bahsedilir.

Mekân olarak en çok konağın tercih edildiği romanlar, II. Meşrutiyet-

Cumhuriyet Dönemi (1908-1923) aralığını ele alan romanlardır. Çünkü, bu zaman

aralığında hem Osmanlı İmparatorluğu’nun hem de İmparatorluğun minyatürü olan

konakların çöküşü gerçekleşmiştir. Bu benzerlik, Osmanlı’nın son yıllarını işleyen

edebiyatçılarımız için güzel bir araç olmuştur. Ayrıca, bu dönemde doğunun

temsilcisi sayılan konağın çöküşü gerçekleşirken, II. Meşrutiyet’in getirdiği özgür

ortamın etkisiyle, batılı hayatı kopya etmeye uğraşan apartmanlara talep artar. Bu

zaman aralığını ele alan romanlarda “toplumsal değişim, biri yıkılırken diğeri

yükselmekte olan iki ev, konak ve apartman üzerinden yansıtılır. Tabii asıl değişim,

131 Dr. Mehmet Törenek, “Sosyal Çevre/Evler”, Hikâye ve Romanlarıyla Mehmet Rauf, Kitabevi

Yay., İstanbul 1999, s. 263-273.

44

mekânları yaratan insandadır. Romancılar ev tiplerindeki bu değişimle daha çok

insandaki değişimi ortaya koymuş olurlar.”132

Çocukluğunda yaşadığı konak hayatını romanlarına aktaran ve konağı bir

sembol olarak kullanan edebiyatçılarımızdan biri de Halide Edip Adıvar’dır. Yazar,

Sinekli Bakkal romanında mekân olarak “Türk-İslam değerlerinin yaşadığı,

Batılılaşmanın bulaşmadığı idealize bir sokak”133 ve bu sokağın aksine alafranga

özentisiyle yozlaşmaya başlayan Selim Paşa Konağı’nı kullanır. “Birbirinden ayrı

ve o zamanlar çok uzak olması gereken iki sosyal tabakayı, Rabia ile birbirine

bağlar.”134 Romanda Doğu ile Batının birbirini reddeden kavramlar ve değerler

topluluğu olmadığı ve bunların belirli noktalarda birleşebileceği esası üzerinde

durur.

II. Meşrutiyet’in ilânı ile değişen konak hayatını en iyi şekilde anlatan

romanlardan birisi “Üç İstanbul”dur. Mithat Cemal Kuntay’ın tek romanı olan bu

eser, İstanbul’un üç farklı zamanını, birbiri ardına gelen II. Abdülhamit, İttihat ve

Terakki iktidarı ve İstanbul’un işgali dönemlerini anlatır. Bu dönemlerin her birinde

ön plâna çıkan, devrin iktidarına yakın olan bir konak vardır. Bu konaklar, “iktidarın

meşrulaştırıldığı ve bazen de gücün saptırılarak menfaat koşuşturmasına

dönüştürüldüğü ikincil merkezlerdir.”135 Romanda ikincil merkez konumunda

verilen bu konaklar; II. Abdülhamit iktidarında Hidayet’in konağı, İttihat ve Terakki

döneminde Adnan’ın konağı ve işgal İstanbul’unda ise Naşit’in konağıdır.

“Üç İstanbul”un üç değişik zamanındaki bu üç konak, taraftarı oldukları

iktidarların zamanında; makamında yükselmek isteyenlerin, tayin bekleyenlerin yani

dalkavukların, ikiyüzlülerin mekânı olurlar. Devirlerinin en ihtişamlı hayatını

yaşarlar. Fakat iktidar değişmesiyle bu konaklar, zelilliği ve rezilliği yaşarlar. Artık

kimse bu mekânların önünden dahi geçmez.

132 Handan İnci Elçi, a.g.e., s. 117. 133 Cemal Şakar, “Yaşamın Kıyısında Bir Sokak: Sinekli Bakkal”, Hece Türk Romanı Özel Sayısı, s.

575. 134 Dr. Abdülkadir Hayber, “Sinekli Bakkal”, Halide Edip, Yakup Kadri ve Reşat Nuri’nin

Romanlarında Nesil Çatışmaları, M.E.B. Yay., İstanbul 1993, s. 91. 135 Kenan Çağan- Köksal Alver, “Üç İstanbul ya da Bir Çözülüşün Zayıf Halkaları”, Hece Türk

Romanı Özel Sayısı, s. 581.

45

“Üç İstanbul” romanının işlediği önemli bir konu da doğu-batı çatışmasıdır.

Elit tabakanın yaşadığı İstanbul’u anlatan roman, Müslüman İstanbul ile

fethedilmeyen Beyoğlu İstanbul’u arasındaki insanımızın çelişkili hayatını vermeye

çalışır. Eserin içinde İstanbul’un ve İmparatorluğun yanı sıra, romanın başkişisi olan

Adnan’ın fakir bir hayattan, alafranga bir yaşam tarzıyla bezenmiş zengin bir hayata

kavuşmasının hikâyesi vardır. “Bu nedenle de roman, ortamı en iyi şekilde belli

edecek ve aydınlatacak şekilde kapalı mekânlarla, zengin evleriyle, konaklarla,

saraylarla ve de yoksul mahalle konutları ile karşımıza çıkar.”136

Konağı ele alarak değer çatışmalarını aktaran romanlardan birisi de Yakup

Kadri’nin “Kiralık Konak” eseridir. “Naim Efendiler bu yaz Kanlıca’ya

taşınmadılar. Zamanlar artık eski zaman değil, iki sene içinde pek çok adetler

değişti.”137 cümleleriyle başlayan roman karşıtlıklar üzerine kurulmuştur. Daha ilk

sayfalarda giyimden yola çıkılarak, Tanzimat’tan, Meşrutiyet’e kadar olan süreç

İstanbulin ve redingot dönemleri olarak ikiye ayrılır. Romanın temelindeki çatışma,

eski-yeni, Doğu-Batı kavramlarıyla açıklanabilir. Bu kavramların mekâna yansıması

ise, konak ve apartmanla olur. Doğu’nun simgesi olan konaktan, Batı’nın simgesi

olan apartmana geçişi göstermesi açısından bu roman önemlidir. “Kiralık Konak,

tanıtma bölümünden sonra, Seniha’nın konakta verdiği bir çay partisiyle açılır ve

Şişli’deki apartmanda verdiği bir yemek ziyafetiyle kapanır.”138 Yazar romanda,

belli bir sınıfın yaşama biçimindeki değişmeyle aileyi dağıtıp eskinin simgesi konağı

kiraya çıkarttırırken, seçeneği olan apartman dairesini getirir.

Köşk ve yalılarda büyüyen ve eserleriyle buradaki yaşamı günümüze aktaran

edebiyatçılarımızdan birisi de Abdülhak Şinasi Hisar’dır. Hisar, bu konutları doğu-

batı çatışması içinde değil, geçmişe duyduğu özlem neticesinde idealize ederek

anlatmıştır. Genellikle, tabiatla kaynaşmış günün belli anlarını, özellikle gece ve ay

ışığının etkisiyle görünümleri ve çağrışımları değişen yalıları, hatırlarının akışı ve

gönlündeki duygulanmalara paralel olarak işlemiştir. Bu sebepten ötürü, “Abdülhak

136 Ayşe Belkıs Sanay, Mithat Cemal Kuntay Hayatı, Sanatı ve Eserleri, Kültür Bakanlığı Yay.,

Ankara 2002, s. 101. 137 Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Kiralık Konak, İletişim Yay., İstanbul 1979, s. 19. 138 Berna Moran, “Kiralık Konak”, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış 1, İletişim Yay., 6. b., İstanbul

1997, s. 144.

46

Şinasi’nin anlattıklarından bir hayat tablosu yakalamak mümkün değildir. Yazarın,

Boğaziçi’ni ve yalıları bütün özellikleri ile tanıtmaya çalıştığı tasvir parçalarında

adeta bir kartpostal resmi geçidi akmaktadır. Durmuş bir saat, dondurulmuş bir

zaman ve mekân dekoru içinde geçmişe ait kültür varlıklarının sadece

mevcudiyetleri birtakım oturmuş nitelikleriyle ortaya konulmuştur.” 139

Doğu-batı çatışmasının ve bir kültür çöküşünün sembolü olan konak, köşk

ve yalılar, günümüze kadar daha birçok yazarımızın eserinde mekân olarak

kullanılmıştır. Çok geniş bir araştırma konusu olan bu konuyu biraz daraltarak,

Sâmiha Ayverdi’nin eserlerinde geçen konak, köşk ve yalıları inceleyeceğiz.

2.2.2.2. Köşk

Köşk, havası ve manzarası güzel olan kırlarda, açıklık yerlerde, saray ve

konak avlularında ya da çevrelerinde yapılan yazlık veya dinlenme yerleridir.

Köşklerin ortaya çıkmasında, Türk evlerindeki, üç cephede dışa açılma imkânına

sahip başodanın önem kazanması etkili olmuştur.140 Önce, “üstü kapalı, yanlardan

etrafı seyre açık, dinlenme alanları olarak düşünülmüşlerdir.”141 Lale Devri’nden

sonra ise dinlenme, eğlenme ve avlanmaya elverişli yerlerde bağımsız konut

şeklinde yapılmaya başlanmıştır.142 Padişahların, paşaların yazları birkaç gün

geçirmek amacıyla sayfiye yerlerine yaptırdıkları köşkler, giderek bütün bir

mevsimin geçirildiği yazlık konutlar şeklinde kullanılmaya başlanmıştır.143

139 Nesrin Tağızade Karaca, Abdülhak Şinasi Hisar’ın Eserlerinde Geçmiş Zaman ve İstanbul, Kültür

Bakanlığı Yay., Ankara 1998, s. 146-147. 140 “Baş odalar haçvari planları ve cumbaları vasıtasıyla çok daha etkileyici bir biçimde üç cephede

dışa açılma imkânına sahiptirler. Kasırlar ve köşkler, Türk evinin biçimlenmesinde önemli bir etken olan, insanın hiçbir engelle karşılaşmadan dünya ve sonsuzluk ile her an ilişki içerisinde bulunabilmesi ve sonsuzluğun ortasındaki yüce bir varlık olarak kendisine yer edinebilmesi şeklinde özetlenebilecek temel inancının saf yansımalarını oluştururlar.” (Doç Dr. Turgut Cansever, “Türk Evinin Mimarisi”, Türkler, c. 12, s. 202).

141 Prof. Dr. Sadettin Ökten –Aynur Can, a.g.e., s. 547. 142 Yılmaz Öztuna, “Köşk” Mad., Türk Ansiklopedisi, c. 22, M.E.B. Yay., Ankara 1946, s. 300. 143 “Üçüncü Sultan Ahmet ve damadı İbrahim Paşa döneminde kır ve eğlence âlemlerinin

yaygınlaşması, kent yöresindeki cennet kadar güzel kıyı ve ovaların gözalıcı köşkler ve bahçelerle bezenmesine neden olmuştur.” (Refik Ahmet Sevengil, “Üçüncü Ahmet Zamanında Yaptırılan Köşkler”, İstanbul Nasıl Eğleniyordu, (Haz.: Sami Önal), İletişim Yay., 4. b., 1993, s. 86-87).

47

Osmanlı padişahlarının yaptırdıkları köşklerde harem ve mutfak teşkilatları

yoktur.144 Padişahlar burada yatıp kalkmadıkları için bu bölümler yapılmamıştır.

Daha sonraları paşaların, beylerin yaptırdıkları köşklerde ise haremlik-selâmlık

bölümleri ve mutfak teşkilatı mevcuttur. Fakat köşklerdeki mobilya ve malzemeler,

konaklardakine oranla daha basit tutulmuştur.

Köşklerin diğer konutlardan ayrılan en önemli özellikleri ormanın, korunun,

bahçenin yani yeşilin hâkim olduğu yerlerde bulunmalarıdır. Doğal ortamı

bozmayacak şekilde ahşaptan yapılan köşkler, konaklardaki ağır bürokratik havanın

azaldığı konutlardır. Burada siyasî işlerden ziyade günlük işler konuşulmakta ve

şehrin yorgunluğu atılmaktadır.

Yapıldıkları devrin zevk ve sanat anlayışını yansıtan köşkler, konaklar gibi

Meşrutiyet’in ilânından sonra eski zarafetlerini kaybetmeye başlamışlardır. Milletin

içine girdiği bu buhranlı ortam köşkleri de etkilemiştir. Köşk sahipleri, ellerindeki

servetin gitmesi üzerine, bir zamanlar sadece yazlık olarak kullandıkları bu binalara

sığınmak zorumda kalmışlardır. Hatta geçim derdi yüzünden buraları oda oda

kiralığa çıkarmışlardır.

Çocukluğunda, annesinin hastalığı üzerine doktorun hava değişimi

tavsiyesiyle, bu kiralık köşklerin birinde oturan Abdülhak Şinasi Hisar, sefalet

içindeki bu binaları “Boğaziçi Yalıları-Geçmiş Zaman Köşkleri” adlı eserinde şöyle

anlatır:

“Bir iki kere bu beğenilmeyen kiralık Çamlıca köşklerini

gezmeye giderken, beni de beraber götürdüler. Benim hayalimin ilk

büyük kırılışlarından biri, o günler, bu kiralık köşkleri gezmek ve

onların iç yüzlerini, yabancılara gizledikleri sefaleti veya gülünç

manzaraları görmek oldu. Bir takım harab evlerin içinde birtakım harab

eşyaların aralarında bir takım harab insanlar yaşıyor ve bu harab

talihlerden sanki teneffüs ettiğimiz bir zehir tütüyor, bunu duyuyorduk.

Biz odalardan geçerken artık yerlerinden kımıldamıyan bazı ihtiyarlar

144 “Köşk” Mad., Meydan Larousse, c.11, Meydan Yay., İstanbul 1988, s. 546.

48

ve bazı hastalar görüyorduk. Bir sefalet bu evleri basıyor, dolduruyor,

bu gözleri söndürüyordu. Gûya, bütün bu iklimi, tozlar gibi, mânevî

acılar da kaplamıştı. Bazı odaların havası ağır ağır kokardı.

Birbirimizin yüzüne bakardık. Çabuk çabuk dışarıya çıktığımız zaman

annem içini çekerek: «Bunların hiç mi akılları yok? Acaba ne diye cam

açmazlar?» derdi.

Bu evleri kiraya vermek isteyenlerin yüzlerinde öyle bir ihtiyaç

duyulurdu ki, öyle «Evimi tutun, yoksa yıkılacağım!» diyen bir halleri

vardı ki nasıl olup da bu köşkleri hatır için tutmadığımıza kırılırdım.

Bana kalsa, merhametten, bunların hepsini tutmak isterdim.”145

Köşklerin zaman içerisinde birer birer yok olmasına şahit olan Sâmiha

Ayverdi ise, bu binalara karşı zamanın vefasızlığına sitemde bulunur. Aşina bir yüz

gibi görünen köşkler, eski zamanların hikâyelerini günümüze aktarmaktadırlar. Oysa

günümüzde, anlatılan bu hikâyeler kimsenin dikkatini çekmemekte ve köşkler bütün

sırları ile yıkılmaya terk edilmektedir:

“Bakarsınız, eskiden kalma vîran bir köşk, yolumuza düşmüştür.

Desteklenmiş bir balkonu, bir şahnişi ile, elini çenesine dayamış kederli

bir aşinamız gibi ne kadar da dertli ve düşüncelidir.

Ah bu köşkler... bu yıpranmış eski zaman harabeleri Çamlıca'da

ne de çoktur. Bize çiçekten dilleri, rüzgârdan feryadları, güneşten

tufanları, rengi, kokusu, şekli, duruşu, kibarlığı ve asaleti ile masallar,

hikâyeler, efsaneleşmiş hakikatler fısıldayan Çamlıca, hiç değilse bazı

bazı Hamidin:

Sami Paşa konağı mazî mesîresi

Bir yanda duruyor Selamî hazîresi..

Mısraı ile bir geçmiş zaman yelpazesinin serinletici havasını

verebilir mi?146

145 Abdülhak Şinasi Hisar, “Kiralık Köşk”, Boğaziçi Yalıları-Geçmiş Zaman Köşkleri, Varlık Yay., 2.

b., İstanbul 1963, s. 165-166. 146 Sâmiha Ayverdi,”Çamlıca”, İstanbul Geceleri, İstanbul Fetih Cemiyeti Yay., 3. b., 1977, s. 193-

194.

49

Zamanında her biri, sahipleri olan Paşaların, Beylerin adıyla anılan ve

zenginliğin sembolü olan köşkler, günümüzde saltanat ve debdebenin tarihi

kalıntılarıdır.147 Fakat, “her biri, devrinin irfanına ve son haddini bulmuş zevkine

birer şahit olan bu köşkler”148, günümüz nesli tarafından anlaşılmamış ve Batı

hayranlığının kurbanı olmuşlardır.

2.2.2.3. Yalı

Geleneksel Osmanlı aile yapısının, İstanbul’da oluşturduğu konut

mimarisinde önemli yer tutan mekânlardan birisi de yalılardır. İstanbul’a, Türkler

tarafından getirilen yalı tarzı, denizle iç içe yaşamanın konuta yansıyan

simgesidir.149 Ruşen Eşref Ünaydın’ın ifadesiyle yalılar: “Her mevsimi başka bir

semtte geçirmeye alışkın eski İstanbul zenginlerinin, vükelasının birkaç ay deniz ve

koru sefası sürmek için kurdurmuş oldukları su kenarı konakları”dır.150

Yalıların en önemli tarafları, suyla bütünleşmiş ahşap yapılar olmalarıdır.151

Denize sınır olarak yapılan bu binalar, bazen çakılan kazıklar üstünde denize doğru

147 Sadi Yaver Ataman, a.g.e., s. 135. 148 Sâmiha Ayverdi,”Sandıkburnu”, İstanbul Geceleri, s. 64. 149 Edebiyatımızda köşk ve yalıları en çok anlatan edebiyatçılarımızdan birisi olan Abdülhak Şinasi

Hisar’ın, yalılardaki denizle bütünleşmiş hayatı anlattığı tasvirlerden birisi şöyledir: “Boğaziçi’nde bilhassa sularla ışıkların oyunları esrarlı bir canlılıktadır. Yalıların Boğaz’ı

seyretmeye ayrılmış ön odalarında sulara çarpan ışıkların içeriye sıçramış akisleriyle birdenbire oda duvarının bir parçası bir vücudun derisi gibi ürpermeğe ve başımızın üstünde, tavanın da bir parçası, bir nehrin altın sularıyla akmağa başlar. Karada temelleri üstünde sabit duran yalılar sularda, başları aşağıda, temelleri havada yüzmeye koyulurlar. Yosun kokulu kayıkhaneler, denizin mırıldanan sularını yalının, bir kısım zemin kat odalarının altlarına getirirler. Arada bir, küçük dalgaların kâh gülüştükleri, kâh ağlaştıkları duyulur.” (Abdülhak Şinasi Hisar, “Boğaziçi Medeniyeti”, İstanbul Armağanı2-Boğaziçi Medeniyeti, (Haz.: Mustafa Armağan), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yay., İstanbul 1996, s. 13).

150 Ruşen Eşref Ünaydın, “Yalılar” Mad., D.B.İ.A., s. 421. Türkiye ve İstanbul üzerine iki kitap yayımlamış olan Lamartine ise, hayran kaldığı

Boğaziçi’nin güzelliğiyle bütünleşmiş yalılar için şunları söylemiştir: “Sonra o ünlü Boğaziçi yalıları… Devlet ileri gelenlerinin ömürleri boyunca içlerinde yaşadıkları zengin, aydınlık, refahlı, süslü barınaklar. Her iki kıyı da bu yalılarla tıklım tıklım dolu. Boğaziçi öyle bir yer ki, çevreleri birbirinden güzel villalarla dolu otuz kilometrelik sudan bir cadde. İnanınız ki eğer talihiniz size bunlardan herhangi birini nasip etmiş olsaydı, ömrübillah, oradan ayrılmayı aklınıza bile getirmezdiniz.” (“Lamartine-İstanbul’a İlk Geliş”, Bu Şehr-i İstanbul ki, (drl.: Şemsettin Kutlu), Milliyet Yay., 1972, s. 75).

151 “Kıyı” anlamına gelen “yalı” sözcüğünün anlam değiştirerek bir konut tipine ad olması ilginç bir semantik değişikliktir ve vurgunun deniz kenarında olmak olduğuna işaret eder. Yalılar, bir yanı

50

çıkıntı yapmışlardır.152 Yapı olarak yayvan bir şekilde inşa edilen yalılar, genellikle

iki katlıdırlar. “Üst katlar zemin katın dışına çıkarak, su üstünde asılıymış gibi bir

halde inşa edilir. Saçaklar geniştir, pencerelere çiçekler ve nakışlarla süslenmiş

kapaklar yapılır. Bu mimaride amaç, denizin mavisiyle korunun yeşilini

birleştirmektir. Salonun kapıları açılınca, bir uçta koru, bir uçta da deniz görünür.

Denize akseden güneş ışıkları, salonun tavanlarında çeşitli ışık oyunları

gösterir.”153

Boğaz’ın iki kıyısına yalıların yaptırılmaya başlanması, Türklerin

İstanbul’da sur dışına yerleşimi gerçekleştirmeleriyle olur.154 Bu binalar öncelikli

olarak, dönemin ekonomik ve politik gücünü elinde tutan başta padişah ailesi olmak

üzere vezirler, paşalar, Hıristiyan azınlığın oluşturduğu tacirler ve varlıklı esnaf

tarafından yaptırılır.155 Kanuni Sultan Süleyman’ın son dönemlerinde Boğaziçi’nde

denize, öbür yanı arkadaki bahçeye açılan, genellikle bir orta mekân çevresinde gelişen bir plân tipolojisinin varyasyonları olarak inşa edilmişlerdi. Gerçi bu plân tipinin çok eski ve görkemli bir geçmişi vardır, fakat yaygın kullanılışının temel nedeni, çevreye, denize, bitki örtüsüne ve güneşe en fazla açılım sağlayan esnekliğiydi. Türk konut geleneğinde odaların geleneksel olarak çok amaçlı olması da bu esnekliği pekiştiriyordu.” (Prof. Dr. Doğan Kuban, “Endüstri Dönemi Öncesi İstanbul’unun Kentsel Niteliği Üzerine Kısa Bir Değerlendirme”, İstanbul Bir Kent Tarihi, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul 1996, s. 345).

152 Reşad Ekrem Koçu, “Boğaziçi Yalıları”, İstanbul Ansiklopedisi, c. 6, s. 2903. 153 Murat Koç, “Boğaziçi’nde Sosyal Hayat”, Yeni Türk Edebiyatında Boğaziçi ve Boğaziçi

Medeniyeti, Eren Yay., İstanbul 2005, s. 231. Yalıların denize açılan salonları, Sâmiha Ayverdi’nin de hoşuna giden mekânlardır. Son

Menzil romanında İlyas Bey Yalısı’nın özelliklerini anlatırken salona “yalının en güzel odası” vasfını verir:

“İlyas Bey Yalısı'nın en güzel odası, binanın tam ortasına gelen birinci kattaki şahnişli salondu. Hemen yerle beraber olan pencerelerin önüne gidildiği zaman, insana bir adım geri çekilmek arzusu verecek kadar denizin içine kurulmuş hissini veren bu yayvan salonda çok keskin hususiyetler, çok oynak zevk dalgaları baş başa vermişti. Akşamları suların rehavetli kımıldanışları en iyi buradan görülür, gün batıp da dağlara, ateşinden ve renginden yer yer lekeler, gölgeler bıraktığı, en iyi buranın sükuneti içinde seyredilir. Sonra gecenin o bukâlemun esmerliği o tabiata sine sine yayılışı, günün mağlubane bir itaatle çekilip kayboluşu, gene şu pencerelerin ardından gözlenebilirdi.” (Sâmiha Ayverdi, Son Menzil, Kubbealtı Neşriyatı, 2. b., İstanbul 2002, s. 175).

154 Yahya Kemal Beyatlı, Türklerin Boğaziçi’nde yerleşimi başlatmalarının yanı sıra, burayı bambaşka bir şehir haline getirdiklerini belirtir:

“İstanbul’u çok daha geniş bir mikyasta almak bahsine gelince,; İstanbul’da fetihten sonraki millî hayâtiyetin, yaratıcı kudretin manzarası burada görülür.

Boğaziçi, iki sahil boyunca, köy köy, Kavaklar’dan Marmara’ya kadar, yalı mîmârisiyle süslenmiş, yeryüzünde, yalnız kendine benzer, başka birşehir olmuştur.” (Yahya Kemal Beyatlı, “Türk İstanbul II”, Azîz İstanbul, İstanbul Fetih Cemiyeti, 7. b., 1999, s. 50).

155 Nur Akın, “Ev”, İslam Ansiklopedisi, s. 511. Osmanlı döneminde, gayrimüslimlerin yalı yapabilme hakları olmasına karşın, yaptıkları

yalılar bazı yönleriyle Müslümanların yalılarından ayrılmaktadır. Belli şartlarla yalı yapabilen gayrimüslimler, bu kurallardan kurtulma yollarını bulmuşlardır: “Bütün bunlara karşın, Moltke, yine de tahta evlere, tahta yalılara iyisinden kesilir. Bunların dörtte üçünün pencere oluşu gönlünün

51

saray ve yalı inşaatı çoğalır. Boğaziçi hayatının ziyadesiyle güzelleşmesi, buradaki

mahallelerin büyümesi ve Boğaz’daki büyük yalıların sayısının artması ise III.

Selim zamanındadır.156

Boğaziçi’nin doğal güzellikleri arasına inşa edilen yalıların çoğunun kara

yolu bağlantısı yoktur. Yalı sakinleri ulaşımı, Abdülhak Şinasi’nin “yalıların gezen

birer parçası, birer yavrusu gibi”157 gördüğü kayıklar ve sandallarla sağlarlar.

Şahsına ait sandal veya kayığı bulunmayanlar ise, köylerin vakıf malı olan pazar

kayıklarını158 ya da kiralık sandal ve kayıkları kullanırlar. Bu ulaşım sistemi,

İstanbul’da yerleşimin ilk izlerinin görüldüğü devirlerden başlayarak, 19. yüzyılın

ortalarına kadar kent içi ulaşımında kullanılmıştır.159 Fakat bu sistemin oldukça

pahalı ve yavaş olması Boğaziçi’ne ulaşımı kısıtlamış; devlet erkânının -padişahın

izniyle- yazları yalılara göçmesine rağmen, İstanbul halkının buraya olan rağbetini

patpatını artırır. Hele Müslüman yalılarını koyacak yer bulamaz. Bunun nedeni de, Müslüman evlerinin Boğaz’a bütün kollarını açması ve mavi, sarı, kırmızı renklerle ışımasıdır. Zimmiler ise bunu yapamaz. Onların evleri çok dardır. Üstelik de kurşuni badana ile boyanması zorunluluğu vardır. Ama kimi açıkgöz zimmiler yalılarını geniş tuttuktan sonra onların yarısını koyu kurşuniye, yarısını da açık kurşuniye boyarlar. Dışardan bakan bostancılar, İhtisap ağaları da, onları iki ayrı küçük ev sanarak geçip giderler.” (Salah Birsel, “Ben Bir Küçük Sultanım”, Boğaziçi Şıngır Mıngır, s. 254).

156 “Üçüncü Selim zamanı, Boğaziçi’nin daha ziyade güzelleştiği devirdi. Boğaziçi mahalleleri büyüyor, büyük yalılar çoğalıyor ve güzel birçok binalar yapılıyor, mehtapta saz sefaları duyuluyordu.” (Abdülhak Şinasi Hisar, “Sultan Selim Zamanı”, Geçmiş Zaman Fıkraları, Varlık Yay., 1971, s. 19).

Boğaziçi Mehtapları açısından 3. Selim zamanının önemini vurgulayanlardan birisi de Jak Deleon’dur: “Özellikle 3. selim, 2. Mahmut ve Abdülmecit devirlerinde pek gözdeydi Boğaziçi mehtapları. Cevdet Paşa, 2. Abdülhamit’e sunduğu «Maruzat»ların birinde, Abdülmecit devrini şöyle anlatır: « O zaman Boğaziçi cennetten bir numuneydi. Hele mehtap geceleri, denizin yüzü seyirci kayıklarıyla resmi alınacak bir şekil ve mahiyetteydi. En güzel mehtabı olan Bebek koyuyla Büyükdere koyudur. Halk gümüşü servi temaşası için Büyükdere’ye gider ve Bebek sahillerine inerdi.” (Jak Deleon, “Boğaziçi’ni Yazanlar”, Bir Tutam İstanbul, Altın Kitaplar Yay., 1993, s. 50).

157 Abdülhak Şinasi Hisar, “Boğaziçi Medeniyeti”, Boğaziçi Mehtapları, Ötüken Neşriyat, 4. b., İstanbul 1978, s. 8.

158 “Eskiden Boğaz’ın her köyünden İstanbul’a gidip gelmek üzere vâsıtalar vardı. Bunların başlıcaları da pazar kayıkları idi. On üç metre uzunluğunda, iki buçuk metre genişliğinde olan bu tekneler altı hamlacı ve bir reis tarafından sevk ve idâre olunurdu. En uzun küreği altı buçuk metre boyunda ve seksen kilo ağırlığındaki baş kürekti.

Her köyün Pazar kayığı, o köydeki câmi veya avârız vakıflarının malı olduğundan, her sene kesim sûretiyle bir reise ihale edilirdi.” (Sâmiha Ayverdi, Boğaziçi’nde Tarih, Kubbealtı Neşriyatı, 5. b., İstanbul 2002, s. 54).

159 Murat Koraltürk, “Şirket-i Hayriye’nin Kurucu ve İlk Hissedarları”, İstanbul Armağanı 2: Boğaziçi Medeniyeti, (Haz.: Mustafa Armağan), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yay., İstanbul 1996, s. 257-260.

52

kısmen sınırlamıştır. Bu olumsuz durum, Şirket-i Hayriyye160’nin kurulmasıyla

aşılmıştır. Şirket-i Hayriyye’den sonra hem Boğaz köylerinin nüfusu hem de

buralardaki mesirelere halkın rağbeti artmıştır.161

Vapurların sefere başlamasından önce ulaşımın zor olması, Boğaz’daki

yalılar arasında bir sınıflandırma ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Yalılar, şehir

merkezi kabul edilen Beşiktaş’tan uzaklaştıkça değer kaybetmişlerdir. Şehre

yakınlık, makam ve mevkii göstergesi olarak algılanmıştır. Şehre yakın yerlere önce

saraylar, sonra Şehzade yalıları, daha sonra ise protokol durumuna göre yalılar

yapılmıştır. Vapur servislerinin başlamasıyla bu gelenekte zaman içinde

değişiklikler olmuştur. Fakat protokol, hiçbir zaman önemini kaybetmemiştir.162

Isınma probleminin olması nedeniyle yalılar, yazlık olarak inşa

edilmişlerdir.163 Geçici (yazlık) olarak ikamet edilen ve ahşap sayfiye konutu olarak

yapılan yalılar, İmparatorluğun son dönemlerine kadar bu niteliklerini büyük ölçüde

korumuşlardır.164 Ayrıca yalılar, geçici konutlar olmalarına rağmen, Boğaz

160 Şirket-i Hayriye: 1851 yılında Fuad ve Cevdet Paşaların çalışmalarıyla kurulan ve 1945 yılında

hükümetçe satın alınıncaya kadar İstanbul ile Boğaziçi arasında yolcu taşımacılığı yapan bir şirkettir. İlk Türk anonim ortaklığı özelliğini taşıyan bu şirketin kurulmasıyla Boğaziçi’nde yabancı vapurların seferlerine son verilmiştir. Ayrıca ulaşımın kolaylaşması Boğaziçi’ndeki canlılığı arttırmıştır. bkz.: Ekrem Işın, “Bir Boğaziçi Tanzimatçısı: Şirket-i Hayriyye”, İstanbul’da Gündelik Hayat, İletişim Yay., 1995, s. 185-203.

161 Ahmet Hamdi Tanpınar, “İstanbul”, Beş Şehir, Dergah Yay., 10. b., 1995, s. 100. 162 “Boğaziçi yalıları semt semt farklı karakterler taşımış ve farklı ellerde olmuştur. Saraydan,

dolayısıyla şehirden uzaklaşmalar oranında önemleri azalmıştır. “Şehir”, Beşiktaş anlamındadır. (...) Şirket vapurlarının işlemeye başlaması ile de bu sıralamada sapmalar olmuştur. Daha uzak köyler saygınlık kazanmış ve o zaman Boğaz’da gittikçe kök salan Hidiv ailesi, mesela yukarı Boğaz’da büyük yalılar inşa ettirebilmiştir.

Dolmabahçe, Beşiktaş ve Çırağan Saraylarından sonra 19. yüzyıl ikinci yarısından itibaren ilk sırada Feriye, yani Şehzade yalıları gelmiştir. Bunlar Ortaköy’e kadar uzamıştır. Buradan itibaren Sultan ve Damad, “şehriyari” (eşleri) yalıları yer almıştır. Doğal olarak bu gelenek zaman içinde değişiklikler geçirmiş ve yukarıda belirttiğimiz gibi, vapur servisinin genişlemesiyle uzaklık mefhumu anlamını yitirmiştir. Ancak protokol, önemini her zaman kaybetmemiştir. Örneğin Anadolu yakası, Beylerbeyi Sarayı’nın varlığına rağmen, Rumeli kadar Saraya yakın sayılmamıştır. Sultan Hamid’le birlikte bu konunun önemi artmış ve yalıların yer ve semt seçimi adeta sarayın istemine bağlı olmuştur.” (Sedad Hakkı Eldem, “Boğaziçi Anıları”, İstanbul Armağanı 2: Boğaziçi Medeniyeti, (Haz.: Mustafa Armağan), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yay., İstanbul 1996, s. 44-45).

163 Halide Edip Adıvar, Tatarcık adlı romanında, yazlık olarak yapılan yalıların zamanla daimi ikametgahlar haline geldiğini söyler. Ellerinde fazla mal-mülk kalmayan eski zenginler, önceden kısa bir süreliğine uğradıkları yalılarda bugün adeta sığınmış olarak yaşarlar. (Murat Koç, a.g.e., s. 101).

164 Prof. Dr. Doğan Kuban, “Yalılar” Mad., D.B.İ.A., s. 418.

53

köylerinin gelişmesinde önemli rol oynamışlardır. Harem ve selamlığı, büyük

bahçesi, ek binaları, kayıkhaneleri olan ve çok sayıda çalışanı bulunan büyük yalılar,

bulundukları çevrenin sosyalleşmesinde etkili olmuşlardır. Ayrıca, buralara bütün

yıl kalmak üzere sürgün edilen ulemalar165 da Boğaz hayatının canlanmasında etkili

olmuşlardır.166

Taşıdıkları “millî ve mahallî” özellikleriyle, kendilerine has “Boğaziçi

Medeniyeti”167ni oluşturan yalılar, birkaç nesli bir arada barındıran konak ve köşkler

gibi yangınlara ve zamana yenik düşmüşlerdir.168

Halide Edip Adıvar, Tatarcık adlı romanında, yazlık olarak yapılan yalıların zamanla daimi

ikametgâhlar haline geldiğini söyler. Ellerinde fazla mal-mülk kalmayan eski zenginler, önceden kısa bir süreliğine uğradıkları yalılarda bugün adeta sığınmış olarak yaşarlar. (Murat Koç, a.g.e., s. 101).

165 Azledilen şeyhülislamların XVII. asırdan sonra taşraya nefyedilmeyip nisbeten şehirden uzak yerlerde veya çiftliklerde kalması âdeti başlamıştır. Reşad Ekrem Koçu, İstanbul Ansiklopedisinde bu “yalı sürgünlüğü”nü şöyle açıklar: “Devlet ricâli ve hassatan, mevkîleri icabı siyâsete karışan yüksek ulemâya, Boğaz içindeki yalıları yazlık zevkü sefâ ve dinlenme yeri olduktan sonra bâzan sürgün yeri de olurdu; azil edilir, İstanbul içinde bulunması mahzurlu görülür, sevilen ve hürmet edilen bir sima ise, İstanbul dışına sürülmeyip Boğaziçi’ndeki yalısında ikamete memur olurdu, eğer mevsim kış ise, yazlık bina yalıda hayli sıkıntı çeker, fakat İstanbul’dan büsbütün uzaklaştırılmadığı için bu yalı sürgünlüğünü yine bir nimet bilirdi.” (Reşad Ekrem Koçu, “Boğaziçi Yalıları”, İ.A., s. 2905).

166 Ahmet Hamdi Tanpınar, “İstanbul”, Beş Şehir, s. 85. 167 İlk olarak Abdülhak Şinasi Hisar'ın ortaya attığı fikir olan “Boğaziçi Medeniyeti” hakkında daha

geniş bilgi için bakınız: Murat Koç, a.g.e. 168 Yalıların yıkılıp yok olması karşısında Ruşen Eşref üzüntüsünü şöyle anlatır: “Kimindeki o enine

boyuna sofaları şimdi artık rüzgar iniltisinden başka bir şeyin doldurduğu yok. Eskiden nazlı küçükhanımların, yüz bulmuş küçük beylerin tasasız kahkahalarla çınlattığı, harem ağalı, kâhya kadınlı bahçe setlerinde şimdi kömür yığınları duruyor. Eskiden çatanaların, üç çifte piyadelerin sabah akşam yanaşıp avniye kaputlu, uzun sakallı paşa efendilerle atlas feraceli büyük hanımları, tafta çarşaflı genç kadınları beklediği düzgün taşlı rıhtımların şimdi yenik ve düşük kenarlarında şilepler, sebze kayıkları, odun ve kömür çektirileri uyukluyor.!” Eskiye özlem mi? Kesinlikle hayır, yalnızca dünyada eşi görülmemiş bir kültür mirasının önemli bir diliminin “yok” olmasına duyulan hayıflanma!” (Jak Deleon, “Bir Akşam Boğaziçi”, Eski İstanbul’un (Yaşayan) Tadı, Remzi Kitabevi, 3. b., 1995, s. 79).

54

2.2.3. Apartmanlar

İstanbul’da ilk apartmanlar, gayrimüslim azınlıklar ve zenginler tarafından

yapılır. Bunlar, Yahudi ailelerin oturduğu «Yahudhâne»ler ve gelir getirmesi için

zenginlerin yaptırdıkları «Müteehhilîn Odaları” denilen binalardır.169 Bugünkü

şekliyle ilk apartmanlar ise, 19. yüzyılın sonlarında Galata ve Beyoğlu’nda inşa

edilir.170 “Bu çok katlı yapılar daha çok varlıklı azınlıklar ve Levantenler tarafından

yaptırılmış, yüksek gelirli ailelerin yerleştikleri binalardır.”171

Müslüman-Türkler ise ilk başlarda apartmanlara, ihtiyaçtan ziyade

batılılaşma hareketleri içinde gelişen taklit ve özenti duygusuyla meylederler.172

Buraları, gayrimüslimlerin öncülüğünde yapılan binalar olduğu için de, Türkler

tarafından uzun bir süre “batılılığın” sembolü olarak görülür. Apartman dairesinde

yaşamak ise, özenilen batı tarzı yaşamın ilk adımı olarak algılanır.

Türklerin apartman yaptırmaya girişmeleri, II. Meşrutiyet’ten sonra olur.

Meşrutiyet’in getirdiği serbest ortam, apartman hayatını isteyenlerin sayılarını

arttırır. Ayrıca, Cumhuriyetin tümüyle Batılılaşmış, modern ve laik bir topluma

geçişi amaçlayan topyekûn ve köktenci bir “medeniyet değişikliği” projesi getirmesi

de apartmanlaşmayı hızlandırmıştır.173 Apartmanın Türk toplumu tarafından

Avrupaîlik göstergesi olarak değil de, ihtiyaç olarak kabul edilmeye başlanması ise,

169 Reşad Ekrem Koçu, “Ev, Apartımanlar”, İ.A., c. 10, İstanbul 1968, s. 5405. 170 Handan İnci Elçi, a.g.e., s. 48. 171 Selçuk Çıkla, “Apartmanlar ve Kâgir Evler”, Kültür Değişmeleri ve Servet-i Fünûn Romanı,

Akçağ Yay., Ankara 2004 , s. 203. 172 İhtiyaç doğrultusunda İstanbul’da Türkler tarafından yapılan ilk apartman, “Şehzadebaşı’nda yarı

kargir bir bina olan ‘Letafet Apartmanı’dır. Sur içindeki blok apartmanlaşmaya 1922’de tamamlanan Tayyare Apartmanları öncülük etmiştir. Bunlara, Cibali-Fatih yangınında evlerini kaybeden aileler için yapıldıklarından Harikzedegan Apartmanları da denilmiştir. Çok işlev gören bu apartmanlar, konut üniteleri ile birlikte ticari amaçlı dükkan birimlerini de içermektedirler. Türk toplumunun yaşamada dışa açılımını simgeleyen ilk ve en belirgin toplu konut örneği olan bu apartmanlar, halkın beğenisini kazanmıştır. Çünkü, konforlu ve çağdaş yaşama uygun donanımlara sahiptirler.” (Prof. Dr. Sadettin Ökten –Aynur Can, a.g.e., s. 556).

173 a.g.e., s. 561. “II. Meşrutiyet’in ilânı, ülkede bir hürriyet ortamı oluşturduğu gibi, Balkan Savaşları, I.

Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşıyla birlikte Cumhuriyet’in kuruluşu ve ardından da inkılâplar; ekonomik, sosyal ve siyasî, her alanda hızlı ve köklü değişimlere yol açmıştır. Yaşam mekânlarının konak veya klâsik ev yapısından apartmanlara doğru kayışı da bu değişimlerden sadece birisidir ve bu kayış Cumhuriyet sonrasında hız kazanmış bulunmaktadır.” (Selçuk Çıkla, “Apartmanlar ve Kâgir Evler”, a.g.e., s. 205).

55

II. Dünya Savaşı sonrasında İstanbul’a başlayan iç göçlerin getirdiği zorunluluğa

kadar uzanır. “Özellikle 1950’den sonra tarımsal düzenden sanayileşmeye geçişin

hızlanması, beraberinde nüfus artışına paralel olarak konut ihtiyacını getirir.”174

Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren sorun olmaya başlayan konut ihtiyacının

giderilmesi için ise, yapı kooperatifleri kurulmuş, bankaların kredi vermeleri

sağlanmış, kat mülkiyeti yasası gibi apartman tarzı konutların yapımını destekleyici

kanunlar çıkarılmıştır.175

Apartmanlar, kâgir binalar olmaları ve yapı tekniği bakımından yenilikler

içermeleri yönünden, ahşap yapıların ucuz maliyetine kıyasla, yüksek meblağlara

mâl edilebilmektedirler. Bundan dolayı, “apartman başlangıçta, yenileşmenin

bedelini ödeyebilecek güçte olanların rağbet ettiği bir konut tipi” olur ve

“dolayısıyla, toplumsal statüsü bakımından eski zaman konağıyla rekabet eder.”176

Bu durum, konak-apartman karşılaştırmasını gündeme getirir. Konak Osmanlı’nın

geleneksel hayat tarzının, apartman ise batılı hayatın sembolü konumuna gelir.

Bu yönüyle apartman, uzun süre edebi eserlerimizde de yer bulur. Apartman

daireleri, toplum yapısına ters düşen işlerle anılır. “Apartmanların çoğunlukla

garsoniyer olarak kullanılması da bu düşünceyi beslemiş olabilir. Türk

romanlarında da ilk apartman örnekleri genellikle bu amaca hizmet eder.

İstanbul’un Bir Yüzü’nde karaborsacı Kâni’nin, Zaniyeler’de İclâl ve Fitnat’ın,

Sonsuz Panayır’da yeni zengin Şaşırtmaç’ın, Pertev Bey’in Üç Kızı’nda vurguncu

Gani’nin, Yaprak Dökümü’nde Leylâ’nın apartmanı metres ve sevgilileriyle

buluşmaya yarayan mekândır. Kiralık Konak’ta Servet Bey’in apartman giderleri

kızının âşıkları tarafından karşılanır.”177

Apartman dairesi, insanın tabiattan kopardığı gerekçesiyle eleştirilir. Küçük

bir arsa üzerinde daha fazla insanın yaşamasına yönelik yapılan bu çok katlı binalar, 174 Handan İnci Elçi, a.g.e., s. 49. 175 Cumhuriyet’in ilânından sonraki dönemde konut ihtiyacı sadece İstanbul’da değil, ülkenin

genelinde görülen bir problemdir. Buna rağmen, Cumhuriyet’in ilk yılları, konut yapımı açısından bir durgunluk dönemidir. Sebep ise, uzun yıllar savaşmış bir ülkenin sınırlı kaynaklarının daha öncelikli alanlarda kullanma zorunluluğunda olmasıdır. (Yıldız Sey, “Cumhuriyet Döneminde Toplu Konut Sorunu”, C.D.T.A., c. 9, İletişim Yay., 1983, s. 2376).

176 Murat Belge, “Türkiye’de Günlük Hayat”, C.D.T.A., c. 9, s. 848. 177 Handan İnci Elçi, a.g.e., s. 55.

56

Türk evinin bahçeyle, yeşille olan birliğini yıkar. Yeni kentleşme tarzının insanı

doğanın imkânlarından mahrum bıraktığını düşünenlerden biri olan Ahmet Mithat,

bu düşüncesini “Demir Bey” romanında şu sözlerle ifade eder: “Yeni taksim olunan

küçük küçük arsalar üzerine büyük büyük kârgirler binası tasarrufat-ı asriye

muktezasından olmakla işbu yeni mahalleler bahçe denilen şeyden mahrum

kalırlar.”178

Sâmiha Ayverdi de, bu apartmanların abidelerin ululuğuna zarar verircesine

yüksek olduklarını ve bahçesi dahi bulunmayan bu yapılar yüzünden İstanbul’un da

eski güzelliğini kaybettiğini söyler:

“Âbidelerin etrâfını boğarcasına sarmış apartmanlar, iktisâdî

şartların zorlandığı bahânesini mâzeret olarak ileri süren ve üç arşın

bahçe dahi bırakmayı kârlarına kesat kabul eden binâların yapıcıları,

İstanbul’u İstanbul olmaktan çıkarmakta hiç de mesûliyet ve ıztırap

duymamaktadırlar.”179

Teknolojik gelişmelerin mekân düzenlemelerine yansımasıyla apartmanlar,

bir güç gösterisine dönüşürler. Artık mimarlar, insanların ihtiyaçlarına göre değil; en

büyüğü, en gelişmişi yapma gayretindedirler. İnsan doğasını unutan180 bu yapı tarzı

günümüzde ülkeler arası bir itibar konusu haline gelir.181

178 Hayati Baki, “Çevre/Mekân/Doğa/Nesne”, Tanzimat Edebiyatında Roman ve İnsan, Promete

Yay., Ankara 1993, s. 95. 179 Sâmiha Ayverdi, “Tuğla Harmanı”, İki Âşinâ, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul 2003, s. 256. 180 “…Günümüz dünyasında ev bir tüketim nesnesidir, nötr bir üründür; tıpkı bir kutu, bir araba, bir

televizyon gibi. Artık kimse ev sahibi değildir. Çünkü diziler halinde yapılan evler, apartman blokları, kule binalar, ev ile sahibi arasında var olan şeyleri yok etti. Artık evlerimizi düşlemiyoruz. Yapıldıktan sonra satın alıyoruz. Çağdaş keşmekeşlik içinde ihtiyacımız olan tek şey başımızı sokacak bir dam.” (E. Yıldız-N. Behramoğlu-N. Gönül-A. Kaftan-İ. Oranlı-Ç. Utlu, a.g.m., s. 82).

181 Şenol Göka, “Teknolojik Gelişme ve Mekân”, a.g.e., s. 174-175.

57

3. BÖLÜM

SÂMİHA AYVERDİ’NİN ESERLERİNDE KONAK, KÖŞK ve YALILAR

3.1. SÂMİHA AYVERDİ’NİN EV ANLAYIŞI

Sâmiha Ayverdi, çeşitli vesilelerle geleneksel Türk ailesinden söz ettiği için

ev kavramına sık sık başvurur.182 Evin insan hayatındaki önemine, toplumdaki

yerine değinir. Değişen değerler karşısında evin konumunu vermeye çalışır.

Eserlerinde, hem ideal gördüğü evleri, hem de kültürel değerlerine sahip çıkamayan,

kendinin benimsemediği evleri anlatır. Böylece bir kıstas ortamı oluşturur ve

okuyucusunda bir ev bilinci oluşturmayı hedefler. Bu örnekleri sunarken ise, kendi

çocukluğundaki evlerden yararlanır.183

Yazara göre ev, gösterişten uzak, mütevazı bir hayat peşinde olan Türkler

için mukaddes bir makam ve bir sığınaktır. Ev, kadın ve erkek için hayatın

merkezidir. Sâmiha Ayverdi, bu konudaki görüşlerini “İbrahim Efendi Konağı” adlı

eserinde şöyle açıklar:

182 Sâmiha Ayverdi’nin eserlerinde “Ev kavramı genelden özele gidilerek verilir: köşk, saray, kasr,

yalının tanımları yapılır; iç düzenleri anlatılır. Bu mekânlardaki iş bölümü en ince ayrıntılarına değin verilerek, iş bölümüne göre kişilerin adlandırılmasına gidilir. Çubukçular, şerbetçiler, mumcular, kahveciler gibi. Konak, köşk, yalı, saray, kasr, semt adlarından ünlü olanlarının adlarından söz açılıp bunların çarpıcı nitelikleri hatırlanır. O günün devlet, mahalle ve aile düzenindeki bütün terimlerin tanımları yapılarak kapsamları sergilenir. İstanbul denen yapıda Türk-İslam sentezini veren kimliği bilinen kişilerin ruhi ve fiziki portreleri çizilir. Bu arada insanın Türk – İslam sentezi içindeki konumu da vurgulanır. Bu insan, ‘toplum menfaatine başını koyan merkez insan’ diye adlandırılır. Eski aile, yeni aile karşılaştırılmalarına gidilir. Ev, çocukluğunun ve genç kızlığının emniyet ile huzurunu yaşadığı; ebeveyninin, yakın akrabalarının kendine sevgi ve şefkat kucağını açtıkları bir barınaktır. (Banıçiçek Kırzıoğlu, “Eski İstanbul”, a.g.e., s. 192).

183 Sâmiha Ayverdi gibi eserlerinde çocukluğundaki evleri anlatan yazarlarımızdan birisi de Abdülhak Şinasi Hisar’dır. Hisar, çocukluk muhayyilesinde derin izler bırakan evleri anlatarak, o zaman ki huzuru ve mutluluğu tekrar yaşamaya çalışır: “Geçmişin işaretlerinin yavaşça kaybolması, kişiliği oluşturan evlerin/mekânların değişmesi parçalanma duygusu yaratır Hisar’da. Bu işaretleri izleyerek ve hafızasında kalanlarla geriye dönüp evinde yeniden, bir kez daha yaşayabilmek ister. Parçalanmaktan kurtulmanın bir yoludur bu. Giderek yok olan geçmişin izlerini sürdüğü ev, Hisar için huzuru, mutluluğu ve bütünlüğü simgeler çünkü. Hisar evin izinde hem geçmiş bir kültürün yansımalarını hem de kaybettiği bütünlüğü aramaktadır.” (, Handan İnci “Abdülhak Şinasi Hisar ve Ev”, Türk Dili, Sayı: 623, Kasım 2003, s. 717).

58

“Esasen o zamanlarda ev, kadın için vazife, mesuliyet ve

zevklerin hemen tamamına sahne olan yarı mukaddes bir makam olduğu

kadar, erkek için de işinden arta kalan zamanını doldurması teamül olan

mahrem bir sığınak hükmünde idi.

O devirlerde hayatın merkezi ev idi. Doğumlar, ölümler,

evlenmeler hep orada olur; imkân el verdiği ölçüde ev, eğlenceleri de

gene içine alırdı. Zira insanlar henüz yerlerinden yurtlarından

soğumamış ve aile müessesi kapalı sınıf şuurunu kaybederek durağını

sokağa, kendi dışına nakletmemişti.”184

Sâmiha Ayverdi, yine “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde, eski Türk

evlerini ideal mekânlar olarak sunar ve buraları gelenek ve göreneklerin koruyucusu

olarak görür. Bu evlerdeki insanların birbirlerine olan bağlılık ve muhabbetlerinin,

sokağa; sokaktan ise sosyal hayatın feodal merkezcikleri olan mahalleye yansıdığına

inanır. Genellikle doğdukları evde ölme alışkanlığında olan Türklerin, evlerini ve

mahallerini hususi bir vatan gibi kabul ettiklerini; hayallerini ve hatıralarını

muhafaza eden bu mekânları itina ile koruduklarını düşünür:

“O devirlerde herkes mutlaka kendi evinde doğar; bâzan da

ölünceye kadar bu doğduğu evde yaşardı. Onun için de doğduğu ev,

yaşadığı mahalle hususî bir vatan, hayalînin ve hatırasının beşikten

mezara kadar îtinâ ile üstüne titrediği bir alâka ve râbıta merkezi

olurdu. İşte semtlinin semtliye, mahallelinin mahalleliye olan o sıcak, o

içten alâka, şefkat ve muhabbet tezgâhını dokuyan bu köklülük, bu

bağlantı, bu müşterek anlayıştı. Bu yüzden de el ele tutuşan aile ve

mahalle, sosyal hayatın sırtını dayadığı fethedilmez bir kale, görenek ve

geleneklerin şifahî kanunları ile idare olunan feodal merkezcikler

idi.”185

184 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 188. 185 a.g.e., s. 37.

59

Eski mimarlık geleneğinin mesken psikolojisi iki kere iki katiyetiyle

hallettiğini savunan186 Ayverdi, eserlerinde parça parça, bu mimarlık geleneğinin

ürünü olan eski Türk evlerinin özelliklerini anlatır. Yazarın özlemle bahsettiği bu

evlerin özelliklerinden birisi, geniş ve ferah yapılarıyla, barındırdıkları bütün fertlere

hitap edecek şekilde olmalarıdır. Gencinden yaşlısına, bu evlerde yaşayan herkes,

diğerlerini rahatsız etmeden kendisine uygun bir ortam bulabilmekte, bireysel

ihtiyaçlarını giderebilmektedir. Evlerin bu konudaki en güzel yanları ise, bireysel

hareket imkânı sağladıkları insanların aileden, bütünden kopmalarını

engellemeleridir:

“O eski evlerin ihtiyarları, kendi başlarına çekilip oturacak bir

yer bulurlar. Gençleri, yorgunluktan bunaldıkları zamanlar yeşillikli bir

pencere kenarından bol ağaçlı bahçeye bakarak dinlenirler; çocukları

ise yaramazlıkları ile büyükleri deli etmeden oynayacak bir bahçeye, hiç

değilse bir taşlığa, bir sofaya malik olurlardı.”187

Sâmiha Ayverdi, fiziksel yapıları ve doğayla bütünleşmiş halleriyle insan

psikolojisine en uygun yapılar olarak kabul ettiği eski Türk evlerinin, sanat ve

edebiyat yönünden de insanları doyurduğuna inanır. Bu evlerde kalan fertlerin her

biri fıtratlarına uygun bir alanda kendilerini yetiştirme fırsatı bulmuşlardır. Böylece

her ev, bir akademi, bir sanat-edebiyat mekânı halini almıştır:

“Eski devirlerde, her ev, aşağı yukarı bir akademi havası taşırdı.

Kiminde saz-söz, iyş ü nûş, kiminde şiir ve edebiyat, kiminde ise el

san’atları ve çeşitli kollarda zirveleşmiş ustaların biribirinden baskın

hünerleri münâkaşa edilir, kâlemtıraşçılıkta, divitçilikte, maktâcılıkta,

186 “Evet vücutta ruh ne ise, eski zaman evlerinde de sofalar o idi. Odaların içinde, oturmaktan,

çalışmaktan, düşünmekten ve konuşmaktan yorulan insanlar, ancak buraya çıkınca, çiçek suyu içmiş, gül suyu koklamış gibi ferahlar ve iklim değiştirmişçesine hafiflerdi. Böylece de sofalar, ev sakinlerinin, ruh ufku, ferahlık zemini olurdu. Her zaman sofayı odadan geniş tutan eski mimarlık geleneği, mesken psikolojisini iki kere iki kat’iyetiyle halletmişti.” (a.g.e., s. 318).

187 Sâmiha Ayverdi, “Eski Türk Evleri ve Çocuk”, Bağ Bozumu, Hülbe Yay., İstanbul 1987, s. 243.

60

ebrûculukta, kâğıtçılıkta mesâfe almış san’atkârlar, dilden dile övülür

yâhut da acı tenkidlere uğrardı.”188

Ayverdi, eserlerinde eski Türk evlerini gelenek ve göreneğin muhafaza

edildiği yerler olarak görürken; konakları ise değişen kültürel yapıyı yansıtan yapılar

olarak görür. Konaklar, muhafazakâr yapılarını koruyan orta halli mahalle evleri ile

Batı’nın temsilcisi sayılan apartman daireleri arasında kalmış haldedirler.

Geleneksel çizgiyle Batı arasında kalan bu yapılar, toplumsal çözülmenin ve

sınıflaşmanın belirginleştiği merkezler olmuşlardır. Ayverdi, eserlerinde mahalle

evlerini başlangıç noktası kabul edip, onlardan uzaklaşan konakları anlatır. Böylece

konaklar ile mahalle evleri arasında bir mekân çatışması oluşturarak asıl anlatmak

istediği değerler (doğu-batı kültürü) çatışmasına zemin hazırlar. Apartman

dairelerinden ise çok fazla bahsetmez.

Ayverdi, saray ve ekâbir konaklarından diğer konaklara geçen kültür

değişimini, sıradan mahalle evlerinin tasviriyle somutlaştırmaya çalışır.189 Sabit bir

noktada duran orta halli evlerin tasviri, değişen konakların vardıkları yeri göstermek

açısından kıstas olur. Değişimin boyutunu göstermek için, aynı semtte ve aynı

mahallede bulunan evleri seçer. Böylece, insanların aynı ortamda olmalarına karşın

farklı düşüncelere sahip olmalarının sebeplerini tespit etmeye çalışır. Değişimin ve

eskiye bağlı kalmanın olumlu ve olumsuz yönlerini belirtmek ister.

Sâmiha Ayverdi, konak ve orta halli evler arasındaki bu farklılıkları,

romanlarında eski hayatın temsilcisi olarak seçtiği kahramanların ağızlarından

188 Sâmiha Ayverdi, “Eski İstanbul’dan Çizgiler”, Ne İdik Ne Olduk, Hülbe Yay., İstanbul 1985, s.

167-168. 189 Ahmet Hamdi Tanpınar, İstanbul’daki hayatın değişmesinde birinci dereceden etkili olan kişiler

olarak saray halkını ve devlet adamlarını görür. Toplum yapının değişme nedenlerini kademe kademe belirttiği yazısında, konak sahibi olan devlet adamları için şunları aktarır: “Vükelanın çoğu Avrupa’yı tanımış insanlardı. İçlerinde saray feriki Edhem Paşa gibi orada tahsil edenler, Sârım Paşa gibi kısa bir müddet için olsa bile orada staj görenler, Mütercim Rüşdü Paşa gibi bir garp dilini iyi bilenler vardı. Reşid Paşa, Ali ve Fuad, Fethi Ahmed ve Sâdık Paşa’lar Avrupa’da sefirliklerde ve sefâlet memurluklarına yetişmişlerdi. Geri kalanların bir kısmı da muvakkat memuriyetlerle gidip gelmişlerdi. Çoğu ferdî hayatlarında eski geleneklere sıkı sıkıya bağlı olan bu vezirler, farkına varmadan veya bilerek yerli hayata Avrupa’da gördükleri şeyleri naklediyorlardı.

Bu suretle Tanzimat, saray ve ekâbir konağından yalıya ve köşke geçer.” (Prof. Dr. Ahmet Hamdi Tanpınar, “İstanbul’da Hayatın Değişmesi”, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, 7. b., Çağlayan Kitabevi, İstanbul 1988, s. 133).

61

yapar. Örneğin, “Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanında gözlemci figür Adli’nin

bakış açısından, dış görünüşte aynı olan fakat yaşam felsefeleri farklılık gösteren

insanlara ait evleri verir. Böylece, eski ve yeni tarzdaki evleri, aynı cemiyetteki

farklı ruhların temsilcileri olarak sunar:

“Dayımın evi ile babamın evi arasında ancak iki sokak vardı.

Her ikisi de İstanbul’un karakteristik semtlerinden biri olan

Şehzâdebaşı’nda idi. Bekçi Ömer Ağa, Ramazan geceleri mahallesine ve

başka semtlerden gelen dinleyicilerine, âhenkdar davulunu her iki evin

önünden de çalarak geçer. O ev de, bu ev de amâ dilencinin günlük

melodisini gene beraber dinler. Lokmacı, Kuşlokumcu, telkadayıfçı,

oranın da buranın da esnafıdır. Çeşmemeydanlı köşklü, şehirdeki

yangınları soluk soluğa, döne döne her iki kapının önünde de bağırarak

haber verir. Donanmalarda her iki ev de fenerler asar; bayramlarda her

iki evde de husûsi kabul merasimi olur. Aynı kânunlar, aynı örf, aynı

mukaddes mefhumlar ve ölçüler, görünüşte her iki binanın da hayat

temellerini teşkil eder. Fakat bütün bu müşterek cemiyet kuşaklarına

rağmen, babamla dayımın evleri, tamamen ayrı birer ruhun

mümessilidir.”190

Sâmiha Ayverdi, eserlerinin genelinde konak-apartman çatışmasından

ziyade, konaktaki batılılaşma eğiliminin ve bunun sonucunda çöküş yaşayan bir

kültürün hikâyesini konu edinmiştir. Çöküşün, değişimin görülebilmesi için de,

özünü muhafaza eden orta halli evlerin tasvirini yapmıştır. Kültür değişiminden

duyduğu rahatsızlığı belirtmek için ise, hoş karşılanmayacak davranışlar içinde olan

kahramanlarıyla birlikte Batı’nın temsilcisi semtlerden ve apartmanlardan

bahsetmiştir.

190 Sâmiha Ayverdi, Yolcu Nereye Gidiyorsun, Kubbealtı Neşriyatı, 3. b., İstanbul 1997, s. 89.

62

3.2. KONAK, KÖŞK VE YALILARIN TASVİRİ

3.2.1. KONAKLARIN TASVİRİ

Çocukluğunda, annesinin amcası olan İbrahim Efendi’nin Konağı’nı gören

Sâmiha Ayverdi için konakların ayrı bir yeri vardır.191 Eserlerine de gördüklerini

yansıtan Ayverdi, konakların detaylı şekilde tasvirlerini yapmaya özen göstermiştir.

“En geniş anlamıyla çevreyi, zamanı, insanı ve olayları okuyucunun zihnine taşıyan

bir araç”192 olan tasvir, eserlerinde kültürü geleceğe taşıma gibi bir gaye içinde olan

Sâmiha Ayverdi’nin başvurduğu temel yöntemlerden biri olmuştur. Bu tasvirlerde

ise, önce konakların genel görünüşlerini, sonra da iç bölümlerini vererek bütünden

parçaya doğru bir anlatım tarzı kullanmıştır.

3.2.1.1. Romanlarında

Sâmiha Ayverdi, romanlarında konaklarla ilgili çocukluğundan kalma

bilgileri kullanmıştır. Yazar, “Yolcu Nereye Gidiyorsun”, “İnsan ve Şeytan” ve

“Mesihpaşa İmamı” adlı romanlarında kahramanların o an içinde yaşadıkları ya da

hatıralarında kalan mekânlar olarak konakları anlatırken, kendi yaşamındaki

191 Sâmiha Ayverdi, Fevziye Abdullah Tansel’e göndermiş olduğu bir mektubunda, “İbrahim Efendi

Konağı” adlı eserinin mahiyetini ve ortaya çıkışını şöyle anlatır: “ ‘İbrahim Efendi Konağı’ isimli kitap ise, hem Osmanlı İmparatorluğu’nun son saltanat

yıllarına, hem de âilemizin bir koluna ayna tutan gerçek bir dramdır. İbrahim Efendi annemin amcası, Şevkiye ve Şükriye hanımlar ise amcazâdeleridir. Semt,

mekân, âilenin hayat tarz ve üslûbu, cemiyet münâsebetleri, şahıslar isimler otantiktir. Yalnız, rolleri meş’um üç kişiyi teşhir etmemek için, adlarını değiştirmek süretiyle Asaf’ı Âsım; Nâîm’i Zâîm; Reşad’ı da Fuat yaptım.

Daha geri plânda ve büyük annemin çocukluğuna sahne olan, büyük babası Mısır Vekili Hacı Süleyman Ağa’nın çevresini anlatan kısım da, gene aile büyüklerinden dinlediğim gibidir. Meselâ, Sadrâzam Hüsrev Paşa ile Mısır Vekili Hacı Süleyman Ağa –yâni büyük annemim büyük babası- yalı komşusudurlar. Paşa, dirayetli, uyanık, akıllı ve çok da güzel bir kadın olan Mısır Vekili’nin zevcesi Zekiye Hanımı müsaade isteyerek ziyaret etmek ister ve ‘Zekiye Hanımdan soracağım müşküllerim var!’ diyerek bâzı bâzı Hacı Süleyman Ağa’nın yalısına geçip bu akıllı kadınla karşılıklı konuşurlarmış.

Netice olarak demek istediğim şu ki, bu kitapda hayâl mahsülü denecek hemen hiçbir çizgi yoktur. Aile bağlarımız yüzünden büyük amcamız İbrahim Efendi’nin konağı ile bizim evin arasındaki münasebet çok sıkı idi. En küçük yaşımdan itibaren çocukluk hâfızam, muhitimden devamlı olarak fotoğraf çekmiş olacak ki, sonradan bunlar idrâkimde develope olarak kağıda döküldü ve ortaya ‘İbrahim Efendi Konağı’ isimli kitap çıktı.” (İsmet Binark, Sâmiha Ayverdi’nin Mektupları, s. 354).

192 Mehmet Tekin, Roman Sanatı 1, s. 223.

63

konaklardan faydalanmıştır. Fakat Ayverdi, romanlarında bu konakların mimari

yapılarından ziyade kültürel yapılarına değinmiştir.

Sâmiha Ayverdi’nin oluşturduğu kahramanların hatıralarında konaklara yer

verdiği romanlarından birisi “İnsan ve Şeytan”dır. Bu romanda, birinci dereceden

kahraman olan Şevket Bey, Halim Paşa Konağı’ndaki çocukluk günlerini anlatır.

Konağın aşçısı Şaban Ağanın oğlu olan Şevket, küçük yaşta girdiği bu konakta,

paşanın yardımıyla okumuş, doktor olmuş ve paşanın yeğeniyle evlenmiştir.

Romanın başlarında kendisini tanıtan Operatör Şevket Bey, eski günlere

döner ve konağa getirilme hikâyesini anlatır. Şevket Beyin konakta ilk girdiği yer

uşakların koğuşudur. Bu oda, konağın asıl yükünü çekenler arasında bulunan

uşakların, gündelik ihtiyaçlarını giderebilecekleri ve konaktaki işlerinde

kullanabilecekleri eşyalarla doludur:

“Koğuşun boşalmasını bir tesellî gibi beklemekte haklıydım; zîra

konağın en basit bir köşesi olduğunu sonradan öğrendiğim bu isli,

dumanlı oda bile, beni hayretten hayrete atan ve şeytan işi demekten

başka vasıf bulamadığım acayip eşyalarla dolu idi.

Sarı kabartma kadifeden dört köşe koltuklar, ipine

dokunuverince kendi kendine yukarı fırlayan perdeler, tavanda etrafı

mumlarla dolu kocaman ve renkli bir lamba, duvarın bir köşesinde içi

kıvılcımlı külle dolu acayip, süslü bir ocak ve etrafında irili ufaklı

cezveler. — Bunun kahve ocağı olduğunu sonradan öğrendim. — Gerçi

bütün bu eşya oldukça harap ve kirli idi, mesela kanepelerin yayları

bozulmuş, kumaşlarının havı yer yer açılmış, perdeler güneşle sararmış

ve lekelenmişti. Belki de, onlar yukarıda kullanılmak çağını doldurduğu

için buraya düşmüştü. Fakat bana göre hepsi önünde uzun durulup

düşünülecek şeylerdi. Ve ben hakîkaten yabancısı olduğum bu eşya ile

uzun müddet avundum.”193

193 Sâmiha Ayverdi, İnsan ve Şeytan , Kubbealtı Neşriyatı, 3. b., İstanbul 2001, s. 35-36.

64

Ayverdi, “İnsan ve Şeytan” romanında gözlemci figür Şevket’in bakış

açısıyla, Halim Paşa Konağı’nın başka bir bölümü olan halayıkların odasını da

anlatır. Yazar, şevket aracılığıyla halayıklar ile uşakların odasını karşılaştırır.

Halayıkları uşaklardan daha temiz bulan yazar, kahramanın gözüyle onların

dünyalarını da tanıtır:

“Halayıkların odası, uşakların dairesinden daha süslü değildi; fakat

koğuşla kıyas edilemeyecek kadar temizdi. Hele buradaki pirinç mangal,

cezve ve kahve bezleriyle oranınkiler arasında anlatılmaz bir fark vardı.

Bahusus burada hiç kimse mangala tükürmüyor, yemiş kabuklarını yere

atmıyor ve cigara içmiyordu. Bazı bazı bohçacı Haver Hanım, elinde fitil gibi

incecik cigarasıyla içeri girdiği zaman odadakilerin yüzleri değişir, bir an

evvel kalkıp gitmesi için gözünün içine bakarlar ve gittikten sonra da

pencereler açılıp oda havalandırılır ve mangala ada çayı ile limon kabuğu

atılırdı.”194

Sâmiha Ayverdi, uşak odalarından “Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanında da

bahseder. Romanın birinci dereceden kahramanı olan Adli’nin bakış açısıyla,

konağın uşağı Süleyman Ağanın kaldığı odayı anlatır. Bu oda da, Ayverdi’nin

eserlerinde bahsettiği diğer hizmetli odaları gibi, gündelik ihtiyaçları karşılayacak

nitelikte sade eşyalar ve uşakların konak işlerinde kullandıkları malzemelerle

doludur. Konak sahiplerinin pek uğramadığı bu oda bakımsızdır. Yıllarca kullanılan

eşyalar eskimiş ve harap haldedir. Uşak odasında uzun seneler değişmeyen bir

dekorasyon vardır:

“Ben evin içinde aşağı yukarı herkesin iş buyurduğu, düşünüp

hesaplamadan emirler verdiği, itibarsız bir çocuk olduğum için,

Süleyman Ağa'ya bir şey söylemek üzere bu odaya gönderildiğim zaman,

yıllardan beri badana görmemiş kara ve isli duvarlarda, o gidip gelen

ahçıların, kirli, lekeli önlükleri, yağlı beyaz ceketleri ve Süleyman

Ağa'nın davet geceleri giydiği kişilik redingotu, daima muayyen

çivilerde asılı dururdu. Gene bütün bu eşyalar şimdi de ufak tefek

194 Sâmiha Ayverdi, İnsan ve Şeytan, s. 45.

65

değişmelerle yerli yerinde idi. Hatta Süleyman Ağa'nın her vakit duvara

astığı kocaman cep saati bile, sanki o zamandan beri hiç el sürülmemiş

gibi, aynı çiviye takılı ve aynı biteviye seslerle işleyip duruyordu. Hatta

yazın, odanın bir köşesine atılarak cigara izmariti ile dolan ve ancak kış

mevsiminde hakîkî vazîfesi ile ortaya çekilen saç mangal da biraz

eskimiş ve bacakları çarpılmış olmakla beraber, yerli yerinde idi. Fakat

bütün ihyalar gibi, yıpranmış ve eskimiş olarak. O davet geceleri

kullanılan redingot, artık bir zamandır karşısında giyilecek misafir

olmadığı halde, tekrar işe alınmak ümidi içinde bekleyen bir zavallı gibi,

yerli yerinde durup duruyordu. Yakası da ne kadar tarazlanmış ve omuz

başları siyahlıktan neftiliğe dönmüştü.”195

Sâmiha Ayverdi’nin hatıralarından romanlarına aktardığı bir husus da

konakların çöküşü ve son hallerinin tasviridir. “İbrahim Efendi Konağı”nın tarihi

serencamına şahit olan Ayverdi, bu konağın hikâyesini romanlarındaki konaklara da

uygulamıştır.

“Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanında Osmanlı Paşası olan Ziver Paşanın

hayatı, yazarın annesinin amcası olan İbrahim Efendi ile benzerlik gösterir. Bu

benzerlik, iki paşanın konakları için de geçerlidir. Görevde olduğu sürece etrafında

korkuyla karışık bir saygı gören Ziver Paşanın etkisiyle konak halkı lüks ve rahat

içinde yaşarlar. Fakat, varlıklı zamanında itibar gören bu kişiler, zenginliklerinin ve

mevkilerinin hükmü kalmayınca kimsesiz ve perişan bir duruma düşerler.

Konaktaki çalışanları birer birer göndermek zorunda kalan Ziver Paşa ve

hanımı, o zamana kadar ev işi yapmadıklarından ve her şeyin hazır olarak önlerine

konmasına alıştıklarından yardıma muhtaç hale gelirler. Kimsesiz ve çaresiz kalan

konak sahiplerinin bu durumu konaklarına da akseder. Bakımsız ve ilgisiz kalan

konak, eski cazibedar havasını kaybeder. Bir zamanlar, önünden bile geçmenin çok

zor olduğu Ziver Paşa Konağı artık eski ihtişamına sahip değildir. Boyaları

dökülmüş, bakımsızlıktan berbat olmuştur. Sâmiha Ayverdi, bir zamanların

195 Sâmiha Ayverdi, Yolcu Nereye Gidiyorsun, s. 306.

66

çalınmadan açılan, fakat şimdilerde dünyaya kapılarını kapatmış olan konağın bu

içler acısı halini yine Adli’nin bakış açısıyla verir:

“Gene bir gün Vezneciler’den geçip amcamın sokağına

dönerken, bir vakitler iki köşeyi tutan zaptiyelerin hayalleri gözümün

önünden gelip geçiyordu. Bunlar şüpheli kimselerin oralarda

dolaşmalarına mani olmak vazifesiyle beş aşağı beş yukarı gezip

dururlardı.

Amcamın konağı, henüz uzun yılların tahrip edici sillesine

uğramadığı halde, bana, kısa fakat şiddetli bir hastalıktan sonra hayat

kudretini kaybeden bir adamın acıklı hali gibi, bitkin, perişan

görünüyordu. Hâlbuki ne henüz kaplamaları çürümüş, ne saçakları

düşmüş, ne kafesleri parçalanmıştı. Ancak tahammül edilmez bir kasvet

içinde harap olmuş, abus ve hasta bir çehre takınmış olan bu bina,

muhakkak ki sahiplerinin eski halleri gibi azametli, başı havada ve

mağrur değildi.

Eskiden iki kanatlı kapının iki büyük pirinç halkası parıl parıl

parlar ve içerde bekleyen kavas, yaklaşan ayak seslerin! duyarken

zembereği kaldırırdı. Hâlbuki şimdi boyaları yer yer kabarmış ve

dökülmüş olan bu kanatların her iki halkası da simsiyah olmuştu.

Yalnız kullanılan tarafınkinin elle tutulan kısmı biraz parlıyordu. Evet

bir zamanlar çalınmadan açılan bu kapı, şimdi tokmağını kırarcasına

vurduğumuz halde, bir türlü açılmıyor, taşlıkta boğuk boğuk akseden

sesler, içerde en küçük bir harekete bile sebep olmuyordu. Bir ara bu

kadar hızlı vurmaktan utanır gibi olarak darbeleri yavaşlattım. Fakat

az sonra, bu nezaketi kendi kendime yapmış olduğumu anlayarak

tekrar kuvvetle vurmağa başladım. Babam bile işitmeyen kulaklarına

rağmen bu inatçı seslerden sıkılmış:

— Bari bir zil koysalar, duyulmuyor işte... diye söylenmeğe

başlamıştı.”196

196 a.g.e., s. 389-390.

67

Ayverdi, romanlarında konakların gerek içyapılarının, gerekse dış

görünüşlerinin tasvirlerini yaparken kendi yaşamındaki konaklardan istifade

etmiştir. Yaptığı tasvirlerle ise, roman kahramanlarının genel yapılarını yansıtmaya

çalışmıştır. Yani, mekânları kişilerin kimlik kartı gibi kullanmıştır.

3.2.1.2. Diğer Eserlerinde

Sâmiha Ayverdi’nin konak tasviri yaptığı başlıca eseri “İbrahim Efendi

Konağı”dır. Bu konak, “büyük ve hali vakti yerinde bir ailenin, çocuklarını, damat

ve gelinlerini, torunlarını, hizmetkârlarını barındıran oldukça büyük bir konut”197

tanımlamasının tam bir örneğidir. Osmanlı’nın mevkice en üst yönetimlerinde

bulunan İbrahim Efendi, bu konakta kızları, damatları ve torunlarıyla birlikte

kalmaktadır. Ayrıca, konaktaki hizmetçi kadrosunun genişliği de onun makam ve

rütbesinin büyüklüğünü gösterir niteliktedir.

Devlet yönetiminde hızla yükselen İbrahim Efendi, baba konağından

ayrılarak bu konağı yaptırmıştır. Şehrin seçkin ve merkezi bir semti olan

Şehzadebaşı’ndaki bu yeni konak, devrindeki diğer konakların bir temsilcisi gibidir.

Üç katlı olan bu binanın yirmi beş odası ile harem ve selâmlık bölümleri mevcuttur.

Ayrıca bahçeleri, taşlığı, ahırları, mutfakları, kilerleri ve çamaşırhaneleri ve diğer

bölümleriyle konak, oldukça geniş bir alana hâkimdir:

“İbrahim Efendi'nin yirmi beş odalı, haremli selâmlıklı konağı

da, devrinin, içtimaî çehresini ve gelenek îcaplarını çizgisi çizgisine

aksettiren binalarından biriydi.

Efendi, ikbal yıllarını hızla yukarı doğru tırmanırken,

Haydar'daki baba konağını bırakıp, şehrin bu çok seçkin ve merkezî

semtine yerleşmeye karar vermişti.

İşte hem keyfine, hem de mevkiinin ihtişamına uygun olarak

yaptırdığı bu üç katlı yayvan bina gerçekten de imparatorluk

197 Prof. Dr. Doğan Kuban, “Konaklar”, D.B.İ.A., c. 5, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yay., İstanbul 1994, s. 51.

68

maliyesinin şöhretli reîsine yakışır ölçüde idi. Konağın, iki harem bir

selâmlık bahçesi ve zemin katında bir dış bir de iç taşlığı, ahırları,

mutfakları, kilerleri, çamaşırhaneleri vardı. Harem tarafında olan iç

taşlıktan, hem büyük hem de küçük bahçeye geçilirdi. Büyük bahçe,

meyve ve süs ağaçlariyle loşlaşmış dört köşe büyük bir yerdi. Küçük

bahçede ise, duvarların hizasına kadar hamam kütükleri istif edilmişti

ki gene buradan külhana bir taş merdivenle çıkılır ve hamamın

yanacağı günler, uşaklar içeri desturla girerek kütükleri külhana

çıkarıp ocağı ateşlerlerdi.

Konağın birinci katında iki mabeyn kapısı ile ayrılan harem ve

selamlığın on bir misafir salonu mevcuttu.”198

Yazar, İbrahim Efendi Konağı’nın selamlığında bulunan on bir misafir

salonu hakkında “Rahmet Kapısı” adlı eserinin “Câmekân” başlıklı bölümünde de

bilgi verir. Konağın orta katında bulunan bu odalar arasında, İbrahim Efendinin

misafirlerini ağırladığı “câmekân” denen kırmızı salon da vardır. Efendinin

konumuna ve yaşantısına uygun olarak yapılan odanın altında, gelen misafirlere

anında hizmet verebilecek kalfaların odası vardır.199 Harem bahçesine bakan bu

salon, aydınlık ve ferah bir yapıya sahiptir:

“İbrahim Efendi Konağı’nın orta katında, birbirinden zevkli

döşenmiş onbir oda ve salon vardı. İçlerinde, devamlı olarak

kullanılanlar, bir büyük oda ile iki salondu.

Bunlardan biri, cephesi sokağa bakan büyük yemek salonu ve

diğer ikisi de, binanın ayrı istikametlere düşen ve pencerelerinden yalnız

harem bahçeleri görülen gündelik oda ile ‹‹câmekân›› denen kırmızı

salondu.

198 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 42-43. 199 “Türk evleri insanımızın yaşayış tarzına uygun olarak yapılmıştır. Gerek dış, gerek iç

mimarimizde bu özellikler işlenmiştir. Mesela bizler fevkalâde verici, misafirperver oluşumuz sebebiyle her Türk evinde misafir için bir ‘Baş Oda’ yapmışız. Bu, evin en iyi yerine yapılıyor. Ayrıca misafirin kendisini son derece hür ve rahat hissedebilmesi için, her şart sağlanmış.” (Belkıs Kabaklı - Remzi Aydın, “Türk Evi Özlemi - Perihan Balcı’nın Görüşleri”, Türk Edebiyatı, Kasım 1983, s. 7).

69

Pencereleri harem bahçesine açılan gündelik oda da,

‹‹câmekân›› da, İbrahim Efendi ailesinin, teklifsiz misafirleri kabul

ettikleri teşrifat dışı kısımlardandı. Resmiyet icaplarının gerektirdiği

ağırlanacak kimseler dışında bulunan akraba ve ahbab kadrosu,

doğrudan doğruya buralara alınırdı.

Aile içinde ‘efendinin odası’ diye bilinen gündelik odanın altında

da, misafir bardak, fincan, havlu ve seccadeleri gibi, el altında olması

icâb eden eşyaların bulunduğu ‘kalfaların odası’ vardı ki, daima

yukarının seslerine kulak kabartmak vaziyetinde olan cariyeler,

hanımların bir el çırpmasıyla, hemen merdivenleri ikişer üçer çıkarak,

verilecek emre intizar ederlerdi.

‘Efendinin odası’, iç bahçeden başka bir yer görmemesine

rağmen, aydınlık, ferah, sevimli ve büyüktü.”200

Sâmiha Ayverdi, daha önce de belirtildiği gibi, eserlerinde ev kavramını

genelden özele giderek vermiştir. Önce tanımını yaptığı, genel mimarisiyle tanıttığı

köşk, saray, kasr ve yalı gibi yapıları, daha sonra iç düzenleriyle anlatmıştır. Yazarın

eserlerindeki genel ev kavramında görülen bu uygulama, konaklar için de geçerli

olmuştur.

“İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde, yine aynı başlıklı bölümde, konağı

tanıtan Sâmiha Ayverdi, genel bir girişten sonra, “Kalfaların Odası”, “Selâmlık

Dairesi” ve “Ağaların Odası” başlıklarıyla detaya girmiştir. Şahıslarla mekân

arasındaki bağlantıdan faydalanarak, bu bölümlerde konağın her köşesine yer

verilmiştir.

Kalfaların odası, konaktaki günlük hayatın gerektirdiği işlerin çekilip

çevrildiği mekânların başında gelir. Bir taraftan gelen misafirlere hizmet eden

kalfalar, bir taraftan da konağın gündelik ihtiyaçlarını gidermeye çalışırlar. Günlük

işlerin yanı sıra mevsimlere göre hazırlıkların da yapıldığı bu oda, bir bakıma konak

hayatının gizli karar mercilerindendir:

200 Sâmiha Ayverdi, “Câmekân”, Rahmet Kapısı, s. 161.

70

“Pencereleri harem bahçesine bakan kalfaların odası, adeta

günlük hayatın hazırlanıp düzenlendiği bir laboratuvardı. İnce kilerin,

erzak kilerinin eksikleri, artıkları; çamaşır, ütü, kola, temizlik, yorgan

kaplama; mevsime göre reçel, turşu, salamura işleri; eşyaların tamiri;

eskiyen ve kırılanların yerine yenilerinin konulması; hanımların oda

ihtiyaçları, ahçıların, uşakların, seyislerin, yamakların, ayvazın,

haremağalarının elbiseleri, çamaşırları; kışa girerken yaza çıkarken

elden geçecek kürk sandıklarının, sepet sandıkların, ambarların,

dolapların konsolların tertiplenme işleri, şiltelerin yastıkların attırılması

hep o odada konuşularak yoluna konur, karara bağlanırdı”201

Hizmetçi kadrosunun toplanma yeri olarak sosyal bir işlev yüklenen

kalfaların odasında, aynı zamanda çeşit çeşit fincanların ve servis takımlarının

bulunduğu dolaplar da vardır. Konak kültürünün bir gereği olarak, konağa sıkça

misafir gelen tanıdıklar için özel fincanlar belirlenmiştir. Konak işleri için gerekli

eğitim ve terbiyeyi alan hizmetçiler, fincanları karıştırmadan, gelen kişinin adına

belirlenmiş fincanla kahve ikramını yaparlar. Bir fincan hazinesi gibi duran bu

dolaplar, kalfaların odasını oluşturan unsurların en belirginlerindendir:

“Kalfaların odası, evin alt kat sakinlerinin de bir eşit içtima

mahallî idi. İşini bitiren herkes bir boy oraya uğrar dinlenir, eğlenir,

konuşur, şakalaşır ve gene vazîfesi başına dönerdi. Bu oda, aynı

zamanda evin kahve ocağı mahiyetindeydi. Yerli dolapların içinde,

akraba ve aile dostlarından her birinin şahıslarına mahsus fincanları,

bardakları bu dolaplarda sıra sıra dururdu.”202

Dolapta bulunan fincanlar, konağın şanına, şöhretine yakışacak

niteliktedirler. Değişik memleketlerden özel olarak getirtilen bu fincanlar,

devirlerinin en pahalı ve en kaliteli mallarındandır:

201 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 46. 202 a.g.e., s. 62.

71

“Bunlara pek de fincan deyip geçmek doğru olmasa gerek. Yeşil

yapraktan bir tabak içine oturan pembe bir gül; çemberleri taşlarla

işlenmiş mini mini bir varil; gece mavisi üstüne altın dantel geçmiş bir

küçücük hokka; Çin, Japon san'at nefîseleri... yayvanlar, karınlılar, ince

belliler, uzun boylular, kulplular, kulpsuzlar, yüksükten az büyük,

kaseden az küçük olanlar... İşte dolabın kapağı açılınca, bir çiçek

bahçesi şetaretiyle iç açan bu fincan sergisi göze çarpardı. Zarflı

fincanlar da gene bu dolaplarda dururdu. Tuğralılar, tuğrasızlar, som

gümüşler, savatlılar, porselenler, elmaslılar, mineliler, yaldızlılar...

Sonra dolabın alt katında gümüş, maden, Hint işi, Japon lakesi

renk renk, boy boy, parıl parıl tepsiler ve dolabın yan tarafında, boy

sırasına göre tabur olmuş pirinç cezveler dururdu.

Bu çeşit çeşit fincanların her biri akrabadan veya eşden dosttan

birine aitti. Faraza yanılıp da, İbrahim Paşa'nın hanımına Sami

Paşa'nın hanımının fincanıyla kahve ikram etmek büyük saygısızlık

addedilirdi.”203

Konaklarda çok değerli eşyaların saklandığı yerler ise “Sandık Odaları”dır.

Ayverdi, “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde konağın harem ve selamlığıyla

birlikte genel tasvirini yaptıktan sonra, konakta herkesin giremeyeceği bir bölüm

olan “Sandık Odaları”nı tanıtır. Konağın yasaklı bölümlerinden biri olan sandık

odaları, hazine bölümü gibidir. Konağın tarihi gelişimi içerisinde biriktirilen, hediye

olarak gelen paha biçilemez eserler ve eşyalar bu odalarda saklanır. Ev halkından

başka kimsenin çıkamadığı konağın üst katında bulunan bu odalar, ancak çok

güvenilir kabul edilen kişiler tarafından temizlenir ve düzenlenir:

“…İbrahim Efendi'nin kızları da, babalarının odalıkları

tarafından alınan bu türlü kararları memnuniyetle kabul ederlerdi. Öyle

ya, köşesi bucağı tıklım tıklım kıymetli eşyalarla dolu olan bu sandık

odalarını kem gözlerden saklamak elbette onların da işlerine gelirdi.

Her birine merdivenle çıkılan yatak anbarları ve her birinin içinde

203 a.g.e., s. 62.

72

imparatorluğun dört köşesinden gelmiş bu müzelik eşyalarla dolu

sandıklar ve bu sandıkların içindeki top top kumaşlar, canfesler,

dibalar, ipek seccadeler, gümüş takımları, Saksonyalar, Çin mamulleri,

asırlık işlemeler, çevreler, yağlıklar, halılar, kilimler ve bin yıllık bir

medeniyetten süzülüp gelmiş bir tarih tortusu, incelmiş bir miras vardı ki

elbette rastgele herkesin göz önüne serilemezdi.”204

Sâmiha Ayverdi, “İbrahim Efendi Konağı” eserinde kalfaların yaptıkları

işlerle bağlantılı olarak kilerlerden de bahseder. Kilerler, bir bakıma konağın

ekonomik durumunun ve zenginliğinin göstergesidir. Diğer yapılara nazaran daha

rahat bir hayat süren konak halkının kilerleri de daha varlıklıdır. İbrahim Efendi

Konağı’nın zenginliğini anlatmak isteyen Sâmiha Ayverdi, bu yönüyle kilerden de

detaylı şekilde bahsetmiştir. Değişik yörelerin birbirinden özel yiyecekleriyle yaz

kış tıka basa dolu olan kilerin bu varlıklı hali, konağın itibarlı olduğu, hüküm

sürdüğü dönemlere aittir:

“Kiler işine gelince, evin temizliği kadar belki daha da

teferruatlı ve müşkül iş, zahire deposu kadar zengin olan kilerin

temizliğiydi. Zîra kiler denen o uçsuz bucaksız taş odalarda neler yoktu?

Bir zamanlar Varna'dan Köstence'den çektirilerle gelen yağların

pekmezlerin yerine, şimdi Haleb'in, Trabzon'un, Vakfıkebir'in fıçı fıçı

yağları, Balkan kaşerleri, Kızanlık tulum peynirleri, kazevîler dolusu

Mısır pirinçleri, dağlar gibi yığılmış kelle şekerler, çuvallarla sabunlar,

hevenk hevenk tavanda asılı kışlık soğanlar, siyah ve yeşil zeytin fıçıları;

eskiden Kazan'dan Eflak ve Boğdan'dan gelen zahireler yerine şimdi

Suriye'nin Trablusgarb'ın, Bağdat'ın ve Anadolu vilayetlerinin türlü

türlü mahsulleri hep bu kilerlerin sanki ot gibi kendi kendine üreyip

tükenmek bilmeyen muhteviyatı arasında idi. Sandık odalarının yonca,

çiçek ve sabun kokusuna karşılık, kilere başımızı uzattığımız zaman

204 a.g.e., s. 43.

73

genzimiz yağ, peynir, pastırma, sucuk, turşu ve salamura karışımı bir

kokuyla gıdıklanır, biraz da yanar gibi olurdu.”205

Kilerde bulunan bu malzemeler, bolca kullanılmalarına rağmen anında telafi

edilmekte, yerlerine yenileri, tazeleri konulmaktadır. Kilere ne zaman girilirse

girilsin, rafların boş olduğuna rastlamak mümkün değildir:

Daima dolu, daima üst üste istifli olan bu erzak deposu,

gerçekten de, kopardıkça süren bir nebat gibi, yenip azaldıkça adeta

kendi eksiğini, belli etmeden kendi dolduran bir sihirbaz el çabukluğu ile

telafi ederdi.

Kim, ne zaman bu kilere girecek olsa daima raflarında Anteb'in

kuru baklavalarını, bademli, fıstıklı cevizli sucuklarını, Şam'ın

Malatya'nın Tokat'ın kayısılarını, Ankara'nın ballarını, Kastamonu'nun

uryanilerini, Bağdat'ın, Hicaz'ın hurmalarını görmesi mümkündü.”206

Özellikle ramazan aylarında, İbrahim Efendi Konağı’nın kileri tıka basa

dolmaktadır. Bunun nedeni ise, bu ayda hem konak halkına hem de iftara ve sahura

gelecek misafirlere, her zamankinden daha zengin sofralar kurulmasıdır:

Hele ramazan yaklaşırken hoşaflık kuru yemişlerin çeşitleri daha

da artar, İzmir'den gelen kuru incirler, kuru üzümler, kuru vişneler

pekmez, bulama, tarhanalar, bulgurlar, kuskuslar, Karadeniz'in fıçı fıçı

havyarları; bilhassa kalfaların kendi elleriyle güle söyleye kaynattıkları

reçeller, şuruplar; adeta merasimle hazırladıkları biber, salatalık,

patlıcan turşuları, hardaliyeli tükenmezler, üzüm turşuları bu geniş ve

loş kilerin kalabalığı içinde adeta kendilerine zorla yer bulmuş kimseler

gibi üst üste tıklım tıklım yerleşmiş bulunurdu.”207

Ayverdi, kalfalarla bağlantılı olan bölümleri tanıttıktan sonra, “Selâmlık

Dairesi”ne geçer. Konağın dörtte birini kaplayan bu bölüm, erkeklerin ev

205 a.g.e., s. 103-104. 206 a.g.e., s. 104. 207 a.g.e., s. 103-104.

74

hayatlarında önemli bir yer tutar. Konağın en hareketli yerlerinden birisi olan

selâmlık dairesinde genellikle, ağırlanan en az bir misafir bulunur:

“Selâmlıklar, erkeğin ev hayatının büyük bir kısmını içinde

geçirdiği yerdi. İbrahim Efendi’nin tam kadrolu selâmlık dairesi de

bunlardan biri idi. Dış ağası, gidiş ağası, haremağaları, seyisler,

uşaklar, ahçılar, bahçıvanlar, yamaklar ve mahalle bekçilerinin de

inzimâmı ile daimi bir gidiş-geliş halinde olan selâmlık, konağın dörtte

birini işgal eden bir kısımdı.

Harem gibi buraya da büyük taşlığa açılan cümle kapısından

girilir ve binek taşı ile ayrılmış bir küçük mermer taşlıktan geçirilip,

uşak odasıyle koğuşların arasına düşen geniş merdivenden selâmlık

dairesine çıkılırdı.”208

Kalfaların odası ve selâmlık dairesi hakkında bilgi veren Sâmiha Ayverdi,

konağın erkek hizmetli kadrosunun odalarını da tanıtır. Genelde konağın dışarı

işlerinde çalışan ağalar, fırsat buldukça odalarında toplanır ve sohbet ederler. Bu

sohbetlere ağaların mahalledeki arkadaşları, meslektaşları da iştirak eder. Oldukça

kalabalık bir hizmetli kadrosuna sahip olan İbrahim Efendi Konağı’nın en yoğun, en

hareketli bölümlerinden birisi de burasıdır:

“İbrahim Efendi'nin konağında kalfaların odası nasıl bir aş

kazanı gibi kaynar durur ve belirli bir sınıfa uğraklık ederse, ağaların

odası da gene mahalle yaranının dolup boşaldığı bir yer sayılırdı.

Konağın ağaları, işleri imkân verdikçe bu geniş odada toplanır,

dinlenir, eğlenir ve misafirlerini kabul ederlerdi. Efendi'nin maliyede

bulunduğu saatler, uşakların en fazla dinlenip yarenlik ettikleri

zamanlardı. Mutfağın yanındaki büyük koğuşta yemeklerini yedikten

sonra odalarına geçerler, mangaldan eksilmeyen cezvelerin biri

boşalırken öteki ateşe sürülür ve tiryaki işi kulpsuz fincanlarla gelene

gidene kahve ikram edilirdi.”209

208 a.g.e., s. 65. 209 a.g.e., s. 70.

75

Sâmiha Ayverdi, “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde, İbrahim Efendi

Konağı’nın komşularından biri olan Suriye Valisi Naşid Paşanın damadı İbrahim

Paşa’nın Konağı’nı da tanıtır. Bu konak da, İbrahim Efendi Konağı ve diğerleri gibi,

Mehmet Tekin’in ifadesiyle, esasla geleneksel "aile ocağı" anlayışıyla kurduğumuz

ama, aynı zamanda, Avrupa medeniyetinin bir üyesi olmaya çalıştığımız dönemlerin

bir mimarî yapısıdır. 210

Zamanındaki birçok binaya nisbetle çok lüks bir tasarıma ve döşemeye sahip

İbrahim Paşa Konağı, Osmanlı’nın altın çağlarına benzer bir dönemi yaşamaktadır.

Geleneksel olarak, harem ve selâmlık bölümlerine ayrılan konağın her yanı süs

eşyaları ve sanat eserleriyle bezenmiştir. Gündelik hayatta kullanılan alt ve orta

katın eşyalarında bile bir zarafet, bir incelik vardır:

“Bozdoğan Kemeri’ne arkasını vermiş olan İbrahim Paşa

Konağı, harem ve selâmlık iki kısma ayrılmış, İstanbul’un tipik

binalarından biriydi. Alt katta iç içe mermer taşlıklar, kilerler,

mutfaklar dönme dolaplar, çeşmeler; duvarlarında av, meyve, çiçek

resimleriyle süslü panolar bulunan yemek salonları; orta katta her biri

bir isim almış divanhaneler, sarı odalar, kırmızı odalar, sedefli odalar,

piyano odaları, nakış odaları, Hereke, Hint, ve Lion ipeklileriyle

döşenmiş sıra sıra iç içe salonlar vardı.”211

Harem kısmı olan üst kat, alt katlardaki ihtişam ve zarafetin doruk noktası

gibidir. Birbirinden muhteşem yatak takımları ve eşyalarla bezenen bu odalar, birer

hazine odasını andırmaktadırlar:

Üst kat ise her biri gravürlerde, kataloglarda görülebilen

ihtişamda yatak odalarının katı idi. Ceviz ağacından yapılmış eşyanın

revaçta olduğu bir devirde, oymalardan taç giydirilmiş dolaplar,

karyolalar, komodlar… Tavana tutturulmuş muhteşem kornişlerden

köpük köpük düşen ve yatağı üç tarafından kucaklayan tül, atlas,

210 Prof. Dr. Mehmet Tekin, Romancı Yönüyle Peyami Safa, s. 171-172. 211 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 203.

76

kadife cibinlikler… bulut bulut dantellerle ağırlaşmış yatak takımları,

yastıklar, çarşaflar, örtüler ve bir çiçek bahçesi gibi renk renk işlenmiş

yorganlar, gümüşle billurun kaynaştığı tuvalet takımları, aynalar,

şamdanlar…”212

Sâmiha Ayverdi, çocukluğunda konakların varlık içinde yüzdükleri

dönemlere şahit olduğu gibi, yokluk ve çöküş yaşadıkları dönemleri de görmüştür.

Ayverdi, tanık olduğu bir kültürün yok oluş hikâyesini anlatabilmek için,

hatıralarında önce konakların zenginlik ve refah içindeki hallerinin; sonra ise sefalet

dönemlerindeki hallerinin tasvirlerini yapmıştır.

“İbrahim Efendi Konağı” eserinin başlarında konağı bütün zenginliği ile

tanıtan Sâmiha Ayverdi, eserin sonlarında ise konağın ve konak ahalisinin düştükleri

yokluk günlerine değinir. Konaklarında zamanlarının en gösterişli ve en rahat

hayatlarını yaşayanlar, devlet yönetiminin el değiştirmesi yani II. Meşrutiyet’in ilânı

neticesinde eski düzenlerini kaybederler. Eskiden her istedikleri önlerine konan

İbrahim Efendi Konağı’nın sakinleri de bu kişiler arasındadır.

Zamanında mal varlığının sınırını bilmeyen, hiçbir zaman para hesabıyla

uğraşmayan ama her istediğine sahip olan İbrahim Efendi’nin kızları, II.

Meşrutiyet’in ilânından sonra artık en ufak gelirin ve giderin hesabını yapar hale

gelirler. Hizmetli kadrosu ortadan kaldırılır, atlar ve arabalar satılır. Fakat konağın

itibarlı olduğu devirde her istekleri yerine getirilerek, şımarık yetiştirilmiş olan

gençlerin arzuları kısıtlanamaz:

“Tek ahçıyla tek uşak kalmış olan konakta artık selâmlık

masrafı diye bir şey yoktu. Atlar zaten gitmiş, arabalar da satılmış,

harem ağaları ve ayvaz ölmüş, Faik Ağa da dahil, ağaların bir kısmı

memleketlerine dönmüş, bir kısmı da başka kapı bulmuşlardı.

Haremde de bir hayli kısıntı yapılmıştı. Artık daimi terziler

vardı, ne kâhya kadınlar, ne dalkavuklar ne de kendiliklerinden gelip,

bir aydan bir yıla kadar misafirlikleri devam eden Hacı Sabire

212 a.g.e., s. 203.

77

Hanım’lar, Şirin Bacı’lar, Su Yolcunun Lebibe Hanım’lar gibi

gedikliler kalmıştı. Amma hala da, kaderlerine hanımlarının

kaderlerine bağlamış bir halayık kadrosu mevcuttu ki, ne atılır ne

satılırdı. Esasen birçoğu da yaşlanmış, başka taraflara kapılanacak

zamanları geçmişti.”213

İbrahim Efendi’nin kızlarının yaşadıkları kötü durum konağa da yansır.

Hizmetlilerin çoğu gönderildiği için, konağın bakımı yapılamaz olur. Bu haliyle

konak, artık bir mumyaya benzemektedir:

“Aslında konak artık bir mumyadan ibaretti. Gerçi hâlâ giyimli

kuşamlı idi. Yaldızlı kornişlerden sarkan pelüş farbelalar Şiraz’ın,

Isfahan’ın, Tebriz’in tezgahlarından çıkmış olan halılar; Viyana

şaheserleri konsollar, dolaplar, İngiliz yemek odaları; Fransız stili

salonlar hep yerli yerindeydi. Fakat bir mumyanın eli kolu nasıl

kımıldamazsa, bunlar da sanki bir ölünün üstündeki tezyinat gibi

hareket imkânını ve mânâ kabiliyetini kaybetmiş bulunuyordu.

Üstelik şimdi bu canı çekilmiş eşya iş istiyor, iş de adamsız

olamıyordu. Maamâfih İbrahim Efendi konağının hizmet kadrosunda

azalma yerine artma da olsaydı, Şevkiye Hanımefendi’nin bütçesine

hepsinden pahalıya mal olan bir Fuat bunların hepsinden daha da ağır

basardı.”214

Sonuç olarak; Sâmiha Ayverdi’nin romanlarına ve diğer eserlerine

bakıldığında, kişilerin hikâyelerinin yanında konakların hikâyeleri de görülür.

Konaklar eserlerin başında, zenginlikleriyle, saltanatlarıyla; diğer binalardan farklı

yanlarıyla ve sahiplerinin yaşadıkları lüks hayatla uzun uzadıya anlatılır. Fakat ülke

yönetiminin değişmesi, padişah taraftarı olan, devletin en üst makam ve

mevkilerinde bulunan konak sahiplerinin ellerinden makamlarının alınması konak

halkını olumsuz yönde etkiler. Maddi durumları gün geçtikçe daha kötüye giden

konak sahipleri, önce çalışanları işten çıkarır, konaktaki malzemeyi satar, sonra ise

213 a.g.e., s. 384-387. 214 a.g.e., s. 384-387.

78

konağı oda oda kiraya vermeye başlarlar. Fakat bu durum da onları girdikleri

çıkmazdan kurtaramaz. Zamanında kimsenin yüzüne bakmayan bu insanlar,

sonunda yanlarında ses çıkaracak insana hasret kalırlar.

Sâmiha Ayverdi’nin eserlerinde konakların bu karşıt hallerini tasvir

etmesinin sebebi ise; toplumsal çözülüşü somutlaştırmak uğraşıdır. Değer

yargılarının alt üst olduğu, kuşaklar arası çatışmaların yaşandığı bir dönemin

portresini çizme isteğidir.

3.2.2. KÖŞKLERİN TASVİRİ

Sâmiha Ayverdi, eserlerinde konaklardan olduğu gibi köşklerden de

bahseder. Eserlerinde, varlık içerisinde yüzen ailelerin yazlarını geçirmek üzere

güzel manzaralı yerlerde, bahçeler içerisine inşa ettirdikleri köşklerin tasvirlerine

oldukça yer verir. Sâmiha Ayverdi, her birini, “devrinin irfanına ve son haddini

bulmuş zevkine birer şahit”215 olarak düşündüğü köşkleri anlatarak, konaklara

yüklediği “minyatür imparatorluk” vasfını pekiştirme gayretindedir. Yani

konakların ihtişam ve yaşam yönünden, imparatorluğun bir maketi olduğunu

vurgulama isteğindedir. Bir diğer düşüncesi ise, unutulmaya yüz tutmuş bir

medeniyeti hatırlatmadır.


Sâmiha Ayverdi, “Batmayan Gün” adlı romanına bir köşk tasviriyle başlar.

Devlet adamı olarak tanıttığı İrfan Paşaya ait olan bu köşk, roman boyunca merkez

mekânlardan biri olarak kullanılmıştır. İrfan Paşanın sağlında yaptığı resimlerle

köşk, bir müze havasına bürünmüştür. Hayatının mühim bir kısmını köşkünde

geçiren İrfan Paşa, burada güzel bir kütüphane ve çalışma odası oluşturmuştur. Bu

215 Sâmiha Ayverdi, “Sandıkburnu”, İstanbul Geceleri, s. 64.

79

çalışma odası, romanın kahramanlarından, Paşanın torunu olan Aliye için emsalsiz

bir kıymettedir.

“Boğaziçi panoramasına hakim bir tepede, İrfan Paşa ailesinin

korulu, güzel bir köşkü vardır.

Bulunduğu vazifeleri yüzünün akıyla başarmış, muhitini,

dürüstlüğü ve samimiyeti ile kendine bağlamış olan İrfan Paşa, aile

servetinin yardımı olmaksızın, sırf alnının teriyle kazandığı paradan bu

köşkü yaptırmış, ince ve işlenmiş zevkini çok sevdiği bu binanın her

köşesinde bir başka türlü göstermişti.

Muktedir bir devlet adamı olan İrfan Paşa, aynı zamanda,

şöhretini ortaya koymuş bir ressamdı da. Sağlığında, ancak pek yakın

dostları tarafından bilinen eserleri, ölümünden sonra geniş bir koru

içinde gizlenen İrfan Paşa köşkünü, bilhassa ecnebiler için seyyah

rehberinde işaret edilmiş kadar alaka çeken hususi bir ziyaret merkezi

haline koymuştu.”216

Sâmiha Ayverdi’nin, köşk bahçesinin tasviriyle başlattığı ve yine olayların

merkezi mekânı olarak köşkü kullandığı diğer romanı da “Son Menzil”dir.

Romandaki olayın şekillendiği yer, kahramanlardan Ressam Haşim’in köşküdür.

Fakat yazar, bu romanında köşkün tasvirini tam olarak yapmaz; köşkün varlığı

birkaç cümleyle hissettirilir. Sanatçı bir kişiye ait bu köşk, “Batmayan Gün”

romanındaki İrfan Paşa’nın köşküyle iç tasarım tarzı olarak benzerlik gösterir.

Ressam Haşim’in köşkü, “her köşesi bir başka zevk ve san’at ifadesiyle döşenmiş

odalara”217 sahiptir. Ayrıca köşkün bahçesi, muhteşem manzarası ile hem ilham

kaynağı hem de dinlemeye müsait bir yerdir:

“Ressam Hâşim, köşkünün engin bir deniz gibi ağaçlar ve

yeşilliklerle uzayıp giden bahçesine tembel tembel baktı. Gene bir akşam

başlamış, güneş, çamlara kendi renginden iğreti bir hil'at giydirmişti.

Gecelemek için her bir dala hesapsız kuş kafileleri saklanmaya,

216 Sâmiha Ayverdi, Batmayan Gün, Kubbealtı Neşriyatı, 3. b., İstanbul 2001, s. 1. 217 Sâmiha Ayverdi, Son Menzil, s. 25.

80

yerleşmeye uğraşıyordu. Kuşlar, göz yaşı gibi oradan oraya aktıkça

ağaçları da hislendiriyor, konuşturuyordu.”

Sâmiha Ayverdi, “Son Menzil” romanında, kahramanlarını doğdukları,

hatıralarındaki köşke götürür. Bir bahçe içerisinde bulunan bu iki köşk,

kahramanlara çocukluklarıyla ilgili birçok olayı anımsatır. Hatıraların yanında

gönüllerini hüzün kaplar. Zira bu köşkler de tıpkı insanlar gibi yaşlanmışlar,

yorulmuşlardır:

“Filhakika genç kız onları, bir zamanlar Haşim'le Seniha'nın

doğup büyüdükleri Acıbadem'deki çifte köşklere kadar götürmüştü.

Bir bahçe içinde iki beyaz köşk... Hayli zamandır bir başkasının

tasarrufunda olan bu binaları görmek, belki Haşim için de Seniha için

de zevkli olmuştu. Fakat bu, çeşnisinde hüzün galip olan zevkler

zümresindendi. Hani çocukluğumuzda gençliklerinin gür ve feyizli

mevcudiyetleriyle zevk aldığımız aşinalar, ana baba dostları, yahut

kucağında masal dinlediğimiz genç dadılar sütnineler vardır. Bunları

bir sebeple kaybedip de uzun senelerin sonunda ihtiyarlamış, solmuş,

yıpranmış olarak karşımızda bulduğumuz zaman ne kadar kahırlanır

ezilir, yoruluruz. Sanki o kimse ile beraber, zaman denen söz dinlemez

kuvvet, bizim kaşımıza gözümüze dokunmadan geçmiş, tahripkar

rüzgarını bizden uzak tutmuştur:

- Ne kadar yaşlanmış, ne kadar bitmiş... diye, esefle, hüzünle yad

ettiğimiz çehre, bilmeyiz ki bizim çehremiz, pek yakın istikbaldeki

tasvîrimizdir.. Devranın üç beş günlük mühletiyle taravetli oluşumuzu,

bir ebediyet imtiyazı farz ederek tesellilenmekte ne kadar maharetimiz,

hünerimiz vardır.”218

Yazar, kahramanların bu köşk ziyaretini kendi hayat felsefesini anlatabilmek

için bir zemin olarak hazırlar. “Boyaları yer yer dökülmüş, kararmış, panjurları

218 a.g.e., s. 134.

81

çürümüş, kopmuş ve bahçesi dikenlerle vahşileşmiş”219 olan bu köşkler, kendini bu

dünyada ebedi zanneden insanlara, fani oldukları gerçeğini haykırmaktadırlar:

Esasen beşeriyet çilehanesine hapsolan cisme bürünmüş ruh,

hakikati gözleyeceği bütün delikleri lüzumsuz teselliler ve gaflet

perdeleriyle sıkı sıkı kapatagelmiş olduğu için değil midir ki insanoğlu,

akla sarılıp, aşk eliyle vücudu çilehanesinin duvarını çatısını sökmeyi

hatırına getirmeden, ebedi zindanı, ebedi mahkûm kalmıştır?

Onun için bu dünyada, feryadı evvelden eden akillerin sesi,

sonunda başlarına vurup haykıran gafillerin sesleri arasında kaybolup

gider. Belki beşer bu tasnîfe güler, zira gülmek de bir nevi tesellîsidir.

Der ki, akil diye bir köşeye ayırdığınız adamda olan idrak, gafil damgası

vurduğunuz adamda da vardır. Fakat bunu söylerken bilmez ki çamurda

da su vardır; fakat bu suda, yıkanmak gerekmez. Gene bilmez ki akil,

kâinatın aslı, gafil de gölgesidir.”220


Sâmiha Ayverdi, “İbrahim Efendi Konağı” adlı eseriyle hem bir dönemin

sosyal ve kültürel yapısını verir; hem de konakla imparatorluk arasında yakaladığı

benzerliklerle bir çöküş, bir çözülüş hikâyesini anlatır.221 Fakat bu eserinde sadece

konağı tanıtmaz. İbrahim Efendi’nin sahip olduğu bağ, bahçe, köşk ve yalı gibi

diğer mekânlardan da bahseder. Böylece dönemin varlıklı kesiminin yaşam tarzını

verdiği gibi, mal mülk ve ihtişam sahibi konağın imparatorlukla benzerliğini

vurgular.

Sâmiha Ayverdi, Çengelköy’de bulunan “İbrahim Efendi Köşkü”nü,

Şehzadebaşı’ndaki konağın yüklü ve ağır havasından bunalan ev halkı için bir

kurtuluş yeri olarak tanıtır. Muhteşem İstanbul manzarası ve meyve-sebze ile dolu

219 a.g.e., s. 135. 220 a.g.e., s. 134-135. 221 Mehmet Nuri Yardım, “Bir Devrin Sonu: İbrahim Efendi Konağı”, Hece Türk Romanı Özel

Sayısı, s. 652.

82

bahçesi ile köşk tam bir dinlenme mekânıdır. Tepede bulunan köşke uzanan bahçe,

Boğaz’ın güzelliklerini doya doya izleyebilecek şekilde tasarlanmıştır:

“Boğaz’ın kıyılarından baş kaldırmış bir tepede, Anka kuşu gibi

gelip yuva tutmuş İbrahim Efendi’nin Çengelköy’ündeki köşküne,

Havuzbaşı’ndan çıkılırdı. Bahçe kapısından atılan ilk adımla başlayan

yokuş, döne kıvrıla yukarı doğru uzadıkça, sanki ucuza elde edilemeyen

güzellikler gibi, insafsız yoruculuğu da arta arta devam ederdi. Amma

köşkün sahipleri bu dik bayırdan daha insaflı olmalılar ki, bahçenin

küçük düzlüklerini köprülü havuzlar, laklar ve kameriyeler arasına

yerleştirilmiş kanepelerle adeta birer açık hava salonu haline

koymuşlardı. Onun için de, bu yeşillik cennetinde birkaç dakika oturup

soluk alabilmek bile, yokuşu daha fersahlarca tırmanmaya değer

görünürdü.”222

İbrahim Efendi Köşkü’nün bahçesi de en az Boğaz manzarası kadar

güzeldir. Çeşit çeşit meyve ağaçlarıyla dolu olan bu bahçe, yine çeşit çeşit

çiçeklerle bezenmiş vaziyettedir:

“İçinde üzüm ve meyve bağları, ceviz ve kestane koruları,

fındıklıklar ve sebze bostanları bulunan, tepeleri, vadileri içine almış bu

büyük bahçenin kenarından giden yol köşke yaklaştığı zaman yokuş

biter, çamlı çınarlı akasyalı çok geniş bir düzlük ortasında İbrahim

Efendi’nin meşhur köşkü ortaya çıkardı.

İşte bahçenin bu üst kısmı, çılgın ve coşkun bir yarışla duvarlara

tırmanmış gül, yasemin, hanımeli ve salkımların; çayırlar gibi

alabildiğine hür, çiçekli tarhların; bir bahçe oyuncağına benzeyen zarif

kameriyelerin bulunduğu çiçek bahçesi idi.”223

Köşkün harem ve selâmlık kısımları ise birbirinden ayrıdır. Bahçenin sol

tarafında, misafirlerin İstanbulin ceket giymiş ağalar tarafından karşılandığı

222 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 234-235. 223 a.g.e., s. 235.

83

selâmlık bölümü vardır. Köşkün sağ tarafında ise, duvarlarla ayrılmış olan harem

bölümü bulunmaktadır. Bahçenin bir sofa haline getirildiği bu bölümde, kendi

esrarının kuytuluğuna saklanmış İstanbul şehri ve diğer birkaç semt

seyredilebilmektedir:

“Ayak seslerini yutarcasına boğan bu kumlu bahçenin sol

tarafına yüründüğü zaman, karşıya selâmlık merdiveni gelir ve

merdivenin alt ve üst basamaklarında da İstanbulinlerinin önleri ilikli

ağalar, gelen misafirleri karşılar ve içeri alırlardı.

Hâlbuki köşkün sağ tarafındaki harem merdiveni duvarla

ayrılmış bir harem bahçesinin içine alınmıştı. Mozayik gibi siyah-beyaz

gömme çakıllarla işlenmiş bu iç bahçe, sanki bahçe değil de evin bir

devamı, üstüne çatı çekilmemiş bir sofasıydı. Esasen bu küçük bahçenin

bir tarafı duvar, diğer tarafı da köşkün lodos cephesi, karşısı ise ince

kiler ve diğer müştemilat ile üç yanı kapalıydı. Sadece kabarmış bir

aslan göğsü gibi, yüksek bir set üstünden İstanbul’a bakan cenup

cephesi açıktı. Buradan hemen daima kül rengi bir buğu içinde

sırlanmış, kendi esrarının kuytuluğuna saklanmış İstanbul şehri ile

Beşiktaş, Ortaköy ve Kuruçeşme yamaçları görünürdü.”224

İbrahim Efendi’nin Çengelköy’deki köşkü, mimari yönden konakla benzerlik

gösterir. Üç kattan ibaret olan köşkün, birinci katı hizmetlilere, ikinci katı

misafirlere ve üçüncü katı yatak odalarına ayrılmıştır. Harem-selâmlık

uygulamasının gözetildiği köşkte, Boğaz manzaralı olan yatak odalarına çıkan

merdivenler, mabeyin tarafında yapılmıştır:

“Yukardan aşağıya mısır hasırı döşeli köşk, Şehzadebaşı’ndaki

konak gibi, harem ve selâmlık olarak üç kattı. Birinci kat hizmete tahsis

edilmiş; ikinci kat misafire, yemeğe ve oturmaya ayrılmıştı. Üçüncü kat

ise yatak odalarıyla bu odaları besleyen sandık odalarından ibaretti.

224 a.g.e., s. 235-236.

84

Selâmlık kısmı ikinci katta kesilir ve merdiven üçüncü kata

devam etmezdi. Beyler, yatak odalarına gitmek istedikleri zaman

mabeyin kapısından hareme geçer ve bu suretle yukarı çıkabilirlerdi.”225

“İbrahim Efendi Köşkü”ndeki zenginliği göstermek isteyen Sâmiha Ayverdi,

buradaki döşeme ve mobilyanın, diğer köşklere oranla olan lükslüğünü anlatır.

Sadece bir sayfiye evi olmasına karşın köşkteki, birbirinden değerli ve ağır

takımlarla döşenmiş salonların tasvirini yapar. Konakların döşemelerinde ve

mobilyalarında görülen Batı hayranlığı köşklerdeki malzemelerde de kendini

hissettirir. Mevsimlik olarak kullanılan köşke bile Avrupaî mobilya ve eşyalar

yerleştirilmiştir:

“Bir sayfiye evi olarak, köşkün mobilyasının konaktakilerden

daha hafif tutulmasına rağmen, orta kattaki beş büyük salonun eşyası,

birbirleriyle yarış edercesine muhteşem ve zevkliydi. Hele marköteri

dolaplar ve etajerin serpiştirildiği, kırmızı kadife ile karışık ağda rengi

atlas salon, yalnız büyükler için değil, çocuklara da çok cazipti. Zira on

parçalı orta kanepesi, etrafında koşmaca oynayacak kadar muazzamdı.

Fakat Neveser Kalfa’nın korkusundan, en yakın akraba çocuklarının

dahi içeri girmeleri mümkün olmazdı.

İkinci ve daha küçük salonun “bul” eşyası ise ciddi olduğu kadar

ağır da olan bir takımdı. Bir İngiliz yemek odasıyla Louis Quinze bir

salon; rahat sedir ve koltuklarıyle bir oturma odası, köşkün ilk plânda

göze çarpan kısımlarındandı. Ortadaki büyük sofanın önünde,gün ışığını

boyayarak içeri aksettiren beyaz ve pastel renkli bir camekân vardı.

Buradan çakıllı harem bahçesine inen çift merdiven, köşkün ahengini

tamamlar ve bahçeyi de evin bir devamı haline getirmiş olurdu.

Gerçekten de üç tarafı kapalı fakat bir çırpıda Kuruçeşme, Ortaköy,

Beşiktaş, Galata, İstanbul, Sarayburnu, Kızkulesi ve Haydarpaşa

panoramasını gören batı tarafı açık bu set üstündeki bahçe, köşkün bir

açık hava salonu hükmündeydi. Günün her saatinde gölgelerini kah öne

225 a.g.e., s. 250-251.

85

kah arkaya düşüren çamlar, en sıcak saatlerde bile ev halkına hava alıp

serinlemek imkânını verirdi.”226

Konaklar arasında görülen ekonomik durum ve sosyal statü farklılığı

köşklere de yansır. Osmanlı’da Maliye Nazırı olan İbrahim Efendi ile, onun

maiyetinde Vezne Baş Mümeyyizi ve orta halli bir İstanbul efendisi olan kardeşi

Hilmi Bey’in köşkü arasında oldukça fark vardır. İbrahim Efendi’nin köşkü maddi

yönden öndeyken, Hilmi Bey’in köşkü manevi yönden ileridedir. İbrahim Efendi

Köşkü’nde, “Bir kere dadandıracak olursak alışırlar, baş edemeyiz.”227

düşüncesiyle kilerdeki fazlalıklar çöpe atılıp, Çakal Dağı’ndaki muhacir

kulübelerine yardımdan kaçınılmaktadır. Oysa Hilmi Bey’in Köşkü, mütevazı

yapısına rağmen kapılarını ihtiyaç sahiplerine sonuna kadar açmıştır:

“İbrahim Efendi’nin köşkünden biraz daha tepede Hilmi Bey’in

de bir köşkü vardı. Tabii ki bu köşk bir küçük kasra benzeyen İbrahim

Efendi’ninkinin yanında çok mütevazi kalırdı. Amma onun kapısı, hısıma

akrabaya, eşe dosta olduğu kadar, bir cenk fırtınasının önüne katılıp

buralara düşen yer yurt gariplerine de açıktı.”228

Sâmiha Ayverdi’nin “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde geçen

mekânlardan birisi de İbrahim Efendi’den kızlarına kalmış olan Şifa’daki köşktür.

Devlet düzeninin değişmesi ve babalarının ölmesiyle gitgide maddi çöküntü içine

giren İbrahim Efendi’nin kızları için son duraklardan birisi bu köşktür. Kendilerine

kalan servete sahip çıkamayan, yapılan dalaverelere karşı koyamayan Şevkiye ve

Şükriye Hanımefendiler, bu köşkü de avukatlarına kaptırırlar ve kendi malları olan

köşkün çatı katında kalmak zorunda kalırlar.

“Gel zaman git zaman, sene 1930 a gelip dayandı. Şevkiye

Hanımefendi’nin yeni avukatı bir tutamak yeri bulup Zaim Bey’e yaptığı

tazyik, belki de tehdit ile, Şevkiye Hanım’ın emlakinden Şifa’daki

köşkünü işgal etti. Baroca da, cemiyet nazarında da, makbul tutulmayan

226 a.g.e., s. 251-252. 227 a.g.e., s. 238. 228 a.g.e., s. 241.

86

bu adam, kanun dışı teşebbüsleriyle maruf bir kimse idi. Muvakkat bir

zaman için de olsa, ne yapıp yapıp köşkü Zâim Bey’in elinden almış idi.

Fakat kendisi iki katı işgal ederek çatı arasını da Şevkiye

Hanımefendi’ye teklif ediyordu. Burası beşik tavanlı basık bir yerdi.”229

Sâmiha Ayverdi, eserlerinde mekân olarak yer verdiği köşklerin eski anlam

ve güzelliklerini yitirmelerinden muztariptir. Eskinin ihtişamını, kültürünü,

anlayışını yansıtan köşklerin, günümüzde kaderine terk edilmiş şekilde çürümeye

bırakılmasını kabullenemez. Karşısına çıkan viran bir köşkü, “desteklenmiş bir

balkonu, bir şahnişi ile, elini çenesine dayamış kederli bir aşina”230 dosta benzetir.

Yıpranmış eski zaman harabesi olan bu köşkler; şekli, duruşu, kibarlığı ve asaleti ile

masallar, hikâyeler, efsaneleşmiş hakikatler fısıldamaktadırlar.

3.2.3. YALILARIN TASVİRİ

Yalıları, “… Boğaziçi hattının göğsüne oturtulmuş birer tuğra…”231

şeklinde değerlendiren Sâmiha Ayverdi, eserlerinde bu konutların da tasvirlerine yer

verir. Ayverdi, bu tasvirlerde yalıları hem Boğaziçi’nin güzelliğini bütünleyen

görünüşleri hem de mimari yapılarıyla ele alır.


Sâmiha Ayverdi’nin yalılara yer verdiği romanlarından birisi “Son Menzil”

adlı romanıdır. Ayverdi’nin Boğaziçi sevgisi, bu romanında yalıların anlatımında da

karşımıza çıkar. Boğaziçi sahilinde bir baştan bir başa uzayıp giden yalılardan

hayranlıkla bahseder. Fakat, mimari tarzlarıyla dikkat çeken ve yıllardır Boğaz’ın

güzel manzarasını daha da güzelleştiren bu yalılardan günümüze kadar ulaşanı pek

229 a.g.e., s. 401. 230 Sâmiha Ayverdi, “Çamlıca”, İstanbul Geceleri, s. 193. 231 “Boğaziçi”, a.g.e., s. 137.

87

yoktur. Sâmiha Ayverdi, eski günlerin, eski âlemlerin sırlarını taşıyan bu yalıların,

sırlarıyla birlikte zaman içerisinde kaybolup gitmesine üzülür:

“Boğaziçi yalılarının eskiden ne kadar zevkli bir mimari tarzı

vardı. Ekserisi bir veya iki katı geçmeyen geniş, düz, bol ışıklı binalar,

adeta uzayıp giden sahille yarış etmek ister gibi bir baştan bir başa

serilip uzanmışlardı. Bunlar, gökyüzüne kafa tutar gibi sivrilen binaların

yanında, gurur sahiplerini tevazularıyla mağlup ve mahcup eden

kimselerin mutlak zaferine maliktiler.”232

“Son Menzil” romanında anlatılan, Anadolu Hisarı ile Kandilli arasında aynı

karakteri temsil eden bu binalardan birisi, romanın kahramanlarından Seniha’nın

babası İlyas Beye aittir. İlyas Beyin sağlığında bu yalı, Boğaziçi’nin eğlence

merkezlerinden birisidir. Yalının yakınından geçen herkesin dikkati, yalının

pencerelerinden taşan musikiye toplanır. İlyas Bey Yalısı, Boğaz’ın zevk dolu

hatıralarını taşıyan en eski binalardan biridir:

“İşte bunlardan biri olan İlyas Bey Yalısı, yalnız

Anadoluhisarı'nın değil, belki de Boğaz'ın, içinde en keskin zevk

hatıraları taşıyanlarından biridir. Fakat o da dilsizdir, o da diğerleri

gibi ne dışından bakana ne de içini gezene bir tek sırrını söylemez.

İlyas Bey'in sağlığında bu yalı her yaz mevsimi tekmil Boğaz'ı bir

mıknatıs gibi kendi cazibesi etrafında birleştiren hususî ve ölçüsüz bir

zevk ve eğlence mihrakıydı. Kayıklar onun pencerelerinden taşan

musikiyi toplamaya gelir, gezmeye çıkanlar onun önünde büsbütün edalı

ve çalımlı yürür, vapurla geçenlerin; işlerine gidenlerin bile birer kere

İlyas Bey Yalısı'na doğru başları döner, dedikodular o noktada

merkezîleşir, masum fısıltılar bile aynı membadan ilham alırdı. Hasılı

gerek hovarda ve zevk ehli bir adam olan İlyas Bey'in şahsından, gerek

tükenmek bilmeyen servet ve refahından uzanan gizli bir el, bütün

alakaları kendi üstüne toplar ve bağlardı.”233

232 Sâmiha Ayverdi, Son Menzil, s. 56. 233 a.g.e., s. 57.

88

İlyas Bey Yalısı’nın zevk ve refahın merkezindeki bu hayatı, İlyas Beyin

yaşamıyla sınırlıdır. Beyin ölümünden sonra yalı, senede on beş yirmi gün

uğranılan bir yer haline döner. Zira, İlyas Beyin damadı olan Siret, Boğaz’ı

sevmemekte, yaz tatillerini geçirmek için kulübü, oteli olan semtleri tercih

etmektedir. Bunun soncunda ise yalı, çürümeye terk edilmiş bir hal alır.

Sâmiha Ayverdi, romanında oluşturduğu Siret karakteriyle, Batı tarzı hayata

özenenlerin oluşturduğu semtler hakkındaki görüşlerini aktarma ortamı oluşturur.

Türeme semt olarak gördüğü bu mekânlara gidenleri, tarihine ve geleneğine bağlı

olmamakla itham eder. Terk edilen bu yalılarla birlikte unutulan değerlere dikkatleri

çeker:

“Halbuki şimdi...

Evet şimdi bu yalı ancak senenin on beş yirmi günü canlanıyor.

Hem bu nasıl bir canlanış? Tıpkı zorla uykudan uyandırılan bir adamın,

sağdan sola dönünceye kadar tekrar ağır bir uykuya dalışı gibi hissiz bir

uyanış, yorgun, bîtap bir yakazadan ibaret. Çünkü İlyas Bey'in damadı

Boğaz'ı sevmez, yaz ayları için kulübü, oteli olan şahsiyetsiz ve türeme

semtleri tercih eder. Daha doğrusu tatil zamanlarını, eğlencesi bol

memleketlerde, bilhassa su şehirlerinde geçirir. Çünkü onun için tarih

ve an'ane kokusu olan her şey, insanı iki temel çivisi gibi olduğu yere

mıhlar ve hareket serbestîsine mani olur.”234

Sâmiha Ayverdi’nin yalılardan bahsettiği bir diğer romanı da “Yolcu Nereye

Gidiyorsun”dur. “Eserde imkânın simgesi olan Ziver Paşa’nın Vaniköy’deki yalısı,

Adli’nin amcasının evlerinden biri olarak tanıtılır, gösterişli havası, Jale ile

Rami’nin düğünlerine sahne oluşu sebebiyle, aksettirilir.”235 Yalıda yapılan düğüne

deniz yoluyla gelen davetlilerden bahsedilir. Kişilerin sosyal mevkilerine göre

görünüş ve tefriş edilişleri düzenlenen bu kayıklar, deniz üzerinde hareketsiz bir

234 a.g.e., s. 57-58. 235 Banıçiçek Kırzıoğlu, a.g.e., c. 2, s. 690.

89

şekilde yalıya getirdikleri misafirleri beklemektedirler.236 Yalı penceresinden

kayıkları seyreden, romanın başkahramanı Adli, görüntünün büyüsüne kapılır:

“Akşama doğru yorulmuş ve pencerenin önüne oturmuştum.

Davetlileri deniz yolu ile getirip yalının önünde bekleyen yüzlerce

süslü kayık, bu dümdüz suların üstünde, hareketsiz bekleşiyorlardı.

Hilalî gömleklerinin üstündeki sırmalı cepkenleriyle her birinin içinde

bir, iki veya üç kürekli vardı. Kayıkların oymalı, kadifeli döşemelerini

örten gümüş saçaklı ihramlarının üstünde, gene gümüşten balıklar

sallanıyor, küreklerine dayanmış hamlacılar, bu süslü tekneciklerin

içine yerleştirilmiş birer orta çağ ilahı gibi dimdik bekleşiyorlardı.

Güneş, sanki gurup zamanının acısıyla birdenbire yere

düşüvermiş ve etrafına sıçrayan renklerinden, ışıklarından, dağlar

tepeler ve Boğaz'ın bir aşk iştihası ile kah hırslı, kah mütevekkil, kah

oynak, kah cilve ve hile ile fıkırdayan suları da böylece ondan payını

almıştı.

Bir yalının penceresinde değil de, asla göz ve ayak izlerine

uğrak olmamış bir efsane cihanında gibi idim. Ben, içinde ilk

çocukluğumun en canlı sahnelerini geçirdiğim, en keskin izlerini

kazandığım Boğaz'ın, bu hasta edecek kadar sözü geçkin güzelliği

karşısında, hep aynı tahammülsüzlüğe düşerim. Bu, en inanılmaz

dakikayı en güvenilir an zannetmek istediğimiz ve bir aldanış arzusu

ile yanıp kavrulduğumuz demlerin en tesirlisi, en dayanılmazıdır.”237

236 “Devlete oldukça masraf çıkaran resmi kayıklarla, yüksek tabakadan olanlara ait kayıklar halk ve

yolcu kayıklarından, görünüş ve tefriş edilme açısından farklı olup, sosyal mevkilere göre de belli özelliklere sahiptir. Şahısların itibar ve rütbelerini belirleyen bu farklılıklara tam olarak dikkat edilmektedir. Farklı gözetleme noktalarındaki nöbetçiler böylece şahısların mevkiini teşhis ettiklerinden geçişlerinde gerekli olanı yaparlardı.” (Nejdet Ertuğ, Osmanlı Döneminde İstanbul Deniz Ulaşımı ve Kayıkçılar, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2001, s. 241).

237 Sâmiha Ayverdi, Yolcu Nereye Gidiyorsun, s. 166-167.

90


“İstanbul Geceleri” adlı eserinin “Boğaziçi” bölümünde Ayverdi, konak ve

köşklerde olduğu gibi, yalılar arasında da zenginlik ve makamın etkisiyle oluşan

farklılıklardan bahseder. Boğaziçi’nde, tarihi yazılacak kadar etraflarına nam salan

yalılar olduğu gibi, mütevazı yapılarıyla Boğaz’ın güzellikleri arasına karışmış

yalılar da vardır.

Sâmiha Ayverdi, Boğaz’daki meşhur yalılardan biri olarak, arazisinin

büyüklüğü ve hademelerinin çokluğuyla saraylarla bile boy ölçüşen Kaptan Paşa

Yalısı’nı tanıtır. Bu yalı; geleneği, göreneği, debdebeyi bütün incelik ve

hususiyetleriyle bünyesinde bulundurmaktadır. Ayverdi’nin, “imparatorluğun son

aristokrasi örneği yalı” olarak vasıflandırdığı Kaptan Paşa Yalısı, sultanların bile

gıpta ettiği bir yerdir:

“Her birinin ayrı ayrı tarihi yazılmaya seza olan boğazın

meşhur yalıları ve köşkleri, çok eski değil, bundan yarım asır evveline

kadar, mazî bunların içinde, göreneği geleneği, teşrifatı debdebesi ve bir

içtimaî terkibin tekmil ihtişam kadrosu ile hâlâ yaşıyor, hâlâ

tekrarlanıyordu. Mesela bunlardan Ortaköy kıyılarında bir Kaptan Paşa

Yalısı, saraylarla yarış eden bir debdebeyi bütün incelik ve

hususiyetleriyle çatısı altında toplamıştı. Cariyeleri, uşakları, kavasları,

haremağaları, bahçıvan ve kayıkçıları ile üç yüzü geçen bir hademe

çevresinin faaliyet halinde bulunduğu, imparatorluğun bu son

aristokrasi örneği yalı, komşuları Zekiye ve Naime Sultanlara: «Biz

padişah evlatları olduğumuz halde Kaptan Paşa ile yarış edemiyoruz»

dedirten bir gıptaya hak kazanmıştı.”238

Bir mahalle oluşturulabilecek kadar büyük toprağa sahip bu yalı, mükemmel

bir bahçenin ortasındadır. Yalı, diğer binalarda görüldüğü gibi, kültürel yapının

gerektirdiği şekilde, harem ve selâmlık bölümlerine ayrılır. Bu bölümlerde,

kalabalık ev halkının kullanacağı ve yalının hiç eksilmeyen misafirlerinin

238 Sâmiha Ayverdi, “Boğaziçi”, İstanbul Geceleri, s. 133-134.

91

ağırlanabileceği kadar çok oda bulunur. Ayrıca, kiler ve hizmetli odası gibi diğer

bölümlerin dışında, yalıda her an sıcak su bulunmasını sağlamak için de sürekli iki

hamam yanmaktadır. Geniş bir nüfuza sahip olan bu yalıda, iş bölümü ise yine

kalfaların mesuliyetine verilmiştir:

“Mesâhası bir mahalle kurmaya elverişli olan çiçek serinin

içinde egzotik nebatların, ismi cismi bilinmeyen yeşilliklerin ve

çiçeklerin köprüsü ile harem kısmı selamlığa bağlanan bu şahane yalıda

iş bölümü, İstanbul'un diğer bütün konak, yalı ve köşklerinde olduğu

gibi, kalfaların mesuliyetine verilmiş olan muntazam guruplarla idare

olunurdu. Karısının sitemli bir bakışını dağıtmak için çamaşır sepetiyle

elmas hediye eden Paşa'ya, elbette bir hazinedar kalfa lazımdı. Sabah

akşam kırkar sofra kurulan bir binada, kilerci ve sofracı ustalara elbette

ihtiyaç kat’i idi. Kahveci, çamaşırcı ve yatakçı kalfalar ise, dolup taşan

misafirleri ağırlama işlerine nezaret ederler ve daimî işleyen terziler de,

bu kalabalık ev halkının giyim ihtiyacını karşılarlardı. Sabahtan akşama

kadar yanan iki hamam, temizliği îmana kardeş etmiş bir camiaya,

yunmak ve arınmak için, günün her saatinde fırsat verir ve dört adet

imamı olan yalıda, isteyen her vakit cemaatle namaz kılabilirdi.”239

Salonları normal bir evden büyük olan yalı; avizeden, antikalara, tablolara

kadar zenginlik alameti olan bir sürü eşyayla doludur. Bu eşyanın bakımı ve

temizliği için ise yalının geniş hizmetli kadrosunda bulunan hizmet halayıkları

durmadan çalışmaktadırlar. İşleri oldukça yoğun ve ağır olan bu hizmetli

kadrosunun eğlence ve istirahatları ise düşünülmektedir. Yalıda düzenlenen saz

gecelerinden hane halkı kadar, hizmetlilerin de istifade etmeleri sağlanmaktadır:

“Hizmet halayıklarının, hanende, sazende ve maiyet halayıkları

kadar işleri hafif değildi, içine bir mahalle evi sığabilecek kadar geniş

olan salonlarında tozları alınmak icap ettikçe merdiven dayanarak

tırmanılabilen vazoları, mumları yakılmak lazım geldikçe on beş yirmi;

239 a.g.e., s. 134.

92

cariyeyi birden işgal eden avizeleri, birer tahttan farkı olmayan

divanları, antikaları, bibloları, tabloları, saatleri, hulasa daimî bir

bakıma ihtiyaç gösteren kıymet yekûnu aşkın taşkın, bir eşya kalabalığı

vardı. Fakat sorulursa, bu muhteşem dekor içinde iş görmek de bir

zevkti. Esasen ağır hafif çeşit çeşit hizmetlerle mükellef,

olan bu kalabalığın eğlence ve istirahatleri de düşünülmemiş değildi.

Saz gecelerinden, Paşa ile hanımlar kadar; yalı halkı da istifade ederdi.

Bir ağa ustanın idare ettiği hânende ve sazende takımı, kıyılara çarpan

suların bile kulak kesilmiş gibi uslanıp dinler olduğu bu eğlence

gecelerinde yalı, zevk ürpermeleri içinde sarsılırdı. Raksa ayrılmış körpe

ve kıvrak cariyelerin zeybek, çoban köçek oyunları, arslan perendesi,

güvercin taklağı ata ata meydanı terk ederken alınlarına yapıştırılan çil

altınları toplamaları, her göze ve gönüle birden hitap etmekte idi.”240

Yazarın, “Osmanlı Medeniyetinin debdebe, zerafet ve asaletini bir araya

getiren bir müze bina”241 sözleriyle tanıttığı bir diğer yalı ise, “İbrahim Efendi

Konağı” adlı eserinde geçen Hasib Paşa Yalısıdır. Hasib Paşa Yalısı, mimari yapısı

ve içindeki eşyalar ile bulunduğu devirdeki zengin tabakanın yaşam felsefesini ve

zevkini yansıtan bir temsilcidir.

Hasib Paşa Yalısı, zamanının geleneksel mimari tarzına uygun bir yapıdır.

Bir bahçe içerisinde olan yalıda bütün odaların ve salonların kapıları, Ayverdi’nin

“eve vücuttaki kalp kadar lüzumlu ve ayrılmaz bir uzuv olarak”242 gördüğü sofaya

açılır. Sofada ayrıca üst kata çıkılan merdivenler bulunur. Yalıdaki eşyalar ise, daha

girişten itibaren binanın zenginliğini tamamlar niteliktedir:

“Hasib Paşa yalısına giriş, bahçeden büyük merkezi sofaya idi.

Bütün odaların ve salonların kapıları bu son derece geniş ve dayalı

döşeli sofaya açılır, yukarı çıkan çift merdiven de gene peri

padişahlarının saraylarına giden tılsımlı bir yolmuş gibi bu sofadan

240 a.g.e., s. 134-135. 241 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 257. 242 Sâmiha Ayverdi, “Nohut Oda Bakla Sofa”, Hatıralarla Başbaşa, s. 194.

93

başlardı. Binanın sanki tamamlayıcı parçaları hissini veren yerine

oturmuş ve oturduğu yer ile et tırnak gibi kaynaşmış eşya, refahın

olduğu kadar görgü ve zevkin de mahsulü idi.

İçeri adım atar atmaz, pencerelerle, kapıların üstüne kanat açmış

yıldızlı kornişlerden sarkan farbelalı perdeler, yalının dekorunda ilk

alaka çeken eşyalardı. Yukarı çıkan geniş merdiven de gene bu kadife,

sırma, ipek ve saçak bolluğunun ardında biraz daha sırlanmış biraz

daha gizlenmiş gibiydi.”243

Sâmiha Ayverdi, yalılardan bahsederken, sadece paşalara ve beylere ait

Boğaziçi’nin muhteşem yalılarından bahsetmez. Bu gösterişli binaların yanı sıra

kendi hallerinde olan ve kendilerine has bir hayat tarzı oluşturan memur-tacir

yalılarının da tasvirini yapar.

Memur-tacir yalıları, gelirleri fazla olmayan, buna mukabil mütevazı ve

huzurlu bir hayatın devam ettirildiği yapılardır. Bu yalıların sahipleri, genellikle

birbirleriyle diyalog içindedirler. Büyük ve zengin yalıların sahipleri gibi kendilerini

toplumdan soyutlamazlar. Gezi ve eğlencelerde halkla birlikte, mesire yerlerinde

olurlar. Saz kayığının peşi sıra yaptıkları geziler, denizle iç içe olan hayatlarının bir

parçası haline gelmiştir:

“Boğaziçi'nin bir de içlerinde refahla hesabın atbaşı gittiği daha

mütevazı' ricâl, memur, tâcir yalıları ve köşkleri vardı ki, yirmişer, yirmi

beşer odayı geçmeyen bu binalar, ötekiler gibi şehir ve muhitle hemen

hemen münasebeti kesmiş denecek gibi içlerine kapanmış birer

imparatorluk minyatürü değildi. Bunlar, bu birbirine dayanmış, uzun ve

içli hasbıhallere kanamamış gibi baş başa yan yana yosun işlemeli

eteklerini denizin sularına öptürmeğe doyamamış yalılar, işte asıl

Boğaziçi hayatı bunların içinde yaşardı. Onlar her aradıklarını kendi

hudutları içinde bulamadıkları için bütün ihtiyaçlarında dışarıya

uzanmaya, kapılarının eşiğinden harice atlamaya mecburdular. İşte bu


94

zaruret de Boğaziçi hayatını meydana getirmekte idi. Onların,

emirlerinde hazır duran hânende ve sâzendeleri bulunmadığı için,

musikîye, teneffüs ettikleri hava kadar ihtiyaç duyan bu insanlar, asırlar

süren Boğaziçi mehtaplarının ve saz gecelerinin peşinde dolaştılar

durdular ve hiç şüphe yok ki İstanbul geceleri, bu sesli sazlı mehtap

âlemlerinde olduğu kadar hiç bir anında güzelliğin visalinde can

verircesine kendinden geçmedi. Anlayan, duyan ve güzeli görebilen bir

halk, kayık denen, piyade denen, sandal denen bir teknenin içinde ve

deniz kuşları gibi ağır ağır kımıldayan tekneleri, bir saz kayığının

peşinde, yan geceye kadar Boğaz sularının üstünde sarhoş ve mest kaydı

durdu.”244

Sâmiha Ayverdi’nin konak ve köşklerde anlattığı, ihtişamlı bir hayattan

sonra gelen sefalet hikâyesi yalılar için de geçerlidir. Bir zamanların zevk, sefa ve

eğlence merkezi olan yalılar, o dönem insanlarıyla yaşlanmış ve bir müddet sonra

yok olmuşlardır. Yalılara miras yoluyla sahip olan nesil, buraları beğenmemiş ve

yaz aylarını kulübü, oteli olan Avrupaî semtlerde geçirmeye başlamıştır. Artık

yalılar, yaz aylarında sadece bir iki haftalığına kullanılır olmuştur. Yalılara gelen

kişilerin sayısı da azalmış, konutun birkaç odası faal olarak kullanılmıştır. Böylece

yalılar, senenin uzun bir bölümünde kendi kaderleriyle baş başa bırakılmışlardır.245

***

Sâmiha Ayverdi, kendi geçmişinde ve milletimizin geçmişinde önemli

yerleri olan konak, köşk ve yalıları, romanlarında ve diğer eserlerinde genişçe tasvir

etmiştir. Bu tasvirlerinde ise, mekândan yola çıkarak hem kahramanlarını hem de

kahramanlarının parçası bulundukları dönemin toplum yapısını aktarmaya

çalışmıştır. Zira, “mekân tasvirleri, eserdeki kahramanların bazı hususiyetlerini

dikkatlere sunmaya yardım eder. Bir odanın tefriş tarzı, orada, günlerini geçiren

insan hakkında bilgi verir. Anlatma esasına bağlı eserlerde mekâna ait görünüşle

vaka kahramanının uyuşması kadar mahalle has hususiyetlerle ferdin yaşayış tarzı

244 Sâmiha Ayverdi, “Boğaziçi”, İstanbul Geceleri, s. 138-139. 245 Sâmiha Ayverdi, “Kuzguncuk”, Boğaziçi’nde Tarih, s. 388-390.

95

arasındaki çatışmalardan da yararlanılabilir. Kısacası vaka zincirinin muhtevası ve

kahramanlarının psikolojik hali, mekân tasvirlerinden de anlaşılabilir.”246 Ayrıca

mekânın düzeni, yapısı, içindeki malzemelerin nitelikleri de o zamanın toplumsal

yönünü ortaya koyar.

Sâmiha Ayverdi, mekân tasvirlerinin bu faydacı tarafını en iyi şekilde

kullanmıştır. Zaten bir tez doğrultusunda kaleme aldığı eserlerinde, bu konutların

tasvirleriyle tezini güçlendirmiştir. Tasvirlerle, anlatacağı olayların, aktaracağı

bilgilerin zeminini hazırlamıştır.

246 Prof. Dr. Şerif Aktaş, Roman Sanatı ve Roman İncelemesine Giriş, s. 131.

96

3.3. KONAK, KÖŞK ve YALI HALKI

Konak, köşk ve yalıların en büyük özelliklerinden birisi, barındırdıkları

nüfuzun geniş olmasıdır. Yapılan konak tanımları da genellikle, “büyük ve hali vakti

yerinde bir ailenin, çocuklarını, damat ve gelinlerini, torunlarını, hizmetkârlarını

barındıran oldukça büyük bir konut”247 şeklinde, bu özelliği nitelemektedirler.

Sâmiha Ayverdi, makam ve mevki göstergesi olarak algılanan bu geniş kadroya248,

annesinin amcası olan İbrahim Efendi’nin Konağı’nda şahit olmuştur. Konak

sahibinden hizmetçisine kadar tanıdığı bu konak halkını ise, hem hatıralarında hem

de romanlarında anlatmıştır.

Sâmiha Ayverdi eserlerinde konak, köşk ve yalı hayatını geniş bir

perspektiften ele almıştır. Bu konutların halkını sadece konut sahiplerinden has

görmemiş; mütevazı kişiliği içinde iyi diyaloglar kurup yakından tanıdığı hizmetli

kadrosunu da tanıtmıştır. Biz de bu tanıtımları göz önüne alarak, Ayverdi’nin hatıra

ve romanlarında bahsettiği konak, köşk ve yalı halkını, “Hane Halkı” ve “Hizmetli

Kadrosu” olarak iki ana başlıkta inceleyeceğiz.

3.3.1. HANE HALKI

Geleneksel Türk aile yapısının temsilcisi kimliğini üstlenen konak, köşk ve

yalılarda, hane halkı ifadesi, dededen toruna geniş bir kesimi içine almaktadır.

Merkeziyetçi yapının getirisi olan bu yaşam tarzı, çekirdek ailelerin oluşumuna

kadar devam etmiştir. Çekirdek aile yapısı ise, daha çok Avrupaî tarz yaşama

duyulan özenti sonucu yayılmaya başlayan apartman daireleriyle ortaya çıkmıştır.

Geniş aile meclisine sahip bu konutlarda, hane halkı arasında dahi,

hiyerarşik bir yapı vardır. Sâmiha Ayverdi de, konut sakinlerini bu hiyerarşideki

247 Prof. Dr. Doğan Kuban, “Konaklar”, D.B.İ.A., s. 51. 248 “Konakların kalabalık kadrosu bir nüfuz göstergesidir. Bu yüzden görevinden azledilen devlet

adamları, çalışanların sayısını azaltmak zorunda kalmaktan hiç hoşlanmazlar.” (Handan İnci Elçi, “Şehir Monografilerinde Konak Hayatı”, a.g.e., s. 34).

97

rollerine göre ele alır. Konutlarda söz sahibi olan en yetkili kişiler ise, konak, köşk

veya yalıların beyleridir.

3.3.1.1. Beyler

Sâmiha Ayverdi’nin eserlerinde bahsedilen beylerin konak, köşk ve yalı

hayatına etkisi, genelde konutların ekonomik ve sosyal yönlerinde görülür.

Görünürde konutların gündelik işlerine pek karışmayan beyler, varlıkları ve

mevkileriyle konutların bu refah hayatının devamını sağlarlar. Ancak, buradaki

olaylara da her zaman hâkim olmaya çalışırlar ve konut dışına taşan bir durum

olduğu takdirde, kendilerini hissettirirler.

Sâmiha Ayverdi’nin eserlerinde anlattığı beylerin ortak yönlerinden biri de,

adlarıyla bütünleşmiş konutlarının hayatlarıyla da bütünleşmiş olmasıdır. Onların

şan ve şöhretleriyle, konutlarındaki zengin ve lüks hayat doğru orantılıdır. Beyler,

hayatlarının en güzel günlerini yaşarken, konuttakiler de rahat yaşamaktadırlar.

Fakat onların makam ve mevkileri ellerinden alınınca, konutlarındaki düzen de

bozulur. Hatta beylerin ölümüyle birlikte, konutlardaki hizmetliler gönderilir,

malzemeler satılır, sonunda ise konutlar elden çıkarılır.

3.3.1.1.1. Romanlarında

Sâmiha Ayverdi’nin romanlarında, “konak beyi” vasfıyla tanıtılan en

karakteristik kişi “Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanındaki Ziver Paşadır. Ayverdi,

romandaki olayları ve Ziver Paşayı, kendi çocukluğunu anımsatacak nitelikler

yüklediği Adli aracılığıyla anlatır.

Ziver Paşa, devletin üst kademelerinde görev yapan birisidir. Mevkii ve

servetiyle toplumun önde gelen isimlerindendir. Paşa, toplum tarafından

sevilmeyen, insafsız ve zorba bir adamdır. Korkudan dolayı yüzüne gülenler,

arkasından beddualar etmektedirler. Halk için uygulanan yasaklar ise, Paşa ve

98

yakınları için geçerli değildir. Gururlu ve bencil yapısıyla istediği şekilde

yaşamaktadır. Ziver Paşa, çoğu özelliğiyle Sâmiha Ayverdi’nin annesinin amcası

olan İbrahim Efendiyi anımsatır:

“Babam ne kadar zararsız, kendi fikir çevresinin dışında, etliye

sütlüye karışmaz bir adamsa, (…) olan amcam Ziver Paşa, o kadar

dişli, tırnaklı, sert, zorba ve nüfuzlu bir adamdı. Yüzüne karşı ‘Ziver

Paşa Hazretleri’ deyip el pençe divan duranların, arkasından ‘Zakkum

Ziver, Hafiye Ziver’ dediklerini sütbabam Atıf Bey’den kaç defa

duymuştum. Amcamın, tanıdığını tanımadığını titreten gölgesi,

mevkiinden ziyade merhametsizliğinden gelmekte idi. Fakat onun

karanlık ve gizli işlerinden belki de tek istifadesi olan bizdik. Zira

amcam, misafirlerle dolup boşalan evimiz için:

- Canım, burası kardeş evi… buraya vazife girmez!

Diye kendine mahsus bir mantıkla teminat vererek, mahiyetini

çok iyi bildiği bu toplantılara göz yumar ve babamın dostlarından

kimseye jurnal etmezdi.”249

Etrafına karşı acımasız ve zorba olan Ziver Paşa, konak yönetiminde

karısının etkisi altında kalır. Ziver Paşanın, eşi ölmüş olan İbrahim Efendiden tek

farkı, neredeyse bu yönüdür. İbrahim Efendi’nin eşi ölmüştür, kızlarını ise kendi

işine karıştırmaz. Oysa Ziver Paşa, karısı Yekta Hanımefendiye karşı

çıkamamaktadır. Dışarıda istediği gibi gezip dolaşan Paşa, yine kendi zevklerini

düşünerek, konağa geldiğinde karısının ayaklarına kapanarak af dilemektedir.

Konaktaki hâkim güç, kocasına merhametsizlikte, şiddet ve zorbalıkta yol

gösterebilecek kabiliyette olan Yekta Hanımefendidir:

“Fakat azılı, haşin yaradılışının bir çığırtkanı gibi elinde

daima ince bir Çerkes kamçısı ile gezen bu hoyrat adamı da

susturmasını, korkutmasını bilen biri vardı: Karısı Yekta Hanımefendi.

Merhametsizlikte, şiddet ve zorbalıkta da kocasına yol gösterecek bir

249 Sâmiha Ayverdi, Yolcu Nereye Gidiyorsun, s. 14-15.

99

kabiliyete sahipti. Babam ne kadar karısına bağlı ve hovardalıktan

hoşlanmayan bir adamsa, İstanbul’un zevk ve sefâ yerlerini karış karış

gezip gönül eğlendiren amcamın, bu seyranlarından sonra karısının

karşısında:

- Ben ettim sen etme arslanım, bir daha kabahatimi duyacak

olursan her şeye razıyım!

Diye ayaklarına kapandığını, fakat kurnaz bir kadın olan

yengemin, barışı mutlaka kıymetli bir mücevhere bağladığı için,

durmadan tekrarlanan bu vaatlerin, bu yalancı tövbelerin, onu işin

içinden bir hayli kazançlı çıkardığını söylerlerdi. Bazı kimselere göre

amcamın karısına karşı gösterdiği bu korkulu itâat, derin hayretlerle

karşılanır, işi adeta Yekta Hanımefendi’nin büyüdeki meharetinde bile

görenler olurdu. Fakat davayı onların baktıkları noktalardan gözlemek

doğru değildi. Yengem, yaşlandıkça ihtirâsının yalımı artan ve bu

yüzden de istenen, aranan, usanılmayan kadınlardandı ve daldan dala

gezen Ziver Paşa da karısının şehevî çeşnisinden müstagni olamadığı

için bu usta kadına sırf zevk yüzünden boyun eğiyordu.”250

Yıllarca istediği şekilde hayat süren Ziver Paşa, II. Meşrutiyet’in ilânıyla

birlikte görevinden azledilir ve ölüm korkusuyla, camları taşlarla delik deşik edilmiş

konağına sıkışıp kalır.251 Bu korkuyla aklını kaybeden Ziver Paşanın biriktirmiş

olduğu serveti, oğlu ve Paşanın zaaflarından yararlanan Asım tarafından çeşitli

dalaverelerle tüketilir:

“Amcamın vaziyeti, benim işittiğime göre babamın bildiğinden

de berbattı. Çünkü Ziver Paşa, mazinin korkunç ve tehdit edici heyûlası

ile birden bire aklını kaybettikten sonra, bu delilik, bir çeşit bunama

halini almıştı. Son zamanlarında kriz geldikçe saçmalıyor, deliriyor,

buhran geçince de zavallı bir budala oluyordu. İşittiğime göre bu, bu

idi. İşte Asım onu bu uslandığı anlarında yakalayarak, kendi

muhayyilesinin kurnazca tertip edilmiş tuzağına düşürüyordu. 250 a.g.e., s. 16-17. 251 a.g.e., s. 332.

100

Amcamın en korktuğu şey, ölümdü. Asım da onu bu zayıf tarafından

yakalayarak:

- Sürülecekmişsiniz, mallarınız zaptolacakmış. Belki de

asılacakmışsınız Paşa Hazretleri…

Diyerek gözünü korkuttuktan sonra:

- Eğer bir fedakarlık edersek, ben yenileri tanıyorum, kurtuluş

ümidi var… diyor ve uydurma tehlikeleri, tutulmuş adamlarına da

tasdik ettirerek hastanın vehmini büsbütün şişiriyordu.

Artık hayatından başka hiçbir şey düşünmeyen amcam ise:

- Al Asımcığım, beni kurtar da bütün malım feda olsun!

Diyerek bir bir irâdını, nakdini, hatta kıymettar eşyalarını

Asım’ın eline bırakıyordu.”252

Ziver Paşanın ölümü de korkudan kaynaklanır. Paşa öldürüleceği

korkusuyla, cebinde sürekli tabanca taşımaktadır. Bir gün, bu tabancaların

yanlışlıkla ateş alması Paşanın ölümüne neden olur.253

Sâmiha Ayverdi, “İnsan ve Şeytan” ile “Mesihpaşa İmamı” adlı

romanlarında ise kahramanların hatıralarında yer alan konak beylerinden bahseder.

Bu beyler, Ziver Paşanın aksine oldukça iyi vasıflarla anlatılırlar.

Ayverdi, “İnsan ve Şeytan” romanında konak beyi olan Halim Paşayı geriye

dönüş tekniği kullanarak okuyucuya tanıtır. Romanda birinci dereceden kahraman

olan Operatör Şevket Bey, çocukluk günlerine dönerek kendi hayatını anlatır. Bu

sırada, hayatında büyük bir dönüm noktası olan Halim Paşa Konağı’ndan bahseder.

O, babasının aşçı olarak çalıştığı bu konağa yedi yaşında iken uşak olmak üzere

girer. Fakat kısa bir müddet sonra, evin kâhya kadını Nasib Hanım aracılığıyla

hareme dâhil olur. Burada akıllı hareketleri ve başarısıyla Paşanın ve Hanımın daim

korumasında kalır.254

252 a.g.e., s. 353-354. 253 a.g.e., s. 374. 254 Şevket Bey’in, Anadolu’nun bir köyünden gelerek konakta eğitim almasına ve yetiştirilmesine

benzer bir durum Halide Edip Adıvar’ın ‘Sinekli Bakkal’ romanında da vardır. Halide Edip,

101

Halim Paşa, Şevket’i uşaklıktan kurtarmakla kalmaz, onun okuyarak

operatör doktor olmasına vesile olur. Ayrıca, onu yeğeniyle evlendirerek hane halkı

arasına alır. Paşanın, Şevket’e yardım etmiş olması onun “iç âleminden”

kaynaklanmaktadır. Ve o sadece, konağında bulunanlara yardım etmekle yetinmez.

Çevresindeki insanlara yardım etmekten veya edilmesinden son derece memnun

olur. Mesela Şevket’in Bolu’daki kardeşlerini arayıp sorması bile onun için

mutluluk kaynağıdır:

“…Köylü akrabâlarımı arayıp sormaklığım, ihtiyar Paşa’yı

hissen minnettar ediyordu. Hatta bir defâsında gözleri yaşarmış:

- O garipleri sevindirmekle beni ihyâ ettin Şevket, var ol!

Demişti. Ben:

- Onlara yardım etmek boynumun borcu. Fakat asıl borcum

size minnetimi hakkıyle yapamıyorum, diye karşılık verince:

- İnsanlar belki senin için ayrı ayrı varlıkların sâhibidir; fakat

ben birbirinin yabancısı olan tek fert tanımam. ‘Ben, sen’ îtibari ve

avâmî tasniflerdendir. Binâenaleyh onlara yapılan banadır; hatta ben,

arabacının atına vurduğu kamçı darbesini kendi sırtımda hissederim,

demişti.”255

II. Abdülhamit zamanında Maliye Nazırı olarak görev yapan Halim Paşa, II.

Meşrutiyet’in ilânıyla birlikte, “Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanındaki Ziver Paşa

gibi, görevinden azledilir. Fakat, hiçbir zaman Ziver Paşa gibi hakaretlere uğramaz,

can korkusu çekmez. Hatta Şevket Bey, onun insanlığı ve fazileti karşılığında

övülmesi gerektiğini bile savunur:

“İşte böyle birkaç gün içinde Halim Paşa da, işinden

çıkarılanlar sırasına geçti. Fakat inkılâbın ateşi, onun çatısına alevden

dilini uzatmadı ve hiçbir mizah gazetesi, ismini mahalle aralarında

Osmanlı devri aile yapısını verdiği Selim Paşa’nın konağında Rabia’nın himaye görüp, yetiştirilmesini anlatır. “Eski Türk konaklarında pek çok Anadolu insanı böyle himaye görmüş, babanın aşçı, bahçıvan olarak girdiği konakta oğul veya yeğenler konağın himayesinde paşa olmuş veya okuyup belirli bir mevkie gelmişlerdir.” (Kâzım Yetiş, “Türk Romanında Aile”, Hece Türk Romanı Özel Sayısı, s. 273).

255 Sâmiha Ayverdi, İnsan ve Şeytan, s. 54-55.

102

bağırıp geçmedi. Belki ben insanlığının ve fazîletinin karşılığı olarak,

hiç olmazsa biraz takdir edilmesini, biraz kadirşinaslık gösterilmesini

bekledim, bekleyişim, boşuna çıktığı için teessürümü saklayamadım;

fakat Paşa, bu yalın kat inkılâbın tecâvüzüne uğramamanın da bir nevi

hürmet olduğunu söyleterek beni susturdu.”256

Sâmiha Ayverdi, Halim Paşadan ve konak hayatından çok detaylı

bahsetmez. Paşa’nın, konak beyliği vasfından ziyade kişisel yönünü ön plâna

çıkarır. Onun özellikleri arasında, onun tevhit anlayışından bahseder. Böylece onu,

Şevket’in nezdinde okuyucuya olumlu bir örnek olarak sunar. Bunun yanında

“Halim Paşa’nın romandaki fonksiyonu, şahsında, hem istikrarlı bir Osmanlı

Paşa’sını temsil etmesi hem de, Şevket’e gelecekte iyi bir Operatör olma imkânını

hazırlanmasında aranmalıdır.”257

Ayverdi’nin, roman kahramanlarının hatıralarında geçen konak beylerinden

birisi de “Mesihpaşa İmamı”ndaki Nâmık Paşadır. Yazar, bu romanında da geriye

dönüş tekniğini kullanır. Romanın ana kahramanı Halis Efendinin çocukluk

günlerini hatırlaması yoluyla konaktan ve Paşadan bahsedilir.

Nâmık Paşa, Mâliye Nazırı olması yönüyle, “İnsan ve Şeytan” romanındaki

Halim Paşaya benzer. Bu iki kahraman arasındaki benzerlik ise sadece bununla

sınırlı değildir. Nâmık Paşa da etrafına karşı cömert ve yardımsever birisidir.

Mesela, konağında bulunan genç kızları evlendirip, onlara ev bağışlamakta, düğün

masraflarını karşılamaktadır. Halis Efendinin babası da, bu konakta husûsî imamlık

yaparken, Nâmık Paşa tarafından konağın halayıklarından Dilbercihan’la

evlendirilmiştir.258

Çevresindeki insanları kollayıp gözeten Nâmık Paşa, mahallesindeki

çocukların mektebe başlamalarında ve sünnet törenlerinde eğlenceler düzenlemekte,

diğer ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Ayrıca, Halim Paşanın musikiye ilgi duymasına

256 a.g.e., s. 53. 257 Banıçiçek Kırzıoğlu, a.g.e., s. 606. 258 Sâmiha Ayverdi, Mesihpaşa İmamı, s. 97-99.

103

karşılık o da halk edebiyatını sevmekte ve sanatkarların bir araya gelmelerini

sağlamaktadır:

“Bir de Nâmık Paşa’nın gerek evlendirmiş olduğu

halayıklarının çocuklarına, gerek civarın öksüzlerine mahsus ettiği

sünnet düğünlerinin de onda hayli geniş hatıraları vardı. Kendisi de bu

meydan düğünlerinden birinde sünnet olmuş değil miydi? Nâmık Paşa,

dürüst ve iyilik sever bir adam olduğu kadar, eğlencesini de ihmal

etmeyenlerdendi. Neşeye ve zevke kıymet veren atalar gibi, o da hem

başkalarına iyilik, hem de kendisine zevk çeşnisi getiren bu eğlence

fırsatlarını kaçırmaz, halk esprilerine, halk edebiyâtına coşup taşma

fırsatı veren bütün kalbur üstü popüler san’atkârların bir araya

gelmelerine vesîle olan merâsimlere rağbet ederdi.”259

II. Meşrutiyet, Namık Paşa Konağı’nı da etkiler. Fakat bu etkilenme, “Yolcu

Nereye Gidiyorsun” romanındaki gibi değildir. Paşanın oğulları babalarının

servetine sahip çıkmışlar, mallarını dağıtmamışlardır. Buna rağmen konak, dönem

itibariyle eski ihtişamlı günlerinden uzaklaşmıştır:

“Halis Efendi’nin anlayamadığı bir şey varsa, o da Nâmık

Paşa’nın oğulları gibi, servetlerini kaybetmemiş, malları dağılmamış

âileler el’an mevcut bulunmkala berâber, eski gidişin, debdebe ve

saltanat devrinin geçmiş olması keyfiyeti idi. Gerçi tek solukta mâlik

olunmuş servetlerin ve türlü yanlış, türlü hud’a ile elde edilmiş

hazînelerin yıkılacağı tabiî idi; fakat bu arada alın terinin, tertemiz

dede ve baba mîrâsının meydanda bıraktığı varlıkların da o şâhâne

çerağı sönüp gitmişti.”260

Sâmiha Ayverdi’nin “Halim Paşa Konağı” ve “Nâmık Paşa Konağı”nı

olumlu yönleriyle ele almasını, onun eskiye duyduğu özlemle bağdaştırabiliriz. Bu

beylerin ve konakların, romanların o günkü dünyasında yer almamaları ve geriye

259 a.g.e., s. 101-102. 260 a.g.e., s. 108.

104

dönüş tekniğiyle anlatılmaları; Ayverdi’nin idealize ettiği Osmanlı Medeniyeti’nin

de zamanın gerisinde kalmış olmasıyla benzerlik gösterir. Bu açıdan, beylerin

Osmanlı’nın itibarlı dönemlerindeki ideal idarecileri, konakların ise o dönemlerin

ihtişamlı ve huzurlu yaşamını temsil ettiğini söyleyebiliriz.

Ayverdi, romanlarında sadece köşk veya yalılarıyla adından bahsettiği

beyleri ise, konaktakilerden farklı yönde ele alır. “Son Menzil” ve “Batmayan Gün”

romanlarında olduğu gibi, bu konutların beylerini daha çok psikolojik yönleri,

aşkları ve gündelik yaşantılarıyla sıradan insanlar olarak tanıtır. Bunda, Sâmiha

Ayverdi’nin köşkleri konaklar kadar kültürel mekân olarak ele almamasının ve

köşklerin hikâyelerini anlatma gibi bir amacı gütmemesinin etkisi vardır. Ayrıca, bu

konutların tatil ve dinlenme amaçlı kullanılır olması, yazarın, beylerin sanatçılık

veya zevk ehli olma gibi bireysel yönlerini öne çıkarmasına fırsat verir.

“Batmayan Gün” romanında yazar, muktedir bir devlet adamı olarak tanıttığı

İrfan Paşa’nın sanatçı yönünü köşküyle bütünleştirir. “Halkın kâh vâli, kâh nâzır

olarak tanıdığı İrfan Paşa pek az kimseye âşikâr olan rûhî ünvânı büyük bir

insan”dır.261 Ölümüne kadar ancak pek yakın dostları tarafından bilinen resimlerini,

geniş bir koru içindeki köşkünde saklar. Boğaziçi manzarasına hâkim bir tepede

bulunan köşk, bir bakıma Paşanın gönlündeki güzelliklerin yansıdığı binadır:

“Boğaziçi panoramasına hakim bir tepede, İrfan Paşa ailesinin

korulu, güzel bir köşkü vardır.

Bulunduğu vazifeleri yüzünün akıyla başarmış, muhitini,

dürüstlüğü ve samimiyeti ile kendine bağlamış olan İrfan Paşa, aile

servetinin yardımı olmaksızın, sırf alnının teriyle kazandığı paradan bu

köşkü yaptırmış, ince ve işlenmiş zevkini çok sevdiği bu binanın her

köşesinde bir başka türlü göstermişti.

Muktedir bir devlet adamı olan İrfan Paşa, aynı zamanda,

şöhretini ortaya koymuş bir ressamdı da. Sağlığında, ancak pek yakın

dostları tarafından bilinen eserleri, ölümünden sonra geniş bir koru

261 Sâmiha Ayverdi, Batmayan Gün, s. 2.

105

içinde gizlenen İrfan Paşa köşkünü, bilhassa ecnebiler için seyyah

rehberinde işaret edilmiş kadar alaka çeken hususi bir ziyaret merkezi

haline koymuştu.”262

“Son Menzil” romanında yalı ve köşk sahibi olarak tanıtılan kahramanlar;

İlyas Bey, Haşim ve Ali Feyyaz’dır. Roman kahramanlarından Seniha’nın babası

olan İlyas Bey, vefat etmiş birisidir. Yaşamında eğlence tutkunu olan İlyas Beyden

bahsedilmesi, onun tek varisi olan kızının zenginliğini ve statüsünü vurgulamak

amaçlıdır. Romanın birinci derecedeki kahramanı olan Haşim; sanatkar (ressam)

yönü, aşkları ve psikolojik sorunlarıyla verilir. İdeal bir tip olan Ali Feyyaz ise,

romanda varlığından ziyade, daha çok düşünceleriyle yer alır.

Ayverdi, “Son Menzil” romanında yalı-köşk sahibi olarak tanıttığı bu

beyleri, konak beylerinde olduğu gibi aile reislikleri yönünden değil; kişisel

özellikleri ve rahat bir hayat sürmeleri açısından ele almıştır.

3.3.1.1.2. Diğer Eserlerinde

Konağın beyi, efendisi unvanıyla, Sâmiha Ayverdi’nin hatıralarında en geniş

yeri tutan kişi, yazarın küçük yaşlarında iken ihtiyar bir devlet adamı olarak tanıdığı

Meclis-i Maliye Reisi İbrahim Efendidir. Sâmiha Ayverdi, konak sahibi devlet

adamlarının bir örneği olan İbrahim Efendi’yi bütün yönleriyle, “İbrahim Efendi

Konağı” adlı eserinde tanıtır.

İbrahim Efendi, devrinin mühim simalarındandır. Kendisiyle görüşebilmenin

ayrıcalık olarak kabul edildiği birisidir. İbrahim Efendi, karşısında kendisinden üst

birisinin bulunmasına tahammül edemeyen ve bu kişilerin tutunmasına fırsat

vermeyen bir yapıya sahiptir. Gururlu kişiliğiyle, çevresinden sevgiden ziyade

korkuya dayanan bir saygı görür.

262 a.g.e., s. 1.

106

“Tecrübesi ve bilgisi ile devlet hazinesini parmağında oynatan İbrahim

Efendi”263, mesleğindeki iktidarı konak yönetimine de yansıtır. Konağın gündelik

işleriyle hiç ilgilenmemesine karşın, konakta cereyan eden olayları saati saatine ve

detaylı şekilde öğrenir. Bu durum bir bakıma, İbrahim Efendinin kızlarına ve

damatlarına, konaktaki olaylara hâkim olduğunu kanıtlama çabasıdır:

“İbrahim Efendi'ye gelince, selâmlıkta cereyan eden hadiseleri

günü gününe, hatta saati saatine öğrenir fakat ev halkından hiç bir

fert, bu haber alma servisinin nasıl işlediğini, kimler tarafından

yürütüldüğünü, Efendi'nin casusunun kim veya kimler olduğunu

bilemezdi. Hatta Salih Bey, tecessüs ve zekasının bütün vasıtalarına

başvurduğu halde, o dahi işin içinden çıkmış değildi. Yalnız meselenin

takdîre değer tarafı, haberlerin son derece isabetli, mübalağaya, ilave

veya tezvîre sapmamış olması keyfiyetiydi. Başları önlerinde olan bu

daire halkı arasında, böyle tahlilli mukayeseli ve çizgisi çizgisine

doğru haberler aksettirecek kudrette kimse yoktu. Tuhafı şu ki,

Efendi'nin arabası büyük bir gürültü ile cümle kapısından taşlığa girip

de, daha gidiş ağası inmesine yardım ederken, Efendi, bir sihirbaz gibi

o gün olup bitenlere vakıf bulunurdu. Bunu da herhalde, kendisinin

dümen başında avlanacak bir kaptan olmadığını göstermek

maksadiyle, bir imalı söz, bir işaret ya da manalı bir sualle derhal belli

ederdi. Fakat bu her şeye vakıf idareci, asla damatlarını yüzlemez ve

daima meseleleri örtbas ederek zayıflatmak, kuvvetten düşürmek

politikasını kullanırdı. Böylece de kavgalı damatlar gene

kayınpederlerinin sofrasında ve büyük bir kalabalığın ortasında

beraberce yemek yerler; Efendi her ikisine de hitap ve iltifat etmekten

geri kalmaz hatta kabahatli olduğuna karar verdiği tarafa tavizi de ona

göre ayarlardı.”264

Eserlerindeki anlatımı genelde maddiyat-maneviyat çatışması şeklinde

kurgulayan Ayverdi, İbrahim Efendiyi her şeyi mal-mülk ve şan-şöhretle 263 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 11. 264 a.g.e., s. 89.

107

değerlendiren şahısların bir temsilcisi olarak görür. İbrahim Efendi, ailelerinden

kalan mirası kardeşlerine hakkıyla dağıtmayacak kadar parayı sevmektedir.

Kendisine kalan bu mirası ise, makamı sayesinde çoğalttıkça çoğaltmıştır. Mevkii ve

serveti nispetinde muhitinin gözünde büyüyen İbrahim Efendi, bu servetle

çocuklarının geleceğini temin ettiğini düşünür. Mal mülk hesabı yapmayan kardeşi

Hilmi Beye söylediği; “Birâder, ben evladlarımın istikbâlini temin ettim. Amma sen

edemedin!”265 sözü de, bunun açık bir göstergesidir.

Sâmiha Ayverdi, İbrahim Efendinin, dedesine karşı gururla söylediği bu

sözlerin gerçekleşmediğine şahit olur. Zira, II. Meşrutiyetin ilânıyla birlikte, diğer

devlet adamlarına yapıldığı gibi, İbrahim Efendinin de makamı elinden alınır.

Ayrıca, İttihatçıların eski devrin mensuplarının mallarına el koymaya

başlamalarıyla, serveti de tehlike altına girer. Önceden Efendinin selamını iltifat

kabul edenler, artık onun yanına uğramaz olurlar. İbrahim Efendinin hasta olması

ise, bu düşüncede olanlara fırsat verir:

“Konaktan ayağını çekmeye bahane arayanlar için İbrahim

Efendi’nin hastalığı da iyi bir vesile olmuştu. Eğer bu hastalık,

Maliye’yi parmağında oynattığı iktidar günlerinde olsaydı, Meclis-i

Mâliye Reisi’nin teveccühünü kazanmak için konağın kapısını

aşındırmak, ilaç ve hekim tavsiyeleri ve çeşitli hediyelerle hatır sorup

kur yapmakta muhakkak ki herkes birbiriyle yarış edecekti.

Şimdi ise, bu nekahet halindeki hastanın yanına bir cüzamlı

imiş gibi kimse sokulmak istemiyordu. Zira eski iktidarın mensuplariyle

temas, bir suçtu. Çünkü eski devir, bizâtihî suçun kendisi idi. Başından

korkan, ya da başının derdine düşer olan herkes, üstlerine bir töhmet

bulaşmasın diye, geçmiş devrin adını dahi ağızlarına almıyor, kurşun

isabetinden korunmak üzere sipere yatmış bir asker teyakkuzu içinde,

korkulu ve kuşkulu günler yaşıyorlardı.”266

265 Sâmiha Ayverdi, “İbrahim Efendi Ailesi”, Rahmet Kapısı, s. 153. 266 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 283-284.

108

II. Meşrutiyet’in oluşturduğu bu ortam, İbrahim Efendinin geleceklerini

teminat altına aldığını düşündüğü çocuklarını, Efendinin ölümünden sonra daha zor

durumlara düşürür. Zamanla bütün varlıklarını kaybeden Efendinin kızları, Hilmi

Beyin çocuklarına ve torunlarına muhtaç kalırlar.

***

Sâmiha Ayverdi, romanlarında ve diğer eserlerinde konak, köşk ve yalıları

hikâyesini anlatmak istediği olayların ve kişilerin niteliklerine göre kullanır.

İmparatorluğun gerilemesini, ülkenin düştüğü siyasi kaosu vermek istediği

eserlerinde konağı; şahısların kişisel özelliklerini vurgulamak istediği eserlerinde ise

köşk ve yalıları kullanır. Bunun doğrultusunda da, bu konutların sahibi beylerin

farklı yönlerini öne çıkarır. Konakları kullandığı eserlerinde beyleri, ülkenin

düştüğü durumdan çıkar sağlama, istediği gibi yaşama ve her şeye hâkim olma

istekleriyle yansıtır. Köşk ve yalıların beylerini ise, zevk ve eğlence yönleriyle ele

alır.

3.3.1.2. Hanımlar

Konakların harem kısmının gerçek hâkimi hanımlardır. Her istedikleri yerine

getirilen hanımlar, sadece zevk ve safa işleriyle ilgilenirler. Balıkhane Nazırı Ali

Rıza Beyin ifadesiyle; “hanımefendiler dairelerinde kibarlık vakar ve haysiyetini

muhafaza maksadıyla hiçbir işle meşgul olmazlar. Çocukları dayeleri, dadıları,

lalaları büyütür, dahili hizmetleri kâhya kadınları nezaretiyle halayıklar görür,

sabah kahvaltılarını kilerci kalfalar ihzar eder, kendilerinin giyinip kuşanmalarına

oda kalfaları bakar, etime-i nefîseden mürekkep olan ve perhiz yemekleri namı

verilen hususî taamları dışarıdan gelir. Hanende hanımlar tatlı dilli, güler yüzlü,

neşeli nedimeler kendilerini eğlendirirdi. Daima mugaddî taamlar ile tagaddî

eylediklerinden günden güne semizlenirler, çehrelerinin rengi taze ve parlak

109

görünür, ekserisi yaşından daha genç göründüklerinden bu hâl-i zindegîlerinden

mahzûz olurlardı.”267

Balıkhane Nazırı Ali Rıza Beyin konak hanımları için verdiği bu özellikler,

genel olarak Sâmiha Ayverdi’nin anlattığı hanımlar için de geçerlidir. Fakat

Ayverdi, eserlerinde hanımların yaşadıkları bu zengin hayatın yanında, konakların

çöküşe geçmesiyle birlikte, çektikleri sefaletten de bahseder.


Sâmiha Ayverdi’nin romanlarında “konak hanımı” olarak tanıttığı en

belirgin karakter, “Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanında Ziver Paşanın eşi olan

Yekta Hanımefendidir. Yekta Hanımefendi, fiziki yapı itibariyle, iki ateş parçası

gibi yanıcı ve yakıcı gözleri, kalınca dudakları olan ve zamanında erkeklerin

dikkatini çekecek kadar güzelliğe sahip birisidir. Ayverdi, eşinin makamını ve

zenginliğini kendi arzularına göre kullanan Yekta Hanımefendiyi, romanın

kahramanlarından Adli’nin bakış açısıyla tanıtır:

“…Ben, Zîver Paşa’nın sarı kadifeli landonunda bir gün şu

kadınla Çırpıcı’ya gidişimi hatırladım.

Yengemin şimdi kapaklarını parmaklariyle kaldırarak etrafını

zorla gördüğü gözleri, o zaman billur yaşmak içinde iki ateş parçası

gibi yanıcı ve yakıcı idi. Şeffaf papâzînin bir efsane cömertliği ile

zenginleştirdiği bu biraz kabaca, fakat olgun ve çarpıcı güzellik, kâh

arkamızı kovalayan, kâh önümüzü kesen arabaları, bir lahza bile

peşimizden ayırmıyordu. Benim, varlığı ile yokluğu denk olan küçük

mevcudiyetimi hiçe sayarak, kalınca dudaklarına görünüşte

küçümseme, hakikatte ise haz veren bir tebessümle gülümsüyor:

- Bu İstanbul erkeklerine de bir hâl olmuş, hiç kibarlıkları

kalmamış! diyordu.

267 Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, “Kibar Konakları”, Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı, (Haz.: Ali Şükrü Çoruk), Kitabevi Yay., 2. b., İstanbul 2001, s. 363.

110

Halbuki İstanbul erkeklerini çileden çıkaran güzelliğini, onlara

bir oltanın ucuna takılan yem gibi gösterip gösterip çeken kendisi

idi.”268

Yekta Hanımefendi, merhametsiz ve zorba birisidir. Hiçbir zaman ikinci

plânda kalmayı sevmeyen, hangi konuda olursa olsun kendinden üstün olanları

çekemeyen bir yapıya sahiptir. İşlerinin yolunda gitmesi için büyüye dahi

başvurur.269 Paşanın kendisine sağladığı maddi imkânları sonuna kadar kullanır.

Eğlenceyi çok sevdiği için konağında daima kendisini eğlendirecek kişiler

bulundurur. Ölüm, hastalık gibi kötü haberlerin konuşulmadığı konağında, bir

bakıma kendine gerçek dünyanın çok ötesinde sunî bir cennet oluşturmuştur:

“Filhakika kaba, çağırıcı bir güzelliğin sahibi olan bu fazla

olgun kadın, Koska’nın Marmara’ya hakim bir noktasına yerleşmiş

olan konağında tam bir salâhiyetle yaşardı. Pencerelerinin sık

kafeslerine, çifte kapıcılarına, uşak ve halayık ordusunun ağır başlı

görünüşüne rağmen, içerde daima kendisini eğlendiren ayrı bir grup

bulundururdu. Düğünlerde soygunluk eden Sâniye, koltuğunun altında

defi ve arkasında kirizci kızlariyle hanıma bir hoşça vakit geçirtmek

için sık sık gelir, kibar sınıfın meşhur dalkavuk Şâhende’si ise,

konaktan hiç çıkmazdı. Hâsılı bu evin eşiğini atlayanlar mutlaka Ziver

Paşa’nın karısına yaranmak vazifesiyle mükelleftiler. Ölüm, hastalık

haberleri onun yanında hiç konuşulmadığı için, Ziver Paşa’dan korkan

kocalarının zoru ile, yahut dostluk değilse bile, bir aşinalık bağı elde

etmek için bu konakla ilişik peyda etmek isteyenler, hep oraya güler

yüzle gelip güler yüzle dönmeye mecburdular.”270

Yekta Hanımefendinin sahte cenneti, II. Meşrutiyet’in gerçek darbesiyle

yıkılır. Eşinin görevinden azledilmesiyle birlikte bütün saltanatları da biter. Artık

Yekta Hanımefendi için yaşadığı güzel günlerin karşılığını ödeme zamanıdır.

268 Sâmiha Ayverdi, Yolcu Nereye Gidiyorsun, s. 394. 269 a.g.e., s.17. 270 a.g.e., s. 17-18.

111

Yanında isimlerinden bahsedilmesine dahi izin vermediği hastalıklar, onun ayrılmaz

misafirleri olmuştur. Bir zamanlar Yekta Hanımefendinin yanına girebilmek için

gülmek, eğlenmek zorunda olanlar ise, menfaatleri kalmayınca konağa bir daha hiç

uğramamışlardır. Uğrayan birkaç menfaatperest ise, Paşanın ve Yekta

Hanımefendinin elinde kalan son mal ve mülklerini kapmak düşüncesindedirler.

“Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanında olayları romanın kahramanlarından

Adli’nin bakış açısından anlatan Ayverdi, Yekta Hanımefendinin düştüğü bu

sefaleti, yokluğu kısa zamanda kabullendiğini ifade eder. Konağın varlıklı devrinde,

gurur ve kibriyle daima insanları ezmeye çalışan Yekta Hanımefendi, artık

neredeyse eski zengin devri hiç yaşamamış gibidir. Saltanat ve azametin etkisiyle

yüzlerine bakmadığı insanların karşısında çaresiz ve boynu bükük kalmıştır. Bu

durumu o kadar benimsemiştir ki, sanki yıllar yılı hep yoksulluk çekenler gibi

davranmaya başlamıştır:

“Fakat gerek eski saltanatından eser kalmayan, gerek Asım’ın

sahte muhabbeti tahtından, uzvî ve rûhî bir çok hastalıklar kazanarak,

baş aşağı düşüveren yengem, o kadar acınacak halde idi ki, annem bu

varlık düşkününün yüzünü görünce, ona acımaktan kurtulamıyor ve

çaresiz, müşfik davranıyordu. Artık iki elti karşı karşıya geldikleri

zaman, rekâbet esâsına dayanan mûsıkî bahislerini değil, bu günün ve

yarının endişelerini konuşuyorlar ve ekserî babam da onları duymadan

dinliyordu.

İşte yengemin bizde olduğu bir gün, yüzündeki o ebedî büyüklük

ifadesi, sanki bir bulutmuş da rüzgarın önüne katılıp gitmiş, yahut

perde imiş de herhangi bir el çekip sıyırmış gibi, bambaşka bir insan

hissini vererek konuşuyordu. Fakat ben bu yeni hüviyeti içinde ortaya

çıkıveren şu kadından da hoşlanmıyordum. O, yaprakları kopup

savrulan bir kitap gibi, hadiseler rüzgarı ile oraya buraya serpildikçe,

yakalayıp hecelemeye çalıştığım sahifelerin her birinde ayrı bir çeşit

acayipliğe, çirkinliğe tesâdüf ediyordum. Fakat onda takdir ettiğim bir

şey de vardı ki, bu da sefâleti, yokluğu, akıl almaz bir sür’at ve

112

kâbiliyetle benimsemiş olmasıydı. Adeta tavırlarına, sözlerine baktıkça,

onu, kendimi bildim bileli böyle yoksul görmeye alışıkmışım gibi

aldanacağım geliyordu. Bu kadar çabuk elden çıkan bir servet, beni

şaşırtıp, hayretten hayrete düşürürken o, bu kaybolan varlığın

neticelerini itirazsız kabul ediyor ve yeni şartlara uymaya

çalışıyordu.”271

Yekta Hanımefendi, düştüğü sefaletin daha kötü boyutunu Ziver Paşanın

ölümüyle yaşamaya başlar. Herkesin imrenerek baktığı muhteşem servetinden

elinde sadece konak kalmıştır. Gün geçtikçe daha fazla geçim sıkıntısına düşen

Yekta Hanımefendi, konağın selâmlık kısmını ise kiraya verir. Harem kısmını da

kiralamak isterse de, kiralayanlar iyice hastalığa düşen hanımın huysuzluklarına

dayanamayıp kısa zamanda çıkarlar:

“Konağın selâmlık kısmı, ikişer üçer oda kiraya verilmişti.

Harem tarafım da aynı surette kiralamak için çok uğraştığımız halde,

ucuzluğuna tamah edip tutanlar, yengemin huysuzluklarına

dayanamayarak az zamanda kaçıp gidiyorlardı.

Mehveş Nine bize kapıyı açtıktan sonra bir daha görünmedi.

Babamla ben, şimdi bir sokak kaldırımı kadar kirli olan mermer taşlığı

geçerek yukarı çıktık. Gözüm, hep bizi karşılayacak bir kimse arıyor,

hiç olmazsa bunu, hastanın odasında göreceğimi zannediyordum.

Fakat koskoca harem kısmında, yengemin iniltisinden başka ses

duymadan hastanın odasına girdik.”272

Yekta Hanımefendi, konağın koskoca harem kısmında yalnız kalmaya

başlar. Artık yanına uğrayanlar, sadece Adli ve ailesidir. Onların dışında kimse, bu

ağır hasta kadınla ilgilenmemektedir. Selâmlık kısmındaki kiracıları dahi onu, yaşlı

ve sağır olan Mehveş Nine’ye bırakırlar.

271 a.g.e., s. 364. 272 a.g.e., s. 393.

113

Konağın harem kısmı, Yekta Hanımefendinin durumunu anlatır niteliktedir.

Kir içindeki odalar, hanımın hastalığından dolayı da ağır bir kokunun yoğunluğu

altındadır. Hareket edecek kadar mecali bulunmadan yatan Yekta Hanımefendinin

yüzüne ise, maddi ve manevi sefaletin bütün boyutları yansımıştır. Hastalığın ve

ihtiyarlığın etkisiyle kendinden geçen bu kadında, eskinin refah ve kudretini görmek

mümkün değildir. O günlerden kalan sadece pis bir yorgandır:

“Şimdi, o geçmiş günlerin kahramanı olan Yekta Hanımefendi,

belki aynı davayı ayrı ayrı düşünmekte olan babamla beni, odanın

içinde arar gibi bir kere daha göz kapaklarını parmaklariyle

kaldırarak yüzlerimize baktı. Vaktiyle koyu kestane olan bu gözler,

şimdi hastalıktan ve ihtiyarlıktan, bulanık ve mavimtırak bir renk,

erimiş bir kurşun rengi almıştı. Hayat ifadesini tamamen kaybetmiş

olan yüzünde, bu gözler artık yok idi. Yalnız, yüzünde ilk dikkate

çarpan, vaktinden evvel çengelleşmiş bir burunla, yattığı yerde ucu

büsbütün yukarı doğru kıvrılmış bir çeneden ibaretti. Şu maddî manevî

sefâlet, insanı ürpertecek kadar keskin ve yamandı. Bir an, acabâ bu,

Zîver Paşa’nın zengin ve haşmetli karısı değil mi, diye düşündüm.

Bütün o debdebe ve saltanattan, şu şiş ve hasta karnı örten pis yorgan

mı kalmıştı? O refah ve kudret, gök yüzünü süsleyen bir alâimisemâ

gibi, ne zaman doğmuş, ne zaman batmış, niçin görülmüş de

tutulmamıştı? O varlıklardan debdebeden, kala kala bu harabe mi

kalmıştı? Bir zamanlar sağını solunu korkutup titreten bu kadın, şu

soluk soluğa yatan yarım canlı mahlûk muydu?”273

Sâmiha Ayverdi, “Yaşayan Ölü” romanında Leyla’nın büyükannesi ile “Son

Menzil” romanında Haşim’in karısı Cemile’yi köşk sahiplerinin hanımı konumunda

tanıtır. Sadrazam Halil Paşanın eşi olan Leyla’nın büyükannesi, çevresine karşı

hükmedici ve aşırı kibirlidir. Kibar bir muhitte, aristokrat bir ortamda yaşar.274

Köşkünde, teşrifat ve merasimden ibaret olan meclisler düzenler.275 Köşk hayatının

273 a.g.e., s. 395. 274 Sâmiha Ayverdi, Yaşayan Ölü, Kubbealtı Neşriyatı, 3. b., İstanbul 2001, s. 22-24. 275 a.g.e., s. 58.

114

ona en büyük getirisi budur. Zaten Sâmiha Ayverdi de, onun ekonomik açıdan iyi

bir durumda olduğunu ve sosyal statüsünü belirtmek için köşkü kullanmıştır.

“Son Menzil” romanında, Ali Feyyaz’dan boşanıp Ressam Haşim’le evlenen

Cemile ise; menfaatperest, sinsi, ikiyüzlü, kıskanç ve aynı zamanda zeki biridir.276

Köşkte yaşaması, zengin ve üst seviyede bir ortam içinde bulunması yönünden

Leyla’nın büyükannesine benzer. Sürekli köşklerdeki eğlencelere katılması ve tek

derdinin çevresine karşı üstünlük kurabilmek olması, onun için köşk hayatının ne

ifade ettiğini açıklar.

Ayverdi, köşk hayatı süren bu iki kadın kahraman için, konak-köşk

hanımlıklarını vurgulayacak tarzda bir anlatım kullanmaz.


Yazarın konak hayatını en geniş şekilde anlattığı “İbrahim Efendi Konağı”

adlı eserinde, daha ilk sayfada İbrahim Efendinin eşinin öldüğü bildirilir. Eser

boyunca “konak hanımı” olarak İbrahim Efendinin kızları olan Şevkiye ve Şükriye

Hanımefendilerden bahsedilir. Küçük yaşta annesiz kalan bu kızları büyüten ve

konağı kızlar büyüyene kadar idare eden kişi ise, Efendinin kardeşi Hilmi Beyin eşi

Hâlet Hanımefendidir.

Manevi yönü gelişmiş bir kadın olan Hâlet Hanımefendi, koruyucu bir

melek edasıyla kızlara sahip çıkmıştır. “Ne tam evin içinde ne de tam dışında”

olmasının sağladığı özel konumla Hâlet Hanımefendi, konaktaki birçok sıkıntıyı

kolaylıkla gidermiştir. Konak işlerini ise, en güzeliyle yürütmüştür.

Sâmiha Ayverdi, büyükannesi olan Hâlet Hanımefendiyi şöyle tanıtır:

“İbrahim Efendi’nin çok erken hanımsız kalan konağının ve

küçük yaşta anasız kalan iki kızının idaresi, başından beri bu dirâyetli

yenge hanımın kontrolünde olarak yürüdüğü için Hâlet Hanım, Efendi 276 Sâmiha Ayverdi, Son Menzil, s. 122-123.

115

nezdinde âdeta bir emniyet supabı vazifesi görürdü. Onun nâzım ve

hâkim karakterinin tatlı sert murâkebesi, yalnız İbrahim Efendi

tarafından değil, konağın her ferdince kabul edilmiş ve yenge hanımın

kendi evinden uzayıp bu konağın işlemedik köşesini bırakmayan tesir

ve nüfuzu, bilhassa İbrahim Efendi’nin kızları için güvenilir bir ana ve

hâmi olmuştu.

Fakat, açıkça itiraf etmemekle beraber, bu akıllı fikirli ve tok

gözlü yenge, asıl İbrahim Efendi için bulunmaz bir nimetti. Zira ne tam

evin içinde ne de tam dışında oluşu, işte bu tatlı mesâfe, birçok iç sıkıcı

ihtilâfların, geçimsizliklerin, baskıların ve hoşnutsuzlukların yolunu

keserdi.”277

Hâlet Hanımefendi, gözetimindeki Şevkiye ve Şükriye Hanımefendilerin

büyümeleriyle konağın idaresini onlara bırakır. Bu hanımlar, “İbrahim Efendi

Konağı” adlı eserde her ne kadar “konak hanımı” olarak anlatılsalar da, Efendi’nin

kızları olmaları yönüyle onlardan “Çocuklar” bölümünde bahsedeceğiz.

Sâmiha Ayverdi’nin “İbrahim Efendi Konağı”nda anlattığı hanımlardan biri

de Mısır Vekili Hacı Süleyman Ağa’nın eşi olan Zekiye Hanımdır. On üç

yaşındayken kırk yaşındaki Süleyman Ağayla evlenen Zekiye Hanımefendi, akıllı ve

güzel bir kadındır. Ağda ve altın karışımı renkteki saçları ve kıvılcımlı gözleriyle

etrafını etkileyen bir büyüye sahiptir:

“Öyle ki Zekiye Hanımefendi aklıyla yarışa çıkmış bir

güzelliğin de sahibi idi. Serhat kalelerinin, palangaların gözleri pek,

cesur ve serdengeçti akıncıları Macaristan’ı, Nemse’yi aşıp Bavyera

içlerinden Leipzig’e kadar bir nidâ işareti gibi uzayan akınlarında,

şimal memleketlerine ılgar edip yalnız ganimet ve esir getirmemişlerdi.

Leipzig’in altın ve kestane saçlı güzellerinde gözleri de gönülleri de

öylesine kalmıştı ki, işte Türk hançeresi bu sarışın dilberler şehrinin

adını bozarak o ağda ve altın karışımı saç rengine lepiska demişti.


116

Zekiye Hanımefendi’nin meşhur lepiska saçları da işte Cermen

dilberlerinin o sihirli saç rengindendi. Gene aynı renkteki kıvılcımlı

gözlerinin hem hâkim, hem uysal, hem kuvvetli, hem yumuşak ifadesi,

içine düşeni dayanılmaz bir anafor gibi derinlerine çeker, canını

kurtaramayacağı dünyalara götürürdü.”278

Zekiye Hanımefendi, evine hâkim bir kadındır. Kocasına, çocuklarına ve

çevresine karşı sorumluluklarını itina ile yerine getiren birisidir. Konaktaki işleri

mükemmel şekilde yönettiği gibi, burayı kocasına ve çocuklarına sevdirmektedir.

Onların, mutluluğu evin dışında aramalarına fırsat vermez. Evindeki huzuru bozacak

her türlü tehlikeye karşı hazırlıklıdır:

“Kocasının, çocuklarının, evinin ve muhitinin üstüne daima

gözü açık, dikkatli ve uyanık olan Zekiye Hanımefendi, hiç bir işi

oluruna bırakmaz; vazife ve mes’uliyetlerinin yükü altına bizzat girer

ve her birini kontrolü altında tutardı. Onun için de şer ve menfî

tesirlere karşı zırhlı ve hazırlıklı bulunup kolayına gafil

avlanmazdı.”279

***

Küçüklüğünde konak hayatını gören Sâmiha Ayverdi, kadın olması itibariyle

konağın harem kısmında yaşayanları doğal halleriyle tanıma fırsatı bulmuştur.

Ayrıca, yazarın bu dönemde çocuk olması gözlemlerine katkı sağlamıştır. Çünkü,

Sâmiha Ayverdi’ye çocuk nazarıyla bakan hanımlar, onun yanında sırlarını çok

rahat bir şekilde ortaya dökmüşlerdir. Böylece Ayverdi, bir bakıma konağın gerçek

hâkimi olan bu hanımların hayallerini, dertlerini, iyi ve kötü yönlerini öğrenmiştir.

Öğrendiklerini ise, eserlerine aktarmıştır. Özellikle romanlarında kadın

kahramanlarını oluştururken, bu hanımlardan faydalanmıştır. Romanlarındaki

anlatımlarda, olaylara kadın penceresinden bakabilmesinin yanı sıra duygu ve

278 a.g.e., s. 24. 279 a.g.e., s. 32.

117

düşüncelerine vakıf olduğu bu kadınları birebir tanımanın rahatlığından istifade

etmiştir.

3.3.1.3. Çocuklar

Konak hayatının sağladığı imtiyazlı ve rahat hayattan doğdukları andan

itibaren faydalanan kesimin başında çocuklar gelir. Zengin bir ortamın etkisiyle

zorluk ve sıkıntı bilmeden yaşarlar. Her türlü istekleri yerine getirilen bu çocuklar,

genelde şımarık, müsrif ve geçim gailesi duymayan insanlardır. Bu durumun

temelinde, konak hanımlarının çocuklarıyla ilgilenmemeleri, çocukların dadıların ve

mürebbiyelerin elinde büyümüş olmaları yatar.

Sâmiha Ayverdi eserlerinde, konak sahiplerinin çocuklarını genelde dertten

kederden uzak hayatlarıyla işlemiştir. Fakat “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde,

İbrahim Efendi’nin kızları Şevkiye ve Şükriye Hanımefendilerin, eski sistemin

çöküşüyle yaşadıkları sıkıntılı hayatı da anlatmıştır.


Sâmiha Ayverdi, konak hayatından kesitler sunduğu “Yolcu Nereye

Gidiyorsun” romanında konak sahibi Ziver Paşanın çocuğu olarak, Râmi isimli

kahramanı tanıtır. Râmi, aslında yapı yönüyle Ayverdi’nin hatıralarında yer alan

İbrahim Efendinin torunu Fuat’la benzerlik göstermektedir. Bu benzerlik, fiziksel

yönden ziyade yaşam tarzlarıyla alakalıdır. İkisi de, konakların itibarda olduğu

devirde her türlü istekleri yerine getirilerek büyütülmüş, çevrenin adını dahi

duymadığı yeniliklerle anında tanışmış kişilerdir. Sonuçta ise ikisi de, konakların

çöküş dönemlerinde servet peşine düşmüş, konaklarının yıkılışını hızlandırmışlardır.

Ayverdi, Râmi’nin okuyucuya tanıtımını, romanın genelinde yaptığı gibi,

gözlemci figürün bakış açısıyla yani, romanın birinci dereceden kahramanı Adli’nin

gözüyle yapar. Râmi, “Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanında her türlü imkânın

118

sahibi olarak sunulan Ziver Paşanın beş çocuğundan hayatta kalmış tek evladıdır.

Halk tarafından “Köse” diye anılan Râmi, çirkin ve sevimsiz birisidir:

“…Zîra Köse Râmi diye anılan amcamın oğlu, çirkin ve cidden

sevimsiz bir adamdı. Avurtları çökük kupkuru bir yüzün üstünde, yayık

ve büyük ağzından başka, gözleri, kaşları, burnu sanki uçlarından

birer parça çalınarak zorla küçültülmüş gibi lüzumundan fazla ufak ve

biçimsizdi. Maamâfih başı, bu dar ve kuru yüzün üstünde fazla büyük,

sesi ise fazla ince idi”280

Ziver Paşanın mevkii ve zenginliği, başı boş bırakılan Râmi’nin yapısını

olumsuz olarak etkilemiştir. Râmi daha genç yaştan itibaren İstanbul’un eğlence

semtlerinin daim müşterileri arasında karışmış; adı herkes tarafından kötü işlerle

anılır olmuştur. Râmi’nin çevresi ise, sahip olduğu imtiyaz ve servet sebebiyle

dalkavuklarla dolmuştur:

“Amcamın beş çocuğundan, hayatta yalnız bir oğlu vardı ki,

İstanbul, anasının babasının tek kuzusu olan bu on dokuz yaşındaki

tecrübeli hovardadan yaka silkiyordu. Kâh babadan kâh anadan

haddinden fazla sızdırdığı paralarla kendi husûsî arabası içinde ve

etrâfı kalabalık bir dalkavuk halkasiyle çevrili olarak, gezer dururdu.

Babam, küçük bir Zîver Paşa olarak yetişmekte bulunan bu kardeş

evlâdından hoşlanmamakla berâber, bizim eve sık sık gelmesine mâni

olamazdı.”281

“Ziver Paşa’nın oğlu” unvanından ötürü dokunulmazlık zırhıyla dolaşan

Râmi, genç yaşta müptelası olduğu eğlence merkezlerinden zamanla haraç almaya

başlamıştır. Babasının adamlarını kullanarak, ortalığı kasıp kavuran bir zorba haline

gelmiştir. Korkudan kimsenin ses çıkaramadığı bu çelimsiz adam, keyfine göre

etrafından para toplayan biri haline dönüşmüştür:

280 Sâmiha Ayverdi, Yolcu Nereye Gidiyorsun, s. 157. 281 a.g.e., s. 19.

119

“Beni öteden beri şaşırtan bir nokta da, bu ufak tefek ve âdetâ

mariz denecek kadar cüssesiz adamın, İstanbul’u kasıp kavuran bir

zorba oluşu idi. Rıdvan’dan işittiğime göre, babasının husûsî

teşkîlâtına mensup imtiyazlı güruh, kumarhânelerde, büyük otellerde ve

gizli evlerde oynanan oyunlardan onun hissesine düşen payı her sabah,

daha yatağından kalkmadan odasına getirirlermiş. Eğer Râmi, gelen

miktârı beğenmezse:

- Yarın gece de gene bu kadarla gelirseniz size de o heriflere de

yapacağımı ben bilirim!

Diye haykırınca, ertesi gün bu ufak tefek adamın gazabından

korunmak için derhâl âidat artar ve amcamın oğlu, daha uykuda iken

istediği sarı liralar baş ucuna konurmuş.”282

II. Meşrutiyet’in ilânıyla Ziver Paşanın görevinden azledilmesi, diğer aile

fertlerini olduğu gibi Râmi’nin de hayatını derinden etkiler. Râmi, şartların kendi

aleyhine döndüğünü görünce ortalardan kaybolur. Amcasının oğlu Rıdvan ile

birlikte Avrupa’ya kaçtıkları rivayetleri çıkar. Fakat bu kesin değildir. Çünkü

Râmi’nin, bir zaman sonra Kambiyocu Asım denen şahsı kullanarak Ziver Paşanın

elinde kalan serveti de elde ettiği söylentiler arasındadır.283

“Söylentiler” ifadesini kullanarak Râmi’nin nerede olduğu konusuna

belirsizlik katan Ayverdi’nin, romanda kesin olarak vurguladığı bir gerçek vardır:

Râmi’nin, kendi canını kurtarmak telaşıyla can korkusu çeken anne ve babasını

konakta bırakarak kaçması. Hatta kaçarken konağa gizlice girerek, eline geçirdiği

bütün serveti de beraberinde götürmesidir. Ayrıca Râmi’ye özenen ve onu örnek

alarak yaşayan amcasının oğlu Rıdvan da kendi evine girip, değerli eşyalarla

kaçmıştır:

“Aynı günün gecesi, Râmi’nin de duvardan atlayarak

babasının konağına girdiğini ve anasının elmaslariyle beraber

babasının da altınlarını topladığını ve esâsen çıldırmak üzere olan

282 a.g.e., s. 157. 283 a.g.e., s. 354.

120

amcamın, şiddetli bir kriz geçirerek etlerini ısıra ısıra kendini

pencereden bahçeye attığını, fakat ehemmiyetsiz birkaç yara ile

kurtulduğunu işittik.”284

Râmi’nin romanda olumsuz bir tip olarak yer alması Sâmiha Ayverdi’nin

eserde vermek istediği mesajlarla bağlantılıdır. Râmi, roman boyunca yaptıklarıyla,

Ziver Paşanın zulmünü ve ihtişamlı despot hayatını tamamlar mahiyettedir. Ayrıca

yazar, çocuk yetiştirmenin, onu sadece maddi yönden doyurmakla mümkün

olmadığının bir örneğini sunmaktadır.

Sâmiha Ayverdi’nin eserlerinde konak, köşk ve yalı sahiplerinin çocuğu

olarak karşımıza çıkan bir diğer kahraman, “Batmayan Gün” romanındaki Sezâî Nur

Beydir. İrfan Paşanın tek oğlu olan Sezâî Nur, romanda emekli bir diplomat olarak

tanıtılır. Yurt dışında eğitim görmüş ve çeşitli memuriyetlerle yurdun değişik

yörelerinde yıllarca görev yapmıştır. Emekli olduktan sonra köşke yerleşen Sezâi

Nur Bey, köşkün tamiriyle uğraşmakta, Boğaz manzaralı bu güzel yerde vakit

geçirmektedir:

“Genç yaşında diplomasiye intisap eden Sezâî Nur, temiz

yürekli, uysal, hoş ve nazik bir adam olmakla berâber, babasının sanat

hassâsiyetinden, vicdânî olgunluğundan, rûhunun derin ve âteşin

kabiliyetlerinden hisselenmemişti. Esâsen memleket dışında geçen

tahsil hayâtı, ilk gençliğinden beri muhtelif memuriyetlerle diyar diyar

dolaşması, onu babasından maddeten de uzak tutmuştu. Ancak

mezuniyet aylarında ve memûriyet değiştirme zamanlarında ailesinin

yanına gelir, ekseri zaman da bu ihtiyar babayı memnun etmek için

karısını, çocuklarını köşke yollardı.”285

Ayverdi romanda, İrfan Paşaya “bir İnsan-ı Kamil olarak san’atın itibârî

dünyasında soyut bir şahıs konumu”286 verir. Oysa Sezâî Nur Bey, babasının bu

284 a.g.e., s. 336. 285 Sâmiha Ayverdi, “Batmayan Gün”, s. 2-3. 286 Banıçiçek Kırzıoğlu, a.g.e., s. 442.

121

manevi havasından nasiplenememiş birisidir. Onun dünyada değer verdiği varlık

sadece kızı Aliye’dir.

Sâmiha Ayverdi’nin, “Batmayan Gün” romanında köşk kullanması

kahramanlarının sosyal statülerini göstermek amacıyladır. Bu nedenden dolayı da

Sezâi Nur Bey tipini daha çok kişisel yönleriyle ele alır. Köşk hayatının Sezâî Nur

Beyin aile çevresinin oluşmasında ve yaşam kalitesinde etkisi vardır. Ama köşkteki

hayatta, “Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanındaki Ziver Paşa konağında olduğu gibi

bir ihtişam yoktur.

Sezâî Nur Bey tipine benzer bir kullanım, “Son Menzil” romanında Seniha

adıyla karşımıza çıkar. Seniha, Boğaziçi’ndeki yalıların son örneklerinden birine

sahip bulunan İlyas Beyin kızıdır. Annesinin genç yaşta ölmesi üzerine Seniha,

dadısı Şöhret tarafından büyütülmüştür. Babasının ölümünden sonra bir dönem

yalıda kalmıştır. Evlendikten sonra ise tiyatrocu olan kocasının arzusuna göre

hareket ederek, yalıya yılda birkaç gün uğrar olmuştur:

“…İlyas Bey’in kızı Seniha, babasının ölümünü takip eden

yalnız senelerini, yalısının sükûneti içinde, ne âsûde geçirmiştir. Ancak

evlendikten sonradır ki çâresiz bir itâatle kocasının arzusuna uyarak

artık bu baba bucağına iltifat etmez olmuştur. Aslında arzularından

zevklerinden fedâ etmeyi bilmeyen bir kadın olmuş olsa, belki her

dalgacığına bir zevk ve ıztırap gömmüş olduğu bu suların kıyısından

hiç ayrılmaz, bu yalının görmüş geçirmiş sükûnetine dünyanın hiçbir

tarafını değişmezdi.”287

Ayverdi, bu romanında da konutları kahramanlarının sosyal statülerini

vermek amacıyla kullanır. Yalı, romandaki olayların geçtiği çevreyi vermesi

açısından önemlidir. Yoksa sembolik bir anlamı yoktur. Fakat gerek “Batmayan

Gün” romanında Sezâî Nur Bey, gerekse “Son Menzil” romanında Seniha Hanım

maddi problemleri olmayan, hayatı rahat bir şekilde yaşayan tiplerdir.

287 Sâmiha Ayverdi, Son Menzil, s. 58.

122


Sâmiha Ayverdi, hatıralarından bahsettiği “İbrahim Efendi Konağı”nda

hikâyeye İbrahim Efendiyi anlatmakla başlar, Efendinin kızı Şevkiye

Hanımefendinin vefatıyla bitirir. Yani, bu eser bir bakıma, Şevkiye Hanımefendinin

hayatını anlatmaktadır. Eserde Şevkiye ve Şükriye Hanımefendiler konağın hanımı

konumunda olsalar bile, Efendinin kızları olmaları yönünden, onları bu başlık

altında inceleyeceğiz.

İbrahim Efendinin büyük kızı Şevkiye Hanımefendi, babasının özelliklerini

bünyesinde barındırır, yani bir bakıma “dişi İbrahim Efendi”dir. Efendinin

kendisiyle iftihar ettiği Şevkiye Hanımefendi; kısa boylu, beyaz tenli, sarı saçlı,

güzel denebilecek bir kadındır. Çevresine karşı sürekli bir mesafe koyar ve

babasının idarecilik vasfını konağın içine taşır:

“İbrahim Efendi seksenine yaklaştığı zaman kızları Şevkiye ve

Şükriye Hanımlar da olgunluk yaşına yaklaşmış bulunuyorlardı.

Efendi’nin büyük kızı Şevkiye Hanımefendi, babasının zekâ, dirâyet, ve

gurûrunun bir kadın şahsiyetinde kazandığı terbiye, görgü ve

hanımefendiliğin de ilavesiyle dişi bir İbrahim Efendi’ydi. Onunla

iftihar eder, tatmin bulur, gururlanır ve kızının aklıyla, zekâ ve

irâdesiyle açıkça öğünürdü.

Şevkiye Hanımefendi güzel bir kadındı da. Kısa ve yuvarlak

endâmına rağmen beyaz teni, sarı saçları, tatlı çakır bakışıyla kendine

güzel dedirten bir insandı. Yalnız babası gibi ölçüyü endâzeyi elden

bırakmayan hâkim tavırları, kendisiyle akrabâ ve dostları arasına

devamlı mesâfe koyar, en yakınlariyle dahi bir resmiyet perdesi

arkasından temas ederdi.”288

Harem kısmının mutlak hâkimi olan Şevkiye Hanım, Doktor Salih Beyle

evlidir. Bu evlilik ona mutluluktan çok ıstırap vermektedir. Zira o kocasını

sevmesine karşın Salih Beyin, babasının serveti için kendisiyle evlendiğini


123

düşünmektedir. Efendinin büyük serveti ise, konağa maddi rahatlık kazandırmasına

rağmen huzur vermemektedir:

“Gerçekten de Efendi’nin büyük serveti, evini refâhın son

kademesine çıkarmıştı. Buna rağmen, parmağındaki yetmiş kıratlık

pırlanta yüzüğü elini aşağı çeken, boynu kulağı, eli kolu, inci, elmas,

yâkut ve zümrütlerle nakıl gibi donanmış bulunan Şevkiye

Hanımefendi, mes’ut olmuş kadın değildi.

İtiraf etmemesine, aşkını bile gurûrunun gölgesinde

bırakmasına rağmen, kocası Doktor Salih Bey’i çok severdi. Fakat

karısının ifâdesine göre, genç doktorun gerçek sevgilisi kendisi değil,

kayınpederinin büyük serveti idi.”289

Sâmiha Ayverdi, İbrahim Efendinin küçük kızı Şükriye Hanımefendiyi ise,

biraz safça birisi şeklinde tanıtır. Şükriye Hanımefendinin konakta her hangi bir

otoritesi söz konusu değildir, her zaman ablasının gölgesinde ve emrinde kalmıştır.

Bu sebepten Ayverdi de, Küçük Hanımın hayat hikâyesini, Şevkiye Hanımefendinin

hikâyesinin içinde parça parça anlatmıştır.

Şükriye Hanımefendi, yaptığı yersiz hareketlerle konaktakilerin gülmesine

neden olmaktadır. Fakat, “Küçük Hanım” diye adlandıran Şükriye Hanımefendinin,

Efendinin kızı olması alay konusu edilmesini engellemektedir. Yine de Küçük

Hanımın çocuksu tavırları, hizmetçilerin onun yanında çok rahat hareket etmelerine

zemin oluşturmaktadır. Şevkiye Hanımefendinin yanında konuşmaya çekinen

kalfalar, Küçük Hanımla lâubali ve arkadaşça, çok rahat bir ortam

kurabilmektedirler:

“İbrahim Efendi’nin küçük kızı Şükriye Hanımefendi, protez

bir uzuv gibi, âdeta konağa sonradan takılmış cansız ve ârızî bir parça

idi. Ondan kibarca bahsedenler “kendi hâlinde, safderûn” sıfatlarını

kullanırlardı. Halbuki bu saflığın hamuru içinde bol bol bönlük, önünü

sonunu görmez bir akılsızlık vardı. Şükriye Hanım için, ablası gibi bir

289 a.g.e., s. 79.

124

otorite şahsiyet olmak şöyle dursun, lüzumsuz hareketleri, patavatsız

konuşmaları, etrâfını kıs kıs güldürür; bâzan onlarla berâber kendi de

gülerek bir kat daha münâsebetsiz olmuş olurdu.

Konakta Şükriye Hanımefendi’ye sadece Küçük Hanım

derlerdi. Evin bu büyümeyen Küçük Hanım’ı yukardan ziyâde

kalfaların odasında vakit geçirir, onlarla oturup kalkar, şakalaşır,

kahve ve sigara içerdi. Bilhassa bu odanın müdavimi olan konu komşu

ve hafif misafirlerle pek eğlenirdi. Onlar da, gerek Efendi’nin kızı

olmasından ve gerek devirlerinin terbiye ve saygı an’anesinden gelen

bir tenbih ile, söylediği yersiz sözleri kâh duymazlıktan gelir, kâh

latîfeye çevirerek idâre ederlerdi. Yalnız, Küçük Hanım’ın bu soğuk ve

yâve halleri bir alay mevzûu olmazsa da, onunla lâubali ve arkadaşça

muâmele, herkes için tabii ve mubah sayılırdı.”290

Şükriye Hanım, ablası gibi kısa boyu ve dolgun vücuduyla güzel

denebilecek bir yapıya sahiptir. Fakat bakışlarındaki anlamsızlık, simasındaki

güzelliğin önüne geçer:

“Küçük Hanım, kısa boyuna ve bir omuzunun ötekinden hafifçe

yüksek olmasına rağmen, sîmâca çirkin kadın değildi. Dolgun bir

vücûdu, gür dalgalı kumral saçları, koyu tahrirli mâvi gözleri, küçük ve

renkli ağzı ile ona güzel dahi denebilirdi. Yalnız bu muntazam yüzü

mânâsızlaştıran, bakışlarındaki boşluk ve ifâdesizlikti.”291

Şevkiye ve Şükriye Hanımlar, babalarının serveti sayesinde çok rahat bir

hayat sürerler. Bütün istekleri hizmetçiler tarafından yerine getirilir. Ev işlerinin

hiçbirine karışmadıkları gibi, bu işlerden zerre kadar anlamamaktadırlar. Onlar,

konakta veya köşkte her şeyin muhteşem ve hazır olduğu bir ortamda yaşamaya

alışmışlardır. İbrahim Efendinin ve çocuklarının yaşadığı bu lüks hayatı okuyucunun

gözünde canlandırmak isteyen Ayverdi, sayfiye evi olması yönüyle mobilyası

konaktakilerden daha hafif tutulan köşkteki yatak odalarını şöyle anlatır:

290 a.g.e., s. 84-85. 291 a.g.e., s. 85.

125

“Gerek Şevkiye gerek Şükriye Hanımların yatak odaları, hemen

yerle beraber olan pencereleri Boğaz’a bakan, son derece geniş ve

eşyalarının asil çizgileriyle, sanki gökyüzüne asılmış birer peri sarayı

gibiydi. İkinci kat pencerelerinin hizasına kadar yükselmiş çamların

üstünden görünen mavi sular, zümrüt tepeler mesafelerin ardında

küçülüp minyatürleşmiş karşı sahilin şahane yalıları, muhteşem

köşkleri ve bu masal cennetinde yaşayan meşhur insanların neşrettiği

şevk, zevk, irfan, edep, görünmez bir kudret, imzasız bir şiir gibi dalga

dalga yaklaşır, sarhoş eder mest eyleyip gider, amma gene gelir daha

kuvvetli daha müstebit daha sözü geçkin, her dokunduğunu büyüler

öyle giderdi.”292

Yaşadığı dönemin her türlü imkânına sahip olan Şevkiye Hanım, diğer

konak hanımları gibi, devletin içinde bulunduğu duruma, halkın çektiği sıkıntılara

uzaktır. O, Ayverdi’nin “batmaya hazırlanan güneşin son ışıkları son renkleri gibi”

gördüğü hanımlardan biridir. Etrafında cereyan eden olayları görmemekte ve

geleceğin nasıl teşekkül edeceğini düşünmemektedir. İçinde bulunduğu masal

diyarında dertsiz, tasasız yaşamaktadır:

“Gerek Şevkiye Hanımefendi gerek bu konağın müdavimi olan

öteki hanımlar, sanki batmaya hazırlanan güneşin son ışıkları son

renkleri gibiydiler. Amma ne çâre ki bu kibar, bu asil, bu zarif

kadınlar, ne mensup oldukları nizâmın geçmişten bu yana târihî seyrini

biliyor, ne de geleceğe doğru şekillenir olan hazin ve acı ihtimalleri

görebiliyorlardı. Görmek için, düşünmek lâzımdı. Düşünmek için de

bilgi endâzesi gerekiyordu. Halbuki ölçmeden tartmadan hesâba kitaba

vurmadan, kurulu düzen bir cemiyet sathının üstünde rahat rahat

yaşayıp gitmek varken düşünmek de neye idi?”293

İbrahim Efendinin ölümüyle konağın yönetimi tamamıyla Şevkiye

Hanımefendinin eline kalır. Fakat konak eski güzel günlerinden uzaktır. II.

292 a.g.e., s. 251. 293 a.g.e., s. 162.

126

Meşrutiyet’in ilânı ile İbrahim Efendinin eski itibarının kalmamış olması ve daha

kötüsü Efendi’nin vefat etmiş olması konak için zor günlerin başlangıcı olur.

Babasından sonra kızı Ratibe’yi ve kendisini bir anne şefkati ile yetiştiren yengesi

Hâlet Hanımefendiyi kaybeden Şevkiye Hanım, manevi çöküntü içine girer.

Konağın maddi işleri de omuzlarına binen Şevkiye Hanım, akılsız gördüğü

kardeşini işlere karıştırmaz. Yakın akrabasına ise, gururundan ötürü sıkıntılarını

açıklayamaz. Sorunları konaktaki kâhyaları değiştirmekle çözmeye çalışır. Fakat her

biri kendi hesabını düşünen bu adamlar konağın çöküşünü hızlandırırlar. Şevkiye

Hanım ise, oldukça fazla olan bu mal varlığının hesabını iyice karıştırır, işin içinden

çıkamaz:

“Hele şimdi, bu tek başına evirip çevirdiği işler, bir devlet

umûru kadar karışık ve muğlak bir hal almıştı. Şöyle ki babasının

zamanından beri gidip gelen kâhyalar, İbrahim Efendi’nin ölümünden

sonra da sık sık değişir olmuştu. Fakat kendi keselerinden ötesini

düşünmeyen bu adamlar, ellerine tevdî edilmiş emlâkin idâresinde

kendi menfaatlerini hareket noktası kabul etmiş olduklarından, bu keyfî

idâre, dikkat edenlerin gözlerinden kaçmayan bir aksaklık arzetmiş

bulunuyordu. İbrahim Efendi’nin, bilhassa Beyoğlu, Galata ve

Eminönü’nde toplanan baloz, han, otel ve mağazalarının, vergi, tâmir

ve gelir işleri hayli karışmış, aydan aya hesap alan Şevkiye

Hanımefendi, pek de kavrayamadığı bu güçlükleri çözerek işleri yoluna

sokamaz olmuştu.”294

Ekonomik işlerin altından kalkamayan Şevkiye Hanım, kâhyaların, Zâim

Bey isimli şahsın ve torunlarının çevirdikleri dalaverelerle bütün mal varlığını

kaybeder. Hatta konağı elinden çıkarmak zorunda kalır. Bundan sonra ise, İbrahim

Efendinin kızları için sıkıntılarla dolu bir hayat başlar. Konaktan ayrılan Şevkiye ve

Şükriye Hanımlar, yanlarındaki yaşlıca iki hizmetliyle beraber, ölümlerine kadar o

evden o eve sürünüp dururlar.

294 a.g.e., s. 360-361.

127

Bütün mal varlığını kaybeden Şevkiye Hanımı en çok üzen durum, artık

kimsenin kendisine itibar etmemesi ve bir zamanlar her bahane yanına uğrayan bazı

dost ve akrabalarının şimdi onu hiç arayıp sormamalarıdır. İyi gününde iyi dost olan

bu insanlar, Efendinin kızlarının bu kötü günlerinde ortalardan yok olmuşlardır:

“Şehzâdebaşı’nda iken de konağa her seviyeden her türlü

misafir gelip gider idiyse de bunların mühim bir kısmı, kalfalar

tarafından aşağıda ağırlanarak hanımlara ya hiç duyurulmaz, ya da

beş on dakika yanlarına çıkarılırdı. Şimdi kim kapıyı çalsa, doğruca

hanımların yanına geliyor ve gereken teşrifattan habersiz, kendi ahbap

ve akranlarıyla konuşur gibi, laubali ve rahat tavırlarla hoş beş edip

gidiyorlardı.

Bunlar da ne ise neydi amma, Şevkiye Hanımefendi’ye ağır

gelen darbelerin başında, bâzı dost ve akrabâlarının birer bahane ile

kendisinden el-etek çekmiş olmalarıydı. Ve bir zamanlar: “Halacığım,

teyzeciğim…” diye etraflarında dönen, emre ve hizmete âmâde

akrabâlar, konakla alâka ve münasebetlerini bir şeref, bir imtiyaz

olarak etraflarına hissettirmekten gurur duyan dostlar, şimdi nerelerde

idi? Sanki buhar olup göğe çekilmişlerdi. Eğer ayakları toprağa

değiyor ve hâlâ bu dünyâda yaşıyorlarsa, şu halde niçin hiç

görünmüyorlar, bir selâmı, bir teselliyi, basit bir nezâket ziyâretini

dahi neden esirgiyorlardı? Hani bir vakitler: “Halacığım, ben

Edirne’ye gidiyorum. Size zahmet olmasın.. floşlarınızı götüreyim de

orada sarar gönderirim efendim…” diye, bu zengin akrabâya her

hangi bir hizmeti ganimet bilenlere şimdi ne olmuştu yâ Rabbi? Hele

haftalarla aylarla köşkte misafir kalıp yaz mevsiminin tadını çıkaran ve

kışın da konağın ılık ve mükellef salonlarında ağırlanan bütün o

dostlar nerelere saklanmıştı? Hayır… saklı kapaklı filan değillerdi.

Her biri, ellerini kollarını sallayarak, gönüllerinin çektiği yerlerde

dolaşıyor, keyiflerince gülüp eğleniyorlar; hatta çektikçe uzayan,

uzadıkça ağdalanıp koyulaşan dedikodularına Şevkiye

Hanımefendi’nin hatâlarını, yanlış atılmış adımlarını mevzû seçerek,

128

bir zamanlar karşısında ezilip büzüldükleri bu düşmüş kadınla bol bol

alay ediyorlardı.”295

Şevkiye ve Şükriye Hanımlar, konaktan ayrıldıktan sonra gitgide daha kötü

durumlara düşerler. Konaktan çıkmak zorunda kalınca, önce Karagümrük’te

kiralanan bir eve yerleşen Efendinin kızları, kirasını ödeyemedikleri bu evden,

avukatları sayesinde Zâim Beyden kurtardıkları Şifa’daki köşklerine taşınırlar. Fakat

köşkün iki katına, emeklerinin karşılığı olduğu gerekçesiyle avukat el koyar.

Hanımlar ise, bir nimet saydıkları, köşkün “beşik tavanlı basık bir yer”296 olan çatı

katında kalmaya başlarlar. Mail Kalfa ve Efendinin ihtiyar odalığı Neveser Kalfa ile

burada kalan Şevkiye ve Şükriye Hanımlar için bu hayat tam bir zindan hayatıdır.

Bir zamanlar herkese emirler yağdıran bu yaşlı Hanımlar, artık avukatın karısının

kaprislerini çekmek zorunda kalmışlardır.

Ayverdi, İbrahim Efendinin kızlarının bir nimet farz ederek kalmak zorunda

oldukları bu çatı katını, Salih Beyin akrabalarından birinin yaptığı ziyaret vesilesiyle

şöyle anlatır:

“Şevkiye Hanımefendi’nin bu çatı arası devresi de başka bir

çileydi. Avukatın karısının bahçeyi istilâ eden yirmi küsur köpeği, içeri

kuş uçurmuyor ve nâdiren de olsa, hanımları görmeye gelenler, bahçe

kapısında durarak ziyaretlerinden yukarıya haber verebilmek için,

dakikalarca bekliyor nihayet Mail Kalfa aşağı inip köpekleri birer tarafa

savuşturarak geleni içeri alıyordu.”

...

“Mail Kalfa önde, kendisi arkada, merdivenleri çıktıkça, hayreti

başka istikametlere çevriliyor gördüklerine inanamıyordu. Zira ihtiyar

kalfa, kendisini çıkara çıkara evin çatı arasına çıkarmıştı. Karşılıklı iki

oda ile bir koridordan ibaret olan bu katta ilk göze çarpan, el yıkamak

için konmuş musluklu bir çinko kapla, altındaki çinko küvetti. Köşede de

soğan ve patates sepetleri, kömür tenekeleri ve çuvallar vardı.

295 a.g.e., s. 399. 296 a.g.e., s. 400.

129

Misafirleri aldıkları odada ise bütün eşya, iki kardeşin demir

karyolalarından başka, bir hasır iskemle, bir küçük tabure, bir komodin,

bir saç soba ve odanın ancak bir kısmını kaplayan eski bir kilimden

ibaretti.”297

İbrahim Efendinin kızları, Şifa’daki bu berbat çatı katında kaldıkları süre

içerisinde yanlarındaki yaşlı hizmetçilerini de kaybederler. Neveser Kalfanın ölmesi,

Mail Kalfanın ise felç geçirerek Dârülaceze’ye yatırılması sonucu Hanımlar, kendi

işlerini kendileri görmek zorunda kalırlar. Bu durumdan en çok etkilenen Şevkiye

Hanımefendi olur. Safderûn olarak tanıtılan Şükriye Hanım ise, içinde bulundukları

sefil hayatı kısa zamanda benimser, sanki doğduğundan beri böyle bir hayatın

içindeymiş gibi rahat hareket eder. Evin bütün işini yaptığı halde ablası Şevkiye

Hanımdan daha mesut, daha huzurludur:

“Mail Kalfa, yedi sene yatalak kalacağı Dârülaceze’ye gittikten

sonra, artık iki kardeşe de Şifâ’daki köşkte oturmak büsbütün imkânsız

hâle geldi. Gerçi Küçük Hanım sokak işlerini yapıyor, ekmeği sebzeyi

alıyor ve getirip pişirmeye de çalışıyordu. Amma, hem çarşı Pazar

uzaktı hem de aşağıdan odun kömür çıkarmak, çöp tenekesini ve külleri

indirmek, sonra da durmadan evdekilerden azar işitmek çok zordu.

Şaşılacak bir şey varsa, Küçük Hanım’ın fakirliği kolayca

benimsemiş ve yeni hayat şartlarını ablasından çok farklı kabul etmiş

olmasıydı. Evin işleriyle yalnız kendini mükellef görüyor, sebze

ayıklamak, ortalık süpürmek gibi işlerde karşısındakinden yardım

beklemek hatırına bile gelmiyordu. Zira beklese de faydası yoktu,

çünkü ablası hiçbir şey yapamıyor, beceremiyordu. Sanki kendisi fakir

doğmuş, fakirlikle büyümüş bir kimseydi. Yoksulluk psikolojisi, az para

ile yaşamanın yollarını nasıl da öğretivermişti. Muhakkak ki

ablasından mes’ut ve rahattı. Bir kere sırtında mes’ûliyet ve vicdan

azâbı denen çeki taşının ağırlığını hissetmiyordu.”298

297 a.g.e., s. 403-404. 298 a.g.e., s. 411-412.

130

Müreffeh konak hayatından, sefalet içindeki bir hayatın içine düşen

Efendinin kızları son nefeslerini de bu ortamda verirler. Gerçi Hilmi Beyin çocukları

ve torunları, onları bu kötü şartlardan kurtarmaya çalışırlar ama, onlarda zengin

olmadıkları için belli ölçüde yardım edebilmektedirler. Yine de, onları köşkten

kurtararak, “Hırka-i Şerif’in etekleriyle Yenibahçe’nin sınırına dayanan bir semtte

iki katlı beş odalı ve önü bostan olan bir ev”299e naklederler.

Şevkiye Hanımefendi için zorun zoru olan günler, kardeşi Şükriye

Hanımefendinin ölmesiyle başlar. Tek başına kalmaya başlayan Şevkiye Hanımın

işlerini komşularından Kevser Hanım halleder. Konakta hiçbir ev işini öğrenmeden

yetişmiş olmasının yanı sıra yaşlılığın pençesine düşen Şevkiye Hanım’ın bakımı,

bir gece düşmesi sonucu yatalak hale gelmesiyle daha da zorlaşır. Kevser Hanım,

yatalak hasta olan Hanım’ın ihtiyaçlarını giderebilmek için onun evine taşınır.

Şevkiye Hanımefendinin sonu kardeşinden kötü olur. İbrahim Efendinin

aklıyla gurur duyduğu büyük kızı, hastalık ve yaşlılığın etkisiyle artık aklî

melekelerini kaybeder. Bir zamanların mağrur hanımı, saf bir çocuk haline gelir.

Şevkiye Hanımın bu çocukluktan kurtulması ise ancak ölümle olur:

“…İbrahim Efendi’nin kızı, artık ihtiyarlığın ve hastalığın,

duyuş, düşünüş ve davranışları körleten sisli ve gölgeli sınırına adım

atmış bulunuyordu. Çocuk, nasıl vazîfe, mes’ûliyet ve istikbal

kaydından âzâde olarak yaşarsa, devr-i dâim kanûnunun elinden

yakasını kurtaramayan ihtiyar da, yeniden çocukluğun hudutlarına ve

şartlarına sürükleniyor, safra atar gibi, kayıtlardan mükellefiyetlerden

el etek çekerek hafifliyor boşalıyor ve rahatlıyordu.

İşte bir vakitler girdiği yeri dolduran, bastığı yeri titreten bu

şanlı şöhretli kadın da, artık küçük bir çocuk, saf ve mâsum bir sabî

olmuştu.”

***

299 a.g.e., s. 413.

131

Sâmiha Ayverdi’nin eserlerinde bahsedilen konak sahiplerinin çocuklarının

genel özellikleri, çok rahat bir yaşam şartlarının olmasıdır. Doğdukları andan

itibaren refah ve zengin bir ortamın içinde bulunan çocuklar, hiçbir sıkıntı çekmeden

büyümektedirler. Gelecek kaygıları da olmadığı için, kendilerini geliştirme gayreti

göstermemektedirler.

Ayverdi’nin gerek romanlarında gerekse diğer eserlerinde bahsedilen bu

çocukların genel özelliklerinden birisi de, toplumdan kopuk olmalarıdır. Siyasî

gelişmelerden uzak oldukları gibi, halkın durumundan da haberleri yoktur. Devletin

kaç cephede savaştığıyla veya milletin yiyecek bulup bulamadığıyla

ilgilenmemektedirler. Bir bakıma onlar, konaklarında oluşturdukları masal diyarında

yaşarlar.

Ayverdi, konağa mensup çocuklardan bahsettiği “İbrahim Efendi Konağı”

ve “Yolcu Nereye Gidiyorsun” eserlerinde bu masal diyarının çöküşünü verir.

Düzenlerinin bozulması üzerine, çocukların çektikleri sefaleti anlatır. “Batmayan

Gün”, “Son Menzil” gibi sadece kahramanların statülerini belirtmek amacıyla köşk

ve yalılara yer verdiği eserlerinde ise, siyasî yapıya değinmez. Şahısları, zengin ve

rahat yaşamın etkilediği kişisel özellikleriyle ele alır.

3.3.1.4. Damat ve Gelinler

Konaklardaki hane halkının üyeleri arasında, bu geniş aile yapısına sonradan

dâhil olan damat ve gelinler de bulunur. Ayverdi, evlilik yoluyla aileye karışan bu

kişilerin genel niyetini, konağın maddi gücünden istifade edebilmek olarak görür.

Zengin ve itibarlı bir paşanın veya beyin çocuğuyla evlenmek, onların da aynı

zenginlik ve itibardan nasiplenmeleri için bir yoldur. Yazar, hatıralarında yer alan

bu tip şahıslara romanlarında da yer verir.

132


Sâmiha Ayverdi, sosyal statüsünü yükseltmek ve zengin hayattan istifade

etmek için Bey kızıyla evlenen damat tipini “Son Menzil” romanında kullanır.

Yazarın olumsuz vasıflarla nitelediği bu damat, İlyas Beyin kızı Seniha’yla evli olan

Sîret’tir.

Babasının ölümü ve gönül verdiği Haşim’in kendisini anlamaması üzerine

yalnız kalan Seniha, kimsenin anlam veremediği bir karar sonucunda Sîret’le

evlenir. Bu evlilik en çok, vakit vakit Seniha gibi zengin ve kültürlü bir kadının

kocası olduğuna kendi bile hayret eden Sîret’in işine gelir.300 Havâî ve züppe bir tip

olan Sîret, Seniha’yla evlenmeden evvel, üçüncü derecede roller alan ve bunlarda da

başarılı olamayan bir artisttir. Bu evlilikle, bir anda şöhret, itibar ve sosyal statü

sahibi olur. Zaten eşini sevme sebebi de bunlardır:

“Filhakika genç kadın, Sîret için, hakikaten sevilmesi icap eden

bir zevce mevkiinde idi. Güzeldi, zengindi, zeki ve kibardı. Bâhusus

kocasına temin ettiği şöhret, itibar ve dostlar, sevilmek için başlıca

sebeplerdi. Sîret evlenmeden evvel, üçüncü derecede roller alan ve

bunlarda da muvaffakiyetler gösteremeyen bir artisti. Halbuki o zaman

bu zaman, san’at âleminde bir arpa boyu yol alamamış bulunmasına

rağmen, Seniha’nın kocası olmasından dolayı hiç değilse, içtimâî

vaziyeti irtifâ kazanmış, muhîti en kibar sınıfın rağbet ettiği bir merkez

olmuştu.”301

Sîret, roman boyunca hiç kimsenin sevmediği, olumsuz bir tip olarak

tanıtılır. Seniha’nın kültürlü ve olgun şahsiyetine karşılık o; palavracı, her ortama

ayak uyduran, kişiliksiz birisidir. Gösteriş olsun diye iş yapmayı sever. Menfaati

icabı herkesle, özellikle sanatçı, edebiyatçı, siyaset ve iş adamı gibi toplum içinde

ünlü şahıslarla iyi geçinmeye çalışır. Onlarla birlikte olduğunda yaptıkları

icraatlarını över. Fakat onlardan ayrıldıktan sonra arkalarından kötülemeye başlar.

300 Sâmiha Ayverdi, Son Menzil, s. 73 301 a.g.e., s. 76.

133

Çevresine toplanan basit insanlara yalanlarla dolu olayları aktarmak ise Sîret’in en

büyük zevklerindendir:

“Her meclise intibak eden, her tempoya ayak uyduran, her

cereyâna sürüklenen, en garibi her büründüğü kaftanı kendi ölçüsüne

elverişli bulan bu adam, kâh işret âlemlerinde çiftetelli oynar, kâh kır

eğlencelerinde kuzu çevirir ve bu tip eğlenceleri, muasır zevklere tercih

ettiğini söyler, kâh viskili, kokteylli ziyâfetlerde rakının avâmî bir zevk

vasıtası olduğunu ileri sürer.

Sîret, ekseri yardım birliklerinde âzâdır; çünkü içtimaî

teşekküllere mensûbiyet gurûrunu okşar. Ama kendisini halka el uzatır

gösteren bu adamın, en yakınlarına dahi yardımı dokunmaz. Fikir

adamlarının karşısında hürmetkâr bir sükûta varır; san’atkârlara ve

edebiyatçılara hayran görünebilir, siyaset ve iş adamlarına

yaltaklanır. Fakat ellerinden alkış izleri silinmeden de, dudakları hor

görme ve istihzâ için harekete geçebilir. Basit kimseleri avlayarak,

gazetesine havâdis yetiştiren acemi bir taşra muhâbiri gibi, hazin

vak’aları alaycı bir edâ ile izah ederek büyütür.”302

Ayverdi, Sîret’i tarihe ve ananeye düşman bir şahıs olarak tanıtır. Sîret için,

eskiye bağlı olmak insanın serbest hareket etmesi için bir engeldir. Bu düşünce,

Sîret’in tatil mekânlarını tercihinde dahi etkili olur. Kayınpederi İlyas Bey’in

herkesin imrenerek baktığı Boğaz’daki yalısı, onun için sefalet yıllarını, fakirliğinin

ezikliğini ve geleneği hatırlatan bir yerdir. Bu sebeplerden ötürü, yaz aylarında

kendisine özgürlük kazandırdığına inandığı, Avrupaî eğlence merkezleriyle

donatılmış “şahsiyetsiz ve türeme” semtleri tercih eder. Bu semtler, havaî ve züppe

yapıdaki Sîret için rahat hareket edilebilecek mekânlardır:

“…İlyas Bey’in dâmâdı Boğaz’ı sevmez, yaz ayları için kulübü,

oteli olan şahsiyetsiz ve türeme semtleri tercih eder. Daha doğrusu tâtil

zamanlarını, eğlencesi bol memleketlerde, bilhassa su şehirlerinde

302 a.g.e., s. 78.

134

geçirir. Çünkü onun için tarih ve an’ane kokusu olan her şey, insanı iki

temel çivisi gibi olduğu yere mıhlar ve hareket serbestîsine mâni olur.

Yalnız bu da değil. Babasının ölümünden sonra yalısında

yapayalnız yaşayan İlyas Bey’in kızıyla evlenip, uzun sefâlet senelerini

içinde geçirdiği bekar odasından buraya dâmat olarak gelişinin, o

intikal devresinin öfkesi, şuur altında kalan bu küçüklük hissi, onda bu

binâya karşı sinsi bir hınç ve haset bırakmıştır. Ne yapsa, bu çatının,

yoksul günlerini ihtar eden tehdit ve istihzâsından kurtulamaz.”303

Siret’in romandaki görevi belki de sadece, iyi niteliklerle donatılan Seniha

karakterini daha olumlu göstermektir. En anlaşılmaz işi ve en büyük hatası “kafası

ve ruhu ile denk olmayan”304 Siret’le evlenmek olan Seniha, “dürüst, olgun ve

kıvamlı bir mizac”a305 sahiptir. Seniha’nın bu mizaç yapısının göstergesi olarak,

Siret’in her kadına karşı mütecaviz tavırlarına mukabil, ona hâlâ lütufkâr ve

müsamahakâr davranabilmesi gösterilebilir.

Siret, para ve itibarı her şeyden üstün tutan, her zaman menfaatini düşünen

insan tipinin bir örneğidir. İstediği yaşam tarzına ulaşabilmek için, gerçekten

sevmediği ve sadece “muazzam bir servet”306 olarak gördüğü Seniha’yla

evlenmiştir.

Sâmiha Ayverdi’nin romanlarında, mal-mülk ve şan-şöhret için evlilik yapan

kahramanlardan birisi de, “Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanındaki Jale’dir.

Romanın genelinde olduğu gibi, Sâmiha Ayverdi Jale’yi okuyucuya Adli’nin bakış

açısıyla tanıtır.

Jale, zekası ve güzelliğinin yanı sıra kendini beğenmişliği ve hırsıyla

dikkatleri üzerine çeker. Kendisine “ablacığım” diye seslenen Adli’ye: “- Aman

budala çocuk, ağabey, abla da ne demek? Madmazel seni ayıplıyor; Avrupalılar

303 a.g.e., s. 58. 304 a.g.e., s. 14. 305 a.g.e., s. 14. 306 a.g.e., s. 92.

135

birbirlerini isimleriyle çağırırlar..”307 şeklinde uyaracak kadar Avrupa kültürüyle

yetişen ve Batı hayranı olan biridir. Küçük yaştan itibaren ailesine her istediğini

yaptırmasının etkisiyle şımarık bir şekilde büyür. Ev işleriyle, dikişle, nakışla

uğraşmaz.308 Gururlu, küstah yapısı ve her şeye ağlaması sebebiyle evdekilerin

çekindiği biri olur:

“…Daima yaşından birkaç sene ileri olan zekâsına, şımartıcı

bir güzellik de eklenmiş bulunduğundan, bu yaradılış imtiyazlariyle

anamı babamı son zerrelerine kadar büyülemişti. Sevilir, okşanır

kıymet verilir ve itimat edeceği yerde isyan etmesine, güleceği yerde

haykırmasına, kabûl edeceği yerde reddetmesine tabiî gözle bakılırdı.

Arzûsu, bir şeye taalluk etti mi, imkânsızlıkları, çâresizlikleri yenmek

için, kabil olsa gökten çâre indirilirdi. Ben bu kızın herkes gibi senede

bir değil, iki yaş birden büyüdüğü vehmine düşerdim. Alıngandı, kibirli

ve küstahtı. Öyle ki, hayâtını takip ederken, onun bu dünyâya sırf bir

gurur nümâyişini başından sonuna kadar, oynamaya geldiği hissine

kapılmamak kabil değildi. Haydi bana karşı bu nümâyişi alabildiğine

sürüp gidiyordu; zira ben âilenin evlât kadrosuna istenmeyerek gelip

sokulmuş bir çocuğu idim; yaşça da ondan küçüktüm. Halbuki bu kız,

anasına babasına da bana yaptıklarını tatbikten çekinmiyor ve onların

en basit ihtarlarına, hatta imâlarına tahammül etmiyor, kuru sıkı

ağlamalar, fenâlıklar geçiriyordu. Bu yüzden, evde büyük küçük herkes

ondan biraz çekinir, korkardı.”309

Sâmiha Ayverdi, romandaki olayların akışı sırasında, olumsuz vasıflarla

tanıttığı Jale’yi, yine olumsuz özelliklerle tanıtılan Ziver Paşanın oğlu Rami ile

evlendirir. Jale açısından bu evlilik, hayalini kurduğu zenginliğe kavuşmaktır. O,

Rami’yle sadece babasının serveti ve makamı sebebiyle evlenir. Ayrıca Jale’nin

evlilik kararı vermesinde, kardeşi Adli’nin arkadaşı Sinan’ı istediği gibi avucuna

alamamasıyla duyduğu hırs etkili olur:

307 Sâmiha Ayverdi, Yolcu Nereye Gidiyorsun, s. 26. 308 a.g.e., s. 92. 309 a.g.e., s. 26-27.

136

“…Jale’nin emellerini ve ihtiraslarını ancak Zîver Paşa’nın

oğlu karşılayabilir, bu büyük alevi ancak o söndürebilirdi. Fakat

kardeşimin senelerden beri uzattığı bu işi, böyle birkaç günde derleyip

toplamasındaki gizli sebep, vahşî ve kararsız Sinan’a darbe vurmaktan

başka ne olabilirdi?”310

Verdiği ani bir kararla, “halkın dilinde Köse (Râmi) diye anılan ve çirkinliği

dilden dile gezen”311 Râmi’yle evlenmeyi kabul eden Jale’nin bu yeni hayatı fazla

uzun sürmez. Râmi’nin haddi aşan hovardalıkları, dayak ve küfürleri gibi birçok

kötü muamele, Jale için Ziver Paşa Konağı’nın sunduğu zengin hayatı dahi çekilmez

kılar. Bu ayrılıktan sonra ise Jale, eski gururlu ve kibirli halinden biraz arınır:

“Hakikatte ana baba müdâhaleleri, ara bulma teşebbüsleri,

kardeşimin evlilik hayâtını ancak birkaç ay daha uzattırabildi. El’an

pek açık olarak bilmediğim sebepler – belki hadden aşan

hovardalıklar, dayak ve küfürler – yüzünden Jale, günün birinde

kocasından ayrılmış olarak, babasının evine döndü.”312

Sâmiha Ayverdi, “Son Menzil” romanında Siret’in, “Yolcu Nereye

Gidiyorsun” romanında ise Jale’nin konak halkına damat veya gelin olma yoluyla

dâhil olmak istemelerini ortak beklentiler üzerine oturtur. Her ikisi de, bu zengin ve

itibarlı hayattan faydalanmak, mizaçlarındaki kişisel açlıklarını tatmin etmek

isteğindedirler. Onların eşleriyle evlenme sebepleri tamamen maddi çıkarlara

dayanmaktadır.

Bu iki kahramanın farklılıkları ise, konak-yalı yaşamını etkilemeleri

yönündendir. “Son Menzil” romanında Sîret, İlyas Bey yalısındaki hayatın sona

ermesine, binanın neredeyse kaderiyle baş başa bırakılmasına neden olur. Oysa

“Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanında Jale’nin Ziver Paşa Konağı’ndaki hayatın

akışını etkilediğinden hiç bahsedilmez. Bu durumu, her ne kadar Seniha’nın kültürlü

kişiliğinin gölgesinde kalsa da, Siret’in erkek olmasıyla açıklayabiliriz. Çünkü, Türk

310 a.g.e., s. 143. 311 a.g.e., s. 93. 312 a.g.e., s. 291 .

137

toplumunda “ailenin reisi koca olduğu için konutun yerini tespit de ona aittir.”313

Ayrıca, Seniha’nın babası İlyas Beyin ölmüş olması, Siret’in evde aile reisi olmasını

sağlamıştır.


Sâmiha Ayverdi, “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde, İbrahim Efendi’nin

damatları olarak Doktor Salih Bey, Yusuf Bey ve Serasker Hüseyin Avni Paşanın

oğlundan bahseder. Ayverdi, İbrahim Efendinin küçük kızı Şükriye Hanımın onüç

yaşında iken evlendiği Serasker Hüseyin Avni Paşanın oğlundan sadece birkaç

cümleyle söz eder. Sadece, Efendinin küçük kızı Şükriye Hanımın, “kendi gibi saf

bir genç olan paşanın oğlunu”314 beğenmemesi üzerine bu izdivacın çok kısa bir

zamanda bozulduğunu belirtir.

İbrahim Efendi, kızının boşanarak konağa dönmesinden iki yıl sonra, basit

bir ailenin çocuğu olan Yusuf Bey’i içgüveyi315 olarak Şükriye Hanımla nikâhlar.

Genç ve yakışıklı biri olan Yusuf Bey, mütevazı bir çevrenin adamıdır. Fakat zekâsı,

inceliği, zerâfeti, nüktedanlığı ve musiki kültürü ile bulunduğu ortamda dikkatleri

üzerinde toplayan bir insandır.316 İbrahim Efendinin kızıyla evlenmesi ise, ailesinin

zorlaması ile olur. Efendinin konağında iç güveyliği teklifini, başlarına konan bir

devlet kuşu olarak algılayan ailesini kıramaz ve konağa damat olur. Ancak

evlendikten sonra Şükriye Hanımı görebilen Yusuf Bey, oyuna getirildiğini anlar.

Dönemin hukukuna göre Şükriye Hanımı bir sözle boşayıp gidebileceği halde,

fıtratına uygun olmadığı için böyle bir işe kalkışmaz. Ayrıca onun konakta

313 Yard. Doç. Dr. Abdurrahman Kurt, “Ailenin Temel Unsurları-Eşler”, a.g.e., s. 36. 314 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 85. 315 “Kadının; çoğunlukla, koca evine gelin gitmesine rağmen, büyük konak sahipleri ve zenginler,

kızlarını daima gözlerinin önünde görmek, onları koruyup kollamak isteğiyle veya erkek evladının bulunmaması gibi zorunluluklar sonucu evlerine ‘iç güveyi’ almışlardır. Belki mehri az vermiştir veya düğün masraflarına katılmamıştır ama, iç güveyinin durumu hiç de rahat değildir, o kadar ki, günümüzde bile zor durumda bulunan bir kimsenin halini dile getirmek için ‘iç güveysinden hallice’ deyimi kullanılmaktadır.” (Yard. Doç. Dr. Abdurrahman Kurt, “Ailenin Temel Unsurları-Eşler”, a.g.e., s. 36).


138

kalmasında, nasıl biri olursa olsun karşısındaki insanı yani, Şükriye Hanımı rencide

etmemek düşüncesi de etkilidir:

“İbrahim Efendi’nin dâire âmiri vâsıtasiyle kızını kendisine

teklif etmiş olduğunu, Yusuf Bey evine bildirdiği zaman, annesiyle kız

kardeşi, böyle bir devlet kuşunu kaçırmaması husûsunda genç adamı

çok zorlamışlardı. O da söz dinlemiş ve Meclis-i Mâliye Reisi’nin

aracısına müsbet cevap vermişti.

Lâkin Yusuf Bey bu zengin konağa dâmat olup da karşısındaki

genç kadının bir akıl fakîri, zavallı bir insan taslağı olduğunu görünce,

tuzağa düşmüş bir aslan gibi çarpınıp çırpınmaya başladı. Olan olmuş,

kurtuluşu bulunmayan bir gayyâya yuvarlanmıştı. Gerçi, geldiği gibi,

bastonunu alıp kapıdan çıkabilir ve arkadan göndereceği bir boş

kâğıdı ile de bu bâdireden kurtulabilirdi. Fakat genç adam, vicdan

muhâsebesinde kılı kırk yaran duygulu bir insandı. Yâve ve mânâsız da

olsa, kendisine aşırı düşkünlük gösteren bir genç kadını tamâmen hissî

ve tek taraflı bir sebeple nasıl silkip atabilirdi?”317

Sâmiha Ayverdi’nin gerek romanlarında gerekse diğer eserlerinde tanıttığı

damatlar arasında olumlu bir tip olarak yansıtılan tek kişi Yusuf Beydir. Haysiyetli

bir adam olan Yusuf Bey, zengin bir evin içgüveyi olmaktan muztarip olduğu

gibi318, İbrahim Efendiye, annesi dahil birçok kişinin düşüncesi olan “olmuş armut”

mantığıyla bakmamaktadır. Hatta bu tarz bir düşünce ona sevimsiz gelmektedir:

Gerçi annesi ‘dişini sık oğlum, olmuş armut…’ diyorsa da,

kayınpederinin ölümü neyi halledebilirdi? Annesini kırmamak için bu

sevimsiz nasîhata da ses çıkarmıyordu. Fakat bir çeşit temennî dolu şu

kötü bekleyiş, karısına akıl ve dirâyet mi getirecekti ki ihtiyar adamın

ölümünü beklemekte bir fâide bulunsundu?”319

317 a.g.e., s. 87. 318 a.g.e., s. 93. 319 a.g.e., s. 87.

139

Konak hayatına ve eşi Şükriye Hanımın patavatsız, akıl mantık

aranamayacak tavırlarına alışamayan Yusuf Bey, çareyi içkide bulur. Neşesi,

cazibesi, sohbeti ve muhabbeti bol olduğu için de, selâmlıkta düzenlediği âlemlerle

kısa zamanda çevresinde kalabalık bir eğlence grubu oluşturur.320 Karısının boş

bıraktığı gönlünü ise, karısının yan kalfası Edâdil’in sevgisiyle doldurur. Edâdil,

onun şeyda gönlüne dert ortağı olabilecek niteliktedir. Fakat konak halkının bu

ilişkiyi tasvip etmemesi üzerine Edâdil’in bir Mısırlı’ya satılması, Yusuf Bey için en

ağır darbe olur.

Sâmiha Ayverdi, Yusuf Beyi bir gönül adamı olarak tanıtır. Onun derdi

konağın zenginliğine sahip olmak, Efendi’nin ölümüyle hâkimiyeti elde etmek

değildir. O; ince, zarif, sanatkâr ve âşık bir adamdır. “…Şarkı söyler, saz çalar, şiir

okur, bu arada nakış işlerdi. O, elinden gelen gelmeyen her şeyi yapacak kimseydi.

Bir kuyudan su çekercesine, kovasını gönlüne her daldırışta, güzel san’atların bir

kolundan nasip bulmuş ve aşkın taşkın mizâcı da, bu zengin yaratılışı, bir yanardağ

gibi etrâfına püskürtmüştü. Karısı onu anlamıyorsa, karısı ona ne ölçüde ıztırap

verdiğini fark etmiyorsa, şeydâ gönlünü mutlaka birisi anlamalı idi.”321 Hayattaki

tek isteği anlaşılmak olan Yusuf Bey, kendisini anladığını düşündüğü Edâdil’in

satılması ile, konağın bütün zenginliğini terk ederek, annesi dahil hiç kimseye

söylemediği bir yere kaçar.

Bir müddet sonra, Yusuf Beyin Şile’de olduğu haberi konağa gelen bir

telgrafla öğrenilir. Konağa haberi ileten Şile Mal Müdürü, İbrahim Efendinin

damadıyla muhabbeti ilerleterek, onun konağa dönmesini de sağlar.322 Fakat Yusuf

Bey, konaktan bir müddet uzaklaşarak, daire halkıyla Sarıyer’de kiralanan bir yalıda

kalmaya başlar.

Sâmiha Ayverdi, küçük damat Yusuf Beyin sanatkâr ruhuna, ince mizacına

ve hoşsohbet yapısına karşılık, İbrahim Efendi’nin büyük damadı Doktor Salih Beyi,

huysuz ve geçimsiz bir adam olarak tanıtır. Yakışıklı bir adam ve iyi bir ailenin oğlu

320 a.g.e., s. 88. 321 a.g.e., s. 92. 322 a.g.e., s. 99.

140

olan Salih Bey, konaktaki huzuru bozmaktan hiç çekinmeyen, etrafındakileri sürekli

tahkir eden biridir. İbrahim Efendiden sonra sözün kendisine ait olduğunu kabul

eden Doktor Salih Bey, konakta kendi hâkimiyetini sağlamak için bacanağı Yusuf

Beyi sürekli rahatsız eder:

“Büyük damat Doktor Salih Bey, kendisini Efendi’nin makbul

ve mutlak vekili kabul eder, bu zanna dayanarak kudret sâhasını

genişletme mücâdelesine hız verir, netîce îtibariyle de kendilerinin

olduğu kadar evin de huzûrunu bozardı. Küçük dâmat Yusuf bey ise,

uğradığı tecâvüzlere çoğu zaman aldırış etmez fakat, içkili olduğu

vakitler pek susamaz ve işte o zaman selâmlık dâiresi kalkar kopardı.

”323

Salih Bey, eser boyunca mücadeleci yönü, servet ve makam hırsıyla anlatılır.

Karısını sevmesi, ona katlanması bile babasının zenginliği sebebiyledir.324 Yoksa

onunla hiçbir şekilde anlaşamamaktadır ve hayatları sürekli bir çekişmeyle

geçmektedir. Salih Bey, ilerlemiş yaşına rağmen, memleket işleriyle, sanat ve fikir

meseleleriyle uğraşmaz. Selâmlıkta oluşturduğu arkadaş çevresi de onun gibi sadece

dedikoduyla uğraşan insanlardan oluşmaktadır:

“Salih Bey paşalığa merdiven dayamış bir doktor olmasına

rağmen, hiç mi hiç fikir tarafı olmayan bir adamdı. Selâmlığa gelip

giden arkadaşları da herhalde kendi çapında kimseler olmalı idi ki

kayınpederi ile ya da Yusuf Bey’le olan bir anlaşmazlık veya herhangi

bir dedikodu, başa vuran bir marsık kokusu gibi hemen etrâfa yayıldığı

halde, bu arkadaşlar arasında geçmiş ciddi bir meselenin bir

memleket, bir fikir, bir san’at münâkaşasının aksisedâsı, konağın çatısı

altında hemen de hiç işitilmemişti.”325

Salih Bey, bacanağı Yusuf Beyin ölmesiyle, konağa ve servete tek başına

hâkim olacağı için sevinir. İbrahim Efendinin hâlâ ölmemiş olması ise onun için

323 a.g.e., s. 77. 324 a.g.e., s. 79. 325 a.g.e., s. 162.

141

üzüntü kaynağıdır. Salih Bey’in, Efendinin ölümünü istemesi, İbrahim Efendi hasta

olduğunda daha da gün yüzüne çıkar. Hatta, dışarıda şiddetli bir kar fırtınasının

olduğu soğuk bir kış günü, herkesin aşağıda yemek yediği bir vakit, ağır hasta olan

Efendinin yattığı odadaki camları sonuna kadar açar.326 Fakat, Salih Bey için neşe

ve mutluluk içinde geçen bu günler, Efendinin iyileşmeye başlamasıyla bir müddet

daha ıstıraplı bir bekleyişe döner:

“…Şevkiye Hanım da, babasının, hastalığı yenmekte olduğunu,

Sâlih Bey’in ilk zamanlardaki neş’esi ve şetâreti yerine, şimdi yüzünün

asılmış olmasından anlıyordu. Amma bir gün mabeyn kapısı önünden

geçerken, kocasının gözde uşağı Süleyman Ağa’ya:

- Ölmeyecek Süleyman, ölmeyecek… kurtuldu, kefeni yırttı!

Diye bağırdığını duyduğu zaman, sahnenin çirkinliğine

rağmen, babasının gerçekten iyileşmekte olduğunu öğrenmekle, bu

üzüntüdeki iğrençliği âdeta affetti.”327

Salih Beyin yıllar yılı arzuladığı İbrahim Efendinin ölümü, bir zaman sonra

gerçekleşir. Salih Bey, ilk önce hizmetlilerden zamanında kendisine muhalif olanları

konaktan uzaklaştırır. Ama, en büyük hayali olan konağın maliyesine hâkim olma

isteği gerçekleşmez. Karısı Şevkiye Hanımefendi, babasının servetini onun

hâkimiyetine bırakmaz. Hatta kardeşinin de haklarını elinde tutarak, konağın gerçek

hâkimi olur. Salih Bey ise, Efendiden kalan bu çok büyük servete karısının kâhyaları

kadar müdahale edemez:

“Kayınpederinin ölümüyle selâmlığın tek hâkimi olan Salih

Bey, bütün gayret ve kararlarına rağmen, İbrahim Efendi’den kalan

servetin hakimi olamıyordu. Kendini, Küçük Hanım’ın da gayr-ı resmî

vâsîsi kabul eden karısı, kâhyalarına gösterdiği îtimâdı, tamâmiyle

kendisinden esirgiyordu.

Gerçi selâmlık eline kalır kalmaz, Efendi’nin en sâdık

ağalariyle hâlâ Yusuf Bey’e bağlılık gösteren uşakları bir çırpıda

326 a.g.e., s. 274. 327 a.g.e., s. 274-275.

142

temizleyerek kendini göstermişti. Fakat karısının mâlî kaynakları

yabancıların elinde kaldıkça, kimse onu bu evin gerçek efendisi olarak

göremezdi.”328

Salih Bey, belki de hayattaki en büyük isteği olan konağın tek hâkimi olma

durumuna ulaşamayınca, kırk yıllık eşini terk eder. İlk ayrılışında ara bulucuların

gayretleriyle konağa geri dönen Salih Bey, karısının mal hâkimiyeti konusundaki

tavrı değişmeyince, bir müddet sonra konaktan ve eşinden tamamen ayrılır.

***

Sâmiha Ayverdi, konak halkına damat ve gelin olarak sonradan katılan

kişileri genel itibariyle olumsuz tanıtmıştır. Konak sahiplerinin çocukları,

babalarının serveti ve itibarı sebebiyle, kendilerinden daha üstün vasıflara sahip

kişilerle evlenebilmektedirler. Bu kişilerin evliliklerinde ise, gerçek bir sevgi yoktur;

daha çok zengin ve rahat bir hayata ortak olabilme isteği vardır. Neticede ise,

Sâmiha Ayverdi’nin eserlerinde tanıtılan bu damat ve gelinlerin yaptıkları

evliliklerin hiçbirinde mutlu bir aile tablosuna rastlanmamaktadır.

3.3.1.5. Torunlar

Sâmiha Ayverdi, konak sahiplerinin torunlarını bu hayatın en imtiyazlı

kesimi olarak tanıtır. Bu kişileri, iyi ve kötü karakterde olanlar diye ikiye ayırmak

mümkündür. Kötü vasıflarla verilen torunlar, eğlenceyi, gezip tozmayı seven;

konağın mal varlığını israftan çekinmeyen kişilerdir. Ayrıca, Batı kültürüne açık

olmaları ve devirlerinin en teknolojik, en lüks nimetlerinden yararlanmaları dikkat

çekici yönlerindendir.

İyi nitelikleriyle tanıtılan torunlar ise, çevresindeki insanların dertleriyle

ilgili ve merhametlidirler. Sakin bir hayat taraftarı olan bu torunlar, sanata ilgi duyan

328 a.g.e., s. 298.

143

kültürlü insanlardır. Bağlı oldukları manevi bir merkez vardır. Ve genellikle diğer

hane halkı tarafından anlaşılmamaktadırlar.


Ayverdi’nin romanlarında konak sahiplerinin torunu olarak tanıtılan

kahramanlar, “Batmayan Gün” romanında muktedir bir devlet adamı olan İrfan

Paşanın torunu Aliye ile “Yaşayan Ölü” romanında Sadrazam Halil Paşanın torunu

Leyla’dır. Yazar, bu iki kahramanı da olumlu vasıfları olan insanlar olarak tanıtır.

“Batmayan Gün” romanında Aliye, fizikî ve ruhî yönleriyle büyükbabası

İrfan Paşaya benzeyen biridir. Uzun boyu, koyu lacivert gözleri, sarı saçları ve

beyaz teni ile, ölmüş olan büyükbabasını anımsatan bir yapıya sahiptir.329 O, ruhî

yönden ise, zaten İrfan Paşanın vârisi gibidir. Zaten Ayverdi, romanın fiktif

âleminde fiili olarak mevcut bulunmayan İrfan Paşanın330 fikirlerini Aliye

aracılığıyla yaşatır.

Aliye, roman boyunca manevi doyumu arayan ve köşkteki diğer şahısların

maddiyat kıskacındaki hallerine acıyarak bakan birisidir. Küçük yaştan itibaren

aldığı iyi eğitimi Almanya’da devam ettirir. Fakat, bu müspet ilimler onun bütün

sorularına cevap verememektedir. O, bu sorularının cevabını büyükbabası İrfan

Paşadan kalan defterlerde bulur. Zaten Ayverdi’nin romanda ona yüklediği görev

de, bu defterlerin yorumlanmasında vesile olmasıdır:

“Onun gibi küçücük yaştan beri sâdece zihnî ve aklî bir disiplin

içinde yetiştirilmiş olan bir kız, neden müspet ilimlerin önünde diz

çöküp kalmıyor da, büyük bir istek ve telâşla iç âlemin düğümlerini

çözmeye çalışıyordu?

Bu kız, maddenin dar çemberi içine kısılıp kalacak basitlikte

yaratılmamıştı. Belki bu yüzden, ona bir hudutsuzluk, bir vüs’at

329 Sâmiha Ayverdi, Batmayan Gün, s. 11. 330 Banıçiçek Kırzıoğlu, a.g.e., s. 442.

144

lâzımdı. Aliye’nin aç ve teşne rûhunu yalnız madde doyuramazdı, zirâ

rûhunu dokuyan terkibinde, süflî ve unsurî heyecanlara çok az yer

verilmişti. O İrfan Paşa’nın rûhunun vârisi idi.”331

Aliye, annesinin içinde bulunduğu muhitten ve onların eğlence anlayışından

uzaktır. Annesinin müdavimlerinden olduğu bu zümre, Avrupa özentileriyle, yapay

ilişkileriyle ve ikiyüzlü hareketleriyle Aliye’nin tiksindiği bir yaşam içindedirler.

Bütün dertleri diğer insanlara üstünlük kurmak, gösteriş yapmaktan ibaret olan bu

kişiler, bulundukları rahat ortamda bile ıstırap içinde yaşamaktadırlar. Hiçbir fikrî ve

siyasî konuyla ilgilenmeyen bu kişilere karşılık Aliye, düşünen ve araştıran birisidir:

“İnsanın çektiği elem ve gönül darlığı, dünyâya olan iltifat ve

bağlılığı nisbetiyle artar.

Bu vecîzenin en canlı ifâdesi, işte annesi idi. Bu kadar külfetler,

zahmetler, yorgunluklar hep o sevginin zebûnu olmaktan ileri gelmiyor

muydu? Halbuki kendisi, bu iki yüzlü insanlarla düşüp kalkmakta,

onları başına toplayıp hislerini yaralamakta bir gaye bir zevk

görmüyor ve muhîtin, zevk namı altındaki iğrençliklerine iki yüzlü

yaltaklanışlarına tiksinti ile bakıyordu. Nasıl ki mîde bozulup aldığı

gıdâyı hazmedemez hâle gelince iâde ederse, onun rûhu da daha ilk

lokmada bu iğrençliklerin, dedikoduların hazımsızlığı ile onları

çıkarıyordu.”332

Sâmiha Ayverdi, “Yaşayan Ölü” romanında Leylâ’yı da Aliye’ye benzer

vasıflarla tanıtır. Leylâ, anne babasının ölmesi üzerine büyükannesinin yanında,

köşkte büyümüş biridir.333 Kibar bir muhitte çocukluk yılları geçen Leylâ, buranın

ve büyükannesinin etkisiyle biraz mağrurdur. Annesinin köşkte düzenlediği

partilerden tiksinen Aliye gibi, Leylâ’da büyükannesinin aristokrat muhitinden

iğrenir ve oradan uzaklaşmak için Konya’ya fizik hocası olarak gider. Kendisine

kalan servet sebebiyle kendisine yaltaklanan dost görünümlü insanlardan bunalarak

331 Sâmiha Ayverdi, Batmayan Gün, s. 26. 332 a.g.e., s. 36. 333 Sâmiha Ayverdi, Yaşayan Ölü, s. 26.

145

buraya kaçmış olan Leylâ, burada da gerçek kimliğinin ortaya çıkması ile aynı tip

şahıslarla karşılaşır:

“Bir zaman geldi ki dostluğumu sûistîmal edenler, güvendiğim

dostluklarının mütebessim maskesi altında en nâmert ve alçak çehreler

gizleyenler, yüze gülen, yaltaklanan ve riyâ mikroplarını etrâfına

dökenlerin ortasında şiddetle bunaldım. Arkadaşlarımın arasında

dilden dile dolaşan ve efsânevî bir mübalâğa ile büyütülen servetim,

bana, çok fazla bir dost peyki musallat etmişti. Sahte, bulanık, mürâî

bir peyk.. Anladım ki, dünyâda menfaat nakdi piyasadan kalkacak olsa,

kimse kimseye dostluk malını satmayacak.. Büyükannemin aristokrat

muhîtinden boşuna iğrenmiştim. Meğer menfaat kanûnu, her sınıfta,

her seviyede aynı tahakkümle buyruk yürüten tek hükümdarmış.”334

Aliye ve Leylâ, çocukluklarından itibaren rahata alışmış, yokluk ve sıkıntı

bilmemişlerdir. Köşk hayatının zenginliği onlara iyi bir eğitim imkânı sağlamıştır.

Ayrıca, maddi konuda problemlerinin olmaması onların sanata meyletmelerini

sağlamıştır. Aliye, büyükbabası İrfan Paşanın doldurduğu defterler ve yaptığı

resimlerle; Leylâ ise, Konya’da Gerçek Çelebi’nin tezhip ve hat çalışmalarıyla

ilgilenir. Çevrelerindeki insanlardan oldukça uzak bir yaşam anlayışları vardır. Bu

farklılık, onların daha rahat edecekleri ortamlara yönelmelerine sebep olur.


Romanlarında konak sahiplerinin torunlarını olumlu vasıflarla tanıtan

Sâmiha Ayverdi, bu tutumunu hatıralarında yer alan Ratibe için de sürdürür. Ratibe,

Ayverdi’nin annesinin amcası olan Meclis-i Mâliye Reisi İbrahim Efendi’nin öz

torunudur.

334 a.g.e., s. 24.

146

Ayverdi, “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde Ratibe’yi doğduğu andan

itibaren ideal bir insan nitelikleriyle anlatmaya başlar.335 Genç yaşta ölen

anneannesinin ismini alan Ratibe, konaktaki herkesin sevdiği bir bebek olur. Her

türlü bahaneyle Şevkiye Hanımefendiye yaranmaya çalışanlar, bu bebeği severken

böyle bir kaygı taşımazlar. Hatta bu sevgiler arasında, yirmi iki yıl sonra anne olan

birisine karşı bir âdeti yerine getirmek, bir nezaket kuralını ifa etmek endişesi bile

yoktur. Bebeğe duyulan sevgi, sadece kendi güzelliğinden, cazibesinden

kaynaklanmaktadır.

“Doğan çocuk bir bebek değil, sanki bir melekti. Ona, Şevkiye

Hanımefendi’nin genç yaşta ölen annesi Râtibe Hanım’ın ismini

verdiler. Kundağı her eline alan, bu minicik buğday tenli kibar kızı

bırakmak istemiyordu. Etraftan bu sevgi gösterisi, ne yirmi iki sene

sonra olan Şevkiye Hanım’a yaranmak, ne de bir âdeti, bir nezâket

kaidesini yerine getirmek içindi. Daha dünyâya gözünü yeni açan bir

bebeğe bu muhabbet ve alâka nedendi?”336

Sâmiha Ayverdi, ufacık bir çocuğa duyulan muhabbet ve alakayı, Ratibe’nin

İbrahim Efendi ailesinin hiçbir ferdinde olmayan ruhî özelliklerine bağlar. Asil bir

ruhu bulunan bu çocuk, hayata bakış açısı ve insanlara karşı tavırlarıyla küçük

yaştan itibaren, muhitinden hiç kimsenin anlayamayacağı bir duygu yoğunluğu

içinde olur. Ayverdi, nuranî vasıflara sahip böyle bir çocuğa, İbrahim Efendi

Konağı’nın layık olmadığını düşünür:

“…Küçük Ratibe, İbrahim Efendi âilesinin hiçbir ferdinde

bulunmayan müstesnâ bir cevherin, asîl bir rûhun, bir duygu iffetinin,

kemâlli ve zengin bir yaratılışın bütün saltanatına sâhip olacaktı. Bu,

doğuştan zarif, mütevâzı, müşfik ve ganî çocuk, sanki semâlardan inmiş

bir göktaşı gibi, bu ananın bu babanın bu dedenin hatta bu kürenin

335 Ayverdi, altı yaşında iken tanıdığı Râtibe’yi örnek alışını şöyle ifade eder: “Devrinin

meşhurlarından olan İbrahim Efendi’nin torunu Râtibe Hanım da on bir yaşında iken ben altı yaşında idim ve ona benzemek için gayret sarfeder ve bunu hayatımın gayesi bilirdim.” (Sâmiha Ayverdi, Râtibe, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul 2002, s. 11).


147

malı değildi. Tabiî, sâde ve rahat bir gönlü, ince bir terbiye kabûlüne

müsâit zengin bir ruh malzemesi olacaktı. Fakat en küçük yaşında

bunun ıztırâbını çekecek, derinliklerine inemeyen, duygularının

zenbereğini açamayan muhîti, bu yüzden ona, bilerek bilmeyerek, ezâ

çektirecekti.”337

Ratibe, İbrahim Efendi Konağı’nın bütün maddi imkânları hizmetine

sunulmuş bir çocuktur. Anne ve babasının üzmekten korktukları bu küçük kız,

canının istediğini yapma özgürlüğüne sahiptir. Konağın öz olarak tek torunu olması

ve kibarlığı nedeniyle sevilmesi sonucunda, çevresinde hizmetli birçok hizmetli

pervane olmaktadır. Mesela, Ratibe gezmek istediği takdirde Efendinin arabası hazır

edilir; yanında dadısı, mürebbiyesi ve Faik Ağa’nın yanında da ağalardan biriyle

Şehzadebaşı’nı dolaşmaya çıkar:

“İbrahim Efendi’nin arabası bâzen de Râtibe Hanım’ın gezmesi

için hazırlanır ve konak halkını ahlâkı, tevâzuu, sâdeliği ve nezâketiyle

kendine bağlamış bu küçük insan, bir tarafında dadısı bir tarafında

mürebbiyesi ve Fâik Ağa’nın yanında da ağalardan biri olduğu halde,

Şehzadebaşı’nın mahşeri içinde şöyle bir dolaşıp konağa dönerdi.”338

Kendisine gösterilen bu kadar ilgiye ve neredeyse sınırsız bir özgürlüğe

sahip olan Ratibe, fıtratı gereği şımarmaz. Fakat, çevresindekilerin onu üzmeme

gayretiyle her arzusunu yerine getirmeleri, çocuğun kendisine zararı olacak

alışkanlıklar edinmesine sebep olur. “Geç yatmak, geç kalkmak, az yemek veya hiç

yememek” gibi düzensiz bir hayat getiren bu alışkanlıklar, Ratibe’nin karakterine

çocukça bir kapris olarak yerleşir:

“Çocuk yaratılışından gelen bir temkin ve sağlamlıkla, etrâfın

ölçüsüz alâkası yüzünden şımarmadı. Fakat her arzûsunun kanun

hükmünde bulunduğunu da farkında olmadan benimsemesi, günlük

hayâtında zararlı îtiyatlar ve tertipsiz bir gidişin yerleşmesini

337 a.g.e., s. 83-84. 338 a.g.e., s. 111.

148

hazırlamaktan da geri kalmamıştı. Farazâ: ‘O kötü bir şey istemez

boşuna üzmeyelim’ hükmü, konağın ana fikri olduğundan, bu anlayış

çocuğu, en küçük yaşından îtibâren pedagojik bir kontrol ve

ihtimamdan uzak tuttuğu için, geç yatmak, geç kalkmak, az yemek, hiç

yememek gibi en basit, en iptidâî bakım kaideleri dahi, büyüklerin

idâre ve müdâhaleleri dışı, bir çocuk kaprisine bağlı kalmıştı.”339

Bütün özelliklerinin mükemmel olmasına rağmen, yemek yeme gibi en

zaruri hususta Ratibe’nin inat olması ve iyi beslenmemesi onun sağlık

problemleriyle karşılaşmasına neden olur. Yaşı ilerleyip, boyu uzadığı halde vücudu

zayıf kalır. Annesinin ve dadısının kendi haline bıraktıkları bu kız, çocuk aklıyla

verdiği kararların neticesinde sağlıksız bir şekilde büyür. Fakat onun bu durumu ne

ailesi tarafından ne de dadısı gibi hizmetliler tarafından fark edilmez:

“…Dâima iştahsız olan, evin bu nazlı kızı, hiçbir meselede

şımarıklık bilmediği halde, yemek husûsunda mutlaka istediğini

yaptırır; daha doğrusu yememek husûsunda direndiği kadar,

etrâfındakiler de: ‘Aman çocuk üzülmesin…’ diye onu keyfine

bırakırlardı. Evlât sevmenin yolu, kayıtsız şartsız arzûlarını yerine

getirmek olduğunu zanneden bir muhitte büyümekte bulunan

Râtibe’nin boy atan ince ve nârin vücûdu, çorak ve kurak bir toprağa

ekilmiş zayıf bir nebat gibi, asgarî ile kanaat ederek yaşardı. Ne tuhaf

ki inkişaf çağına adım atmış bu çelimsiz kızı kendi haline bırakmanın

ne mertebe hata olduğunu, anası babası ve dadısı dâhil, muhîti asla

idrâk etmiş değildi. Halbuki bu son derece mâkul ve yumuşak başlı

çocuğa tesir etmek için, doğruyu yanlışı önüne serip bunlardan birini

seçmesini istemek kâfî idi. Zîra o, hiçbir meselede hiçbir defa güzeli

bırakıp çirkine gitmemiş, iyi dururken kötüye rağbet eylememişti.

Amma bu nâzik ve nazlı fidan, ne çâre ki kıraç bir toprakta

büyüyordu.”340

339 a.g.e., s. 167. 340 a.g.e., s. 252-253.

149

Devrin en zengin konaklarından birinde bulunmasına rağmen, sağlıksız bir

şekilde yetişen Ratibe, gençliğinin baharında verem hastalığına yakalanır. Bu

hastalığın ortaya çıkmasında sadece yetersiz beslenme etkili değildir. Ratibe’nin,

annesi Şevkiye Hanımefendiyle babası Doktor Salih Beyin sürekli birbirleriyle

tartışmalarını, her konuda birbirlerine ters düşmelerini kendine dert edinmesi bu

hastalığın temel sebeplerindendir. Anne ve babası ise, ona maddi bütün imkânları

sağlamakla kendilerine düşen görevi yaptıklarına inanırlar. Konakta oluşturdukları

huzursuz ortamın kızlarını nasıl etkileyeceğini hiç düşünmedikleri gibi, onun

manevi dünyasına girmek için de hiç çaba harcamazlar. Bu vurdumduymaz anne

babanın davranışlarıyla günden güne içindeki derdi büyüten Ratibe ise, genç yaşında

hayata veda eder:

“Hâlet Hanımefendi, bu defa, çocuk oyalar gibi kendisini

avutmaya çalışan kızının yüzüne gözlerini kaldırarak:

- Yok evlâdım, öyle değil.. babası ile anası, Râtibe’yi öldürmek

için ellerinden geleni yaptılar. Bir melek iki canbazın işkencesine daha

fazla dayanamazdı. Rahmetli eltim de veremden ölmüştü. Kaç kereler

Şevkiye Hanım’ın kulağını büktüm: ‘Kızım bu çocuğu kendi hâline

bırakıyorsun, gıdâsına, istirâhatine kulak asmıyorsun, soyda hastalık

da var..’ dedim aldırış bile etmedi.

(…)

…Ve üç ay süren hastalık sonunda da genç, güzel, olgun ve

dolgun Râtibe, Eyüp’teki İbrâhim Efendi hazîresine defnedilinceye

kadar, ana ile baba, evlâtları üstüne oynadıkları kumardan

vazgeçmemişler, fakat neticede de kendilerine Hak’tan bir tebessüm ve

konağa da can olarak gelmiş bulunan bu emâneti ellerinden

aldırmakla, her ikisi birden oyunu kaybetmişlerdi.”

Sâmiha Ayverdi, “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde Efendinin torunu

olarak Ratibe’nin üvey kardeşi Mebrûre’yi de tanıtır. Mebrûre, on beş yıl gibi uzun

bir zaman çocukları olmayan Şevkiye Hanımefendi-Doktor Salih Bey çiftinin

evlatlık edindikleri bir Çerkez kızıdır. Bir buçuk yaşındayken konağa gelen

150

Mebrûre, sarışın, güzel bir bebek olmasına karşın, gelecekteki gaddar karakterini ele

veren bir simaya sahiptir. Bu hareketli çocuk, suni de olsa konağın gündemini uzun

müddet değiştirir:

“Üstelik, izdivaç hayatları on beş seneyi geçtiği halde, karı

kocanın çocukları da olmamıştı. Onun için de, klasik çâre, dışardan bir

çocuk, bir evlâtlık edinmekti. Nihayet uzun düşünceler ve

araştırmalardan sonra eve, bir buçuk yaşında bir çerkes kızı alındı.

Çocuğa Mebrûre ismini koydular. Sarışın, gösterişli ve zekiydi. Lâkin

bir bebek olmasına rağmen gerek bakışlarında, gerek kavisli burnunun

yüzüne verdiği ifâdede gaddarca inkişaf edecek bir hayat kaderinin

yazısı okunuyordu. Kız, çok neş’eli, çok hareketli, çok câzibeliydi. Ona

konağın içinde herkes Mebrû diyordu. Sâlih Bey de çocuğu sevdi.

Seneler geçip, çocuk bir kelebek gibi, evin içinde oradan oraya

kondukça, sun’î de olsa, bir oyalanmaya bir neş’eye vesîle

oluyordu.”341

Torunlar başlığı altında tanıttığımız diğer şahıslar gibi, Mebrûre’ye de iyi bir

eğitim imkânı sağlanır. Fakat Mebrûre’nin aldığı bu eğitimler, ona ilim irfan

öğretmekten çok, Batı kültürünü aşılar, onu bir Levanten haline getirir. Böylece

Mebrûre, gerek yabancı hocaları gerekse konağa gelen terzileri gibi yabancı uyruklu

kişiler vesilesiyle, o dönemde Batılı hayatın temsilcisi olan Beyoğlu semtinin

müdavimleri arasına girer:

“Halbuki Şevkiye Hanımefendi’nin gözde evlâtlılığı Mebrû,

konağa girip çıkan, kâh Fransızca ders veren kâh piyano öğreten

hocalar sâyesinde bir lövanten olup çıkmıştı. Onun için de Beyoğlu,

âdeta Mebrû’nun kâbesi idi. Fâik Ağa arabayı bir köşeye çeker, o da,

ya terzi Fani ya da evin kendine uydurduğu gediklilerinden biriyle,

girilmesi veya girilmemesi îcap eden her tarafında dolaşırdı.”342

341 a.g.e., s. 80-81. 342 a.g.e., s. 132-133.

151

Mebrûre, Beyoğlu seyahatlerini daha rahat bir hale getirebilmek ve istediği

şekilde para harcayabilmek için, sarayın doktorlarından beş çocuk babası, yaşlı bir

paşa ile evlenir. Burada yaptığı ilk iş ise, kendisine engel olarak gördüğü paşanın

çocuklarını bir şekilde kontrol altına almak olur. Paşa’nın en büyük oğlu tahsilinin

son kademesine geldiği için Mebrûre’nin hışmından kurtulur. Çok zayıf bir bünyeye

ve çok hisli bir ruha sahip büyük kız veremden ölür. Ortanca kız, her türlü hakarete

razı olarak babasının evinde sinip kalır. Mebrûre’ye boyun eğmeyen küçük kız

tamamen, küçük oğlan ise kısmen Şevkiye Hanım tarafından İbrahim Efendinin

konağına alınırlar. Bununla yetinmeyen Mebrûre, paşadan olan kendi oğlunu da

konağa gönderir. Böylece, sütanne tutulan bebek ve paşanın üç çocuğu da İbrahim

Efendi konağının sakinleri arasına girer.343

Mebrûre’nin, İbrahim Efendi Konağı’ndaki hayatı etkilemesi bunlarla sınırlı

kalmaz. Haldun isimli bir gençle anlaşarak, kocası İbrahim Paşadan ayrılan

Mebrûre344, konağın servetini sömürenler arasında yer alır. Haldun ile birlikte,

annesi Şevkiye Hanımefendiyi oyuna getirmeye çalışırlar. İbrahim Efendinin

ölümüyle konağın bütün mal varlığını elinde tutan Şevkiye Hanımın en iyi dostları

arasında görünürler. Konak giderlerini düzenleme hususunda işin ehli akrabalarına

bir türlü güvenmeyen Hanım’ı, Mebrûre-Haldun ikilisi, “yardım ediyoruz” adı

altında dolandırırlar. Şevkiye Hanımefendinin serveti tükendiğinde ise, Mebrûre

kendisine maddi konuda mükemmel bir hayat sunmuş olan annesini, adını

koyamadığı bir bahaneyle terk eder:

“Fakat akrabâlarının tavsiyelerine diliyle ‘olmaz’ demeyen

Şevkiye Hanım, davranışlariyle bunun tam aksini ihtiyar etmekte

devam etmekten asla vazgeçmedi. Böylece de hiçbir zaman Haldun’un

münâsip gördüğü avukatlardan başkası tutulmadı. Ve onun:

- Hanımefendi, bugün gene kârdayız. Bir heveslisini buldum;

zümrütlü kolyeyi değerinin iki misline sattı! demesinin arkası gelmedi.

Gelmedi değil. Bu dramın da elbet bir sonu olacaktı. Nitekim

oldu da. Elde avuçta işe yarar bir şey kalmayınca, konakla alâkayı 343 a.g.e., s. 164-165. 344 a.g.e., s. 364.

152

kesmek için Mebrûre’ye sebep mi yoktu? ‘Bunca yaptığımız iyiliği

bilmedi; ağır söyledi; acı konuştu; bizden şüphe etti!’ yollu

bahânelerden uygun sebep olur muydu? İşte bu çeşitten bir tatsızlık

çıkararak karı-koca bu ‘velinimet’ kapısını bir daha açmamak üzere

kapayıp giderlerken uydurdukları dargınlığın sebebini başkaları kadar

kendileri de bilmiyorlardı.”345

Ayverdi’nin “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde bahsettiği şahıslardan

torun olarak nitelendirebileceğimiz birisi de, Mebrûre’nin paşadan olan oğlu

Fuat’tır. Daha bebekken annesi tarafından konağa gönderilen Fuat, buranın zengin

ve rahat ortamında anneannesinin etkisiyle şımarık bir şekilde büyür. Büyüdükçe ise

annesi gibi Beyoğlu semtindeki eğlenceleri seven, hovarda bir genç olur. Annesi

paşadan ayrıldığında ise, o artık tamamen İbrahim Efendi Konağı’nın halkına katılır.

Burada, kendisine iyi bir eğitim imkânı sağlanır. Çeşitli vesilelerle kendisine büyük

hediyeler alınmasına alışan Fuat, isteği üzerine de dönemin en son teknolojik

gelişmelerini konağa getirtecek kadar nazı geçen ve inat birisidir:

“…Mebrûre’nin paşadan olan oğlu Fuat, zâten konağı maskotu

idi. Onun için de tabiî, gene konakta kalıp yetiştirilecek idi. Şu halde

ona, bu ayrılıktan bir elem hissesi düşmüyordu. Nitekim mektep çağı

gelince Galatasaray’a yazdırılmış ve o sene muhteşem bir düğünle

sünnet edilerek Şehzadebaşı’nda bir ev düğün hediyesiolarak

verilmişti.

‘Çocuk istiyor’ diye konağa, henüz şehir halkının ismini duyup

cisminden haberdar olmadığı telefonla elektrik de gene Fuat’ın bir

arzûsuyla alınmıştı. Şâyet eskisi gibi evin atı arabası durmuş olsaydı,

tabiî ki mektebe de Fâik Ağa götürürdü.”346

Konak çöküşe geçtiğinde ise Şevkiye Hanımefendinin bu şımartılmış torunu,

konağın başına bela olur. Her isteğiyle konağın başına külfet olan Fuat, maddi

bunalım içindeki büyükannesinden son olarak, motorlu vasıtaların parmakla

345 a.g.e., s. 388-389. 346 a.g.e., s. 364.

153

sayılacak kadar az olduğu o dönemde, bir otomobil ister. Şevkiye Hanım ona iş

imkânı sağlamak için konağı dahi tehlikeye atar. Çevresindekilerin ısrarla karşı

çıkmalarına rağmen Şevkiye Hanımefendi, torununun isteğine uyar ve büyük borçlar

altına girerek ona bir araba alır. Bu konuda da istediğini yaptıran Fuat, Şevkiye ve

Şükriye Hanımların mal varlıklarını kaybettikleri, konaktan ayrılarak sefalet

çektikleri dönemde ise ortadan kaybolur:

“Evvelâ köşk satılmış, sonra içinde koca bir ömür geçirdikleri

konaktan da olmuşlar, nihâyet işte, bu son kale de düşmüştü. Şöyle ki:

Okumayan, çalışmayan Fuat’ı bir iş sâhibi etmek fikri Şevkiye

Hanımefendi’yi düşündürmeye başladığı zaman, bu işin adını koyan

gene Fuat olmuştu. Otomobil alıp satacak ve husûsî taksi işletecekti.

Motorlu vâsıtaların henüz parmakla gösterilecek kadar az olduğu o

devirde, yağlı müşterileri eğlence ve sefâhat yerlerine taşımak

sûretiyle, kısa zamanda kalantor bir tüccar olacaktı. Amma evvelâ

araba alacak parayı bulmak lâzımdı. Ondan sonrası kolaydı. İşte

kendisi böyle söylüyordu.

(…)

Fakat gün oldu, tuzunu ekmeğini yediği ve ellerinde büyüdüğü

bu saf insanları avutan masalların arkası kesildi. Zîra âilenin sahte

şehzadesi, artık arada bir uğrayışları da terkederek, âkıbet büsbütün

gözden nihan oldu.”347

***

Sâmiha Ayverdi’nin eserlerinde konak sahiplerinin torunları sıfatıyla

tanıttığı kişilerin genel özelliklerinin başında çok rahat ve zengin bir ortamda

büyümeleri gelmektedir. Çocuklukları varlıklı ailelerinin yanında geçen bu şahıslar,

sıkıntı bilmeden büyümüşlerdir.

Bu kişilerin ortak özellikleri arasında, iyi eğitim imkânlarına sahip olmaları

gelmektedir. Ayverdi’nin eserlerinde olumlu yönleriyle tanıtılan Aliye, Leyla ve

347 a.g.e., s. 391-392.

154

Ratibe için bu eğitim oldukça faydalıdır. Onların sanatla, kültürle uğraşmaları ve

hatta öğretmenlik yapmaları bu sayede olur. Oysa Mebrûre ve Fuat için bu eğitim

sadece sosyete de yer edinmek, Batı kültürüne daha da yaklaşmak anlamı taşır.

Sâmiha Ayverdi’nin eserlerinde geçen torunların konak hayatını etkilemeleri

de karakterleriyle aynı doğrultuda gerçekleşir. Romanlarında kahraman olarak yer

alan Aliye ve Leyla’nın köşklerinde süren hayatı etkilemeleri söz konusu değildir.

Hatta onlar bu hayattan kaçarak, kendi anlayışlarına uygun mekânlar bulurlar. Bu

durum, yazarın hatıralarında yer alan Ratibe için de geçerlidir. O da fırsat buldukça

kendisine huzur veren bir ortam olan amcası Hilmi Beyin evine kaçar.348 Mebrûre

ve Fuat ise, hesapsız harcamaları, lüks düşkünlükleri ve sadece kendi menfaatlerini

düşünen yapılarıyla konağın çöküşüne zemin hazırlayanlar arasındadırlar. Onların

konaktan kaçmaları ise, ancak konağın maddi kaynakları tükendiği zaman olur.

3.3.2. HİZMETLİ KADROSU

Konak halkının büyük çoğunluğunu hizmetliler oluşturmaktadır. Hane halkı

mensubunun çok fazla olmamasına karşılık, konaktaki hizmetli sayısı iki-üç binlere

kadar çıkabilmektedir. Özellikle vezirlerin ve üst makamdaki devlet adamlarının

konaklarında hizmetli sayısı oldukça fazla tutulmaktadır. Konaklardaki hizmetli

sayısının bu kadar fazla olması hem konakların büyük yapılar olmasından hem de bu

durumun bir itibar meselesi olarak algılanmasından kaynaklanmaktadır.

Sayıca oldukça fazla olan bu hizmetliler arasında ise, kozmopolit bir yapıya

sahip imparatorluk gibi, Osmanlı sınırlarının uzandığı her bölgeden insan vardır.

Ayrıca bunların dışında, Avrupa’dan gelen ve mürebbiyelik, yabancı ders hocalığı

gibi değişik alanlarda hizmet eden insanlar da bulunmaktadır.

Sâmiha Ayverdi, “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde, kendi çevresindeki

hizmetlileri tanıtmanın yanı sıra, geniş bir hizmetli kadrosuna sahip olan vezir

konaklarını temel alarak, konaklarda bulunan hizmetlilerin geneli hakkında bilgi

348 a.g.e., s. 166.

155

verir. On sekizinci yüzyılın sonlarına doğru hizmetli sayılarının düşmesine rağmen

bu konaklar, minyatür bir devlet gibidirler. Ayverdi, devlet işlerini de konağında

yürüten vezirlerin sadece idarî işlerinde bile birçok hizmetlinin görev aldığını

belirtir:

“On sekizinci asır sonlarında orta halli bir vezir konağının

kapu halkı, binlerden beş altı yüze düşmüş bulunmakla berâber, gene

de bir minyatür devlet örneği vasfını muhâfaza ediyordu. Şöyle ki, bir

vezir dâiresinin idâre teşkilâtı içinde yer alanlar, kethüdâ, kethüdâ

kâtipleri, harem kethüdâsı, dîvan efendisi, mektupçu, hazînedar, hazîne

kâtipleri ve imam gibi yüksek kademelerden sonra; vezîrin muhâfız

taburunu teşkil eden gedikli iç ağaları ve bunların zâbitleriyle silâhtar

ağa gelirdi.”349

Vezirin, devlet işlerini yürütmesinde en büyük yardımcısı bu hizmetlilerdir.

Ayverdi, vezir dairesinin idare teşkilatında bulunan bu hizmetlilerin görevlerini de

tek tek açıklar:

“Silâhtar ağasının başlıca vazîfesi selâm ağasıyle berâber

vezîrin yanında bulunmaktı. Harem kethüdâsının vazîfesi ise, hemen de

saraydaki dârüssaâde ağasının vazîfesine muâdildi.

Kethüdâ efendi, konağın idâre âmiri demekti. Dîvan efendisi,

vezîrin huzûrunda kurulacak meclislerin tertip ve tanzîmi işi ile meşgul

olur; mektupçu evrak okur cevap yazar, muhâbere işlerini idâre

ederdi.”350

Konaklarda girişten başlayarak, küçük ve önemsiz işler dâhil olmak üzere

her türlü iş için bir görevli belirlenmiştir. Hiyerarşik bir düzenin bulunduğu bu

mekânlarda, işler hiç aksatmadan yürütülür. Ayverdi, bu dairelerde saymayla

bitirilemeyecek kadar çok olan hizmetlilerden bazılarının daha görevlerini

anlatmaya devam eder:

349 a.g.e., s. 38. 350 a.g.e., s. 38.

156

“Konağın dolup boşalan ziyâretçilerine selâm ağası ile

kapıcılar kethüdâsı teşrifâtçılık vazîfesini görürlerdi. Hazînedar, hem

paşanın servetini muhâfaza eder, hem de hazînenin gelir ve giderini

defter ederdi.

Mühürdar ise, vezîrin mührünü muhâfaza eden ve gene onun

emriyle kullanabilen adamdı. Divitdar, yazı yazarken vezîrin hokkasını

tutarak hizmetinde bulunur, kâlem ve kâğıtlarının tertîbiyle meşgul

olurdu.

İç oğlanlariyle çavuşlar ve çamaşır ağası, paşanın husûsi

işlerini görür, giyinip soyunmasına yardım ederlerdi. Bu gedikli iç

ağaların da her birinin dört beş yardımcısı vardı ki bunlara “zobu”

denir, uşak ve seyisleriyle berâber koğuşların mevcûdu yüz kişiyi

bulurdu.”351

En alt kademeden başlayarak, zamanla üst mevkilere yükselen bu

hizmetlilerde aranılan özellik, iş ve meslek namusu gereğince çalışmalarıdır. Eğer

görevlerini tam olarak yerine getirmez veya başka bir suç işlerlerse, kendilerinden

kıdemli ağaların vereceği kararla meslekten çıkarılabilmektedirler.

Vezir konaklarının iki üç bini bulan kapu halkı içerisinde, piyade ve süvari

bölükleri de bulunmaktadır. Yüz ile yüz elli neferin bulunduğu bu bölüklerin

başında, “gönüllü ağası” denen bir zabit veya rütbesi binbaşılığa tekabül eden bir

“serçeşme” vardır.352

Yirminci yüzyılın başlarında hizmetli sayısı kırk elliye kadar düşerek,

sonunda da tamamen ortadan kalkan konakların, on sekizinci yüzyıldaki hizmetli

kadrosu yukarıda anlatılanlarla sınırlı değildir. Selâmlık kısmındaki erkek

hizmetlilerin sadece birkaçının görevini açıklayan Ayverdi, konağın harem halkını

ise ayrıca anlatır. İmparatorluğun değişik yörelerinden yüzlerce cariyenin, kâhya

kadınların, bacıların, yanaşmaların, hanende ve sazendelerin toplandığı haremler,

tam kozmopolit yapı örneğidirler:

351 a.g.e., s. 39. 352 a.g.e., s. 40.

157

“Vezir konağının hane halkına gelince, kalabalık bir âile

efrâdından başka, imparatorluğun her bir köşesinden seçilip getirilmiş

siyah beyaz yüzlerce hizmet câriyesi; hânende, sâzende ve oyuncu

kızlardan başka, kâhya kadınlar, tayalar, bacılar, yanaşmalar ve

haremağaları ile konağın vahdetli ve âhenkli kalabalığı, âdeta bir tek

vücut, bir nabız gibi müşterek ve yekpâre hayatını yaşardı.”353

Sâmiha Ayverdi, her bölümün, her işin bir görevlisi bulunan bu konakların iç

düzenini, vezir konaklarından birisi olan, annesinin amcası İbrahim Efendi’nin

Konağı sayesinde yakından tanımıştır. Ve bu insanları, gerek romanlarında

kahraman olarak kullanmış, gerekse hatıralarında tanıtmıştır.

Sâmiha Ayverdi’nin eserlerinde anlatılan hizmetlileri incelerken,

konaklardaki haremlik-selâmlık uygulamasını göz önüne alarak, “Kadın

Hizmetliler” ve “Erkek Hizmetliler" şeklinde bölümleme yapacağız.

3.3.2.1. Kadın Hizmetliler

Kadın hizmetliler, konağın ana bölümlerinden olan harem kısmının bütün

işlerini gören, konak hanımlarının her türlü ihtiyaçlarını gidererek onların

çocuklarını yetiştiren kişilerdir. Hiçbir maddi sıkıntı görmeden yaşadıkları konakta,

kendilerine verilen görevleri en iyi şekilde yapmaya çalışırlar.

Konaklardaki kadın hizmetlilerin genelini cariyeler oluşturmaktadır.

Cariyeler, esir tacirleri tarafından Hint, Gürcü, Hata, Ermenistan, Rum, Berber,

Nobe, Sûdan veya Habeş gibi memleketlerden ekseriya küçük yaşta kaçırılarak,

konaklara, köşklere satılan kişilerdir. Buralarda istidatlarına göre yetiştirilen

cariyeler; sütana, dadı, odalık, hanende ve sazende gibi değişik vasıflarla çeşitli

işlerde görev yaparlar.354

353 a.g.e., s. 41. 354 Mehmet Zeki Pakalın, “Cariye” Mad., Osmanlı Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. 1, M.E.B.

Yay., İstanbul 1993, s. 259-260.

158


Sâmiha Ayverdi, konaklardaki kadın hizmetli rolüne, “İnsan ve Şeytan”,

“Son Menzil” ve “Mesihpaşa İmamı” romanlarında yer vermiştir. Bu kahramanları

oluştururken ise, bizzat tanıdığı veya hikâyesini öğrendiği hizmetlilerden istifade

etmiştir.

“İnsan ve Şeytan” romanında, kadın hizmetli rolüyle tanıtılan kişiler, Nasib

Hanım ve Şekerpare Kalfadır. Bunlar, romanın ana kahramanı Şevket Beyin

çocukken getirildiği Halim Paşa Konağı’nın harem kadrosunda ön plâna çıkan kadın

hizmetlilerdir. Romanda konak hayatından oldukça kısa bahseden Ayverdi, bu

hizmetlilerden de kısaca bahseder.

Konağın kâhya kadını olan Nasib Hanım, harem kısmının amiridir.

Doğruluğu ve tok sözlülüğü ile efendilerinin gözüne girmiş olan bu kadın, konaktaki

herkese karşı iyi niyetli ve yardımseverdir. Şevket Beyin de, uşak odasından hareme

alınmasına o vesile olmuştur. -Onun romandaki asıl rolünün bu olduğunu

söyleyebiliriz.- Nasib Hanım, yaptığı bu iyilikleri karşılığını ise fazlasıyla görür.

Harem kısmındaki bütün hizmetliler ona iltifat eder ve isteklerini yerine getirir:

“Gerçi beni selâmlıktan içeri alan Yâver Ağa olmuştu; fakat

ben Nasib Hanım’ın şefâatiyle hareme alınmış olduğumun sonradan

farkına vardım. Lâkin konakta onun lütfuna uğrayan yalnız ben

değildim; doğruluğu ve tok sözlülüğüyle kendini efendilerine sevdirmiş

olan bu kadın, Halim Paşa konağının içinde herkese bir türlü iyilik

ederdi. Gerçi huysuzlukları ve çetin tarafları da yok değildi. Fakat bir

zaaf hâlini almış olan merhamet hissi çok şümullü ve derindi. Bu

yüzdendir ki, geçimsizliklerinden daha ağır basan iyilikleri, ona

halayıklar arasında haklı bir imtiyaz ve dostâne bir kabûle sebep

olurdu. Yukarıdan misâfir önünden inen yemiş tepsisine, boza şişesine

o el uzatmadan kimse hissesini almaz, alış verişe, yâhut bir işe

gönderilip de evde bulunmadığı zaman yemekleri ayrılır, ısıtılır, önüne

159

getirilirdi. Yatağını da başkaları toplar, devşirir, yüke yerleştirir ve

akşam olunca gene kimin eli değerse döşeği serer kabartır ve yatağını

yaparlardı. Hatta o, çamaşırlarının ütüsü ve bohçalarına

yerleştirilmesiyle bile alâkadar edilmezdi.”355

Nasib Hanım, harem kısmında oldukça fazla söz sahibidir. Hatta bu özelliği

Halim Paşanın hanımının yanında bile hissedilmektedir. Yani bir bakıma o, hanımla

harem kısmındaki hizmetliler arasında köprü vazifesi görmektedir. Hizmetlilerin

sıkıntılarını ve isteklerini hanıma iletmekte, yeri geldiğinde onları savunmaktadır.

Ayrıca Nasib Hanım, dışarıya alış-verişe çıkması sebebiyle, hizmetlilere havadisler

ileten; bu alış-verişler sırasında da onların ihtiyaçlarını haleden birisidir:

“Onun halayıklar arasında sevilmesinin bir sebebi de, şehirle

hemen tek bağ, hâricin havâdislerini taşıyan en yakın râbıta oluşudur.

Fakat asıl meziyeti, bunların hiçbiri değildir. O, himâyesine ilticâ

edenleri, Hanımefendi’nin yanında müdâfaa edebilen tek fedâidir.

Paşa’ya ve karısına kimse ağız açamadığı halde, Nasib Hanım yarı

dalkavukluğunun,yarı vazîfeşinaslığının nüfûzu ile etrâfını görüp

gözetir. Çırak olmak isteyenlerin, odalığa satılmak istemeyenlerin,

yâhut herhangi bir dileği olanların Hanımefendi’nin yanında fahrî

avukatlığını yapar ve başarısızlığına da hemen hiç tesadüf edilmez.”356

Sâmiha Ayverdi’nin “İnsan ve Şeytan” romanında tanıttığı diğer kadın

hizmetli Şekerpâre Kalfa, konağın evlenmek istememiş geçkin kızlarından biridir.

Şevket Beye evlat muamelesi yapan bu kadın, onun ahlakını güzelleştirecek

tavsiyelerde bulunmakta, maneviyat içeren sözler söylemektedir.357

Ayverdi, romanda Şekerpâre Kalfaya olumlu rol vermiştir. Kalfa, roman

boyunca insanlıktan şeytanlığa doğru ilerleyen Şevket Beyin insanî vasıflarını

harekete geçirmeye çalışır. Bir bakıma, saf gönlü ve temiz inancıyla o, Şevket için

vicdanın sesi olur. Şevket’in inanmadıklarını, varlığıyla romanda yaşatanlardan

355 Sâmiha Ayverdi, İnsan ve Şeytan, s. 41-42. 356 a.g.e., s. 42-43. 357 a.g.e., s. 46.

160

birisidir. Bu durumun bir örneği, gördüğü bir rüyayı Şekerpâre Kalfaya anlatan

Şevket Beyin, kendi rüyasına ve Kalfanın yaptığı yoruma inanmamasıdır:

“Yalnız onu Şekerpâre Kalfa’ya anlattığım zaman, benden

bambaşka bir hassâsiyetle dinlediğini gördüm. Kaşlarının ortasındaki

çizgiyi derinleştiren koyu bir endîşe ile tâbirden bile çekinerek, yalnız

‘hayırdır inşallah!’ diyerek sustu.

Ben o zaman meçhullerden de, mâlûmlardan olduğu gibi mânâ

çıkaran bir câhil zihniyetin vehmini tahrik etmiş olduğum için kendime

kızmış ve biraz da bu öfkeyi, onun vehmine karşı hissederek:

- Üzülme Şeker Dadı, ben böyle şeylere inanmam, sana lâf

olsun diye söyledim, demiştim.

Bu sözüme, o cahil dediğim kadının verdiği cevâbı hâlâ

unutamam:

- İnanmamak, kazâyı defetmez ki, oğlum… Burada olan şeyler,

öteki dünyâda kararlaşmış olan şeylerdir. Allah’a yalvar da, kendi

elinle bucağını yaktırmasın!”358

Sâmiha Ayverdi’nin “Son Menzil” romanındaki kadın hizmetli Şöhret

Dadıdır. Kafkasya’dan küçük bir çocukken kaçırılan Dadı, sadakat ve doğruluk

timsalidir. Romanda yalı sahibi olarak tanıtılan İlyas Bey, Şöhret’in bu özelliklerini

görerek eşinin ölmesi üzerine onu yarı hanım vasfıyla nitelendirmiş ve hem kızı

Seniha’yı yetiştirme işini hem de evinin idaresini ona vermiştir. Böylece haremde

kontrol Şöhret Dadının elinde olmuştur:

“Kafkasya’dan küçük ve çok güzel bir kız olarak geldiği zaman,

evvelâ Sadrazam Râşit Paşalara satılmış, iki sene orada kaldıktan

sonra da onu İlyas Bey’in karısı satın almıştı. Fakat kadıncağız genç

yaşında ölüverince, tek kızı Senîha, Şöhret’in eline kalmıştı. Karısının

ölümünden sonra bir daha evlenmeyen İlyas Bey ise, bir zevk bir

eğlence tiryâkisi olan gönlüne, alabildiğine hız vermiş ve kendini

358 a.g.e., s. 223-224.

161

eğlence âlemine kapıp koyuverdiği için, kızını olduğu kadar evinin

idâresini de Şöhret’e bırakmıştı. Bu kadının tedbir ve dirâyetinin,

doğruluk ve sâdakatinin bahâ biçilmez kıymetini takdir edebilmiş olan

İlyas Bey, Şöhret Kalfa’yı diğer halayıklar arasında yarı hanım

imtiyâzıyla salâhiyetlendirmişti.”359

Şöhret Kalfanın, dadısı olduğu Seniha’ya kayıtsız şartsız bir bağlılığı vardır.

Cenâniyâr Dadı gibi, kendisine bir evle bir dükkân verilmiş olmasına rağmen

konaktan ayrılmamış ve hiç evlenmemiştir. İlyas Beyin de ölmesi üzerine,

Hanımının kendisine emanet ettiği Seniha’nın yanından ömrünün sonun kadar hiç

ayrılmamıştır:

“Lakin uzun zaman sefâhate dayanamayan genç baba,

ihtiyarlık çağından uzak olduğu bir yaşta ölüp gidiverince gaile ve

mesûliyeti bir kat daha artan Şöhret, çocukken anasız, genç kızken

babasız kalan Seniha’nın üstüne büsbütün düşmüş ve çok güzel bir

kadın olmasına, beş odalı yepyeni bir evle bir de dükkânın tapusuna

sâhip bulunmasına rağmen hanımının kendisine emânet ettiği bu kızı

bırakarak bir türlü evlenmemiş, uzun hizmet yıllarından sonra da işte,

Senîha’nın evine kilit kürek olmuştu.”360

Uzun yıllar evin kontrolü tamamen kendi elinde olan Şöhret Dadı, hiçbir

zaman art niyetler gütmemiş, İlyas Bey zamanında olduğu gibi, Seniha’nın

zamanında da doğruluk ve dürüstlükten ayrılamamıştır. Hatta kendisine hanımlık

imtiyazı verilmiş olmasına rağmen, hiçbir zaman kendi seviyesini unutmamıştır:

“Şöhret Kalfa misâfiri gittikten sonra da salondan çıkmadı, bir

kanepeye oturdu. Bu hareketi, koyu ve keskin bir dalgınlık ifadesiyle

izah edilebilirdi; zira ihtiyar kadın bu evdeki nüfuz ve hukukuna

rağmen asla sınıfının selâhiyeti hudûdunu tecâvüz etmez ve kendisine

hanımlık imtiyazı bağışlamazdı. İşsiz ve yorgun zamanlarında böyle

359 Sâmiha Ayverdi, Son Menzil, s. 59. 360 a.g.e., s. 60.

162

yumuşak ve rahat koltuklarda değil, kendi odasının katı ve biçimsiz

minderinde dinlenirdi. Öyle ya ne olsa bir halayıktı.”361

“Mesihpaşa İmamı”nda kadın hizmetli rolü verilen kahraman ise,

Dilbercihan Kalfa’dır. Çırak olma yoluyla Namık Paşa Konağı’ndan ayrılan

Dilbercihan, romanın birinci dereceden kahramanı Halis Efendinin annesidir. Namık

Paşa, onu konağın imamlığını yapan Râkım Efendi ile evlendirmiş ve düğün

hediyesi olarak da onlara, romanın asıl mekânlarından biri olan, Zincirlikuyu’da

konak yavrusu bir evi vermiştir.362

Mesihpaşa İmamı Halis Efendinin hatıralarında bahsedilen ve fazlaca yer

verilmeyen Dilbercihan’ın romandaki fonksiyonu, konak hayatının anlatılmasına

zemin oluşturmasıdır.


Kadın hizmetliler, genelde konağın yatılı kadrosundadırlar. Çoğunluğu

Çerkez, Arap ve Habeş gibi doğu kökenli olan bu hizmetçiler, genelde çocukken

memleketlerinden kaçırılarak, konaklara satılmışlardır. Ayverdi, bir bakıma “İnsan

Avcısı” denilebilecek kişiler tarafından kaçırılarak, uzun ve sıkıntılı yolculuklar

sonucu İstanbul’a getirilen bu kişilerden eserlerinde sıkça bahseder. Ayrıca, bu tür

bir sistemin yanlış ve acımasız olduğunu düşünür:

“Afrika’da veya Habeşistan’da, sazdan evlerinin önünde

oynarken yakalanıp çalınarak gemilerin ambarlarında veya at

arabalarının yükleri arasında haftalarca, hatta aylarca sürüklenerek

götürülen ve sonunda da satılan bu çocuklara acımamak kabil mi?

Üstelik kendi ülkelerinde iken, zenciler evlâtlarına beyazların

yamyam olduğunu ve dikkatli olmalarını söyleyerek çocuklarını

beyazlara karşı gözdağı vererek korkuturlardı. Ancak, kaçabilen

361 a.g.e., s. 67-68. 362 Sâmiha Ayverdi, Mesihpaşa İmamı, s. 97.

163

çocuklar kaçar, bunu beceremeyenler ise yakalanıp kaçırılırdı. Ele

geçirilen bu çocuklar pazarlara götürülen bez parçaları gibi

satılırdı.”363

Ayverdi, “Ratibe” adlı eserinde, bu çocuklardan biri olan ve Habeşistan’dan

kaçırılarak Naşit Paşa Konağı’na satılan Nergis’in hikâyesini anlatır. Nergis,

ülkesinden kaçırılarak, gemilerin ambarlarında, at arabalarının yükleri arasında

haftalarca, aylarca süren çileli yolculukla İstanbul’a getirilmiştir. Burada ise pazara

çıkarılmış ve sıradan bir mal gibi satılmıştır.

Ülkesindeyken, diğer çocuklar gibi, anne ve babası tarafından beyazların

yamyam olduğu fikriyle yetiştirilen Nergis, İstanbul’da konak hayatına alışırken

oldukça zorluk yaşamıştır. Özellikle ilk zamanlarda, insanları garipsemiş ve hep

öldürülme tedirginliği duymuştur. Böyle anlarda ise onun yardımına, kendisinden

önce aynı yollarla konak halkına katılmış bulunan diğer hizmetçiler yetişmiştir.

Ayverdi, küçük Nergis’in konakta, bu hayata alışmadan önce yaşadığı

trajikomik olaylardan birini şöyle aktarır:

“Türk âdetlerinden olan kadim alışkanlıklar, yemekten evvel de

sonra da el-ağız yıkamak olduğuna göre, Nâşit Paşalar’a misafir

gelmiş yaşlı dayılarının, yemekten sonra ellerini ve ağzını yıkaması

için câriye, gümüş ibrik elinde su dökmek üzere hazır duruyor, o küçük

acemi Habeş kız da eline verilmiş havlu ile bu merâsimin bitmesini

bekliyordu. Ama merâsimin bitmesi demek, kendisinin yeniden bir ölüm

korkusu ile titremesi demekti. Zîra dayı bey, ağzından otuz iki dişini

başka ne için çıkarırdı ki? Tabiî küçük kızı yemek için olacaktı. Henüz

unutamadığı memleketinde, kimse dişlerini böyle çıkarmazdı. Kendi

dişleri de işte ağzında durmakta değil miydi? O zamâna kadar ne

protez diş görmüş ne de duymuştu. Elbette bu acâyip girip çıkan dişler,

yamyamların îcatları idi.

363 Sâmiha Ayverdi, “Vahşet”, Râtibe, s. 165.

164

Korkudan titremeye başlayan Nergis dehşete düşerek elindeki

havluyu attı ve ağlaya ağlaya kendisini, sanki bir ana veya hâmî olarak

gösterilen kalfası Mecbûre’nin kollarına atıverdi.”364

Kısa bir zaman sonra ise Nergis hem yaşadığı bu sıkıntılı günleri unutur,

hem de kendisine garip gelen Nâşit Paşa konağının ve İstanbul sosyetesinin

adetlerini benimser.365 Bu benimsemede, konakta Nergis’in yapısına uygun işlerde

çalıştırılması, kimseden hakaret görmemiş ve hiç kimse tarafından horlanmamış

olması etkilidir. Nâşid Paşa, ailesinin maddi sıkıntıya girmesi üzerine Nergis,

Emlâk-ı Mübâreke Nâzırı Râşid Efendinin konağına satılır. Fakat, bir konaktan

başka bir konağa satılmış olmak Nergis’i konum ve rahatlık açısından çok fazla

etkilemez. Çünkü, bu konakta da Türk geleneğine, İslam inancına uygun hareket

edilmekte; kölelere ve cariyelere ailenin bir üyesi gözüyle bakılmaktadır.

Toplumun köle ve cariyelere bakış açısının etkisiyle, Ayverdi, küçükken

gittiği Nasib Hanımefendinin yalısında tanıdığı, “kibar, vekarlı, zeki ve ölçülü, bu

genç Habeş kızında, bir eşyâ gibi satıla satıla, ne kendisini tâ buralara getirmiş

olan mukadderatından, ne de cemiyete karşı duyması beklenilen öfke ve kinden bir

emâre, bir işâret”366 görür.

Nergis’in konak hayatına kısa zamanda alışmasında, Türklerin köle-esir

anlayışı çok etkili olmuştur. İslam dininin emirleri gereği, konak sahipleri bu

kişilere çoğunlukla iyi davranmışlardır.367 Onları güçlerinin yetebileceği işlerde

çalıştırmışlardır. Erkek köleler daha çok ayak işlerinde, kadın köleler ise cariye

adıyla odalık olarak görev yapmışlardır.368

364 a.g.e., s. 167. 365 a.g.e., s. 167. 366 Sâmiha Ayverdi, “Nerkister Kalfa”, Ne İdik Ne Olduk, s. 229. 367 “İslam’ın kölelere iyi davranılmasına ve onların azat edilmesine dair emir ve tavsiyeleri, Osmanlı

toplumunda köle ve cariyelerin ailenin bir üyesi olarak kabul edilmesine yol açmıştır. Öyle ki bir başkasıyla evlendirilen cariye, kocasından ayrıldığında babasının evi gibi, tekrar efendisinin evine gelirdi; çocuklarını efendileri himaye ederdi. Bir azatlı cariye, muhtaç duruma düştüğünde nafakasını karşılamak azat eden kişiye aitti. Köleler azat edildikten sonra diledikleri yere gitmeleri hususunda özgür oldukları halde, onlardan hiç birinin efendilerinin himayesini terk etmeyişleri dikkate değerdir.” (Yard. Doç. Dr. Abdurrahman Kurt, “Ailedeki Diğer Unsurlar”, a.g.e., s. 50).

368 Selçuk Çıkla, a.g.e., s. 337.

165

Türk halkı, alım-satım yoluyla hanelerine giren bu insanlara, kanunların

ötesinde içtimaî bir kararla her zaman sahip çıkmış, her zaman onların insanî

haklarını muhafaza etmiştir. Mahiyetinde bulunan hizmetçilere kötülük yapanlar,

toplum tarafından dışlanmış ve uyarılmıştır. Türk toplumunun bu ince düşüncesi ve

adaletli tutumu, köleler konusunda üzüntü duyan Ayverdi’yi, bir nebze olsun

rahatlatmıştır:

“Esâsen cemiyette, kanunun bir ticaret bir alı-satım mevzûu

kabul ettiği câriye ve köle, örf ve âdetler muvâcehesinde, hakları ve

hürriyetleri içtimâî teâmüllerin garantisi altına alınmış bir sınıftı.

Kölesinin veya câriyesinin hakkına, şeref ve haysiyetine el uzatan, bed

muâmele eden bir efendi, cemiyet içinde mevkiini sarsmış ve amme

vicdânının nefretini üstüne çekmiş olurdu. İstediği kadar varlıklı,

istediği kadar dirlikli olsun, artık etrâfından îtibar görmesi

beklenemezdi. Onun için de, alıcısı satıcısı ve piyasası olan kölelik

müessesi, Müslüman-Türk gelenekleri içinde sadâkatin, vefânın,

dürüstlüğün temsilcisi olan şerefli bir mevkie sahipti.

Selâmlıkta nasıl Paşa’nın sofrası varsa ağa efendinin,

ahçıbaşının da sofraları vardı. Haremde de gene bu buydu. Uşaklar

veya kalfalar istedikleri kimseleri sofralarına dâvet eder ve

ağırlarlardı. Postacı, bekçi çöpçü ve sayısı hesabı olmayan

hemşehriler, hep ağa sofrasının gedikli müdâvimleri idi.”369

Konakta bulunan hizmetçilerin sosyal haklarının olmasının yanı sıra, Sâmiha

Ayverdi, bu kölelere eğitim imkânı verildiğini ve buralarda kendilerini yetiştirdikleri

takdirde ise, en üst makamlara kadar yükselebildiklerini söyler. Zaten tarihimizde

bunun pek çok örneği bulunmaktadır:

“Türklerde köle ve esir anlayışı bambaşka idi. Öyle ki köleler,

aslâ toprakta çalıştırılmaz ve üstelik güçlerinin erişemeyeceği işlerde

de kullanılmazlardı. Pek çoğunun vardığı durak Enderun olurdu ki bu


166

terbiye ve irfan ocağına canlarını atanlar ikbâl ve istikbâl yolunda,

kabiliyetlerinin müsaadesine göre bürokraside sivrilir, hattâ daha da

parlak istidat sâhipleri kafalarında ve ruhlarındaki yapıcı ve onarıcı

basamakları atlayarak sadrâzamlık durağına kadar ulaşabilirlerdi.”370

Tabiî ki, Enderun’da okuma ve siyasette yükselme o günün şartları içerisinde

sadece erkek köleler için geçerlidir. Kadın hizmetçiler için yükselme ancak konak

içindeki mevkilerinde söz konusudur. Fakat Türk milletinin gerek dinî gerekse millî

kurallarla yoğrulmuş hayat anlayışı, kadın köleleri de mahzun bırakmamıştır.

Konaklarındaki her ferdi kendi ailelerinin bir parçası sayan konak sahipleri, onları

zamanı geldiğinde en uygun kişilerle evlendirmiş, yuvalarını kuracakları evlerini de

vermişlerdir. Hatta uzun yıllar konakta çalışan bu kadınların hizmetlerine bir

teşekkür mahiyetinde, onlara gelir sağlayacak dükkânlar, servet oluşturacak mal ve

mülkler hediye edilmiştir.

Efendileri tarafından evlendirilen bu hizmetçilerden birisi Sâmiha

Ayverdi’nin tanıdığı ve eserlerinde anlattığı Peyker Kalfadır. Sâmiha Ayverdi’nin

dayısı Server Hilmi Beyin dadısı olan Peyker Kalfa; sadakatte, vefâkarlıkta, saygı,

muhabbet ve cömertlikte eşi az bulunan bir Çerkez’dir.371 Ayverdi’nin

büyükannesine çeyiz halayığı olarak verilen iki hizmetçiden biri olan Peyker Kalfa,

ev işlerinde oldukça mahir bir kadındır. Fakat yemek yapmayı hiç sevmez. Bu

sebepten dolayı da, kendisinden evlilik talebinde bulunan birçok kişiye, ancak

kendisine yemek pişirtmeyecek bir varlıklı kimse ile evlenebileceğini söyleyerek,

tekliflerini reddeder.372 “Nihayet, askerde orgeneral rütbesinin sivillerde karşılığı

olan ûla evveli ricâlinden Mehdi Efendi isminde, ordu muhâsebeciliğinden emekli

Bağdatlı bir zat da, izdivâcına tâlip olanlar kafilesine katılınca, bir müddet evvel

karısını kaybeden bu beş çocuklu zengin adama Peyker Kalfa: ‘Evet’ demiş.”373 ve

onunla evlenmiştir. Peyker Kalfa’nın ismi ise, evlendikten sonra Fatma Hanım olur.

370 Sâmiha Ayverdi, “Paşa Kızı”, Küplüce’deki Köşk, Hülbe Yay., İstanbul 1989, s. 283-284. 371 a.g.e., s. 42. 372 Sâmiha Ayverdi, “Fatma Hanım ve Hacı Mehdi Efendi”, Rahmet Kapısı, s. 175. 373 Sâmiha Ayverdi, “Peyker Kalfa”, Hey Gidi Günler Hey, s. 159.

167

Evlenerek konaktan ayrılan diğer hizmetlilerle olduğu gibi, Fatma Hanımla

Sâmiha Ayverdi’nin ailesi arasındaki diyalog evlilikten sonra da devam eder. Zaten

Sâmiha Ayverdi, yaşlılık zamanlarına denk geldiği bu Çerkez Kalfayı, onun

Çamlıca’daki köşkünde kalırken tanımıştır.

Kendilerine ev, dükkân ve yeterli derecede servet verildiği halde konaktan

ayrılmayan hizmetliler de vardır. Hatta memleketine dönme fırsatı olduğu halde

konakta kalmayı tercih edenler bile bulunmaktadır. Sâmiha Ayverdi’nin eserlerinde

adı geçen Revnakfer Kalfa bunlardan biridir. Babasının konağa kadar gelmesiyle bir

Çerkez Beyinin kızı olduğu anlaşılan Revnakfer Kalfa, babasının bütün ısrarlarına

rağmen ülkesine dönmemiş, konakta Sâmiha Ayverdi’nin büyük dayısı Cemal Beyin

dadısı olarak kalmıştır.374 Kızının sert ve kat’i kararı karşısında babası, sadece ona

bir cariye ile bir köle göndermekle yetinmiştir.375

Sâmiha Ayverdi’nin annesi Hâlet Hanımın dedesi olan Mısır Vekili Hacı

Süleyman Ağa, bu davranışı karşısında onu, dayalı döşeli konak yavrusu bir ev ve

Kapalı Çarşı’da bir dükkanla ödüllendirmiştir. Revnakfer Kalfa, memleketine

gitmediği gibi, birçok dadının yaptığı gibi, bakmakla yükümlü olduğu çocuktan

ayrılmamak için hiç evlenmemiştir:

“..Bir Çerkes beyinin kaçırılan kızı olarak Mısır Vekili Hacı

Süleyman Ağa’nın konağına satılan genç kız netîcede, iki yaşında

annesini kaybetmiş olan Hacı Süleyman Ağa’nın öksüz torunu küçük

Cemal’e dadı olmuştu. Ne tuhaf ki o da, tıpkı bacım gibi, bağrına

bastığı çocuğu bırakmamak istemediğinden evlenmeyi kabul etmemiş

bir başka fazîlet âbidesi idi. Bu sûretle Dadı Hanım’a da Hacı

Süleyman Ağa tarafından İstanbul’un en gözde semti olan

Gedikpaşa’da konak yavrusu bir ev ve Kapalı Çarşı’da bir dükkan

hediye edilmiş ve baştan aşağı dayanıp döşenen evin anahtarı eline

374 a.g.e., s. 93-94. 375 Sâmiha Ayverdi, “Büyük Dayım Cemal Bey ve Dadı Hanım”, Ne İdik Ne Olduk, s. 134.

168

teslim edilmişti. Nitekim büyükannemin cetlerinin ölümünden sonra da

Dadı Hanım, maiyetiyle berâber kendi evine geçmişti.”376

Dadısı olduğu çocuğu terk etmemek için evlenmeyen hizmetçilerden birisi

de Sâmiha Ayverdi’nin annesinin dadısı olan Cenâniyâr Kalfadır. Ev işlerinde ve

temizlikte son derece titiz olan Cenâniyâr Kalfa, Sâmiha Ayverdi için, annesinin

sadakat ve muhabbet abidesi bir Çerkes kalfadır.377

Sâmiha Ayverdi, günümüzün şımarık yeni zaman dadılarının robot tipli

dadılık anlayışlarına378 mukabil, Cenâniyâr Kalfayı örnek bir insan olarak anlatır:

“…Cenâniyâr Kalfa demek, annemin hem eli hem ayağı,

dolayısıyla rahatı, huzûru ve bir bakıma da dimâğının bir köşesi

demekti. Öyle ki bacım, hem annemin düşünmesi gereken vazîfe ve

mes’ûliyetlerine sâhip çıkan, hem de onları fiilen üstüne alan kimse idi.

Gençliğinde, ne zaman büyük annem:

- Cenâniyâr kızım, seni filan istiyor.. ne dersin?

Diye bir evlenme teklifini bildirse, bacım sanki hakarete ve

tecâvüze uğramış gibi:

- Beni çocuğumdan ayırmak için evden çıkarmak istiyorsunuz!

Hayır varmayacağım, kimseyi istemiyorum… Diye bütün talepleri

reddedecek kadar annemin muhabbetinde fânî olmuş onunla kendini

aynîleştirmişti.”379

Verilen görevi en iyi şekilde yapmaya çalışan ve bir çocuğa bakma

mesuliyetinin ne kadar büyük olduğunun farkında olan Cenâniyâr Kalfa, kendisine

verilen ev hediyesini dahi Ayverdi’nin annesinin üzerine yaptıracak kadar da tok

gözlü ve sevgi doludur. Cenâniyâr Kalfa, bu yönüyle yazarın “Son Menzil”

romanındaki Şöhret Dadıyı anımsatmaktadır:

376 Sâmiha Ayverdi, “Dadı Hanım’ın Ölümü”, Bir Dünyâdan Bir Dünyâya, s. 90. 377 Sâmiha Ayverdi, “Annem ve Cenânyâr Kalfa”, Rahmet Kapısı, s. 36. 378 Sâmiha Ayverdi, “Annemin Dadısı”, Ratibe, s. 61. 379 Sâmiha Ayverdi, “Kaybolan Rumeli”, Bir Dünyâdan Bir Dünyâya, s. 73.

169

“Nihayette de bütün evlendirme ricâ ve ısrarlarının fayda

vermeyeceğini, çağının da geçtiğini gören âile, ihtiyarlık günlerinin bir

nevî sigortası olarak kendisine “Sultanahmet”te hem oturabileceği

hem de kirâya verebileceği bir ev yaptırmış, fakat bacım bunu bile

çocuğu ile kendi arasında bir perde, bir hicap saymış olmalı ki evin

tapusunu annemin üzerine çıkartmıştı.”380

Konakta görev yapan kadın hizmetliler arasında Ermeni, Rum, Yahudi veya

Avrupa’nın değişik yörelerinden kişiler de vardır. Konak sahipleri, Osmanlı

toplumu içerisinde yer alan bu milletlere de çeşitli vazifeler vermişlerdir. Özellikle

terzilik hususunda bu hizmetçilere başvurulmuştur. Bunun sebebi ise, konaktaki

hanımların batı tarzı giyinmeye özenmeleridir. Konakta yatılı kalmayarak, işleri

olduğu vakitlerde konağa uğrayan bu terziler, hanımların kendilerine ilgisi

dolayısıyla konaktaki diğer hizmetlilere karşı kaprisli bir tutum içine girmişlerdir.

Özellikle Osmanlı’daki batılılaşma hareketleri ile birlikte, konaklardaki bu

yabancı hizmetçilerin etkinliği artmıştır. Hatta varlıklı aileler, çocuklarının Avrupaî

bir tarzda yetişmesi için, dadıların yanında Avrupa kökenli kişilere yani

mürebbiyelere de görevler vermeye başlamışlardır. Mürebbiyeler, diğer yabancı

hizmetçilerden genelinden farklı olarak, konakta kendilerine verilen odada yatıp

kalkmakta ve gerek konağın hanımından gerekse diğer hizmetlilerden aşırı derecede

saygı görmektedirler.381

Ayverdi, mürebbiyeliği “topsuz tüfeksiz bir imparatorluk”a benzetir.

Kültürümüze, geleneğimize ve inancımıza vurulan en ağır darbelerden birisi olarak,

çocukların sorgusuz sualsiz bir şekilde mürebbiyelik müessesesine teslim edilmesini

380 a.g.e., s. 73-74. 381 “Batılılaşma hareketi XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Türk konak, köşk ve yalılarına

yabancı mürebbiyelerin girmesini de sağlamıştır. Çocukların ev içindeki eğitimini gerçekleştirmek için eve alınan ve ait olduğu kültüre göre milliyetleri de değişen mürebbiyelerin hemen hepsi kendi kültürlerini evin çocuğuna telkin etmeye, Türk çocuğundaki millî şuuru ortadan kaldırmaya çalışmışlardır. Bu yıllarda gerçek hayatta olumlu mürebbiyeye az rastlandığı gibi yazarlar da romanlarında olumlu mürebbiyelere çok az yer vermişlerdir. Hatta romanlarımızdan mürebbiye konusuna eğilenler içinde sadece tek bir olumlu yabancı mürebbiyeye rastlandığı dahi ifade edilmiştir. Bu mürebbiye, Halit Ziya’nın Aşk-ı Memnu’sundaki Matmazel de Courton’dur.” (Selçuk Çıkla, “Romanlarda Yabancı Kişiler/Mürebbiyeler”, a.g.e., s. 330).

170

görür. Mürebbiyenin eline bırakılan çocuk, anne babasından uzak, örfünden

âdetinden kopuk olarak yetişmiştir:

“Kırk sene evvel İstanbul’da mürebbiyelik, tosuz tüfenksiz bir

imparatorluk demekti. Müreffeh bir Türk âilesinin içine adım atmak

demek, orada asla muâhaze ve itirâza çarpılmadan saltanat sürmekle

birdi. Mürebbiyenin husûsi odası, hizmetine verilen câriye,

kaprislerine körü körüne itaat eden bütün bir ev halkı vardı.

Mürebbiye, evin içinde kimsenin anlamadığı bir dille okutup yazdırdığı

çocukla ne yapar, ne söyleşir kimse bilmezdi. Bilinmesi lazım olan şey

varsa, onun her yaptığının her işlediğinin aynı hikmet oluşu idi. İşte bu

yüzden de çocuk altı yaşına geldiği halde, «ezan okunuyor» diyeceği

yerde «imam bağırıyor» dedi. Henüz büyükbabası, konağında cemâatle

namaz kıldığı, kendi babası Cuma namazlarını kaçırmadığı halde,

mürebbiyenin şâheseri olan bu körpe insana, mukaddesâtı bir yüz

karası imiş gibi silinmek, bertaraf edilmek zevki aşılandı.

Fakat çocuk, bu darbeyi sâde imânına yemedi. Din, merkezden

muhîte açılan iç içe halkaların hepsini birden kucakladığı için ilk

kastedilen o oldu ise de, milliyeti, an’anesi, bağları, hâtıraları hulâsa

tekmil kıymetleri teker teker kurşun sıkılan hedefler arasında kolay

kolay devrilip gitti.”382

Batı hayranlığı sebebiyle, tek özellikleri Avrupa doğumlu olmak olan bu

sıradan insanlara mukaddes bir mahlûklarmış gibi saygı gösterilmiştir. Onlar ise,

kendileri için çok rahat olan bu ortamda, çocukları kendi inançlarına, düşüncelerine

göre yetiştirmişlerdir. Çocukların himaye zamanı bittiğinde ise, başka bir varlıklı

ailenin çocuğuna yönelmişlerdir. Böylece Osmanlı toplum yapısının dağılmasına

yönelik emellerinin gerçekleşmesi için zemin oluşturmuşlardır:

“Artık çocuk himaye çağından çıkıp, mürebbiye de dört başı

mâmûr zaferinin hazzı ile eve vedâ edeceği zaman, sanki bu zaferin

382 Sâmiha Ayverdi, “Beyoğlu”, İstanbul Geceleri, s. 127-128.

171

mükafatı olarak o, bilgisi, dirâyeti ve nezâketi medhedilerek bir başka

âileye tavsiye ve devredilmek sûretiyle önüne yeni ve elverişli bir zemin

daha hazırlandı. Böylece de mürebbiye denen canlı tehlike, hâmil

olduğu mikroba karşı muâfiyete sâhip bir portör çalımı ile, taşıdığı

bakterilerden bol bol rast gele etrâfına dağıttı, durdu.”383

Mürebbiyelik müessesini sert bir dille eleştiren Ayverdi, başka görevlerle

konağa gelen yabancılardan da pekiyi bahsetmez. Konağı ve buradaki hayatı

beğenmez, önemsemez tavırlarla konağa gelen bu kişiler batının birer

temsilcisidirler. Konak halkı onlardan bol bol Batının refahı, zenginliği, modernliği

ile ilgili hikâyeler dinlerler. Kutsal bir mekândan haber alırcasına dinlenilen bu

hikâyeler, konaklardaki batı hayranlığının temelini hazırlayan en önemli

etmenlerdendir.

Ayverdi, “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde konağa giren bu batı

kökenli ve Beyoğlu müdavimi hizmetlileri, batıya açılan arka kapılar olarak

yorumlar. Bu kişilere karşı duyarsız olan konak sahiplerini ise, İbrahim Efendinin

şahsında eleştirir:

“Acaba İbrahim Efendi, bu Olga’ların bu Fani’lerin, bu

Raşel’lerin Garb’a açılan birer arka kapı olduklarını bilmiyor muydu?

Biliyorsa, evin içine, Beyoğlu ile Paris’in bu kapılardan girmesi

hoşuna gidiyor muydu? Ne ki, gitse de gitmese de yapacak başka bir

şey yoktu. Zira hem-seviye bulunduğu âilelerin hepsinde bu Olga’lar,

Fani’ler, Raşel’ler vardı. Ve Garp, Türk aristokrasisinin kapılarını bu

Avrupalı taslaklarının eli, dili ve zevkiyle zorluyordu.”384

Bu yabancı hizmetliler, ekmeğini yedikleri, parasını aldıkları Türk

konaklarını hiçbir zaman beğenmemektedirler. Hatta oradaki yaşamla dalga

383 a.g.e., s. 128. 384 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 64.

172

geçmektedirler. Bu durum ise, onların etkisinde kalarak Beyoğlu’nu mesken

edinmiş konak gençlerinin kendi adetlerine düşman olmasına neden olur.385

3.3.2.2. Erkek Hizmetliler

Sâmiha Ayverdi, bayan olması yönüyle konaklardaki kadın hizmetlileri daha

yakından tanımış ve eserlerinde onlardan sıkça bahsetmiştir. Fakat yazarımız,

konağın hizmetli kadrosunun diğer kanadı olan erkekleri de ihmal etmez; onları da

tanıtır veya romanlarına kahraman eder.


Sâmiha Ayverdi’nin konaklarda görev yapan erkek hizmetlilerden bahsettiği

tek romanı, “İnsan ve Şeytan”dır. Sadece Halim Paşa Konağı’nın anlatıldığı kısımda

yer alan bu hizmetliler ise, Ahçı Şaban Ağa, Ayvaz ve Arabacı Kadir Ağadır.

Şâban Ağa, Halim Paşa konağının aşçısı ve romanın birinci dereceden

kahramanı olan Şevket Beyin babasıdır. Uzun yıllar, memleketinden uzaktaki bu

konakta çalışan Şâban Ağa; sert mizaçlı, yüzü gülmeyen ve verdiği kararda inat

eden birisidir. Karısını hiçbir şekilde dikkate almamakta, onu dinlememektedir.

Konağı geçim kapısı olarak görür ve “ağaç yaşken eğilir” mantığıyla oğlu Şevket’i

küçük yaşında konağa uşak olarak getirir:

“Bir elimde heybe; bir elimde köyden beri getirdiğimiz yumurta

sepetiyle babamın kapı yoldaşları arasına girdiğim zaman, cigara

dumanıyle sun’î birsis içinde gömülmüş olan uşak koğuşunun en

karanlık köşesinden, incecik bir ses haykırdı:

- A, a… Şâban Ağa, yamaklık etsin diye bu süt kuzusunu ne

getirdin? O senin işine yaramaz ki ayo…

385 a.g.e., s. 160.

173

Gözlerim loşluğa alışınca, bu sesin sâhibinin simsiyah bir adam

olduğunu fark ettim ve korkarak babama sokuldum; çünkü o zamana

kadar hiç arap görmemiştim. Babam bu kadın sesli erkeğe cevap

vermedi. Lâkin koğuşta başka sesler, başka itirazlar da yükselmeye

başlamıştı:

- Çok küçük, Şâban Ağa başına dert olur bu senin…

- Sen onu hemen katırcıya teslim et de anasına gönder…

Fakat babamın:

- Ağaç yaşken eğilir, bakın ben onu nasıl adam edeceğim.

Diye ağalara karşı koyan sesine, yalnız:

- Doğru Şâban Ağa doğru, iyi ettin de getirdin.

Diye iştirak eden bir tek uşak olmuştu.”386

Ayverdi, gözlemci figür Şevket’in bakış açısıyla uşakların koğuşunu ve

buradakileri tanıtır. Bu sıralamada, Şevket’in değer verdiği ölçüleri kullanır.

Halim Paşa Konağı’ndaki uşaklar koğuşunda, Şevket’in en dikkate değer

bulduğu kişi ayvazdır. Ayvaz gerek giysisi, gerekse konuşmasıyla küçük bir çocuk

olan Şevket’in ilgisini çekmektedir. Adı Karabet olan bu ağanın konaktaki görevi,

gelen misafirlere kapıyı açmak ve karşıladığı bu misafirleri selâmlık veya harem

kısmına teslim etmektir:

“Bence koğuşun en dikkate değen sîmâlarından biri ayvazdı.

Çünkü bu adam, hiç kimseninkine benzemeyen sırmalı elbiseler giyer

ve başına gene sırmalı küçük bir takke oturtur, daha konağın cümle

kapısı tık derken hemen açar ve gelen kimse erkek ise uşaklara, kadın

ise kalfalara teslim ederek tekrar yerine giderdi. Asıl tuhafı: “Ayvaz!”

diye seslendikleri zaman, diğer uşaklar gibi, efendim, demez

“Lobbey!” diye karşılık verirdi. Ben bunun da “Lebbeyk” kelimesinin

386 Sâmiha Ayverdi, Son Menzil, s. 34-35.

174

bu sınıfın ağzında klişeleşmiş bir yanlış telaffuz olduğunu neden sonra

öğrendim. Ayvazın adı da duymadığım bir isim, Karabet’ti.”387

Küçük Şevket’in değer verdiği ve tanıttığı ağalardan birisi de arabacı Kadir

Ağa’dır. Konağın arabasını kullanan Kadir Ağa, giydiği üniforma ile Şevket’in

dikkatini çeker. Bu süslü ve gösterişli elbise, Şevket’in özeleştiri yapmasına sebep

olur ve gözünün daima yükseklerde olduğunu ifade eder.

Şık üniformasıyla şık bir şekilde konak arabasına kurulan Kadir Ağa,

Şevket’in bu haliyle hayallerini dahi süsler. Onu gördükçe bir konak arabacısı

olabilmeyi arzulayan Şevket, ağanın gözüne bile girmeye çalışır:

“Kadir Ağa beyaz eldivenlerini giyip landonun üstüne çıktığı

zaman, onu seyretmekten mestane bir zevk duyardım ve hiç olmazsa

büyüdüğüm zaman böyle kibar bir konak arabacısı olabilmek istediğimi

iyice hatırlıyorum. Hatta Kadir Ağa'nın gözüne girebilmek için arabanın

hazırlanacağı zamanları kollayıp seyislere yardım etmeyi, koşumları

silip parlatmak, kamçıyı yerine takmak gibi küçük işleri seve seve

kendiliğimden yapardım. Nihayet her iş bitip de Kadir Ağa giyinerek son

düğmelerini de iliklemek suretiyle kendine çekidüzen verirken,

zevkimden yerimde duramazdım. Bir defa idi, arabanın hazırlanışına

gösterdiğim bu

alakadan az çok muğber olan bir uşak, parlattığı ağır pirinç feneri

önüme sürerek:

— Sade at uşaklığı ile iş öğrenilmez, sen de yarın öbür gün bizim

sıramıza geçeceksin, al bakalım şu feneri temizle!”388

“İnsan ve Şeytan” romanında, Şaban Ağa ve Kadir Ağanın yanı sıra harem

ağası olan Yâver Ağada tanıtılır. Bu kişinin genel özelliği, selamlığa ve hareme

istediği zaman girebilmesidir. Arap olan Yâver Ağa, çevresi tarafından

387 a.g.e., s. 38. 388 a.g.e., s. 39.

175

önemsenmeyen birisidir. Bunun sebebi ise, hem kadınlarınkine benzeyen incecik

sesi hem de vazifesidir.389

Sâmiha Ayverdi, “İnsan ve Şeytan” romanında yer verdiği erkek hizmetlileri

Şevket’in hatıralarından yola çıkarak tanıtır. Bu ağaların kişisel özelliklerini ise,

kadın hizmetlilerde olduğu gibi çok fazlasıyla anlatmaz. Ama bu hizmetlilerin genel

özellikleri, konak hayatında kendilerine düşen işi en iyi şekilde yapmaya çalışmaları

ve konağın itibarına yakışır tarzda giyinmeleridir.


Ayverdi’nin hayatında en yakından tanıdığı erkek hizmetli, asker olan

babasının emir eri olarak evlerine gelen, ancak marifetli olmasından dolayı burada

aşçılık görevini üstlenen Süleyman Ağadır. Askerliği bittiği halde memleketine

dönmeyen Ağa, doğruluğu ve bağlılığı ile ailenin bir ferdi gibi olmuştur:390

“Babam askerdi. Süleyman Ağa da emir eri olarak eve gelmiş,

ancak, usta bir aşçı olduğundan, mutbak işi üstüne bırakılmıştı. Fakat

gerek babam gerek büyük babam, emeğe ve insan hakkına karşı son

derece hassas olduklarından, her ikisi de ayrı ayrı aylık vermek

suretiyle genç aşçıyı bir angaryenin mecbûrî yükü altına sokmamışlar,

böylece de, askerlik hizmeti bittikten sonra, işinden ayrılmayan

Süleyman Ağa bizde kalmış, sadâkati ve mahâreti ile de âdetâ ailenin

bir ferdi hâline gelmişti.”391

Süleyman Ağa, dizine oturan küçük Ayverdi’ye anlattığı hamasî hikâyelerle,

onda vatan-millet duygularının oluşmasını sağlayan insanlardan biridir. Özellikle,

Ağanın anlattığı her hikâyeden sonra: “Ben de onlar gibi ya gâzi olsam ya şehit!”

niyazı Ayverdi’nin unutamadığı hususlardandır:

389 a.g.e., s. 34-35. 390 Sâmiha Ayverdi, “Büyü”, Ratibe, s. 80. 391 Sâmiha Ayverdi, Bir Dünyâdan Bir Dünyâya, s. 7-8.

176

“Yalının harem bahçesine, ne kadar îtimâda lâyık olsa da, aşçı

uşak geçemezdi. Onun için Süleyman Ağa’nın yanına ben gider ve

dizinde oturup onun, dedesinden babasından duyduğu hamâsî

menkıbeleri, bilhassa Seyyid Battal Gazî’den hatırında kalan

hikâyeleri tatlı tatlı nakletmesini, yarı anlar yarı anlamaz dinlerdim.

Ama kulağımda kalan ve âdetâ zihnime hâk olmuş bir cümlesi vardı ki

bu kahramanlık masallarını bitirdikten sonra mutlaka bir boy onu

tekrarlardı: “Ben de onlar gibi ya gâzi olsam ya şehit!”392

Sâmiha Ayverdilerin evinde çalışmış erkek hizmetlilerden bir diğeri Aşçı

Mehmet Ağadır. Balkan Harbi’ne iştirak etmiş olan Ağa, tıpkı Süleyman Ağa gibi,

vatan-millet duygularıyla dolu olan bir insandır. Bulgarların Türk halkına yaptıkları

işkencelere, zulümlere şahit olmasından dolayı, onlara karşı içinde inanılmaz bir

nefret ve intikam duygusu vardır. Sâmiha Ayverdi, Süleyman Ağadan olduğu gibi

Mehmet Ağadan da birçok akıncı ailesinin hayatını ve eski kahramanlık

hikâyelerini, dinlemiştir:

“Uzun seneler yanımızda çalışan Mehmet Ağa ismindeki

ahçımıza, Balkan Harbi’ne iştirak etmiş bir merd-i merdan

denilebilirdi. Bulgarların Türk Halkına revâ gördükleri zulüm, şenâat

ve işkenceden rûhen öylesine yara almış bulunuyordu ki: ‘Bir Bulgar

öldürmeden Allah canımı alması!’ der durur ve köyündeki

ihtiyarlardan, onların da kendi büyüklerinden dinlemiş bulunduğu eski

kahramanlık hikâyelerini, âdeta görmüşçesine: ‘Ah o devirlerde

yaşamış olsaydım, muhakkak ki ben de onlar gibi olur, onların arasına

girerdim.’ der ve duyup hâfızasında kalmış akıncı âileleri anlatmaya

başlardı.”393

Ayverdi, kendi evlerindeki erkek hizmetlilerin yanı sıra İbrahim Efendi

Konağı’ndaki hizmetlileri de tanıtır. Efendinin hane halkına hizmet eden bu kişiler

392 a.g.e., s. 8. 393 Sâmiha Ayverdi, “Deliler”, Ah Tuna Vah Tuna, Kubbealtı Neşriyatı, 3. b., İstanbul 2004, s. 26.

177

için, “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde “Ağaların Odası” başlığıyla özel bir

bölüm ayırır.

İbrahim Efendi Konağı’nda, çok sayıda erkek hizmetli bulunmaktadır.

Genellikle konakta yatılı olarak kalan bu erkek hizmetlilerin kendilerine has odaları

vardır. Bu oda, harem kısmındaki kalfaların odası gibi, konağın en hareketli

yerlerindendir.

Ağalar, gelen misafirlerini kendi odalarında ağırlar ve onlara ikramlarda

bulunurlar. Özellikle Efendi’nin konakta olmadığı zamanlarda erkek hizmetliler için

bu oda; dinlenmenin, muhabbetin ve ikramın mekânıdır. Odada yapılan ikramlar ve

koyu sohbetler nedeniyle, ağaların hemşerileri ve mahalledeki bekçiler de buraya

sıkça gelmektedirler:

“İbrahim Efendi'nin konağında kalfaların odası nasıl bir aş

kazanı gibi kaynar durur ve belirli bir sınıfa uğraklık ederse, ağaların

odası da gene mahalle yaranının dolup boşaldığı bir yer sayılırdı.

Konağın ağaları, işleri imkân verdikçe bu geniş odada toplanır,

dinlenir, eğlenir ve misafirlerini kabul ederlerdi. Efendi'nin maliyede

bulunduğu saatler, uşakların en fazla dinlenip yarenlik ettikleri

zamanlardı. Mutfağın yanındaki büyük koğuşta yemeklerini yedikten

sonra odalarına geçerler, mangaldan eksilmeyen cezvelerin biri

boşalırken öteki ateşe sürülür ve tiryaki işi kulpsuz fincanlarla gelene

gidene kahve ikram edilirdi.

Burası mahalle bekçilerinin de uğrağı olduğundan, bu oda,

onların da bir çeşit karargahı, ziyaret ve istirahat mahallî sayılırdı.

Şehzadebaşı bekçileri arasında kibarlığı, ağırbaşlılığı ile meşhur

Hüseyin Ağa; zevzekliği kadar güler yüzü ve sadakatiyle meşhur Bayram

Ağa, ramazan davulu bütün İstanbul'ca şöhretli Ömer Ağa bunların

başında gelirdi.”394


178

İbrahim Efendi Konağı’nın ağaları arasında en belirgin kişi ayvaz Serkis’tir.

Konağın kapısında bekleyen Serkis, tam işinin ehli birisidir. Konakta geleni gideni

takip eden, konağın kapısına gelen oldu mu anında kapıyı açan odur. Serkis’in diğer

ayvazlar gibi, özel giysileri vardır. Bu giysiler konağın şanına yakışır nitelikte

gösterişlidir.

Serkis’in konaktaki işi kapıyı beklemekle sınırlı değildir. O, özellikle

akşamüstleri, mutfaktan hareme ve selamlığa yemek götürmek, lamba şişelerini

temizleyip gazlarını koymak, mangalların kömürünü ayarlamak gibi işlerle de

ilgilenmektedir:

“Uşak odasının belli başlı simâlarından biri de ayvaz Serkis’ti.

Odanın taşlığa bakan penceresinden cümle kapısı görüldüğü halde,

gene de o kapıdan uzun müddet ayrılamazdı. Bu yüzden de kahvesini

içer içmez işinin başına inerdi. Hem Serkis’in akşam üstleri başka

işleri de olurdu. Mutfaktan yemek tablalarını alarak hareme ve

selâmlığa götürmek, lamba şişelerini temizleyip gazlarını koymak,

kömürü ocakta yakarak, mangallara taksim etmek hep onun yapacağı

ve yaptıracağı işlerdendi. Doğrusu İbrahim Efendi’nin kranta ayvazı

Serkis’e de tam işinin ehli denirdi. Sanki hâtiften emir alıyormuş gibi

sessiz sedâsız ve hiç aksatmadan günlük hizmetlerini görür, ne kapı

yoldaşlarından bir kimseye sataşır, ne de bir kimsenin kendisine

ilişmesine meydan verirdi. Hele vişne çürüğü çuhadan fermeneli

şalvariyle saltasını, başına sırmalı takkesini ve ayaklarına da güllü

yemenilerini giyip şal kuşağını da sardı mı, kendi bile kendini

beğenirdi.”395

Bu odanın sakinlerinden olan ağalardan birisi de, harem ağası olan Yâver

Ağadır. Erkek hizmetçiler arasında harem kısmına destursuz girebilen tek kişi odur.

Selâmlık kısmındaki arkadaşlarıyla olduğu gibi cariyelerle de gülüp,

395 a.g.e., s. 71-72.

179

şakalaşabilmektedir. Çok canlı ve neşeli olması sebebiyle konaktaki herkes

tarafından sevilmektedir:

“Bu odanın, daha doğrusu bu odanın en ele avuca sığmaz

sîmâsı ise, şüphe yok ki harem ağalarından Yâver ağa idi. Hareme de

selâmlığa olduğu kadar destursuz girip çıkar,uşaklarla hoş beş

ederken, kalkar içeri gidip kalfalarla şakalaşır; kızların dizleri dibinde

otururdu. Yâver, canlı ve neşeli adamdı. Fakat bâzı bâzı, kimselere

hatta kendi gibi harem ağası olan Beşir’e dahi açmadığı, hiçbir kapı

yoldaşıyla paylaşmadığı bir derdi olmalıydı ki, durulur, düşünür,

gamlanır, amma tatlı mizâcı gene de imdâdına yetişerek çabuk

açılırdı.”396

Sâmiha Ayverdi, Yâver Ağanın şahsında hadımlık meselesine değinir. Böyle

bir uygulamanın yanlışlığını ve insan psikolojisine olumsuz etkisini vurgular. İç

çözümleme tekniğiyle, Yâver Ağanın psikolojisini yansıtır. Yâver Ağa, bulunduğu

özel konum nedeniyle, ne erkekler arasında ne de kadınlar arasında ciddiye

alınmamanın, itibar görmemenin ezikliğini yaşamaktadır. Onun için, hareme

girebilme imtiyazı, cinsiyetine yapılan bir hakaretten başka bir şey değildir.397

Ayverdi, çocukken yurdundan yuvasından çalınarak, bir eşya gibi satıla

satıla gurbetten gurbete dolaştırılan Yâver Ağanın, bütün bunlar yetmezmiş gibi bir

de hadım edilmesini “vahşî ve zâlim erkek kıskançlığı” olarak yorumlar:

“Yâver, zaman zaman kendisi gibilere revâ görülen zulmün

muhâsebesini yapar olunca, mes’ul olarak karşısına erkek

kıskançlığının gaddar menfaatçiliği çıkardı. Erkek gibi selâmlıkta boy

gösteren, kadın gibi haremde dolaşabilen bir ak ve siyah harem ağalar

sınıfı meydana getirmiş vahşî ve zâlim erkek kıskançlığı…”398

396 a.g.e., s. 72. 397 a.g.e., s. 73. 398 a.g.e., s. 73.

180

Sâmiha Ayverdi, İbrahim Efendi Konağı’yla bağlantılı olarak arabacı Fâik

Ağa, Ağa Efendi ve Osman Ağa gibi erkek hizmetlilerden yer yer bahsetmiştir. Bu

ağaların genel özellikleri, konağa sadık olmaları, işlerini layıkıyla yapmaya

çalışmaları ve konaktan uzun yıllar ayrılmamalarıdır.

181

3.4. KONAK, KÖŞK ve YALILARIN SOSYAL YAŞAMDAKİ

YERLERİ

Konak, köşk ve yalılar, II. Meşrutiyet’in ilânına kadar, toplum hayatını

etkileyen en önemli mekânlar arasındadırlar. Zira; siyasî, teknolojik ve kültürel

yönlerden diğer evlere üstünlük kurmuşlar ve onlara örnek teşkil etmişlerdir.

Vezirler ve paşalar gibi devletin yönetim kadrosunun bu binalarda ikamet etmeleri

ve bürokratik işlerini buralara taşımaları, konakları halkın gözünde yüceltmiştir.

Ayrıca bu konutların, rahat ve lüks bir yaşamın mekânı olmaları, devrin bütün

teknolojik gelişmelerine kısa zamanda sahip olmaları gibi hususlar, halkın buralara

özenti duymasına sebep olmuştur. Bu bakış açısı ve özenti sonucu ise halk,

saraylardan sonra batılılaşmayı en kısa sürede kabul eden ve kültürel değişiklikleri

en hızlı şekilde yaşayan konakları, imkânları elverdiği ölçüde taklit etmeye

çalışmıştır. Böylece konaklar bir bakıma, sosyal hayatın yönlendiricisi olmuşlardır.

Konakların sosyal yaşamdaki bu işlevlerini göz önüne alarak, Sâmiha

Ayverdi’nin eserlerinde bahsedilen bu yapıları, “Siyasî Yapıya Etkileri” ve

“Mahalledeki Diğer Evlerle İlişkileri” başlıkları altında inceleyeceğiz.

3.4.1. Siyasî Yapıya Etkileri

Yakın zamana kadar İstanbul’da kamusal binalar ve bugünkü gibi resmi

daireler yoktur. Sadrazam, şeyhülislâm ve İstanbul kadısı gibi devlet erkânı, resmi

işlerini kendi konaklarında görmektedirler.399 Yani, her yüksek memurun konağı,

ailesiyle yaşadığı mekân olduğu gibi, aynı zamanda onun ofisidir.400 Bu yönleriyle

konaklar, devletin siyasî yapısı üzerinde en etkili mekânlar arasındadırlar.

399 Prof. Dr. İlber Ortaylı, “Bâbıâli Denen Yer”, İstanbul’dan Sayfalar, s. 68. 400 “Özellikle Tanzimat sonrası sosyal ve resmi hayatımızda “konak”lar çok önemliydi. Buralar

insanları, aileleriyle birlikte yaşadıkları, resmi işlerini gördükleri birer mekândılar. Yani bugünkü anlamda hem evdiler hem de resmi ofis. Mesela; Mustafa Reşit Paşanın konağı çoluk çocuğuyla yaşadığı bir ev olduğu kadar resmi görüşmelerini de yaptığı bir yerdi. Yani özel ve iş hayatının aynı anda mekânıydı burası.” (Yard. Doç. Dr. Muharrem Dayanç, “Buldum, Evet Buldum!”, Denemeyi Denemek, Günce Yay., Kral Matbaacılık, t.y., s. 32).

182

Konakların siyasî yapıya olan bu etkileri, konak hayatını her açıdan

tanıtmaya çalışan Sâmiha Ayverdi’nin eserlerine de yansır.


Sâmiha Ayverdi, romanlarındaki konak, köşk ve yalı sahiplerini, genellikle

devletin üst düzey görevlerinde bulunan kişiler olarak tanıtır. Fakat, “Yolcu Nereye

Gidiyorsun” romanındaki Ziver Paşa haricinde, bu paşaların ve beylerin, devletin

siyasî yapısına etkilerinden bahsetmez. Yazar, onların devletin üst kademelerinde

görev almalarını, paşa veya bey olmalarını, sadece sosyal statülerini ve müreffeh

hayatlarını vurgulamak için kullanır.

Ayverdi, “Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanındaki Ziver Paşa karakterini ise,

halk tarafından “Hafiye” diye nitelendirilen bir Osmanlı paşası olarak tanıtır.401

Ziver Paşanın, yazarın diğer romanlarındaki paşa ve beylerden farkı, elindeki siyasî

gücü kendi menfaatleri için kullanmasıdır. Paşalık sayesinde kendisine ve

çevresindekilere dokunulmazlık sağlamakta; istediği kişiyi istediği yere sürgün

olarak gönderebilmektedir. Romanda Ziver Paşanın elindeki yetkiyi, böyle şahsî

işlerin dışında kullandığı görülmez.


Sâmiha Ayverdi, “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde konakların resmi

ofis olarak kullanılma özelliklerinden bahseder. Tanzimat sonrasına kadar süren bu

gelenek neticesinde, sadrazam konağının hükümet dairesi olarak kullanıldığını

belirtir. Hatta Serasker Hüseyin Avni Paşanın, konağında düzenlenen bir vekiller

heyeti toplantısı sırasında öldürüldüğünü söyler:

“Vezirlerin, vezîr-i azamların, kadıaskerlerin, seraskerlerin,

şeyhülislamların ikametgahı olan konaklar, eskiden hükümet dairesi 401 Sâmiha Ayverdi, Yolcu Nereye Gidiyorsun, s. 14.

183

olarak da kullanılırdı. Tanzimat ötesine kadar bu an'ane yürümüş ve

sadrazamın konağı, resmî devlet dairesi hüviyetini de muhafaza etmişti.

Hatta Sultan Abdülaziz'in hal'ini hazırlayanların elebaşısı olan Serasker

Hüseyin Avni Paşa, Çerkes Hasan tarafından Mithat Paşa'nın

Soğanağa'daki konağında bir vekiller heyeti toplantısında bastırılarak

öldürülmüştü.”402

Ayverdi, konaklarında devlet işlerini yürüten paşa ve beylerin, millete çok

büyük faydalarının dokunduğuna inanmaz. Onlar için kendi servetleri daha

önemlidir. Mesela, devlet erkânının bir ferdi ve numunesi olan Meclis-i Mâliye

Reîsi İbrahim Efendi, imparatorluğun menfaatlerinden çok kendi konağındaki

kurulu düzeni muhafaza etmeye çalışır. İstediği takdirde devlete çok daha fazla

faydalı olabilecek durumdadır. Fakat o, ailesinden kalan yüklü miktardaki mal ve

mülkü daha da çoğaltma çabasındadır:

“İbrahim Efendi, devletin bekası işinde gereken yolu tâyin

edebilen himmetlinin, hemen de vaktin pâdişâhından ibâret olduğunu acı

acı bilmekteydi. Ya kendisi? Evet belki de kendisi, memleketin

selâmetine hizmet edecek devlet adamı evsâfına en fazla yakışanlardan

biriydi. Bir Grand Dük Notaras değilse bile, bir Kapadokyalı Yani idi.

İstese, devlet hazînesine çok daha faydalı olabilirdi. Fakat gene için için

kabul ettiği bir gerçek vardı: Şahsî menfaatine düşkünlüğü, kurulu

düzen, ihtişamlı ve debdebeli hayâtına zarar gelmesi endîşesi,onu aktif

ve serdengeçti bir siyâset adamı olmaktan, ucunda tehlike sezdiği hamle

ve hareketlerden dâima uzak tutmuştu.”403

İbrahim Efendi, siyaseti ve yönetimi etkileyebilecek önemli bir konumdadır.

Belki uğraşsa, kendisi gibi paşa ve beylerle birleşerek, imparatorluk sistemini bile

değiştirecek güçtedir. Fakat o, diğer paşalar gibi, kendi itibarlı konumunu

destekleyen ve ona müreffeh bir hayat sunan bu sistemden memnundur. Hatta

memleketin içinde bulunduğu ortam, her ne kadar onu düşündürse de, onun için

402 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 37-38. 403 a.g.e., s. 59-60.

184

faydalıdır. Bu ortamı değiştirecek bir siyaset içinde bulunmak veya bu ortamı

düzeltmeye çalışmak şahsî çıkarlarına terstir. Veya padişaha yardım etmeye

kalkmak, rahatının bozulması demektir:

“Öyle ya… siyâset demek, bir çeşit kumar demekti. Kazanç şansı

kadar kaybetme ihtimali de vardı. Şu halde konağı, köşkü, atın

arabasiyle, çubuğunu yakıp keyfine bakarken ne diye her şeyini birden

kaybedebileceği mâcerâlara atılmalı idi? O kalabildiği kadar Meclis-i

Mâliye Reisi olarak kalacak, hatta Mâliye Nâzırı dahi olmayacaktı. Bu

kuytu ve gözlerden ırak körfezde az mı av yakalamış, ağlarına az mı

varlık, az mı dirlik takılmıştı? Gerçi Sultan Abdülhamid’in yalnızlığına,

yorgunluğuna ezim ezim ezilişine acıyordu. Ama acımak, her halde

yardım etmekten daha kolaydı.”404

Sâmiha Ayverdi, İbrahim Efendinin şahsında, konak sahibi devlet

adamlarının şahsî menfaatlerini imparatorluğun menfaatlerinden daha üstün

tuttuklarını anlatır. Onlar için, devletin içinde bulunduğu sıkıntılı durum, kendileri

için bir nimettir. Bu sebepten ötürü, devletin yönetiminde söz sahibi oldukları halde,

kendi kabuklarına çekilmiş ve halktan kopuk özel dünyalarında yaşamışlardır.

3.4.2. Mahalledeki Diğer Evlerle İlişkileri

Konaklar, sosyal statüleri ve yaşam tarzlarındaki farklılığa rağmen, orta halli

evler ile aynı yerleşim birimlerinde iç içedirler. Konakların diğer konutlara göre

maddi gelirlerinin iyi olmasına karşılık, Osmanlı toplumunda hiçbir zaman zengin-

fakir ayrımı yapılmamış ve konaklarla evler aynı mahallede, aynı sokakta yan yana

inşa edilmişlerdir.405

404 a.g.e., s. 60. 405 Bu tespiti, Orhan Okay’ın “Bir Başka İstanbul” adlı eserinde de görmek mümkündür: “Yolun

Süleymaniye istikametindeki dar sokaklarında Osmanlı sivil mimarisinin çok güzel örnekleri olan üç dört katlı büyük konakları arasında tek veya iki katlı evler, zengin, orta halli ve fakir insanların, aralarında sosyal sınıf farkı gözetilmeden bir beraberlik içinde yaşadıklarının sembolü olarak

185

Sâmiha Ayverdi, varlıklı yapılarıyla konakları, mahalleyi tamamlayan

unsurlar olarak görür. Hacimleri ve şekilleriyle sıradan mahalle evleri arasında

sivrilmelerine rağmen konaklar, mahallenin yoksuluna, duluna, yetimine açık

kapılarıyla, çevrelerindeki sosyal hayatı dengeleyen yapılardır:

“…Nihayet bu, nice mâcerâlardan nice serencamdan arta kalmış

insanlar gibi hâtıralarla yüklü sokakların üstündeki evler, bir meşverete

bir muhabbete bir derin düşünceye dalmış dostlar gibi yan yana, baş

başa, karşı karşıya sıralanmış büyük evler, küçük evler, boyalı evler,

boyasız evler, yeni evler, eski evler ve bu evler silsilesinden hacımları,

şekilleri, planlarıyla ayrılıp sivrilen konaklar mahallenin muhtâcına,

yoksuluna, duluna, yetîmine kapıları açık varlıklı konaklar, dirlikli

konaklar, mahalleyi tamamlardı.”406


Sâmiha Ayverdi, roman kahramanlarının geçmişi hatırlamaları yoluyla

kısaca konak hayatından bahsettiği, “İnsan ve Şeytan” ile “Mesihpaşa İmamı” adlı

romanlarında konağın mahalledeki diğer evlerle olan ilişkilerinden çok fazla

bahsetmez.

Ayverdi, “İnsan ve Şeytan” romanında, geriye dönüş tekniğini kullanır ve

romanın birinci dereceden kahramanı Şevket’in çocukluk günleriyle bağlantılı

olarak Halim Paşa Konağı’nı anlatır. Halim Paşanın iyi bir insan olması sebebiyle

konağı da diğer insanlara yardıma açıktır. Onlara hem iş imkânı sağlamakta hem de

yeri geldiğinde büyük yardımlar etmektedir. Romanda bunun en iyi örneği,

Bolu’nun bir köyünden küçük yaşta konağa getirilen Şevket’e iyi şekilde muamele

edilmesi, eğitim imkânı sağlanarak doktor edilmesi, hatta Paşa’nın, onu kendi

evladıymış gibi sevmesidir.

duruyorlardı.” (M. Orhan Okay, “Bir Sokağın Fotoğrafı”, Bir Başka İstanbul, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul 2002, s. 200).


186

Romanda, konak hayatının anlatıldığı sınırlı sayfalar içerisinde, Halim Paşa

Konağı’nın diğer evlerle olan olumlu ilişkisini, herkese açık olan konak hamamının

anlatıldığı bölümde görürüz. Bayram ve kandillerde kapısını mahallenin bütün

insanlarına açmayı adet edinmiş olan Halim Paşa, bu adetini konak hamamının

yandığı günlere de taşır. Hamamın ısındığı bu günlerde Paşa, hem eşini-dostunu

ağırlar, hem de mahalleliden ihtiyaç sahiplerini davet eder, onları yedirir içirir:

“Konağa, bayramlardan kandillerden başka misafir akını olan

günler, hamamın yandığı zamanlardı. Ağaç gövdeleriyle ısıtılan külhanlı

hamam yanınca evin büyüklerinden sonra bazı yakın dostlar, akrabalar

ve civarın fukara komşuları sıra ile gelip yıkanırlardı. Büyük kütüklerle

ısınan hamam üç gün soğumaz ve konağın lütufkar sahipleri, dostları

îzaz için, fukaraları hayrat için davet eder ve yedirip içirirlerdi.

Buğusuna sabun kokusu karışmış, mermer taşları ateş gibi kızgın ve

kapısı kırmızı çuha ile kaplanmış olan bu güzel hamamdan, yalnız

selâmlık halkı istifade etmezdi.”407

“Mesihpaşa İmamı”nda tanıtılan, Nâmık Paşa Konağı da kapılarını

mahalleliye açmış bir konaktır. Bu konaktan çırak olma yoluyla ayrılan Dilbercihan

Kalfa, kendisi gibi olanların bir örneği olarak, konağa çok rahat girebilmekte ve

konaktakilerden ilgi görmektedir. Hatta Kalfanın çocuğu olan Halis bile, konağın

çoğu kişiye yasak olan bölümlerini rahatça dolaşabilmektedir:

“Dilbercihan Hanım, çırak olduğu konağa oğlu küçük Halis’i de

alıp misâfir gittiği zamanlar, eski kapı yoldaşları bu iyi arkadaşlarının

güzel çocuğu ile bebek oynar gibi oynarlar, yedirirler, giydirirler,

akşam olup giderken de ceplerine şekerler, gevrekler, oyuncaklar

koyarlardı.”408

Nâmık Paşa, evlilik yoluyla konağından ayrılmış olan halayıklara yardım

ettiği gibi, civarındaki yetime, öksüze, muhtaca da sahip çıkmaktadır. Bayramlarda,

407 Sâmiha Ayverdi, İnsan ve Şeytan, s. 45. 408 Sâmiha Ayverdi, Mesihpaşa İmamı, s. 97.

187

kandillerde eline öpmeye gelen mahallelinin çocuklarına hediyeler dağıtır; onların

okuma çağına gelenlerini mektebe başlatır. Ayrıca, bu kişilerin çocukları için sünnet

merasimleri düzenlemekte, meydan düğünleri yapmaktadır:

“Bir de Nâmık Paşa’nın gerek evlendirmiş olduğu halayıklarının

çocuklarına, gerek civarın öksüzlerine mahsus tertip ettiği sünnet

düğünlerinin de onda hayli geniş hâtıraları vardı.”409

Sâmiha Ayverdi, “Mesihpaşa İmamı”nda yukarıda belirttiğimiz hususlar

dışında, konağın mahalledeki diğer evlerle ilişkisinden bahsetmez.

Ayverdi, “Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanında ise, yukarıda verilen

romanlarının aksine, konakların diğer evlerle ilişkisini olumsuz olarak verir.

Romanda konak sahibi olarak verilen kahraman Ziver Paşadır ve zaten eser boyunca

Ziver Paşa ve ailesi olumsuz tipler olarak tanıtılırlar.

Ziver Paşa Konağı’nın olumlu bir ilişki kurduğu tek yer Paşanın kardeşinin

evidir. Fakat buradaki ilişkiyi de tamamen iyi duygulara dayandırmak yanlış olur.

Buradaki olumlu durum sadece Paşanın, yine kendi gururunu düşünerek, kardeşinin

evinde yapılan sohbetlere göz yumması ve ara sıra onları ziyaret etmesinden

ibarettir.410


Sâmiha Ayverdi’nin, konaklarla diğer evler arasındaki ilişkiyi en detaylı

şekilde anlattığı eseri “İbrahim Efendi Konağı”dır. Ayverdi bu eserinde, İbrahim

Efendinin ve çocuklarının saltanat ve debdebe dolu bir hayattan, sefalet içindeki bir

yaşama uzanan hikâyelerini anlatır. Anlattıklarının daha anlaşılır ve daha somut

olabilmesi için ise, mahalledeki diğer evlerin tasvirlerine ve konağın bu evlerle olan

diyaloguna bolca yer verir.

409 a.g.e., s. 101-102. 410 Sâmiha Ayverdi, Yolcu Nereye Gidiyorsun, s. 14-15.

188

Ayverdi, İbrahim Efendi Konağı’nın diğer evlerle ilişkisini vermek için,

eserinde “İbrahim Efendi’nin Komşuları” başlıklı bir bölüm ayırmıştır. Komşuların

tanıtıldığı bu bölüm, İbrahim Efendi Konağı’nın nasıl bir ortamda bulunduğunu

vermesi açısından önemlidir.

İbrahim Efendi Konağı’nın tanıtılan bu komşularını kitaptaki sırasına göre

incelediğimizde, ilk sırayı Hattat Aziz Efendi alır. Hattat Aziz Efendi, şeyhülislâm

kapısında sıradan bir memurdur.411 Zengin olmadığı gibi, hiçbir zaman da böyle bir

arzusu olmamıştır. Sade ve mütevazı bir şekilde hayat süren ve sanatını icra eden bu

sanatkârın evi, irili ufaklı konakların bulunduğu Şehzâdebaşı’nda gizli bir hazine

gibidir:

“Amma bu irili ufaklı varlıklı dirlikli konakların ve evlerin

arasında, semtin en dar sokağına düşen iki katlı eski ev, Hattat Aziz

Efendi’nin ahşap evi, sağında solunda yanında yakınında bulunan namlı

şanlı mevkili şöhretli bütün komşularından, tek başına daha ağır basan

bir gizli hazîne idi.”412

Eskiliğine mukabil, manevi değerlerle donatılmış olan Hattat Aziz Efendinin

evi, İbrahim Efendi Konağı’nın değerini bilmediği, istifade etmediği

mekânlardandır. Ayverdi’nin övdüğü bu ev, sadece İbrahim Efendi Konağının değil,

mahallelinin de tam anlamıyla keşfedemediği bir değere sahiptir:

“Acaba, yanı başında gürül gürül işleyen İbrahim Efendi konağı,

onun değerini keşfedebilmiş miydi? Amma yalnız bu konak mı? Acaba

mahallede, onu bütün gerçekleriyle tanıya bir kimse var mıydı? Ne ki,

Aziz Efendi, ne kadri bilinmekle büyüyen; ne de küçümsenmekle

değerinden kaybeden kıymetlerdendi.”413

İbrahim Efendi Konağı’nın komşularından biri de, İbrahim Efendinin kardeşi

olan Hilmi Beyin evidir. Ayverdi, eser boyunca en fazla bahsettiği mahalle evi olan

411 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 149. 412 a.g.e., s. 148. 413 a.g.e., s. 148-149.

189

bu yerin tasvirlerini genellikle, İbrahim Efendinin torunu Ratibe’nin bakış açısıyla

yapmıştır.

Hilmi Beyin evi, Ratibe’nin rahat nefes aldığı bir ortama sahiptir. Bunun

temelinde ise, İbrahim Efendi Konağı’ndaki yapay dünyaya karşılık, buradaki

insanların birbirlerine karşı doğal olmaları; birbirilerine muhabbetle, sevgi ve

anlayışla davranmalarıdır:

“Râtibe’nin tek nefes aldığı ve kendini teşrîfattan, merâsimden,

endîşe ve kayıtlardan boşalmış olarak hissettiği yer, büyük amcası Hilmi

Bey’in evi idi. Orada, anlayışlı ve muhabbet dolu bir yenge, mertliğine

de güzelliğine de doyulmaz bir ihtiyar amca; insâfı ve ahlâkı melekleri

imrendirecek bir amca oğlu ile bir amca kızı; torunlar, dadılar bacılar

vardı ki, kendi konaklarından bir sokak aşırı olan bu evin insanları

arasında ne kadar rahat ne kadar içli-dışlı bir hayat geçirirdi. Bu evde

kimse ondan bir şey istemez, kimse onu bir fikre zorlamaz, hiç kimse,

muhabbetini kazanmak için yarış etmezdi. Ah şu: “Çocuk beni seviyor;

yok sei değil asıl beni seviyor..” rekabetinin körpe ve toy bir ruhta

yaptığı yıkıntı… bunu, ancak böyle bir tahribâta mâruz kalanlar

bilebilirdi.”414

Ayverdi, Hilmi Beyin evini, her yönden İbrahim Efendi Konağı’nın tam ters

özellikleri olan bir ev olarak tanıtır. Konağın zenginliğine ve lüks hayatına karşılık

burada mütevazı ama huzurlu bir hayat vardır. Hilmi Bey ve evlatları, hem bu sade

evlerinde huzur ve mutluluk içinde yaşamakta, hem de kendilerindeki bu duyguları

etraflarındaki insanlarla paylaşmaya çalışmaktadırlar. Bunun yanında, İbrahim

Efendi ve çocukları ise, devrinin en lüks eşyalarını kullanmakta ama mutluluğu bir

türlü yakalayamamaktadırlar:

“Hilmi Bey'in evi, refahla servetin el birliği ile tanzim ve tefriş

ettiği bir san'at ve ihtişam galerisi değildi. Ne markötöri dolaplar, ne

Viktoryen koltuklar, ne Luikenz salonlar vardı. Ne de altın, gümüş,

414 a.g.e., s. 166.

190

fağfur Bohem ve Saksonya avânînin teşhir mahallî idi. Yazdan kışa,

kıştan yaza geçerken sandıklar açılıp da temizlik yapılırken, kakum,

servi, samur, vaşak, nafe, feyyum kürkler; atlaslar, dibalar, Şam, Hama

ipeklileri, Lahur ve Gürün şalları, billur ve gümüş eşya ortaya

dökülmüyor; düğünlerde takılacak mücevherler, harem ağalarının

kucaklarındaki sepetlerle taşınmıyordu. Fakat Hilmi Bey'in evinde, değil

birbirinin ölümünü beklemek, en büyüğünden en küçüğüne aile bir

yumak gibi birbirine sımsıkı sarılmış, vahdetli ve yekpare bir manzara

arzediyordu. Hatta bu çatı altından taşan sevgi, şefkat ve ihlas, zaman

zaman İbrahim Efendi'nin konağına kadar uzayarak oranın sert ve kuru

havasını yumuşatmaya gayret eder bazen de muvaffak olurdu.

İbrahim Efendi konağının atı vardı, arabası vardı, salı vardı

saltanatı vardı. Lakin Hilmi Bey gibi kılı kırk yaran dürüst, faziletli ve

huzurlu bir efendisi ve Hâlet Hanımefendi gibi hayır ehli insaflı, insancıl

bir hanımı yoktu.”415

İbrahim Efendi Konağı ile Hilmi Beyin arasındaki farklar arasında

çevrelerindeki insanlara bakış açıları ve onlara davranış biçimleri de vardır. İki evin

de ortak komşusu olan Vasıf Bey, konakta “Pis sarhoş..” olarak nitelendirilirken,

Hilmi Beyin evi kapılarını bu insana açmış ve en makbul misafirlerden kabul

etmiştir. Ayverdi, Vasıf Bey hakkındaki bilgileri de yine Râtibe’nin bakış açısıyla

verir:

“…Kendi konaklarında: ‘Pis sarhoş.. gene bu gece çamurların

içine düşüp sızmış..’ ya da: ‘Vasıf Bey’i duydunuz mu, gene birine âşık

olmuş, gece yarıları sokaklarda ağlayarak dolaşıyormuş’ diye her gün

bir türlü alaya alınıp horlanan bu adam, gerçekten bir çoklarının dediği

gibi kötü bir insan olsaydı, hiç amcasının evi ona kapısını açık tutar

mıydı? Bu evin makbul misâfirlerinden olan Vasıf Bey, her şeyden evvel

çok terbiyeli ve mert bir adamdı. Ne ayıklığında ne sarhoşluğunda

hizâdan çıktığı, saygı hudutlarını aştığı görülmüştü. Hatta çelebi ve

415 a.g.e., s. 75.

191

efendi tavırları, zekâlı bakışları ‘pis sarhoş, meyhâne uşağı, tulumbacı

Vasıf’ denmesine müsâit olmadığı halde, nedense kendisini sevmeyenler,

sevenlerden ziyâde idi.”416

İbrahim Efendi Konağı, yukarıda örneklendirildiği gibi, aynı mahallede

bulunduğu orta halli evlerle akrabalık hususu dışında pek irtibatlı değildir. Ramazan

ayı, bayramlar ve kandiller gibi özel günler haricinde kapılarını etrafına pek

açmamaktadır. Bunun sebebi ise, İbrahim Efendi ailesinin kendilerini beğenmiş

insanlar olmaları; fakir veya kendilerini geçindirecek kadar ekonomik gücü olanları

küçümsemeleridir.

Oysa İbrahim Efendi Konağı’nın halkı, kendileri gibi itibarlı, şanlı-şöhretli

olan komşularıyla sürekli diyalog halindedirler. Bunu İbrahim Paşa Konağı’yla olan

münasebetlerinden anlamak mümkündür. İbrahim Efendi ailesi, devirlerine göre

batılı hayatın en uç noktasını yaşayan417 bu insanlarla hem sosyal yönden hem de

ekonomik yönden aynı seviyede oldukları için çok iyi dostluk kurmuşlardır:

“İbrâhim Paşa âilesinin yakın komşuluk dolayısıyla, en fazla

temasta bulunduğu ahbap evi, İbrâhim Efendi Konağı idi. Üstelik

kalabalık kapı halkı arasında sık sık zuhur eden hastalık vak’alarında,

ağalardan biri İbrahim Efendi konağına gönderilerek doktor Sâlih Bey

dâvet edilir, böylece de İbrâhim Efendi’nin selâmlığı ile İbrâhim

Paşa’nın haremi arasında bir çeşit mahremiyet rüzgârı dolaşırdı.”418

***

Sâmiha Ayverdi’nin eserlerinde, konaklarla diğer evler arasındaki ilişkinin

olumlu ve olumsuz olmak üzere iki boyutunun olduğu görülmektedir. Yazar, “İnsan

ve Şeytan” ve “Mesihpaşa İmamı” adlı romanlarında konaklarla diğer evler

arasındaki ilişkiyi olumlu yönleriyle aktarırken; “Yolcu Nereye Gidiyorsun”

416 a.g.e., s. 192. 417 a.g.e., s. 213. 418 a.g.e., s. 213.

192

romanında ve “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde olumsuz bir çizgide

vermektedir.

Bu durumu, daha önce de yaptığımız bir yoruma bağlayarak, şöyle

açıklayabiliriz: Ayverdi’nin bu konuyu olumlu olarak aktardığı romanlarındaki

konaklar, roman kahramanların hatıralarında kalan mekânlardır. Bu bir bakıma,

Ayverdi’nin, Osmanlı’nın gücünün zirvesinde olduğu ve konakların diğer evlerden

kopmadığı zamanlara duyduğu hasretin yansımasıdır.

Konaklarla evler arasındaki ilişkinin olumsuz yansıdığı eserlerde ise devir,

devletin sıkıntıda olduğu, buhranlar geçirdiği devirdir. Ayverdi, bu kargaşa

döneminin bir nedeni olarak konaklarla evler arasındaki kopukluğu verir. Bu

yönüyle Ayverdi, olumsuz şekilde yansıttığı bu konakları, siyasî bunalıma yol açan,

sosyal çöküntüye sebep olan mekânlar olarak görür.

193

3.5. KONAK, KÖŞK ve YALILARDAKİ KÜLTÜREL YAPI

Sâmiha Ayverdi, anneannesi Hâlet Hanım gibi şahıslar ve küçükken gördüğü

İbrahim Efendi Konağı gibi konaklar vasıtasıyla, imparatorluk devri konak hayatının

pek çok ayrıntısını öğrenme fırsatı bulmuştur. Amacı Türk tarih ve kültürünü

muhafaza etmek ve geleceğe aktarmak olan Ayverdi, edindiği bu bilgileri eserlerine

aktarmıştır.

Ayverdi, eskide kalan örf ve âdetleri geleceğe aktarmada kendini sorumlu

bilmiş ve eserlerinde bu görevini yerine getirmeye çalışmıştır. Bu gelenekleri

anlatırken ise, mekân olarak, kendi yaşamındaki evlerden istifade etmiştir.

3.5.1. Örf ve Âdetler

Ayverdi, örf ve adetlerin toplumda yapıcı yönlerinin olduğuna inanır. Hatta

bu geleneksel yapı, yazara göre, kanunlardan daha etkilidir. “Hukuk, bir ahlâk

çizgisinden medet beklemez. Vazifesi cezâî müeyyidelerle karşımıza çıkmak sûretiyle

bir ayrı sâhanın sözcüsü olmaktan ibarettir. Örf, âdet ve ahlâkın karakterinde ise

objektif cezâî vasıf olmamakla berâber, içtimâî hayatta kazanmış bulunduğu tasvip

ile hukuktan ileri geçerek ondan çok daha müessir, daha sözü geçkin ve daha nâfiz

hâle gelmiştir.”419 Kanunlar, ne kadar ağır ve sıkı olursa olsun, eğer toplum örf ve

âdetlerine sahip çıkmıyorsa, cemiyetin temelleri de sarsılmış demektir. Bu sebepten

ötürü, örf ve âdetlerin toplum yapısında önemi büyüktür. Ama, bu âdetleri tek

başlarına kural olarak görmek de yanlış olur:

“…Örf ve âdetlerin tesir sâhası genişlediği ölçüde hukuka düşen

işler de hafifler ve azalı. Ne ki örf ve âdetleri ne tek kuvvet kaynak

olarak görmek ne de ondan vazgeçmek mümkün olduğuna göre, âmme

vicdânında örf ve âdetlerin tesir ve nüfûzunu te başına kanun vâzıı

olarak görmemek gerekir. Zira öyle ham ve işlenmemiş toplumlar vardır

ki, onları ancak cezâî müeyyideler tedip ederek korkutup yola getirir. Şu

419 Sâmiha Ayverdi, “Örf ve Âdetler”, Râtibe, s. 301.

194

halde kanunlar ne kadar çok ve sıkı olursa olsun, örf ve âdetler

çözülmüş ise, millî terbiye de cemiyetin temelleri de sarsılmış olarak

sağlığını büyük ölçüde kaybetmiş demektir.”420

İstanbul, güngörmüş, eyyam sürmüşlüğün zarâfeti ve kıvraklığı ile kendine

mahsus bir âdetler zincirine sahiptir.421 Senelerce, hatta asırlarca işlenen bu seviyeli

yaşayış tarzının bütün incelikleriyle yansıdığı mekânların başında ise konaklar

gelmektedir.

3.5.2. Konaklardaki Protokol

Konak sahiplerinin genelde üst düzey devlet adamlarından olması ve buraları

ofis olarak kullanmaları nedeniyle konaklar, ağır bürokratik havanın hissedildiği

mekânlar olmuşlardır. Ayrıca, bu konutlarda çok sayıda hizmetlinin olması ve

bunlar arasında kıdemlilik esasının bulunması da, üst-ast ilişkisinin ortaya çıkmasına

neden olmuştur.

Sâmiha Ayverdi, “İnsan ve Şeytan” romanında, romanın birinci dereceden

kahramanı Şevket Beyin, Halim Paşa Konağı’nda konak hanımının karşısına çıkışını

anlatır. Babası tarafından küçük yaşta getirilen Şevket Bey, bir müddet konaktaki

uşakların yanında durduktan sonra evin kâhya kadını vasıtasıyla hanımın karşısına

çıkar. Fakat bu iş o kadar kolay değildir. Önce harem kısmında halayık odasına

alınan küçük Şevket’in temizliği yapılır, kılığı kıyafeti düzeltilir. Hanımın yanına

çıktığı zaman nasıl hareket etmesi gerektiği öğretilir:

“Yâver Ağa beni yukarı göndermek için telaş göstermekte ısrar

edince de, bütün halayıklar îtiraz etmişler ve başta kâhya kadının çatlak,

kalın sesi:

- Aman Yâver Ağa, bu kıyâfette çocuk Hanımefendi’nin karşısına

çıkar mı?

420 a.g.e., s. 302. 421 Sâmiha Ayverdi, Ah Tuna Vah Tuna, s. 272.

195

Diyerek beni hayli uzun bir merâsime tâbi tutmuşlardı. (…) Ben,

yıkandıktan, giyindikten ve büyüklerin yanında gösterilmesi icap eden

merâsim ve teşrifâta bir nebze olsun âşina edildikten sonra, dakîkadan

dakîkaya artan bir heyecanla yukarı, etek öpmeye çıkarıldığım zaman,

bir heyûla gibi gözümde büyüttüğüm bu insanları hiç de tahminim gibi

korkunç bulmamıştım. Hatta etek öpüp de, omuzlarımı tutan kalfanın

îkazı ile geri geri çekilirken Hanımefendi:

- Ne şipşirin çocuk bu… Nasib Hanım’ın methetmekte hakkı

varmış, sâhiden de koğuşa lâyık değilmiş…

Dedi ve sözünü paşasına da tasdik ettirdi.”422

Konaklarda hizmetliler ile konak sahipleri arasındaki protokolün yanı sıra,

romanlarında hizmetliler arasındaki mevki farkından da bahseder. Mesela, “İnsan ve

Şeytan”da Nasib Hanım ve “Son Menzil”de Şöhret Dadı diğer hizmetliler arasında

en etkili olan, yeri geldiğinde konak hanımlarına da sözleri geçen kişilerdir.

Sâmiha Ayverdi, kendi yaşamında, konaklardaki protokol ortamına

annesinin amcası İbrahim Efendi Konağı’nda şahit olmuştur. Meclis-i Mâliye Reis-i

İbrahim Efendiyi görmek, o kadar kolay bir iş değildir. Konağa İbrahim Efendiyi

görmeye gelenler, makam ve mevkilerine göre ağırlanmaktadırlar:

“İbrahim Efendi'nin küçüğü, Hilmi Bey'in büyüğü olan Baise

Hanım, ağabeyisinin nazarında, aileye kenarından ilişmesi yetip de

artacak fazladan bir insan olup kalmamış olmasını, küçük kardeşine

borçluydu. Zira Hilmi Bey'in, saf ve yavaş bir kadın olan ablasına

gösterdiği itibar, alaka ve şefkat, İbrahim Efendi'nin konağında da onu

sıraya koymuş ve hala hanımlığını teyit ettirmişti. Onun için de Baise

Hanım, ağabeyisinin konağının imtiyazlı ziyaretçileri arasında bulunur,

bilhassa gece yatısına geldiği zamanlar hizmetine bir veya iki halayık

tahsis edilir; sofrada ve salonda daima en itibarlı yer kendisine

gösterilirdi.”423

422 Sâmiha Ayverdi, İnsan ve Şeytan, s. 41. 423 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 15.

196

Konakta belirli bir imtiyazı olmayanların Efendi’yi görmeleri, daha zordur.

Konağa gelen erkek misafirlerin, konağın selâmlık dairesindeki teşrifat ve

merasime katlanmaları gerekir. Efendinin kızları Şevkiye ve Şükriye

Hanımefendilerin misafiri olan kadınlar ise, Efendiyi günün muayyen saatlerinde

görme imkânına sahiptirler:

“Pek yakınları dışında, her akraba ve bilhassa her misafir için

İbrahim Efendi'yi görmek o kadar kolay işlerden değildi. Bilhassa erkek

ziyaretçiler için selâmlık dairesinin teşrifat ve merasimine katlanmak bir

zaruretti. Kadın misafirlere ise Efendi'nin selamına nail olmak daha

kolay sayılırdı. Zira günün muayyen saatinde İbrahim Efendi, konağının

kadın ziyaretçilerine bizzat kendini gösterirdi. Bu, daha ziyade geceleri

olurdu. Başında kalıpsız Aziziye fesi, sırtında kürkü, belirli kabul günleri

ve bilhassa geceleri, selâmlıktan hareme geçerek, ağzına kadar dolup

taşan salonun kapısını açar ve kızlarının misafirlerini gayet nazik ve

kibar bir erkek edasıyle selamlardı. Efendi'nin geleceği saati bilen

hanımlar ise, muayyen zaman yaklaşınca adeta heyecanlanır, kuşkulu ve

saygılı bir bekleyişle bu gülümser yüzün görünmesini beklerlerdi. Kapı

açılır açılmaz da hep birden ayağa kalkarak, yakışıklı ve kibar ev

sahibinin, bir eli kapı tokmağında, bir eli pervazda, tebessümle

kendilerini selamlayıp süzüşüne hayran olurlardı.”424

İbrahim Efendi’nin misafirlerine uygulanan bu protokol kızları Şevkiye ve

Şükriye Hanımefendilerin misafirleri için de uygulanır. Konağa gelen her ziyaretçi

Efendinin kızlarını göremez. Gelenlerin birçoğu, kalfalar tarafından alt katta

ağırlanır ve gönderilir. Ancak çok önemli kişiler veya imtiyazı bulunanlar

Hanımlarla görüştürülür:

“Şehzâdebaşı’nda iken de konağa her seviyeden her türlü misafir

gelip gider idiyse de bunların mühim bir kısmı, kalfalar tarafından

424 a.g.e., s. 15-16.

197

aşağıda ağırlanarak hanımlara ya hiç duyurulmaz, ya da beş on dakîka

yanlarına çıkarılırdı.”425

Ayverdi’nin, “Minyatür İmparatorluk” vasfıyla vasıflandırdığı konaklarda

protokol uygulamalarının bulunması, kalabalık bir nüfusun bulunduğu bu

mekânlarda bir düzen olması için şarttır.

3.5.3. Misafirlik

Balkan Savaşları öncesi İstanbul’unun en yaygın içtimaî geleneklerinden

birisi misafirliktir. Yaz ve kış dönemlerine mahsus ayrı hayatların yaşandığı

İstanbul’da, yazları Boğaziçi ve sayfiye yerlerindeki köşk ve yalıların; kışları ise

şehir içindeki konakların misafirleri artmaktadır.426 Tabii ki bu durum sadece konak,

köşk ve yalı halkı için değil, bütün İstanbul halkı için geçerlidir.427

Konak hanımları, özellikle uzun kış gecelerinde, uşak ve cariyeler eşliğinde

misafirliklere gitmektedirler. Civar komşu ve akrabalar arasındaki bu misafirliklere

nöbet adı verilmektedir. İkramın ve eğlencenin bol olduğu bu gecelerde, hem

hanımlar hem de yanlarında getirdikleri hizmetliler oldukça güzel vakit

geçirmektedirler:

“Uşakların çektiği fenerlerin arkasında yürüyen hanımlar ve

hanımların terlikleri, koltuklarının altında olarak onları takip eden

cariyeler, misafir gidilecek evde kendilerini bekleyen yarenliklerin ve

arkadan da gelecek meyve tepsilerinin ve boza güğümleri ile sıcak

leblebi kaselerinin geceyi revnaklandıracak saatlerini düşünür ve

yaşarlardı. Gümüş tepsiler içinde hanımlara her ne ikram edilirse

beraberlerînde getirdikleri cariyelere de kapı yoldaşları aynını ikram

etmekte asla kusur etmezlerdi. 425 a.g.e., s. 398. 426 Sâmiha Ayverdi, “Ziyan Üstüne Ziyan”, Küplüce’deki Köşk, s. 34. 427 “Aileler maddi durumlar ne olursa olsun, yemeğe ya da yatıya gelen misafiri ağırlamakta hiçbir

fedakârlıktan kaçınmazlar, ‘misafir dokuz kısmetle gelir, birini yer, sekizini bırakır’ sözünü dilden düşürmezler.” (Sennur Sezer – Adnan Özyalçıner, a.g.e., s. 25).

198

Nöbet adı verilen bu gece misafirlikleri sıra ile civar komşu ve

akrabalar arasında dönüp dolaşır, fincan, peçiç ve domino oyunları ile

de kahkahalar birbirini kovalardı. Bu masum eğlencelerden daha

fazlasını istemek kimsenin hatırına gelmezdi. Zîra o sade eğlenceler,

cemiyet için gerçek bir tatmindi.428

O zamanın İstanbul’unda bu misafirlikler, genellikle misafir gidilecek eve

haber verilmeden yapılmaktadır. Bu sebepten dolayı, bütün evler misafir

baskınlarına hazırlıklıdır. İstedikleri zaman gelen bu misafirler, istedikleri kadar da

kalmaktadırlar. Gelen bu misafirler için, her zaman hazır tutulan yatak yükleri,

ambarlar açılarak, yer yatakları yapılır ve misafirlere lüzumlu eşyalar kalacakları

odaya bırakılır.

Hanımın yanında gelen kalfalar da, misafir olarak kabul edilir ve onlara

herhangi bir iş yaptırılmaz. Bütün bu ikrama ve hizmete mukabil misafir gelen

hanım ise, giderken bir bahşiş bırakarak karşılık vermiş olur:

“O zamanlar bir zamandı ki, evlerimiz, canları istediği zaman

gelip canları istediği kadar kalan misafir baskınlarına dâimâ açıktı.

Hele Boğaz’da yazı geçirenler için her gün bu baskın ihtimâli mevcuttu.

Hısım akrabâ, eş dost, gece yatısına her kim gelirse, yatak yükleri,

anbarları açılır; pamuk şiltelerin altına yün döşekler serilerek

kabartılır, bürümcük ve keten çarşafların, anavata, kasnak, sarma

işlemeli yorganların temiz manzarası ile de misâfirin yer yatağı tamam

olurdu. Daha sonra odaya, el altında bulunması icâb eden her türlü

lüzumlu eşya konur, misâfir hemen dâîma kendi yan kalfası ile berâber

geldiği halde, o da hanımı gibi konuk sırasında tutulduğu için hiçbir iş

gördürülmez, ne lâzım gelirse hep evin câriyeleri, alışık ve kıvrak bir

hassâsiyetle hazırlar, yapar yakıştırır, baş üstünde gezdirilen misâfir de

428 Sâmiha Ayverdi, Küplüce’deki Köşk, s. 34-35.

199

giderken, kendisini izâz eden bu topluluğa dağıtılmak üzere başkalfaya

bir orta bahşişi bırakırdı.”429

Konağa gelen misafirleri karşılama ise başlı başına bir merasimdir. Konak

hanımı ve halayıklar, gelen kişinin mevkisine, itibarına göre hareket ederler. Eğer

gelen kişi ağır bir misafirse, bütün halayıklar harem kısmının girişinde hazır bulunur

ve onu hanımlarının yanına kadar saltanatla götürürler. Sâmiha Ayverdi, İstanbul

konaklarının bu güzel âdetini “Mesihpaşa İmamı” romanında, gözlemci figür

aracılığıyla anlatır.

“Mesihpaşa İmamı” romanının birinci dereceden kahramanı Halis Efendi,

hayalen çocukluk günlerine döner ve Namık Paşa Konağı’na misafir gelen Atiye

Hanımefendinin karşılanma merasimini hatırlar. Atiye Hanımefendi, konağın diğer

itibarlı misafirleri gibi, bütün halayıklar tarafından kapıda karşılanır. Atiye Hanımın,

kazaen kopup etrafa dağılan inci gerdanlığını halayıklara bahşiş olarak vermesi ise,

Halis Efendi için o karşılama merasiminin unutulmaz olayıdır:

“…O Atiye Hanımefendi ki, kendisi henüz babasının yasağına

çarpılıp Namık Paşa konağına olan harem ziyaretleri selâmlık bölüğüne

intikal etmeden evvel bir gün, hususî konak arabasıyla Namık Paşalar'a

misafir gelmiş, beraberinde getirdiği iki yan kalfasının önünde, konağın

bütün halayık kadrosu tarafından karşılanarak kendisini merdiven

başında bekleyen hanımefendinin yanına kadar saltanatla çıkarılmıştı.

Fakat her hatırlı misafire yapılan bu merasimin asıl unutulmaz tarafı şu

idi ki, Atiye Hanımefendi merdiven kapısından geçerken, göğsünü iki

sıra dolaşan inci gerdanlığı kapının tokmağına takılarak kopmuş ve bir

servet teşkil edebilecek bu kıymetli ve iri taneler, rüzgar çarpmış bahar

çiçekleri gibi, bir anda merdivenlere, oradan da mermer taşlığa

yayılmıştı. Fakat işin daha da tuhaf ciheti, gerdanlık sahibi, bu dağılan

serveti ziyandan kurtarmak için birbiriyle yarış edercesine telaşlanan

halayıklara gülümseyerek:

429 Sâmiha Ayverdi, “Boğaziçi”, İstanbul Geceleri, s. 141-142.

200

— Sizin olsun kızlar, sizin olsun; aranızda paylaşın!

Diye vermiş olduğu emir, bu şahane bahşişti.”430

Sâmiha Ayverdi, misafirliği; tevazu, saygı ve kadirşinaslık vasıflarıyla örülü

eski Türk an’anesinin en güzel âdetlerinden biri kabul eder.431 Onun için bu gelenek,

toplum içindeki birliği ve beraberliği sağlayan etkenlerin başında gelmektedir.

Yapılan bu ani ve uzun misafirliklerle, muhabbet ve sevgi ortamı oluşturulmakta;

dostluklar pekiştirilmektedir.

3.5.4. İkramlar

Eserlerinde yeri geldikçe Türk örf ve âdetlerini anlatan Sâmiha Ayverdi’nin

üzerinde sıkça durduğu âdetlerden birisi konaklardaki ikramlardır. Konaklarda,

gerek gündelik hayatta hane halkına yapılan ikramlar, gerekse misafirlere yapılan

ikramlar, Türklerin zevk ve zarafetinin göstergesi niteliğindedirler.

Konaklardaki bu örf ve âdetleri, hizmetlilerin hane halkına yaptıkları

“gündelik ikramlar” ve misafirlere yapılan “özel ikramlar” şeklinde bölümlere

ayırarak inceledik.

3.5.4.1. Gündelik İkramlar

Sâmiha Ayverdi, “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde Mısır Vekili Hacı

Süleyman Ağa ve ailesinden bahsederken, konaklardaki gündelik ikramlara örnek

olarak buradaki ikramları anlatır. Hacı Süleyman Ağanın yalısı, “içinde millî zevkin,

millî şuurun ve toplu bir medeniyet hâfızasının yer aldığı”432 bir yerdir. Burada, en

basit, en sade işler ve günlük hayat itiyatları dahi bir üslup ve nizamla

yapılmaktadır.

430 Sâmiha Ayverdi, Mesihpaşa İmamı, s. 107-108. 431 Sâmiha Ayverdi, “Fakir Düşen Efendi”, Ne İdik Ne Olduk, s. 20. 432 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 24.

201

Hacı Süleyman Ağa yalısında, gündelik ikramların yoğun olduğu saatler

gece vakitleridir. Yalıdaki gece hayatının ilk ikramı akşam yemeğidir. Bütün aile

fertlerinin bir araya toplandığı sofranın hazırlanmasında birçok hizmetli

koşturmacayla iş yapar. Birbirinden güzel sini, peşkir, çatal kaşık gibi yemek

malzemeleri yerleştirilir; leğen-ibrik ve havlu tutan halayıklar yerlerini alır. Böylece

yalıdaki gece hayatı başlamış olur:

“Hacı Süleyman Ağa yalısında gece hayatı, daha akşamın

loşluğu bir duman gibi içeri dolarken, ilk kıpırtılarına başlardı. Gümüş

sinilerin, işlemeli peşkirlerin, mercanlı sedefli kaşıkların dört ayaklı

şahîlerin ortaya çıkıp akşam sofrasının hazırlanma telaşı, yağ

mumlarının bal mumlarının aydınlattığı divanhanelerde, dehlizlerde,

sofalarda, taşlıklarda gidiş gelişlerin artması dadıların çocuklara sofra

başı adabını kim bilir kaçıncı defa tekrarlamaları, leğen-ibrik ve havlu

tutan halayıkların yerlerini alması ve nihayet, ailenin yemek sinini

etrafında toplanışı ile gece başlamış olurdu.”433

Konaklarda sofraya davet etmenin de bir âdeti vardır. Yemeğin hazır

olduğunu bildirecek cariye elinde özel katlanmış havluyla, çağıracağı kimselerin

oturdukları odaya girerek sessizce bekler. Böylece daha ağzını açmadan, o kişileri

yemeğe davet etmiş olur:

“…Eskiden sofraya dâvet etmenin yolu da müşterekti. Öyle ki

yemeğin hazır olduğunu bildirecek câriye dört kata devşirilmiş bir el

havlusunu, kavuşturduğu iki elinin üstüne atarak çağıracağı kimselerin

oturdukları odaya girerek kapı önünde sessizce durur ve böylece:

‘Yemeğe buyurun!’ demek istediğini ağzını açmadan söylemiş olurdu.

Bunu görenler de yavaş yavaş kalkarak, sofranın bulunduğu salona

geçerlerdi.”434

433 a.g.e., s. 26. 434 Sâmiha Ayverdi, “Nehr-i Aziz”, Ah Tuna Vah Tuna, s. 273.

202

Günün en mühim işlerinden olan akşam sofrasının itinayla hazırlanmasından

sonra, aile fertleri sofra başındaki yerlerini alırlar. Bundan sonrası cariyelerin

hünerlerini gösterme zamanı gibidir. Zira elinde peşkirle bekleyen cariye, usta bir

şekilde, peşkiri oturanların tam dizlerine gelecek biçimde yayıverir. Ayverdi’ye göre

bu sahne, aile sofrasının şiir tarafıdır:

“Aileyi etrafında toplayan bu sofranın hazırlanması, günün

mühim işlerinden biriydi. Yemek zamanını kollayan cariyelerin yavaştan

harekete geçmeleriyle ilk ortaya getirilen eşya, sofra örtüsü olurdu. Hem

yıkanmaya gelen hem de solmaz ipeklerle işlenmiş olan bu örtü yere

yayıldıktan sonra üstüne dört ayaklı şahî, onun üstüne de meydan sinisi

gelir ve etrafına da minderler konulurdu. Ayrıca sininin iç yaygısı ile

yekpare peşkir, san'atla san'atkarın üstünde barışıp bağdaştığı bir zafer

meydanı idi.

Herkes yerli yerine oturdu mu, ayakta bekleyen cariye iki avucu

arasında toplu olarak tuttuğu yekpare ve uzun peşkiri, oturanların

dizlerine öyle maharetle atardı ki peşkir, tam sofrada oturanların dizleri

üstüne düşüp, cariyenin o hünerli el hareketiyle yayılıverirdi. İşte bu

sahne, adeta aile sofrasının şiir tarafıydı.”435

Akşam yemeğinden sonra, Süleyman Ağa ve eşi Zekiye Hanıma yapılan

kahve ikramı da, konağın gündelik ikramları arasındadır. Üst kata çıkarak pencere

önünde karşılıklı oturan karı kocaya, cariyeler bir ibadet saygısı içinde kahvelerini

ikram ederler:

“Mısır Vekili ailesi, bu şiirleşmiş sini başından kalktıktan sonra,

karı-koca yukarı çıkıp pencere önüne karşılıklı otururlardı. Az sonra,

örgüleri bellerine değen cariyeler, yavaşça içeri girer ve bir ibadet

saygısı ile kahve getirirlerdi. Lakin bu zarf-fincanlar, pek de harcıâlem

cinsten değildi.


203

Cariye, kahve tepsisiyle evvela evin efendisine gelir; Ağa'nın da

iri ve şahsiyetli eli, fincanı alıp zarfın içine oturtmasiyle yavaştan dönen

zarf, hafif bir melodi çalmaya başlardı. Tepsi Zekiye Hanımefendi'nin

önüne geldiği zaman, bu defa da evin hanımı bir söğüt yaprağı gibi

narin ve ince eliyle kendi fincanını zarfa koyar ve bu yakutlu, zümrütlü,

incili zarf da gene hafiften terennüm eder olurdu.”436

Sâmiha Ayverdi, Mısır Vekili Hacı Süleyman Ağanın yalısındaki bu zarif

gündelik ikramları, romanlarında kullanmaz. “İnsan ve Şeytan” ile “Mesihpaşa

İmamı”nda kahramanların hatıraları şeklinde konak hayatına kısa bir yer ayıran

Ayverdi, “Yolcu Nereye Gidiyorsun” da ise Ziver Paşa Konağı’nın içini pek

anlatmaz. Buna karşılık, “Son Menzil” romanında Şöhret Dadının ve diğer

hizmetlilerin ikramlarından bahsedilir, fakat bu ikramlar Hacı Süleyman Ağanın

yalısındaki gibi ihtişamlı değildir.

3.5.4.2. Özel İkramlar

Sâmiha Ayverdi, eserlerinde konaklardaki hane halkına yapılan gündelik

ikramların yanında, misafirlere yapılan ve bizim özel ikram olarak nitelendirdiğimiz

ikramları da anlatmıştır. Bu ikramlarda, zarafet ve gösteriş daha ön plandadır.

Misafirlere yapılan ikramlardan birisi, çubuk ikramıdır. Tütün içilen ve

bazen boyları iki metreyi geçen çubuğun misafire ikram ediliş şekli vardır. Misafir

sayısına göre önceden özenle hazırlanan çubukları içeri getiren çubukçu, en itibarlı

misafirden başlayarak, hünerli hareketlerle takdim eder. Hayli güç ve ince bir iş olan

takdimden sonra ise, bir kenara çekilerek sönen veya iyi işlemeyen çubukları kontrol

eder:

“Bilhassa, çubuk ikramının ehemmiyeti büyüktü. Misafir adedine

göre çubuklar hazırlanır ve çubukçu, getirdiği çubuğu sağ omuzuna alıp

sağ eliyle tutarak içeri girer; yol elinde de çubuk tablası olurdu. En

436 a.g.e., s. 29.

204

hatırlı misafirden başlayarak sağ dizini yere koyar ve o kadar hesaplı

hareket ederdi ki çubuğun baş paresini hemen misafirin dudaklarına

değecek kadar yaklaştırırdı. Onun için de çubuk ikramı hayli güç ve ince

bir işti.

Çubuklar misafire tevzi edildikten sonra çubukçulara da bir

kenara çekilerek, sönen veya iyi işlemeyen çubuklara bakmak üzere

beklemek vazifesi kalırdı.”437

Muhtelif devirlere göre tarz ve şekil değiştiren, ama her zaman önemli

ikramlardan biri olan kahve ikramı da, konaklarda marifet isteyen işlerden

birisidir.438 Özel olarak hazırlanmış kahve takımlarıyla, bir merasim havası içinde ve

en az üç, en çok sekiz kişiyle yapılan kahve ikramları için selâmlıklarda teşrifatçı

usta, haremlerde ise genç cariyeler görevlidir:

“Misafire kahve ikramı da, muhtelif devirlere göre tarz ve şekil

değiştirmiş adetlerden biriydi. Kahve, Üçüncü Sultan Selim devrinde,

sitille verilirdi. En az üç, en fazla sekiz kişilik takımlarla yapılan bu

şahane ikram sahnesine, Türk gelenekleri arasında yer almış en zarif

merasimlerden biri dense revadır.

Gerek saraylarda, gerek konaklarda sitil takımını teşrifatçı usta

idare ederdi. Selâmlıklarda ağaların gördüğü bu vazife haremlerde

seçilmiş genç kızların uhdesindeydi. Misafirin adedine göre bir veya iki

cariye sitil örtüsünü getirir, bir başkasının elinde tepsi bulunur; bir

diğeri de güğümden fincana kahveyi boşaltır ve nihayet yasemin gibi ak

ve yumuşak bir el de bir sihirbaz nefesi tesiri ile dumanını savuran

fincanları misafirlere ikram ederdi.”439

437 a.g.e., s. 30-31. 438 “Bundan 70-80 yıl öncesine kadar İstanbul saraylarında, konaklarında, yalılarında kahve, özel bir

törenle ikram ediliyordu. Yalnız bu görkemli kahve törenini gerçekleştirebilmek için özel hazırlanmış kahve takımlarına ve kahveyi sunacak üç tane eğitimli genç kıza, ‘kahveci güzeline’ ihtiyaç vardı. Bu nedenle kahve törenini ancak varlıklı aileler gerçekleştirebiliyordu.” (Sabiha Tansuğ, “Eski İstanbul’da Kahve İkram Töreni”, İstanbul Armağanı 3/Gündelik Hayatın Renkleri, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yay., 1997, s. 161).


205

Sâmiha Ayverdi, konaklarda misafire yapılan kahve ikramından sonra

unutulmaması gereken ikramlar olarak şerbet ve tatlı ikramlarından bahseder. Daha

ağır işlemeleri olan örtülerin kullanıldığı tepsilerle getirilen tatlılar, öncelikle

misafire göz ve gönül hoşluğu verecek biçimde bir görüntüye sahiptirler. Şerbetler

ise, özel imal tarzlarıyla içeceklerin en iyilerindendir:

“Şerbet ve tatlı ikramı da, kahveden sonra unutulmaması îcap

eden geleneklerdendi. Kahve örtülerinden çok daha ağır olan şerbet

örtüleri, damak zevkinden evvel misafirlere bir göz ve gönül hoşluğu

olur; kapaklı bardaklarda gelen şerbetler ise, koruk, ahududu, firenk

üzümü, vişne çeşidinden itina ile kaynatılmış veya savrula savrula

çiğden yapılmış alkolsüz meşrubatın en alalarını teşkil ederdi.”440

Sâmiha Ayverdi, romanlarında konaklardaki gündelik ikramlardan

bahsetmediği gibi özel ikramlardan da bahsetmez.

3.5.5. Çırak Olma

Çırak olma, bir saraydan, bir konaktan veya bir evden hizmet müddetini

doldurarak evlenip çıkmaya denir. Hizmet müddetinin dolması belirli bir süreye

bağlı değildir. Sadece efendinin vereceği bir emre bağlıdır. “Fakat örf ve âdet, o

yolda bir nizam ve kanun hâline girmişti ki, hemen hiç bir aile teâmül çerçevesi

dışına çıkamaz, hiç bir âile, hizmetindeki halayığını kocayıncaya kadar

kullanamazdı.”441

Sâmiha Ayverdi, konak sahiplerinin hizmetlilerini evlendirerek evden

gönderdikten sonrada koruyup kolladıklarını belirtir. Hatta ev ve mücevher

verilerek, ev-bark sahibi edilen köle veya cariyelerin çocukları dahi o konağın

mensubu sayılmaktadır. Bu yüzden efendinin işi, sadece evlendirmeyle bitmez.

Kendi kapısından ayrılan bu insanların her zaman yanında yer alır:

440 a.g.e., s. 32. 441 a.g.e., s. 301.

206

“Devir o devir idi ki, bir kapıdan çırak edilmek demek, şânına

şerefine uygun bir düğünle evlendirilmek, mücevher sâhibi olmak, çok

defa da bağışlanan bir evin dayanıp döşenmesi demekti.

Amma iş bu kadarla da kalmazdı. Efendiye, geleneğin yüklediği

bir vazife daha vardı. Âile, emektârını mal ve mücevherlerle taltif ederek

işin içinden çıkmış sayılmazdı. Ev-bark sâhibi edilen köle veya câriyenin

çoluğu çocuğu da aynı kapının mensûbu sayıldığından, aradaki

münâsebet yalnız bayramlara seyranlara inhisar etmezdi. Onun için de

başı sıkılan, darda kalan bu insanların iyi günlerinde de kötü günlerinde

de sığınacakları yer, efendi kapısı olurdu.”442

Sâmiha Ayverdi, çırak olma âdetini “Mesihpaşa İmamı” romanında kullanır.

Romanın birinci dereceden kahramanı Halis Efendinin annesi Dilbercihan Kalfayı,

Nâmık Paşa Konağı’nın çıraklarından biri olarak tanıtır. Bu vesileyle Ayverdi, Halis

Efendinin çocukluğuyla bağlantı kurarak konak hayatına yer verir.443

Ayverdi, “İnsan ve Şeytan” romanında da hizmetlilerin çırak olma âdetine

yer verir. Yazar, bu romanında da, kahramanın hayallerine döner ve Hâlim Paşa

Konağı’ndan bahseder. Konağı kâhya kadını olan Nasib Hanımı tanıtırken, onun

hizmetlilerin bir bakıma avukatlığını yaparak, konağın hanımına çırak olmak

isteyenleri bildirdiğini belirtir. Hatta hizmetlilerin, vaktinden evvel çırak olarak,

konaktan ayrılmalarındaki payını vurgular:

“Şimdi Fevziye Hanım ismiyle ara sıra eski hanımını ziyâret eden

ve kapı yoldaşlarına evinden, kocasından kucak kucak havâdis getiren

Şevkefzâ, kâhya kadın gayretiyle vaktinden evvel çırak olmamış mıydı?

Sonra Lübnanlı bir Dürzü’ye satılmak üzere olan Koncagül’ü bu

bâdireden gene o, eteğini beline toplayarak, kızın kendisini kuyuya

atacağını yana yakıla anlatmasiyle kurtarmamış mıydı?”444

442 a.g.e., s. 208. 443 Sâmiha Ayverdi, Mesihpaşa İmamı, s. 97. 444 Sâmiha Ayverdi, İnsan ve Şeytan, s. 43.

207

Sâmiha Ayverdi, bu güzel âdet neticesinde köle ve cariyelerin gelecek

kaygısı taşımadan, rahat bir şekilde konaklarda hizmet ettiklerini belirtir.445 Böylece

konaklarda hane halkı ile hizmetli kadrosu arasında gizli bir anlaşma ve

dayanışmanın varlığı hissedilir.


208

3.6. EDEBİYAT MEKÂNI OLARAK KONAK, KÖŞK VE YALILAR

Konak, köşk ve yalıların önemli yönlerinden birisi de, selâmlıklarında

toplanan edebiyat, sohbet ve eğlence meclisleridir. Erkeğin ev hayatının büyük bir

bölümünü geçirdiği selâmlık daireleri, aynı zamanda arkadaşların, sanatkârların bir

araya gelerek, kendi eserlerini veya başka eserleri okudukları, tartıştıkları ve vakit

geçirdikleri mekânlardır. Buralarda sadece edebiyata değil, güzel sanatların bütün

dallarına ilgi gösterilir; her türlü sanat eseri icra edilir.

Köklü bir aileni üyesi olan ve varlıklı bir ortamda büyüyen Sâmiha Ayverdi

de, eserlerinde bu konutlarla bağlantılı olarak selâmlık meclisleri hakkında bilgi

vermiştir. Küçükken babasının arkadaşlarıyla yaptığı selâmlık sohbetlerine katılan

Ayverdi, buradaki ortamı hafızasına kaydetmiş ve gerek romanlarında gerekse diğer

eserlerinde detaylı bir şekilde anlatmıştır.

3.6.1. Selâmlık Meclisleri

Konak, köşk ve yalıları her yönden eserlerine taşıyarak, buralardaki kültürü

yaşatma çabasında olan Sâmiha Ayverdi’nin üzerinde durduğu hususlardan biri

selâmlık meclisleri olmuştur. Konakların fikir ve sanat hayatıyla bağlantısı

sayılabilecek bu meclislere, yazarımız da katılma fırsatı bulmuştur. Böylece

buradaki ortamı da görerek, konak kültürünün bir yönünü daha, yaşayarak

öğrenmiştir.


Sâmiha Ayverdi’nin, selâmlık sohbetlerine çokça yer verdiği romanı “Yolcu

Nereye Gidiyorsun?”dur. Gerçi bu eserde, selâmlık meclislerinin yapıldığı yer bir

konak, köşk veya yalı değildir. Fakat bu ev, Ayverdi’nin kendi evine benzerlik

göstermesi yönünden önemlidir. Ayrıca buradaki sohbetlerin, romanda II.

Abdülhamid’in hafiyesi olarak tanıtılan Ziver Paşanın bilgisi dâhilinde olması ve

209

onun buraya sahip çıkması da dikkate değer bir husustur. Çünkü, birkaç kişinin bile

bir araya gelmesine izin verilmeyen bir dönemde, serbestçe toplantı yapmak oldukça

zor bir iştir. İşte Ziver Paşanın himayesi, burada devreye girer.

Ayverdi, bu konuyla ilgili bilgiyi, romanın genelinde olduğu gibi, Adli

aracılığıyla verir. Adli, pek zengin olmayan babasının rahatça yaşayıp, evinde

selâmlık meclisleri düzenleyebilmesini, kayınvalidesinden ve ağabeyinden aldığı

maddi ve manevi desteklere bağlar:

“Babam zengin bir adam değildi; fakat evimiz, büyükannemin

kızına ve dâmâdına yardımı ile, uşaklı ahçılı ve refahlı bir evdi. Hattâ bu

yardım mürebbiye aylığı, annemin biraz mübalağalı tuvalet masrafları

gibi lüksü dahi karşılamaya yetiyordu.

Fakat her şey neyse ne ama, üç kişinin bir araya gelip

konuşamadığı bir devirde babam serbestçe evine eşini dostunu nasıl

toplayabiliyordu?

Bunun, amcam sâyesinde daha doğrusu, himâyesinde olduğunu

bilmeyen kimse yoktu; hattâ çocukluğuma göre ben de bunu

bilenlerdendim.”446

Ayverdi’nin “Yolcu Nereye Gidiyorsun?” romanında gözlemci figür olarak

kullandığı Adli, yazarın mizacıyla benzer özellikler taşımaktadır. Belki aralarındaki

tek fark Adli’nin roman boyunca ailesi tarafından sürekli dışlanmasıdır.

Sâmiha Ayverdi, selâmlık odasını daha romanın başlangıcında, ailesi

tarafından dışlanmanın getirdiği çekingenlikle hareket eden Adli’nin bakış açısıyla

tanıtır. Bu oda, hemen hemen her gece çeşitli konularda toplantıların yapıldığı bir

mekândır. Ailesinden pek ilgi görmeyen Adli için en büyük eğlence, babasının

arkadaşlarıyla selâmlıkta yaptıkları bu sohbetleri, tartışmaları bir köşede sessizce

dinlemektir. Sabahları ise, uşak odayı temizlemeden, sigara paketlerinin arkalarına,

gazete kenarlarına, küçük kâğıtlara yazılıp bırakılmış mısraları, vecizeleri alıp

saklamaktır:

446 Sâmiha Ayverdi, Yolcu Nereye Gidiyorsun, s. 14.

210

“Hemen her gece fikir, san'at, tasavvuf ve bilhassa edebiyat

adamlarının toplandığı bu odayı, sabahları uşak derleyip toplamadan

evvel, dolaşmak ve sigara paketlerinin arkalarına, gazete kenarlarına,

kağıt parçalarına yazılıp bırakılmış mısralar, vecizeler, felsefî sözler

bulursam alıp saklamak adetimdi. Fakat bu işi elimi yüzümü yıkamaya

çıktığım sırada yaptığım için kimse farketmezdi. Yalnız bazı bazı elinde

süpürgesi ve toz bezleriyle içeri giren uşağımız Süleyman Ağa ile

karşılaşırdım. Fakat onun mevcudiyetiyle ürkmez, belki memnun bile

oturdum. Hatta bazen o benden evvel gelmiş bulunursa bu yırtık pırtık

kağıtları atmamış olduğunu görerek sevinirdim. Beni görünce, ne

maksatla bu odaya girdiğimi bildiği için, onları sakladığı yerden

çıkararak:

— Al küçük bey!

Diye uzatır veyahut manidar bir tebessümle güler:

-- Bu aksam sermaye yok. Bir şey bırakmamışlar.

Diyerek, alay kokusu bulaşmamış şefkatli bir gülümseme ile

mahzun mahzun arkamdan bakardı.”447

Adli, babasından çekindiği için sürekli tedirginlikle girdiği selâmlık odasını,

kendisindeki duyguları harekete geçiren bir merkez olarak görür. Evin bölümleri

arasında, onun bulunmaktan en çok haz aldığı yer burasıdır:

“Nasıl yerimden kalktığımı, nasıl selâmlık odasına girdiğimi

bilmiyordum. İçeride kimse yoktu; yalnız akşamdan kalma bir tütün

kokusu birden genzime doldu. Pencereler kapalı, oda havasızdı. Hemen

her sabah Süleyman Ağa bir kapıdan, ben öteki kapıdan, içeri girdiğimiz

zaman, odanın sâdık bir arkadaşı olan bu hava ile karşılaşırdık. Fakat

ben, ömrümün en coşkun en hazlı dakikalarını içinde geçirdiğim bu

odanın şu nahoş kokusunu, sarhoşluk zevki ile içkinin acılığını

duymayan bir ayyaş gibi derin derin içime çekerdim.”448

447 a.g.e., s. 7-8. 448 a.g.e., s. 30.

211

Adli, babasının bu selâmlık meclislerinin kendisine çok faydalı olduğunu

ifade eder. Burada devrinin sanatkârlarını tanıma imkânı bulmuştur. Fakat Adli’nin

çok değer verdiği bu kişilerin, çok küçük meseleler yüzünden birbirleriyle

tartışmaları, onun bütün hayallerini yıkmıştır. Özellikle bu mütefekkir ve

sanatkârların birbirlerini çekememeleri, Adli’nin o çok sevdiği selâmlık odasından

kaçmasına bile sebep olmuştur. Sonuçta bu meclisler sayesinde Adli, gerçek hayatı

öğrenmiştir:

“Babamın meclislerine şu cihetten dâimâ minnet duyarım ki

bana böyle amatör san’atkârlardan tutun da memleketin her sınıf

münevverini az çok tanıtmış ve en küçük yaşımdan îtibâren, -kendi

ölçüsüne göre de olsa- bir ilim, fikir ve san’at havası koklatmıştır. Asıl

minnetim ise, Cem Bey’i de orada tanımış olmamdan gelir. Sonra şu da

var ki birer değer olarak gördüğüm kimselerin iç yüzlerini de gene

orada, o mecliste görmüş ve anlamışımdır. Şâirlerin içinde en hassas

bulduğum, âdetâ beşerî kayıtlardan silkinmiş farzederek hayran

olduğum birisi vardı ki, damarlarında kan yerine şiir dolaştığını

farzederdim. Bir gün, hayâlimde etten kemikten tenzih ettiğim bu adam

için borsa işlerindeki mahâreti, dalâveresi ve menfaat bahsinde söze,

dostluğa aslâ kıymet vermeyişi, öyle deliller, öyle vak’alarla belirtilerek

anlatılmıştı ki, konuşmanın sonunu dinlemeden, deli gibi odadan

kaçtığımı hatırlıyorum.

(…) Hasılı ilk hayat temrinlerim böylece babamın selâmlık

odasında başlamış ve ilerlemişti.”449

Adli’nin hayranı ve müptelası olduğu selâmlık meclisleri, II. Meşrutiyet’in

ilânından olumsuz bir şekilde etkilenmişlerdir. Bunda hem bu meclislere göz

yuman, bir bakıma burayı himaye altına alan Ziver Paşanın görevinden azledilmesi,

hem de Adli’nin büyükannesi tarafından yapılan maddi yardımın kesilmesi büyük

rol oynamıştır.

449 a.g.e., s. 273.

212

Memleketin geçirdiği inkılâp, Adlilerin evi de etkilemiştir. En büyük etkisi,

selâmlık meclislerine olmuştur. Hizmetçisi kalmayan evin, bir zamanlar büyük

sohbetlerin yapıldığı selâmlık kısmında da artık kimsecikler yoktur. Adli’nin babası

Asaf Bey, kendisi için bir iptila boyutunu alan bu sohbetlerden yoksun, evin içinde

dolaşmaktadır:

“Bir vakitler gazete kenarları, sigara kutuları ve kağıt parçaları

üstünde şiirler, vecizeler topladığım ve içinde çocukluğumun çok zevkli,

çok da hazin günlerini geçirdiğim selâmlık odası, şimdi tamamen boş.

Böylece de babam, iptilasından birden bire mahrum edilen bir tiryaki

sersemliği içinde kah haşin, kah itaatkar, kah şaşkın, dolaşıp duruyor.

Pek bunaldığı zamanlarda ise köşesine çekilip, mîdesinden başka

düşüneceği kalmamış bir zavallı aczi içinde fındık fıstık külahına

yanaşıyor. Fakat bu zevki de çok defa, ona pahalıya maloluyor. Zira

yere düşürdüğü kabukları pek süpürecek kimsemiz kalmadığı için, bu

yüzden annemle aralarında münakaşa eksik olmuyor. Esasen artık

onların tek zevkleri, birbirlerini hırpalamak, iğnelemek, sonunda da

pişman olmaktan ibaret.”

Sâmiha Ayverdi, yukarıdaki parçalarda açıkça görüldüğü gibi, romanda Adli

vasıtasıyla selâmlık meclislerinden bahsederken, çocukken katıldığı babasının

selâmlık meclislerinden oldukça istifade etmiştir.


Sâmiha Ayverdi, daha okul çağına gelmediği yaşlardayken,

“Şehzâdebaşı’ndaki evimizde, babamın selâmlık odası, bahçeye bakan aydınlık ve

şirin bir yerdi.”450 sözleriyle tanıttığı bu odanın müdavimi olmuştur. Burada iki

koltuğun arasına sıkışarak konuşulanları takip etmek, yazarın o zamanki en büyük

zevklerinden biridir.

450 Sâmiha Ayverdi, “Selâmlık Odası”, Rahmet Kapısı, s. 94.

213

Babasının selâmlık meclisleri Sâmiha Ayverdi’nin kendini yetiştirmesinde,

memleket meselelerine vakıf olmasında çok büyük rol oynamıştır. Babasının

arkadaşlarıyla yaptığı sohbetlere, küçük olması sebebiyle rahatça iştirak eden

Ayverdi, burada olaylara değişik açılardan bakabilme yeteneğini kazanmıştır.

Ayverdi, “Bir Dünyâdan Bir Dünyâya” adlı eserinde kendi hayatını

anlatırken, çocukluğunda büyük etkisi bulunan sohbetlerin yapıldığı selâmlık

odasını bir akademi taslağına benzetir:

“O devirlerde de ‘selâmlık odaları’ bir nevî akademi taslağı

sayılsa revâ idi. Bu küçük ve husûsî toplantılar, san’at, fikir, cemiyet ve

siyâset sohbetlerine açık merkezciklerdi.”451

Sâmiha Ayverdi’nin tanık olduğu veya tanık olanlardan öğrendiği selâmlık

meclislerinden birisi de, İbrahim Efendinin damadı Yusuf Beyin meclisleridir.

“İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde, İbrahim Efendi ailesini tanıtan Ayverdi,

Yusuf Beyi anlatırken, onun düzenlediği selâmlık âlemlerine de değinir.

Konakta kendisini anlayacak kimse bulamayan Yusuf Bey, içinde bulunduğu

sıkıntılı durumu unutmak için selâmlıkta çalgılı âlemler düzenler. Bu âlemlerde ise,

devrin en ünlü sanatkârlarını bir araya getirir:

“Selâmlık âlemleri de hani, dostun düşmanın türlü gıpta,

hayranlık ve hasedine hedef teşkil edecek bir ahenge sahne olmaktaydı.

Devrin belli başlı musikî erbabı için İbrahim Efendi'nin konağı artık

gözlerin ve gönüllerin alaka ve tecessüs mihrakı demekti. Şimdi

selâmlık, Udî Cemil'ler Kanunî Andon, Kemani Tatyos, Hanende Viçen

ve Karakaş gibi san'atkarları toplayıp güzel sesin, güzel sözün, nükte ve

neş'enin coşup taştığı bir dünya idi. Bu meclisler, gerçekten de Yusuf

Bey'e, konağın duygusuz, yabancı, soğuk kalabalığından ve bilhassa

karısının yavan, sade suya ve sıkıcı yakınlığından kaçıp sığınacak bir

melce, bir latif dünya olmuştu. Fakat İbrahim Efendi'nin konağında

451 Sâmiha Ayverdi, Bir Dünyâdan Bir Dünyâya, s. 46.

214

Yusuf Bey'in çizip hazırladığı bu dünyanın dilini ve havasını hemen de

hiç anlayan yoktu.”452

Yusuf Beyin, kaynatasının evinde düzenlediği bu âlemler bir sürü

dedikodunun çıkmasına sebep olur. Özellikle Efendinin diğer damadı Doktor Salih

Bey ve taraftarları, bu âlemlerin yapılmasını engellemek için yoğun çaba sarf

ederler. Bir süre sonra ise, bu isteklerinde muvaffak olurlar.453

3.6.2. Selâmlık Meclislerine Katılanlar

Her dönem içerisinde, sanatkârların çeşitli vesilelerle bir araya gelerek

oluşturdukları meclisler var olmuştur. Geçen zaman içerisinde gerek padişah

sarayları gerekse devlet adamlarının ve belirli şahısların konakları, köşkleri bu tür

selâmlık meclislerine merkezlik yapmışlardır. Bu meclislere katılan sanatkârlar ise,

genellikle devirlerinin en ünlü simaları arasındandırlar.

Babasının düzenlediği selâmlık meclislerine katılan Sâmiha Ayverdi de,

Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılmak üzere olduğu dönemin en ünlü siyasetçi ve

sanatçılarından bazılarını görmüş ve bu kişileri eserlerinde anlatmıştır.


Sâmiha Ayverdi, “Yolcu Nereye Gidiyorsun?” romanında, roman kahramanı

Adli’nin babasının düzenlediği selâmlık meclislerine katılan mütefekkir ve

sanatkârlardan bahsetmiştir.

Adli, babasını gerçek dünyanın sıkıntılarından uzaklaştıran bu selâmlık

meclislerine katılan misafirleri dört gruba ayırır. Meclisin birinci grubu; şairler,

kalem sahipleri gibi ünlü şahıslardır. İkinci grupta olanlar, dinleyici olarak meclise

452 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 92-93. 453 a.g.e., s. 93-94.

215

katılan hoşsohbet, geveze kimselerdir. Üçüncü grup, mecliste ağırlıklarını hissettiren

tasavvuf ehli kişilerdir. Son grup ise, ara sıra bu toplantılara iştirak eden yabancı

uyruklu kimselerdir:

“Babamı bu kadar koyu bir iptila ile her şeyden uzaklaştırmış

olan selâmlık meclisleri, hararetli münakaşalar, fikir çarpışmaları,

karşılıklı söylenen şiirler, latîfe ve hicivlerle ona evinin yorgun

nefeslerini pek çabuk unuttururdu.

Bu toplantıların birinci derecede simaları, şairler, kâlem

sahipleri, münakaşacı münevverlerdi. İkinci plânda da, dinleyici olarak

iştirak eden çekingen dostlar ve her meclisin tuzu biberi sayılan tatlı

gevezeler, nükte sahipleri, hoşsohbetler, sonra: "Etle deriye büründüm -

Adem olup göründüm" diyebilecek kemal ve cemal sahipleri idi. Ecnebi

dostların, hususî günlerde geldikleri ve nadir olarak bu belli başlı

kimselerin arasına da karıştıkları vakî idi.”454

Adli’nin babasının selâmlık meclisine her görüşten insan katılmaktadır.

Bunlar arasında yapılan tartışmalar, eleştiriler meclisin gündemini oluşturmaktadır.

Kimseye fark ettirmeden, sessiz sedasız selamlığın bir köşesine büzülen Adli,

burada hem eski edebiyatın hem de yeni edebiyatın savunucularını dinlemiş, onların

birbirleriyle kıyasıya yaptıkları tartışmalara şahit olmuştur:

“Ben bu meclislerde, dîvan edebiyatı son nefesini verirken ona

bir yudum kadirşinaslık suyu vermek istemeyenleri olduğu kadar,

Hamid'in hayranlarını ve düşmanlarını, Servet-i Fününcuları ve

bilhassa Fikret'in meftunlarını ve muarızlarını, nihayet Şahabeddin'e

ayrılan edebî pay üstünde çekişenleri, çarpışanları, hulasa edebiyatı,

beşerî ihtiyaçlarının en lüzumlu nafakası sayan zümrenin bir bütün

halinde bu nafakaya atılışlarını, onu aşkla, hırsla didikleyişlerini

seyreder ve dinlerdim. Hicivler, müşaareler de benim içindi.”455

454 Sâmiha Ayverdi, Yolcu Nereye Gidiyorsun, s. 13. 455 a.g.e., s. 32.

216

Sâmiha Ayverdi’nin bazı şahsî özelliklerini anımsatan bir yapıya sahip olan

Adli’nin, bu mecliste asıl dikkatini çeken kimseler ise, Hâtemî Hoca ve Cem Bey

gruplarıdır:

“Fakat asıl aralarına karıştığım kimseler:

Bu aşk imiş varlık kamu

İyi yavuz uçmak tamu

Geri kalan ey amu

Hep bir kuru kavga imiş

Yahut da:

Çü sensin âşık u maşuk çü sensin talih ü matlub

Haber ver gel nedir şahım murad olan bu gavgadan

Diyerek, meclisin sadık aşinası olan Hatemî Hoca île ince ince

alay eden Cem Bey'in grubu idi.

Hatemi Efendi’nin ise mantık ve akıldan kopmayan idraki, Cem

Bey’in hudutsuz bir zevkten bahseden dudağı ile ezeli bir mücadele

halinde idi.”456

Adli’nin katıldığı bu grupta, her şeyi akıl ve mantıkla yorumlayan Hâtemî

Hocanın karşısında, çevresine gönül gözüyle bakan ve “Ete kemiğe büründüm-Adem

olup göründüm” diyecek kemâl ve cemâl sahibi Cem Bey457 vardır.

Ayverdi, bu iki grup aracılığıyla tasavvuf düşüncesini aktarma ortamı

oluşturur. Roman boyunca, Adli’yi yönlendirici bir fonksiyonu olan Cem Beyin

düşüncelerine yer verir.

456 a.g.e., s. 32. 457 Cem Bey, romanın itibârî dünyâsında, bilge kişidir, irşat edendir. “Batmayan Gün’deki Dr. Kerim

Bey’de varlığını sürdüren İrfan Paşa ile özdeşleşir. Sanki İrfan Paşa’nın defterleri Yolcu Nereye Gidiyorsun’da oluşmaktadır. Cem Bey, özlü sözlerden teşekkül eden defterini temize çekmesi için Adli’ye verir.” (Banıçiçek Kırzıoğlu, a.g.e., s. 713).

217


Asker olana babasının selâmlık meclislerine katılan Ayverdi, burada çoğu

babası gibi asker olan kişilerle karşılaşır. Çoğu devletin üst kademelerinde görevli

olan bu kişiler, bu selâmlık odasında birlikte eğlenmekte, bazen de çok ciddi konular

üzerine sohbet etmektedirler.

Ayverdi, “Rahmet Kapısı” adlı eserinde, babasının selâmlık odasında misafir

olan kişiler olarak şu isimleri sayar:

“Çoğu babam gibi asker olan misâfirler arasında, devamlı

olarak gelenlerden babamın en sevdiği sınıf arkadaşı Ziyâ Paşa

(Osmanlı Devleti’nin son Harbiye Nâzırı), Ahmed İzzet Paşa (Osmanlı

Sadrâzamlarından), Hilmi Paşa, Çürük Sulu Mahmud ve Ahmed

Paşalar, Alâeddin Paşa, Şâir Yüzbaşı Ali Nusret Bey (Cenap

Şahâbeddin’in kardeşi), Hoca Ressam Ali Rıza Bey, Ressam Reşid ve

Ressam Sâmi Beyler, hep tabldot misâfirler meyânında idiler.”458

Sâmiha Ayverdi, “Bir Dünyâdan Bir Dünyâya” adlı eserinde, bu kalabalık

misafir grubunu tek tek tanıtır. Bu kalabalık arasında, babasıyla en çok muhabbet

eden kişilerin Ziyâ Paşa ile Hilmi Paşa olduğunu belirtir. Hilmi Paşa, güler yüzlü,

babacan, kalender ve pembe çehresinde bir çocuk saffeti taşıyan temiz ve dürüst bir

insandır. Aynı şekilde, seçkin ve köklü bir muhitin evladı olan Ziyâ Paşa da, ciddi,

güvenilir, namuslu ve devletin büyük yükleri altına girecek kadar vatan aşkıyla dolu

bir insandır.459

Ayverdi; sanat, fikir, cemiyet ve siyaset sohbetlerinin yapıldığı bu meclislere

katılan diğer şahısların özelliklerini ise, şöyle açıklar:

“Cevad Paşa ile Alâeddin Bey de babamın sınıf arkadaşlarından

ve meclise revnak veren kimselerdendi.

458 Sâmiha Ayverdi, “Selâmlık Odası”, Rahmet Kapısı, s. 94. 459 Sâmiha Ayverdi, Bir Dünyâdan Bir Dünyâya, s. 46.

218

Bir de Ahmed İzzet Paşa ve Çürüksulu Mahmud Paşa gibi

askerlikle siyâset arasında köşe kapmaca oynamaları mukadder olan

dostlar da, gene selâmlık odasının sıkça veya seyrekçe eşiğini

atlayanlardandı.

Bu arada, Cenâb Şahâbeddin’in küçük kardeşi Ali Nusret Bey

gibi edebiyat tarafı ağır basanlar olduğu kadar, Ali Rıza Bey, Sâmi Bey,

Reşid Bey gibi asker ressamlar da gene evimizin yolunu

bilenlerdendi.”460

Sâmiha Ayverdi, “İbrahim Efendi Konağı” eserinde Yusuf Beyin selâmlık

meclislerini anlatırken, bu toplantılara katılanlar arasında, “Udî Cemiller Kanunî

Andon, Kemani Tatyos, Hanende Viçen ve Karakaş gibi”461 söz ve müzik

sanatkarlarının da bulunduğunu söyler.

3.6.3. Selâmlık Meclislerinde Konuşulan Konular

Erkeğin ev hayatının büyük bir bölümünü geçirdiği selâmlık daireleri, aynı

zamanda arkadaşların, sanatkârların bir araya gelerek, kendilerinin veya başkalarının

eserlerini okudukları, tartıştıkları ve vakit geçirdikleri mekânlardır. Buralarda sadece

edebiyata değil, güzel sanatların bütün dallarına ilgi gösterilir; her türlü sanat eseri

icra edilir ve eleştiriye tabi tutulurdu.

Sâmiha Ayverdi, babasının pek büyük olmayan selâmlık odasına gelen

misafirlerin, hem devlet işleri gibi ciddi meseleler üzerine, hem de sanat-edebiyat

gibi özel konular hakkında konuşmalarına şahit olmuştur. Küçük olması sebebiyle

bütün konuları kavrayamayan Ayverdi bu durumu, “Hey Gidi Günler Hey” adlı

eserinde şöyle anlatır:

“Bir vakitlerin cihan devleti olan Osmanlı İmparatorluğu’nun

sona kalmış birkaç paşası, babamın selâmlık odasında sık sık birleşir,

460 a.g.e., s. 46. 461 Sâmiha Ayverdi, İ.E.K., s. 93.

219

buluşur, dertleşir, yârenlik ederlerdi ve küçük kızı da maskot gibi anlar

anlamaz onları dinler, latîfelerine güler, ciddî mevzûlarına ise kulak

kesilerek kavramaya çalışırdı.

Sun’î ve zorlama şartlar vaktinden evvel yetişmesi temin edilen

nebatlar gibi, bilhassa memleket umûru hakkında en küçük yaşından

îtibâren, hâdiselerin kendisine yüklediği mecburî vaziyetler, bilinmesi ya

da bilinmemesi gereken ağır meseleler hakkında onu, kırık kopuk da

olsa, bâzı bilgi ve düşüncelere sâhip etmiş oluyordu.”462

Selâmlık meclisleri sayesinde, küçük yaştayken bilgi ve düşünce dünyası

oluşmaya başlayan Sâmiha Ayverdi, bu meclislerden hafızasında kalan konuları

eserlerine de aktarır.


Sâmiha Ayverdi, selâmlık meclislerine yer verdiği “Yolcu Nereye

Gidiyorsun” romanında, burada konuşulan konuları roman kahramanı Adli’nin

ifadesiyle; “şiir, edebiyat, fikir ve tasavvuf”463 olarak belirler. Bu konuları ise, kendi

fikirlerini anlatmak için bir vasıta olarak kullanır.

Sâmiha Ayverdi, “Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanında Adli’nin baba

evindeki selâmlık odasını anlatırken, burada yapılan edebiyat tartışmalarından

bahseder. Her düşünceden insanın yer aldığı bu meclislerde, hem eski edebiyatı hem

de yeni edebiyatı savunanlar vardır. Edebiyat üzerine yapılan bu hararetli

tartışmalar, edebiyatı seven Adli’nin bu meclislere ilgi duymasına sebep olmuştur:

“Ben bu meclislerde, dîvan edebiyatı son nefesini verirken ona

bir yudum kadirşinaslık suyu vermek istemeyenleri olduğu kadar,

Hamid'in hayranlarını ve düşmanlarını, Servet-i Fününcuları ve

bilhassa Fikret'in meftunlarını ve muarızlarını, nihayet Şahabeddin'e

462 Sâmiha Ayverdi, Hey Gidi Günler Hey, s. 49. 463 Sâmiha Ayverdi, Yolcu Nereye Gidiyorsun, s. 39.

220

ayrılan edebî pay üstünde çekişenleri, çarpışanları, hulasa edebiyatı,

beşerî ihtiyaçlarının en lüzumlu nafakası sayan zümrenin bir bütün

halinde bu nafakaya atılışlarını, onu aşkla, hırsla didikleyişlerini

seyreder ve dinlerdim. Hicivler, müşaareler de benim içindi.”464

Sâmiha Ayverdi, bu romanında, selâmlık meclislerinde konuşulan konuları

ve meclise katılanları kullanarak, edebiyat ve edebî topluluklar hakkındaki

görüşlerini de açıklar. Yazarın bu amaçla romanda oluşturduğu tiplerden birisi, Asaf

Beyin evinde toplanan bu selâmlık meclislerinin müdavimlerinden birisi olan Avni

Bey’dir. Servet-i Fünûn yazarlarından birisi olan Avni Bey, bu toplantılarda

mecmua için yazdıklarını okur. Bu yazılar genellikle edebiyatımız ve

edebiyatçılarımız hakkındadır.

Avni Beyin hakkında yazı yazdığı edebiyatçılarımızdan birisi Nedim’dir.

Ayverdi, Avni Beyin yazdığı konular hakkındaki düşüncelerini, romanın genelinde

olduğu gibi, yine Adli aracılığıyla bildirir:

“…bu gece yapyalnız, fakat coşkun ve düşünceli olan Avni Bey,

babamın ısrâriyle, Servet-i Fünûn’un son nüshası için yazdığı edebî

musâhabeyi okuyor. Bu, Nedim’in çağdaşları arasındaki mevkiini,

şöhretini, ayağa düşmemiş yapmacıksız, şûh, pervâsız ve şehevî edâsını

belirtiyor. Fakat bende o gecenin hâtırası olarak, bütün bunlardan,

misal olarak kullandığı şu kıta kalmıştı:

Rakkas, bu hâlet senin oynunda mıdır

Âşıklarının günâhı boynunda mıdır

Doymam şeb-i valsına şeb-i rûze gibi

Ey sîm beden sabâh koynunda mıdır”465

Ayverdi, Avni Bey tipini, Adli’ye edebiyat dünyasını tanıtan kişi olarak

kullanır. Divan Edebiyatından Halk Edebiyatına kadar uzanan konuşmalar yapan

464 a.g.e., s. 32. 465 a.g.e., s. 71.

221

Avni Bey, Adli’nin hem zevk alarak dinlediği, hem de edebiyat tarihini öğrendiği

birisidir:

“Şu var ki Avni Bey’i, babamın gönlünü hoş etmek için açtığı bu

bahis, sürükleyip götürmüştü. Sanki hatır için bir kadeh içtikten sonra,

tâkip eden kadehleri kendi isteyen, kendi dolduran bir adam edâsıyle

Fuzûli’ye geçti. Oradan koşmalara, hattâ Köroğlu’na bile atladı. Ben de

bu sûretle, onun ağzında bir kat daha güzelleşen klâsiklerden ve halk

edebiyâtı örneklerinden, hislerime renk renk kaftanlar giydirip

çıkarıyordum.”466

Selâmlık meclislerine katılan Adli aracılığıyla, Divan Edebiyatı ve Halk

Edebiyatı hakkındaki olumlu düşüncelerini yansıtan Ayverdi, Edebiyât-ı Cedîde

hakkında ise tam tersi bir tutum sergiler. Yazar, Edebiyât-ı Cedîde’yi, klâsiklerle

Halk Edebiyatı arasında daha kurulurken sakatlamış bir köprüye benzetir. İki

kesimden de uzak olan bu topluluk, kendisine tutunanları da yok etmektedir:

“Halbuki beri tarafta Salâhaddin Bey’le Nazmi Âlî, harâretle bir

Edebiyât-ı Cedîde bahsinin içinde idiler. Ben bu cereyânı, çocuk

zevkimin teşneliğine bir cevap, bir karşılık bulamamakta idim. Bence

Edebiyât-ı Cedîde, klâsiklerle halk edebiyâtı arasına kurulmuş, fakat

daha kurulurken sakatlanmış bir köprü idi. Bu köprüden geçmek

isteyenin, her iki sâhilden de uzaklaşmış bulunması lâzımdı. Sonra, bu

köprüyü sakatlayan dalgalar, oradan geçmek isteyenleri de çok defa,

kuru bir nâm sâhibi ederek, yâhut etmeyerek, çekip yok ediyordu.”467

Sâmiha Ayverdi, “Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanında selâmlık odasındaki

sohbet ortamlarını, tasavvuf düşüncelerini aktarmak için de kullanır. Meclislere

katılan kişiler arasında tanıtılan Cem Bey, yazarın fikirlerinin savunucusu ve

Adli’nin yönlendiricisi olan bir şahıstır. Ayrıca, akıl ve mantıkla hareket eden

Hâtemi Hocaya mukabil o, tasavvufu özümsemiş, maddiyatı aşmış birisidir.

466 a.g.e., s. 71. 467 a.g.e., s. 71-72.

222

Ayverdi, roman kahramanlarından Cem Beyin düşüncelerini, Hâtemi Beye

gönderilmek üzere, Adli’ye yazdırdığı bir mektup vasıtasıyla verir. Bu mektup,

selâmlıktaki gündemi de oluşturur. Cem Beyin yazdırdığı mektubun, Ayverdi’nin

tasavvuf görüşünü içeren kısmı şöyledir:

“Sen varsın, varlıksın, bir iddiâ ve ilim haykelisin. Ben aczim,

yokluğum, ihtiyâcım, iftikârım!

Sen baştan aşağı sualsin; belki ilmine temel olan şüphelerinin,

sorup soruşturmakla tatmin olacağını, okuyup münâkaşa etmekle kâinat

düğümünü çözeceğini zannetmektesin. Daha tuhafı, elinde bir külçe

anahtar, meçhul bir kapının önüne oturmuş, bir türlü kilide uymayan bu

paslı ve yanlış anahtarlarla o kapıyı kurcalayıp duruyorsun. Açılacak

gibi oluyor, fakat açılmıyor, değil mi? Hem açılmış olsa bile orada seni

kim kılavuzlayacak?

(…) Ben üç çeşit ilim tanıyorum ki bunlardan biri sırf maddîdir,

aklımızla öğrenir ve gene akılları çanağını açan beşeriyete saçarız.

Diğeri mânevî ilimdir ki o da ancak ehline söylenir. Fakat üçüncüsü ne

maddî ne de mânevî olan bilgidir. Buna bir gizli sır, bir cezbe yâhut da

vecd denebilir, ki ancak Mevlâ ile kul arasında kalır.”468


Sâmiha Ayverdi, kendi hayatını anlattığı “Bir Dünyâdan Bir Dünyâya” adlı

eserinde selâmlık odalarını birer sanat ve fikir akademisine benzetir.469 Ayrıca

buraların cemiyete ve siyasî yapıya uzak kalmadıklarını da belirtir.

Küçük yaşlarda babasının selâmlık meclislerine katılan Ayverdi, buraya

gelen misafirlerin güncel olaylar üzerine sohbet ettiklerine şahit olur. Bu konular

arasında, yazarın hatırladıklarından birisi “31 Mart” ve “Derviş Vahdetî” sözleridir.

468 a.g.e., s. 37. 469 Sâmiha Ayverdi, “Annem Babam ve Çevreleri”, Bir Dünyâdan Bir Dünyâya, s. 46.

223

O günlerde sadece bu meclislerde değil, evin ve memleketin her tarafında sıkça

tekrarlanan bu sözler, Ayverdi’nin hafızasına kazınmış gibidir:

“Selâmlığın, hattâ haremin misâfirleri arasında günün acıklı

hâdiselerine ehemmiyetle yer verilmekte idi. Ancak yarı tâkip ettiğim,

yarı edemediğim sözlerin arasında “31 Mart” ve “Derviş Vahdetî”

sözlerini mutlaka anlıyordum. Zira o kadar çok tekrar ediliyoduki, sanki

birer havaî fişenk gibi, durmadan cümlelerin arasından fırlıyor ve

zihnimdeki çizgiyi derinleştirip silinmez hale getiriyordu.”470

Ayverdi, babasının selâmlık odasında konuşulan konular arasında tarihî

olaylardan da bahseder. Bunlar arasında yazarın hatırladıklarından birisi, Latinlerin

İstanbul’u işgali ve gösterdikleri vahşettir. Yatma vaktinin gelmesi sebebiyle

genellikle anlatılan olayları yarısına kadar dinleyebilen Ayverdi, yine de bu

bilgilerin ileriki zamanlarına maya olduğunu düşünür471:

“Gene çok harâretli bir konuşmanın tam ortasında, Lâtinlerin

İstanbul’u işgali ve gösterdikleri vahşet üstünde konuşulurken,

şehrimizin vaktiyle geçirmiş olduğu felâketli günlerin hikâyesini

tamamlamadan odayı terketmeye mecbur olmam, benim için pek firaklı

olmuştu. Ama gün gelecek bu yarıda kalmış fâcialı istilâyı târih

sahifelerinden öğrenecekmişim.”472

Sâmiha Ayverdi, babasının selâmlık odasına misafir olarak gelen kişilerin,

ciddi memleket meselelerini konuşup, hafif mevzular üzerine sohbet edip,

gülüştükleri halde, derunî ve manevi konular üzerine konuşmadıklarını bildirir.

Ayverdi, “Tanzimat’ın ekmeğini yiyip suyunu içerek beslenmiş nesillerin zürriyeti”

şeklinde nitelediği bu kişiler, mana kapılarına kilit vurmuşlardır:

“Babamın selâmlık odasının dört duvarı içinde cereyan eden,

ciddi memleket mes’elelerinin arasına, sık sık şakalaşmalar, gülüşmeler

470 a.g.e., s. 28. 471 Sâmiha Ayverdi, “Bizans ve Latinler”, İki Âşinâ, s. 83. 472 a.g.e., s. 84.

224

ve hafif mevzûlar da girer, fakat burada, irfan ve hikmet yollu, derûni ve

mânevi bir havaya ihtiyaç duyulmazdı.

Bu odanın müdavimleri, dürüst, hamiyetli hattâ faziletli kimseler

olmakla berâber, mânâ kapısına kilit vurmuş Tanzimat’ın ekmeğini yiyip

suyunu içerek beslenmiş nesillerin zürriyeti olduklarından, ata ve

dedelerinin yolunda yürümeleri tabiî idi.”473

473 Sâmiha Ayverdi, “Eski İstanbul’dan Çizgiler”, Ne İdik Ne Olduk, s. 170.

225

SONUÇ

Bu çalışmada, edebiyat sohbetlerine mekân oldukları kadar, edebî

eserlerimize de konu ve mekân olan konak, köşk ve yalıların Sâmiha Ayverdi’nin

eserlerindeki konumunu araştırdık. Amacımız, bu konutlardaki yaşamın son

tanıklarından birisi olan Ayverdi’nin edindiği bilgi ve izlenimleri, romanlarının

fiktif âlemine ne derecede yansıttığını belirlemekti. Bu derecelendirmede ölçüt

olarak, yazarın romanları dışındaki eserlerinde geçen bu konutlarla ilgili

anlatımlarını temel aldık. Bu karşılaştırmanın daha net görülebilmesi için ise,

çalışmamızın genelinde yazarın eserlerini, “romanları” ve “diğer eserleri” şeklinde

bölümleme yaparak inceledik.

Yaptığımız araştırmada, edebiyat dünyasına roman yazarlığıyla giren ve yazı

hayatının birinci dönemi diyebileceğimiz 1938-1950 yılları arasında sekiz roman

yazan Ayverdi’nin, bunların altısında konak, köşk ve yalılardan en az birine yer

verdiğini gördük. Ayrıca, yazarın romanlarında kullandığı bu konut tiplerine değişik

fonksiyonlar yüklediğini belirledik. Örneğin “Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanında,

Osmanlı İmparatorluğu’nun gerilemesini, ülkenin düştüğü siyasî kaosu

somutlaştırmak isteğiyle konağı imparatorluğun sembolü olarak kullanırken; “İnsan

ve Şeytan” ile “Mesihpaşa İmamı” romanlarında, birinci dereceden kahramanların

hatıralarına geriye dönüş tekniğiyle anlattığı konakları, birlik ve beraberliğin, düzen

ve huzurun mekânı olarak kullanır. Sâmiha Ayverdi’nin konaklardaki huzurlu

ortamı hatıralarla sınırlandırmasını, eski zamanlara duyduğu özlemle

bağdaştırabiliriz. Zira bu romanlarda bahsedilen konakların, romanların o günkü

dünyasında yer almamaları ve geriye dönüş tekniğiyle anlatılmaları; Ayverdi’nin

idealize ettiği Osmanlı Medeniyeti’nin de eskilerde kalmış olmasıyla benzerlik

gösterir.

Sâmiha Ayverdi, köşk ve yalılara, konaklarda olduğu gibi kültürel ve siyasal

fonksiyonlar yüklemez. Bu konutlara daha çok, romanlarındaki şahısların sosyal

statülerini ve sanatçılık yönleri, psikolojik durumları gibi kişisel özelliklerini

vurgulamak istediği eserlerinde yer verir. Böylece yazar, bu konutları sadece roman

kahramanlarının barınma ve korunma gibi ihtiyaçlarını karşılayan mekânlar olarak

226

değil; onların yaşantılarına şekil veren, kişisel ve sosyal yönlerini yansıtan mekânlar

biçiminde kullanır.

Sâmiha Ayverdi’nin romanlarında geçen konakların, köşk ve yalılardan

ayrılan özelliklerinden birisi de II. Meşrutiyet’ten etkilenmeleridir. Yazar, özellikle

“Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanında olmak üzere, romanlarında II. Meşrutiyet’in

ilânıyla konaklardaki düzenin yıkıldığını, ihtişam ve itibarın kalmadığını belirtir.

Oysa köşk ve yalıları kullandığı romanlarında, II. Meşrutiyet’ten söz bile etmez.

Bunun, Ayverdi’nin konakları “minyatür imparatorluk”lar olarak yorumlamasından

kaynaklandığını söyleyebiliriz.

Sâmiha Ayverdi’nin, romanlarındaki unsurları oluştururken etkilendiği

konutlar, büyükbabası Hilmi Bey ile annesinin dayısı Cemal Beyin evleri ve İbrahim

Efendi Konağı ile onun komşusu olan İbrahim Paşanın konağıdır. Yazar, gerek

şahıslarını seçerken, gerek olayı ve zamanı belirlerken ve gerekse mekânı

oluştururken, roman dışındaki eserlerinde ayrıntılarıyla tanıttığı bu konutlardan

büyük ölçüde istifade eder.

Çocukluğunda, ailesi ve yakın çevresi sayesinde konak, köşk ve yalıları

gören Sâmiha Ayverdi, başta “İbrahim Efendi Konağı” ve “Bir Dünyâdan Bir

Dünyâya” adlı eserleri olmak üzere, eserlerinde buraları tanıtıcı tasvirler yapar.

Yazarın roman dışındaki eserlerinde yaptığı bu konut tasvirleriyle, romanlarındaki

konut tasvirleri aynı niteliktedirler. Özellikle, yazarın “İbrahim Efendi Konağı” adlı

eserinde anlattığı, annesinin amcası olan İbrahim Efendinin konağı ile “Yolcu

Nereye Gidiyorsun” romanındaki Ziver Paşanın konağı arasında büyük bir benzerlik

vardır. Bu yönüyle, romanlarındaki mekânı kurgularken kendi yaşamından

esinlendiği açıkça belli olan Ayverdi’nin yaptığı tasvirlerindeki amacı ise,

mekândan yola çıkarak kahramanlarının yaşadıkları ortamı, zamanı ve olayları

okuyucunun zihnine taşımaktır.

Sâmiha Ayverdi, geniş bir nüfusa sahip olan konak, köşk ve yalıların bütün

bireylerini, eserlerinde detaylı bir şekilde tanıtır. Bu geniş kadro içerisinde en

önemli konumda bulunanlar, bir bakıma bu konutların varlık sebebi demek olan

227

beylerdir. Zira bu konutlardaki zengin ve lüks hayat, beylerin servetleriyle, makam

ve mevkileriyle doğru orantılıdır.

Ayverdi’nin romanlarında rol verdiği beylerin hepsi yüksek derecelerde

devlet memurudurlar. Yazarın beyleri bu şekilde tanıtmasında, annesinin amcası

İbrahim Efendiyi tanımış olması etkilidir. Ayverdi, İbrahim Efendinin kişisel

özelliklerini “Yolcu Nereye Gidiyorsun” romanındaki Ziver Paşa tipine uygular.

Aynı şekilde İbrahim Efendinin Meclis-i Maliye Reisi olması ile, “İnsan ve Şeytan”

romanındaki Halim Paşa ile “Mesihpaşa İmamı” romanındaki Namık Paşanın

Maliye Nazırı olmaları bu etkilenmenin işaretçileridir.

Küçüklüğünde konak hayatını gören Sâmiha Ayverdi, kadın olması itibariyle

konağın harem kısmında yaşayanları doğal halleriyle tanıma fırsatı bulur. Ayrıca,

yazarın bu dönemde çocuk olması gözlemlerine katkı sağlar. Çünkü, Sâmiha

Ayverdi’ye çocuk nazarıyla bakan hanımlar, onun yanında sırlarını çok rahat bir

şekilde ortaya dökmüşlerdir. Böylece Ayverdi, bir bakıma konağın gerçek hâkimi

olan bu hanımların hayallerini, dertlerini, iyi ve kötü yönlerini öğrenmiştir.

Öğrendiklerini ise, eserlerine aktarmıştır. Özellikle romanlarında kadın

kahramanlarını oluştururken, bu hanımlardan faydalanmıştır. Romanlarındaki

anlatımlarda, olaylara kadın penceresinden bakabilmesinin yanı sıra duygu ve

düşüncelerine vakıf olduğu bu kadınları birebir tanımanın rahatlığından istifade

etmiştir.

Sâmiha Ayverdi, eserlerinde konak sahiplerinin çocuklarını genellikle, çok

rahat yaşam şartlarına sahip kişiler olarak tanıtmıştır. Doğdukları andan itibaren

zengin bir ortamın içinde bulunan bu çocuklar, hiçbir sıkıntı çekmeden

büyümüşlerdir. Gelecek kaygıları da olmadığı için, kendilerini geliştirme gayreti

göstermemişlerdir.

Ayverdi’nin gerek romanlarında gerekse diğer eserlerinde bahsedilen bu

çocukların genel özelliklerinden birisi de, toplumdan kopuk olmalarıdır. Siyasî

gelişmelerden uzak oldukları gibi, halkın durumundan da haberleri olmamıştır.

Devletin kaç cephede savaştığıyla veya milletin yiyecek bulup bulamadığıyla

228

ilgilenmemişlerdir. Bir bakıma onlar, konaklarında oluşan masal âlemlerinde

yaşamışlardır.

Ayverdi, konağa mensup çocuklardan bahsettiği “İbrahim Efendi Konağı”

ve “Yolcu Nereye Gidiyorsun” eserlerinde bu masal âleminin çöküşünü vermiştir.

Düzenlerinin bozulması üzerine, çocukların çektikleri sefaleti anlatmıştır.

“Batmayan Gün”, “Son Menzil” gibi sadece kahramanların statülerini belirtmek

amacıyla köşk ve yalılara yer verdiği eserlerinde ise, siyasî yapıya değinmemiştir.

Şahısları, zengin ve rahat yaşamın etkilediği kişisel özellikleriyle ele almıştır.

Sâmiha Ayverdi, konak halkına damat ve gelin olarak sonradan katılan

kişileri genel itibariyle olumsuz tanıtmıştır. Konak sahiplerinin çocukları,

babalarının serveti ve itibarı sebebiyle, kendilerinden daha üstün vasıflara sahip

kişilerle evlenebilmişlerdir. Bu kişilerin evliliklerinde ise, gerçek bir sevgiden

ziyade, daha çok zengin ve rahat bir hayata ortak olabilme isteği vardır. Neticede

ise, Sâmiha Ayverdi’nin eserlerinde tanıtılan bu damat ve gelinlerin yaptıkları

evliliklerin hiçbirinde mutlu bir aile tablosuna rastlanmamaktadır.

Sâmiha Ayverdi’nin, eserlerinde konak sahiplerinin torunları sıfatıyla

tanıttığı kişiler, çok rahat ve zengin bir ortamda büyümeleri yönüyle, konak

sahiplerinin çocukları olan anne ve babalarına benzemektedirler. Çocuklukları

varlıklı ailelerinin yanında geçen bu şahıslar, yine sıkıntı bilmeden büyümüşlerdir.

Bu kişilerin ortak özelliklerinden birisi, iyi eğitim imkânına sahip

olmalarıdır. Ayverdi’nin eserlerinde olumlu yönleriyle tanıttığı torunlar için bu

eğitim oldukça faydalıdır. Onların sanatla, kültürle uğraşmaları ve hatta öğretmenlik

yapmaları bu sayede olmuştur. Oysa olumsuz özelliklerle tanıtılan torunlar için bu

eğitim sadece sosyete de yer edinmek, Batı kültürüne daha da yaklaşmak anlamı

taşımaktadır. Böylece bu torunlar, kendi kültürlerine yabancı ve bilinçten yoksun bir

şekilde büyümüşlerdir. Her istedikleri yerine getirilen ve millî benlikten uzak

yetiştirilen bu gençler, konakların maddi sıkıntı çekmelerinde çok etkili olmuşlar, bu

konutların yıkılışını hızlandırmışlardır.

229

Ayverdi’nin, konakları “minyatür imparatorluk”lar olarak yorumlamasını

sağlayan hususlardan biri, bu konutların birçok yöreden toplanmış hizmetçi

kadrolarına sahip olmalarıdır. Kozmopolit bir yapıya sahip imparatorluk gibi,

konaklarda da değişik memleketlerden ve değişik ırklardan hizmetçiler

bulunmaktadır.

Sâmiha Ayverdi, bu hizmetçilerin çocukken kaçırılarak esir edilmelerini ve

satılmalarını tasvip etmez. Ama Türk’lerin hem dinî inanış hem de örf ve adetleri

sebebiyle bu hizmetçilere iyi davrandıklarını belirtir. Hatta bu hizmetçilerin,

kendilerine izin verildiği halde genellikle bu konutlardan ayrılmadıklarını vurgular.

Sâmiha Ayverdi’nin eserlerinde, konaklarla diğer evler arasındaki ilişkinin

olumlu ve olumsuz olmak üzere iki boyutunun olduğu görülmektedir. Yazar, “İnsan

ve Şeytan” ve “Mesihpaşa İmamı” adlı romanlarında konaklarla diğer evler

arasındaki ilişkiyi olumlu yönleriyle aktarırken; “Yolcu Nereye Gidiyorsun”

romanında ve “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserinde olumsuz bir çizgide vermiştir.

Ayverdi’nin, romanlarında diğer evlerle olan ilişkilerini olumlu olarak

aktardığı konaklar, roman kahramanlarının hatıralarında kalan mekânlardır. Bu bir

bakıma, Ayverdi’nin, Osmanlı’nın gücünün zirvesinde olduğu ve konakların diğer

evlerden kopmadığı zamanlara duyduğu hasretin yansımasıdır.

Konaklarla evler arasındaki ilişkinin olumsuz yansıdığı eserlerde ise devir,

devletin sıkıntıda olduğu, buhranlar geçirdiği devirdir. Ayverdi, bu kaos döneminin

bir nedeni olarak konaklarla evler arasındaki kopukluğu verir. Bu yönüyle Ayverdi,

olumsuz şekilde yansıttığı bu konakları, siyasî bunalıma yol açan, sosyal çöküntüye

sebep olan mekânlar olarak görür.

Ayverdi, örf ve adetlerin toplumda yapıcı yönlerinin olduğuna inanmış ve

eskide kalan örf ve âdetleri geleceğe aktarmada kendini sorumlu bilmiş, eserlerinde

bu görevini yerine getirmeye çalışmıştır. Bu gelenekleri anlatırken ise, mekân

olarak, kendi yaşamındaki evlerden istifade etmiştir.

230

Romanlarında ve diğer eserlerinde konak, köşk ve yalılardan sıkça bahseden

ve mekân olarak buraları kullanan Ayverdi, bu konutlarda düzenlenen edebiyat ve

sanat meclislerine de değinmiştir. Kendisi de küçük yaşlarında iken, babasının

selâmlık odasında düzenlediği meclislere iştirak ederek, burada konuşulanların

hepsini anlamasa da, fikir dünyasının temellerini oluşturmuştur. Ayrıca bu

sohbetlere katılanların çoğunun babası gibi asker olması yönüyle Ayverdi, memleket

meselelerine hâkim kişilerin düşüncelerini dinlemiş, ülkenin içinde bulunduğu

durumu daha net algılamıştır. Bütün bu bilgi birikimini ise, eserlerini yazarken

kullanmıştır.

Netice itibariyle Sâmiha Ayverdi, hem romanlarındaki mekân ve şahıs gibi

temel unsurları oluşturmak; hem de geçmişin kültürel öğelerini geleceğe

aktarabilmenin zeminini hazırlamak için konak, köşk ve yalılardan istifade etmiştir.

231

KAYNAKÇA

A- Sâmiha Ayverdi’nin Kendi Kitapları:

1- AYVERDİ, Sâmiha, Ah Tuna Vah Tuna, Kubbealtı Neşriyatı, 3.b., İstanbul

2004.

2- AYVERDİ, Sâmiha, Bağ Bozumu, Hülbe Yay., 1987.

3- AYVERDİ, Sâmiha, Batmayan Gün, Kubbealtı Neşriyatı, 3. b., İstanbul

2001.

4- AYVERDİ, Sâmiha, Bir Dünyâdan Bir Dünyâya, Kubbealtı Neşriyatı, 2. b.,

İstanbul 2000.

5- AYVERDİ, Sâmiha, Boğaziçi’nde Tarih, Kubbealtı Neşriyatı, 5. b., İstanbul

2002.

6- AYVERDİ, Sâmiha, Hatıralarla Başbaşa, Kubbealtı Neşriyatı, 2. b.,

İstanbul 1998.

7- AYVERDİ, Sâmiha, Hey Gidi Günler Hey, Kubbealtı Neşriyatı, 2. b.,

İstanbul 2002.

8- AYVERDİ, Sâmiha, İbrahim Efendi Konağı, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul

1999.

9- AYVERDİ, Sâmiha, İki Âşinâ, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul 2003.

10- AYVERDİ, Sâmiha, İnsan ve Şeytan , Kubbealtı Neşriyatı, 3. b., İstanbul

2001.

11- AYVERDİ, Sâmiha, İstanbul Geceleri, İstanbul Fetih Cemiyeti Yay., 3.b.,

1977.

12- AYVERDİ, Sâmiha, Küplüce’deki Köşk, Hülbe Yay., İstanbul 1989.

13- AYVERDİ, Sâmiha, Mâbette Bir Gece, Kubbealtı Neşriyatı, 4. b., İstanbul

2001.

14- AYVERDİ, Sâmiha, Mesihpaşa İmamı, Kubbealtı Neşriyatı, 3. b., İstanbul

2000.

15- AYVERDİ, Sâmiha, Ne İdik Ne Olduk, Hülbe Yay., İstanbul 1985.

16- AYVERDİ, Sâmiha, Rahmet Kapısı, Hülbe Yay., İstanbul 1985.

17- AYVERDİ, Sâmiha, Râtibe, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul 2002.

232

18- AYVERDİ, Sâmiha, Son Menzil, Kubbealtı Neşriyatı, 2. b., İstanbul 2002.

19- AYVERDİ, Sâmiha, Yaşayan Ölü, Kubbealtı Neşriyatı, 3. b., İstanbul 2001.

20- AYVERDİ, Sâmiha, Yer Yüzünde Birkaç Adım, Kubbealtı Neşriyatı, 2. b.,

İstanbul 2001.

21- AYVERDİ, Sâmiha, Yolcu Nereye Gidiyorsun, Kubbealtı Neşriyatı, 3. b.,

İstanbul 1997.

B- Sâmiha Ayverdi ile İlgili Kitap, Tez, Makale ve Tezler:

1- Ahmed Midhat Efendi, Jön Türk, (Haz.: Dr. Osman Gündüz), Akçağ Yay.,

1999.

2- AKIN, Nur, “Ev–Türk Evleri”, İslam Ansiklopedisi, c. 11, T.D.V. Yay.

3- AKTAŞ, Prof Dr. Şerif, Roman Sanatı Ve Roman İncelemesine Giriş, Akçağ

Yay., Ankara 2000.

4- AKYÜZ, Kenan, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri, İnkılâp Kitabevi,

İstanbul 1995.

5- Ali Ekrem, Namık Kemal, M.E.B. Yay., 1998.

6- ANDI, Yard. Doç. Dr. M. Fatih, İnsan Toplum Edebiyat, Kitabevi Yay.,

İstanbul 1996.

7- ATAMAN, Sadi Yaver, Türk İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi

Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yay., İstanbul 1997.

8- AYVAZOĞLU, Beşir, “Bir Kültür Başkenti Olarak İstanbul”, Türk

Edebiyatı, Mart 1996, sy. 269, s. 10-12.

9- AYVAZOĞLU, Beşir, Yahya Kemal-Eve Dönen Adam, Ötüken Neşriyat, 3.

b., İstanbul 2003.

10- AYVAZOĞLU, Beşir, Aşk Estetiği, Ötüken Neşriyat, 7. b., İstanbul 2004.

11- “Ayverdi, Sâmiha” Mad., İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi, c. 2, s.

923.

12- BACHELARD, Gaston, Mekânın Poetikası, (Çev.: Aykut Derman), Kesit

Yay., İstanbul 1996.

233

13- BAKİ, Hayati, Tanzimat Edebiyatında Roman ve İnsan, Promete Yay.,

Ankara 1993.

14- Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı, (Haz.: Ali

Şükrü ÇORUK), Kitabevi Yay., 2. b., İstanbul 2001.

15- BANARLI, Nihat Sami, “Sâmiha Ayverdi”, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi,

c. 2, İstanbul 1998, s. 1233.

16- BARDAKÇI, İlhan, “Main Nehrinde İbrahim Efendi Konağı”, Türk

Edebiyatı, Haziran 1989, sy. 188.

17- BEKİROĞLU, Nazan, Şâir Nigâr Hanım, İletişim Yay., İstanbul 1998.

18- BELGE, Murat, “Türkiye’de Günlük Hayat”, C.D.T.A., c. 9, İletişim Yay.,

1983.

19- BEYATLI, Yahya Kemal, Azîz İstanbul, İstanbul Fetih Cemiyeti, 7. b., 1999.

20- BİNARK, İsmet, Sâmiha Ayverdi Bibliyografyası, Kubbealtı Neşriyatı,

İstanbul 1999.

21- BİNARK, İsmet, Sâmiha Ayverdi’nin Mektupları, Kubbealtı Neşriyatı,

İstanbul 2002.

22- BİRSEL, Salâh, Boğaziçi Şıngır Mıngır, Sel Yay., 3. b., 2005.

23- BUDAK, Ali, Batılılaşma Sürecinde Çok Yönlü Bir Osmanlı Aydını Münif

Paşa, Kitabevi Yay., İstanbul 2004.

24- CANSEVER, Prof. Dr. Turgut, “Rönesans’ın yanılgıları ve mimarimizin

geleceği”, Dergah, c. II, sy. 17, Temmuz 1991.

25- CANSEVER, Prof. Dr. Turgut, “Türk Evinin Mimarisi”, Türkler, c. 12, Yeni

Türkiye Yay., Ankara 2002.

26- CERASI, Maurice M., Osmanlı Kenti, (Çev.: Aslı Ataöv) Y.K.Y., 2.b.,

İstanbul 2001.

27- CEVDET PAŞA, “İstanbul’da Paşa Konakları”, Yeni Türk Edebiyatı

Antolojisi I, (Haz.: Mehmet Kaplan, İnci Enginün, Birol Emil), İstanbul Ünv.

Edebiyat Fak. Yay., İstanbul 1974.

28- CEYLAN, Pınar Öznur, Sâmiha Ayverdi’nin Eserlerinde Batı Kültürünün

Değerlendirilişi, Celal Bayar Ünv. Sosyal Bilimler Ens. Türk Dili ve

Edebiyatı Anabilim Dalı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Manisa 2002.

234

29- ÇAĞAN, Kenan-ALVER, Köksal, “Üç İstanbul ya da Bir Çözülüşün Zayıf

Halkaları”, Hece Türk Romanı Özel Sayısı, Yıl 6, Sayı: 65/66/67,

Mayıs/Haziran/Temmuz 2002, s. 576-583.

30- ÇETİN, Nurullah, “II. Abdülhamit Dönemi Türk Romanı (1878-1908)”,

Hece Türk Romanı Özel Sayısı, y. 6, sy. 65/66/67, Mayıs/Haziran/Temmuz

2002, s. 34-52.

31- ÇIKLA, Selçuk, Kültür Değişmeleri ve Servet-i Fünûn Romanı, Akçağ Yay.,

Ankara 2004.

32- DAYANÇ, Yard. Doç. Dr. Muharrem, Denemeyi Denemek, Günce Yay.

33- DEĞİRMENCİOĞLU, Prof. Dr. Coşkun, “Çağdaş Düşünce Hayâtımızda

Sâmiha Ayverdi”, Kubbealtı Akademi Mecmuası Sâmiha Ayverdi Hâtıra

Sayısı, y. 34, sy. 2, Nisan 2005, s. 41-52.

34- DELEON, Jak, Bir Tutam İstanbul, Altın Kitaplar Yay., 1993.

35- DELEON, Jak, Eski İstanbul’un (Yaşayan) Tadı, Remzi Kitabevi, 3. b.,

1995.

36- DUBEN, Alan, Kent-Aile-Tarih, (Çev.: Leyla Şimşek), İletişim Yay.,

İstanbul 2002.

37- E. Yıldız-N. Behramoğlu-N. Gönül-A. Kaftan-İ. Oranlı-Ç. Utlu, “Ev

Üzerine”, Kutadgubilig, Sayı: 6, Ekim 2004, s. 69-84.

38- ELDEM, Sedad Hakkı, “Boğaziçi Anıları”, İstanbul Armağanı 2: Boğaziçi

Medeniyeti, (Haz.: Mustafa Armağan), İstanbul Büyükşehir Belediyesi

Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yay., İstanbul 1996.

39- “Encümen-i Şuara”, İslam Ansiklopedisi, c. 11, T.D.V., İstanbul 1995.

40- ERTUĞ, Nejdet, Osmanlı Döneminde İstanbul Deniz Ulaşımı ve Kayıkçılar,

Kültür Bak. Yay., Ankara 2001.

41- ESEN, Nüket, Türk Romanında Aile Kurumu, Başbakanlık Aile Araştırma

Kurumu Başkanlığı, Ankara 1991.

42- FAROQHI, Suraıya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, (Çev.: Elif Kılıç),

Tarih Vakfı Yurt Yay., 2. b., 1998.

43- GEZER, Zeki, “Hey Gidi Günler Hey”, Türk Edebiyatı, sy. 235, Mayıs 1993,

s. 29-32.

235

44- GÖKA, Şenol, İnsan ve Mekân, Pınar Yay., 2001.

45- GÜLERSOY, Çelik, “Yapıların Romantizmi”, İstanbul Estetiği, İstanbul

1983.

46- GÜNDÜZ, Osman, Meşrutiyet Romanında Yapı ve Tema II, M.E.B. Yay.,

İstanbul 1997.

47- GÜNER, Dr. Agâh Oktay, “Sâmiha Ayverdi Üzerine”, Türk Edebiyatı, sy.

152, Haziran 1986, s. 50-52.

48- GÜNER, Agâh Oktay, “Sâmiha Ayverdi ve Târih Şuuru”, Türk Edebiyatı

Sâmiha Ayverdi Özel Bölümü, sy. 127, Mayıs 1984, s. 24-30.

49- HAYBER, Dr. Abdülkadir, Halide Edip, Yakup Kadri ve Reşat Nuri’nin

Romanlarında Nesil Çatışmaları, M.E.B. Yay., İstanbul 1993.

50- HİSAR, Abdülhak Şinasi, Boğaziçi Mehtapları, Ötüken Neşriyat, (4. Baskı),

İstanbul 1978.

51- HİSAR, Abdülhak Şinasi, Boğaziçi Yalıları-Geçmiş Zaman Köşkleri, Varlık

Yay., 2.b., İstanbul 1963.

52- HİSAR, Abdülhak Şinasi, Geçmiş Zaman Fıkraları, Varlık Yay., 1971.

53- HİSAR, Abdülhak Şinasi, “Boğaziçi Medeniyeti”, İstanbul Armağanı 2:

Boğaziçi Medeniyeti, (Haz.: Mustafa Armağan), İstanbul Büyükşehir

Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yay., İstanbul 1996.

54- IŞIN, Ekrem, İstanbul’da Gündelik Hayat, İletişim Yay., 1995.

55- İNCİ, Handan, “Abdülhak Şinasi Hisar ve Ev”, Türk Dili, sy. 623, Kasım

2003.

56- İNCİ ELÇİ, Handan, Roman ve Mekân, Arma Yay., İstanbul 2003.

57- İPEKTEN, Haluk, Divan Edebiyatında Edebi Muhitler, M.E.B. Yayınları,

İstanbul 1996.

58- KABAKLI, Belkıs-AYDIN, Remzi, “Türk Evi Özlemi - Perihan Balcı’nın

Görüşleri”, Türk Edebiyatı, Kasım 1983, s. 6-7.

59- KARAOSMANOĞLU, Yakup Kadri, Kiralık Konak, İletişim Yay., İstanbul

1979.

60- KARASÖZEN, Rana (Seklice), “Kültür-Konut İlişkisi”, Kültürel Değişim

Süreci İçinde Türk Konutlarının Mahremiyet Açısından İncelenmesi,

236

Anadolu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı,

(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), 1993.

61- KERMAN, Zeynep, “Sergüzeşt Romanında Mekân”, Yeni Türk Edebiyatı

İncelemeleri, Akçağ Yay., Ankara 1998.

62- KIRZIOĞLU, Banıçiçek, Sâmiha Ayverdi Hayatı ve Eserleri, c. 1,

(Basılmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Erzurum 1990.

63- KOÇ, Murat, Yeni Türk Edebiyatında Boğaziçi ve Boğaziçi Medeniyeti, Eren


64- KOÇU, Reşad Ekrem, “Ahşap Yapı” Mad., İ.A., c. 1, İstanbul 1958, s. 489-

493.

65- KOÇU, Reşad Ekrem, “Ayverdi, Sâmiha” Mad., İ.A., c. 3, İstanbul 1958,

s.1664-1667.

66- KOÇU, Reşad Ekrem, “Ev, Ahşap Evler” Mad., İ.A., c. 10, İstanbul 1971, s.

5400-5404.

67- KOÇU, Reşad Ekrem, “Ev, Apartımanlar” Mad., İ.A., c. 10, İstanbul 1971, s.

5404-5405.

68- KOÇU, Reşad Ekrem, “Boğaziçi Yalıları” Mad., İ.A., c. 6, İstanbul 1958, s.

2903-2905.

69- “Konak”, Meydan Larousse, c. 11, Meydan Yayınevi, İstanbul 1988.

70- KORALTÜRK, Murat, “Şirket-i Hayriye’nin Kurucu ve İlk Hissedarları”,

İstanbul Armağanı 2: Boğaziçi Medeniyeti, (Haz.: Mustafa Armağan),

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yay., İstanbul

1996.

71- “Köşk” Mad., Meydan Larousse, c.11, Meydan Yay., İstanbul 1988.

72- KUBAN, Prof. Dr. Doğan, İstanbul Bir Kent Tarihi, Türkiye Ekonomik ve

Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul 1996.

73- KUBAN, Prof. Dr. Doğan, “Konaklar” Mad., D.B.İ.A., c. 5, Kültür Bakanlığı

ve Tarih Vakfı Ortak Yay., İstanbul 1994.

74- KUBAN, Prof. Dr. Doğan, “Yalılar” Mad., D.B.İ.A., c. 7, Kültür Bakanlığı

ve Tarih Vakfı Ortak Yay., İstanbul 1994.

237

75- KUBAN, Prof. Dr. Doğan, 100 Soruda Türkiye Sanatı Tarihi, (5. Baskı),

Gerçek Yayınevi, İstanbul 1988.

76- KURT, Yard. Doç. Dr. Abdurrahman, Bursa Sicillerine Göre Osmanlı

Ailesi, Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa 1998.

77- “Lamartine-İstanbul’a İlk Geliş”, Bu Şehr-i İstanbul ki, (drl.: Şemsettin

KUTLU), Milliyet Yay., 1972.

78- MİYASOĞLU, Mustafa, Roman Düşüncesi ve Türk Romanı, Ötüken

Neşriyat, İstanbul 1998.

79- MORAN, Berna, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış 1, İletişim Yay., 6. b.,

İstanbul 1997.

80- MULLER, Georgina Max, “Selâmlık”, İstanbul’dan Mektuplar, (Çev: Afife

Buğra), Tercüman Gazetesi 1001 Temel Eser, İstanbul 1978.

81- NECATİGİL, Behcet, “Ayverdi, Sâmiha”, Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü,

İstanbul 1970, 6. b.

82- OKAY, Orhan, Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi, M.E.B.


83- OKAY, M. Orhan, Bir Başka İstanbul, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul 2002.

84- ORTAYLI, Prof. Dr. İlber, İstanbul’dan Sayfalar, İletişim Yay., 4. b.,

İstanbul 2001.

85- ORTAYLI, Prof. Dr. İlber, Osmanlı İmparatorluğu’nda İktisadî ve Sosyal

Değişim-Makaleler I, Turhan Kitabevi Yay., 2. b., Ankara 2004.

86- ÖGEL, Prof. Dr. Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş III – Türklerde Ev

Kültürü, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1978.

87- ÖNERTOY, Olcay, Halit Ziya Uşaklıgil Romancılığı ve Romanımızdaki

Yeri, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1995.

88- ÖKTEN, Prof. Dr. Sadettin–CAN, Aynur, “Fetih’ten Günümüze İstanbul

Kent Mekânının Oluşumu”, Türkler, c. 10, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002.

89- ÖZBİLGEN, A. H. Erol, “İnsan, şehir, kültür ve İstanbul”, Dergah, c. I, sy.

9, Kasım 1990.

90- ÖZEMRE, Ahmed Yüksel, “Üsküdar’da Konak Hayatı”, Dergah, sy. 161,

Temmuz 2003.

238

91- ÖZTUNA, Yılmaz, “Konak”, Türk Ansiklopedisi, c. 22, M.E.B. Yay.,

Ankara 1946.

92- ÖZTUNA, Yılmaz, “Köşk” Mad., Türk Ansiklopedisi, c. 22, M.E.B. Yay.,

Ankara 1946.

93- PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, M.E.B.


94- PEKİN, N. Suner, “Sâmiha Ayverdi”, Türk Edebiyatı, sy. 180, Ekim 1988, s.

42-44.

95- SABRİ ESAT, Odalar ve Sofalar, Hamit Bey Matbaası, 1933.

96- SAFA, Peyami, Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Ötüken Neşriyat A.Ş., 32. b.,

İstanbul 1999.

97- “Sâmiha Ayverdi-Kronoloji”, Türk Edebiyatı, y. 33, sy. 379, Mayıs 2005, s.

10-11.

98- SANAY, Ayşe Belkıs, Mithat Cemal Kuntay Hayatı, Sanatı ve Eserleri,

Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2002.

99- SCHIELE, Renate-MULLER, Wolfgang, 19. Yüzyılda İstanbul Hayatı, Apa

Ofset, İstanbul 1988.

100- SEVENGİL, Refik Ahmet, İstanbul Nasıl Eğleniyordu, (Haz.: Sami Önal),

İletişim Yay., 4. b., 1993.

101- SEY, Yıldız, “Cumhuriyet Döneminde Toplu Konut Sorunu”, C.D.T.A., c.

9, İletişim Yay.

102- SEZER, Sennur–ÖZYALÇINER, Adnan, İstanbul’un Taşı -Toprağı Altın,

Altın Kitaplar Yay., İstanbul 1995.

103- SÖZEN, Gürol, Bin Çeşit İstanbul ve Boğaziçi Yalıları, Ak Yay., 1989.

104- SÖZEN, Prof. Dr. Metin, Türklerde Ev Kültürü, Doğan Kitapçılık, İstanbul

2001.

105- ŞAKAR, Cemal, “Yaşamın Kıyısında Bir Sokak: Sinekli Bakkal”, Hece

Türk Romanı Özel Sayısı, y. 6, sy. 65/66/67, Mayıs/Haziran/Temmuz 2002,

s. 572-575.

106- TAĞIZADE KARACA, Nesrin, Abdülhak Şinasi Hisar’ın Eserlerinde

Geçmiş Zaman ve İstanbul, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1998.

239

107- TANPINAR, Ahmet Hamdi, Beş Şehir, Dergah Yay., 10. b., 1995.

108- TANPINAR, Prof. Dr. Ahmet Hamdi, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi,

Çağlayan Kitabevi, 7. b., İstanbul 1988.

109- TANPINAR, Ahmet Hamdi, “Türk İstanbul”, Türk Edebiyatı, sy. 115,

Mayıs 1983, s. 24-26.

110- TANSUĞ, Sabiha, “Eski İstanbul’da Kahve İkram Töreni”, İstanbul

Armağanı 3/Gündelik Hayatın Renkleri, İstanbul Büyükşehir Belediyesi

Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yay., 1997.

111- TAYLOR, Jane, İstanbul İmparatorluklar Başkenti, (Çev: İnci Türkoğlu),

Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul 2000.

112- TEKİN, Mehmet, Roman Sanatı 1, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2003.

113- TEKİN, Prof. Dr. Mehmet, “Naim Efendi’den Faiz Bey’e-II,

Yaprakdökümü: Evin Çöküşü”, Dergah, Ocak 1997, sy. 83.

114- TEKİN, Prof. Dr. Mehmet, Romancı Yönüyle Peyami Safa, Ötüken Yay.,

İstanbul 1999.

115- TÖRENEK, Dr. Mehmet, Hikâye ve Romanlarıyla Mehmet Rauf, Kitabevi


116- TUNCER, Yard. Doç. Dr. Hüseyin, Tarık Buğra’nın Hikâyeleri Üzerinde

Bir İnceleme, M.E.B. Yay., İstanbul 1992.

117- ÜNAYDIN, Ruşen Eşref, “Yalılar” Mad., D.B.İ.A.

118- YARDIM, Mehmet Nuri, “Bir Devrin Sonu: İbrahim Efendi Konağı”,

Hece Türk Romanı Özel Sayısı, y. 6, sy. 65/66/67, Mayıs/Haziran/Temmuz

2002, s. 642-653.

119- YETİŞ, Dr. Kâzım, “Sâmiha Ayverdi’nin Hayatı”, Yazı Hayatının 50.

Yılında Sâmiha Ayverdi Hâtıra Sayısı, Kubbealtı Mecmuası, y. 17, sy. 4,

Ekim 1988.

120- YETİŞ, Yard. Doç Dr. Kâzım, Sâmiha Ayverdi Hayatı ve Eserleri, Kültür

Bakanlığı Yay., Ankara 1993.

121- YETİŞ, Kâzım, “Türk Romanında Aile”, Hece Türk Romanı Özel Sayısı, y.

6, sy. 65/66/67, Mayıs/Haziran/Temmuz 2002, s. 271-274.

240

122- YILDIZ, Yard. Doç. Dr. Saadettin, Tanzimat Dönemi Edebiyatı, Günce

Yay.

123- YÜCEL, Erdem, “Günümüzde Eski Türk Evleri”, Türk Edebiyatı, Kasım

1972.

124- YÜKSEL, Aysel, “Bir Dünyâdan Bir Dünyâya”, Kubbealtı Akademi

Mecmuası, y. 22, sy. 2-3, Nisan-Temmuz 1993, s. 23-29.

125- YÜKSEL, Semahat, “İnsan Yetiştirmek”, Türk Edebiyatı Sâmiha Ayverdi

Özel Bölümü, sy. 127, Mayıs 1984, s. 39-40.

126- ZAİM, Prof. Sabahattin, “Prof. Sabahattin Zaim’in Türkiye Millî Kültür

Vakfı’nın değerli romancımız Sâmiha Ayverdi’ye sunduğu ‘Türk Millî

Kültürü’ne Hizmet Şeref Armağanı’ dolayısıyle 7 Nisan Cumartesi günü

yaptığı konuşmanın metni”, Türk Edebiyatı Sâmiha Ayverdi Özel Bölümü,

sy. 127, Mayıs 1984, s. 55-57.

127- WELLEK, Rene–VARREN, Austın, Edebiyat Teorisi, (Çev.: Ö. Faruk

Huyugüzel), Akademi Kitabevi, İzmir 1993.

Documents

SÂMİHA AYVERD İ’N İN ESERLER İNDE ÜÇ TEMEL ...docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER...SÂMİHA AYVERD İ’N İN ESERLER İNDE ÜÇ TEMEL MEKÂN: KONAK,