Embed Size (px)
Citation preview
T.C
GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
BAHRÎ MEMLÛK DEVLETİ’NİN EĞİTİM SİSTEMİ VE
MEDRESELER (1250-1382)
Hazırlayan
Yasemin Kaçar
Tarih Ana Bilim Dalı
Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı
Yüksek Lisans Tezi
Danışman
Yrd. Doç Dr. Bahattin Keleş
TOKAT-2006
BAHRÎ MEMLÛK DEVLETİ’NİN EĞİTİM SİSTEMİ VE MEDRESELER
(1250-1382)
Tezin Kabul Ediliş Tarihi: 03 /02 /2006
Jüri Üyeleri (Unvanı, Adı Soyadı) İmzası
Başkan : Prof. Dr. Münir ATALAR ……………
Üye : Yrd. Doç. Dr. Bahattin KELEŞ ..…………..
Üye : Yrd. Doç.Dr. Mustafa ASLAN ..…………..
Üye : ……………………………….. ..…………..
Üye : ……………………………….. ..…………..
Bu tez Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulunun
……/ …../…… tarih ve ……. sayılı oturumunda belirlenen jüri tarafından kabul
edilmiştir.
Enstitü Müdürü : Prof.Dr. Osman DEMİR Mühür
İmza
i
TEŞEKKÜR
Yüksek lisans çalışmalarım süresince benden yardımlarını esirgemeyen ve
özel kütüphanesini hizmete sunan değerli hocam Prof. Dr. Münir Atalar’a, beni
görüşleriyle yönlendiren ve her zaman destekleyen değerli danışman hocam Yrd.
Doç.Dr. Bahattin Keleş’e, kaynaklarından ve bilgilerinden yararlandığım Yrd. Doç.
Dr. Ergin Erginer’e ve tez çalışmalarımda benden desteklerini esirgemeyen aileme
özellikle de ablam Hilal Kaçar’a teşekkürü bir borç bilirim.
ii
ÖZET
Mısır ve Suriye’de yaklaşık iki buçuk asır hüküm süren Memlûk Devleti,
İslâm ve Türk tarihinde önemli bir yer alır. Ortadoğu’nun stratejik bölgelerinde
kurulan bu Türk devleti, pek çok alanda Türk kültürünün çeşitli öğelerini ve izlerini
taşır. Bahrî Memlûk Devleti, teşkilâtında en yetenekli gençlerin sivrilmeleri, idare
tarzının esasını teşkil etmesinden dolayı, ancak olağanüstü özelliklere sahip kimseler
işbaşına geçebilirdi. Bu nedenle genç köleler en mükemmel olanlardan seçildikleri
gibi, oldukça ciddî bir askerî terbiyeye tâbi tutularak yetiştirilirlerdi. Yetişen
emirlerin, ayrı olarak oluşturdukları gruplar sayesinde devleti merkezileştirerek
oluşturdukları ordular yakın-doğu tarihinde önemli bir rol oynamayı başarmıştı.
Memlûk Devleti bilimsel ve kültürel gelişmelerle Ortaçağa damgasını vuran
en önemli Türk devletlerinden biridir. Eğitim alanındaki gelişmelerde Memlûk
sultanlarının ve devlet adamlarının eğitimi ve bilim adamlarını desteklemesinin
büyük payı vardır. Bu dönemde yetişen bilim adamları yalnızca bulundukları bölgede
yenilikler ve eserler yapmakla kalmamış, aynı zamanda diğer ülkeleri de
etkilemişlerdir. Sanat ve mimarî alanında da bıraktıkları eserlerle diğer bilim
adamlarına rehberlik etmişlerdir.
Memlûk Devleti zengin bir kültürel mirâsa sahip olmasına rağmen, onların
kültürel hayatlarıyla özellikle de “Eğitim Sistemi” ile ilgili pek fazla çalışma
bulunmamaktadır. Bu nedenle Memlûk Devleti’nin eğitim sitemi ve o dönemdeki
medreselerle ilgili tez çalışmasını hazırlamanın bilim dünyasına ve yeni
araştırmacılara alt yapı oluşturması açısından faydalı olacağı kanaatindeyiz.
iii
Bahrî Memlûk Devleti, 132 yıllık zaman dilimi içerisinde sadece eğitim
sistemiyle değil, aynı zamanda bu dönemde yetişen ve eserleri hala kaynak olarak
kullanılan önemli ilim adamları sayesinde de Türk tarihinde önemli bir yere sahiptir.
Anahtar Kelimeler: Memlûk Devleti, memlûk (köle), eğitim sistemi,
medrese
iv
ABSTRACT
Mamluk State which prevailed nearly 2,5 centuries in Egypt and Syra takes
an important place in Islamic and Turkish history. This Turkish State established in
strategical regions of the Middle East bears its Marks and various elements in many
areas.Since the foundation of Mamluk State is to promote the most gifted youth, only
thosse who are extremelly intelligent could come to pover and could be in the
administrative positions.For tihs reason as young slaves were selected from the most
capable ones, they would also take a very strict military training. Thanks to trained
military commanders’ groups armies which constituted centralized state, the state
played an important role in Near-East history.
Mamluk State is one of the most important states which earmarks Medieval
Era with scientific and cultural developments. In developments of educational parts,
there is a great allocation of Mamluk sultans and statesmen who supported education
and scientists. Scientists trained in this period not only contrubuted to innovations
but they also influenced other countries. They guided other scientists in the yields of
art and architecture.
Although Mamluk State has a rich cultural heritages, there aren’t enough
studies about their cultural life especially about “ Mamlukid education system”. For
this reason, we believe that a thesis on this subject will contribute to scholarly Works
and researchers.
In 132 years, Bahrî Mamlukid States, not only has an important place in
Turkish history with its education system, but also thanks to important scientists and
scholars, whose contributions are being used as a source in this time.
Key Words: Memlûk Devleti, slave, education system, madrasah
v
İÇİNDEKİLER
TEŞEKKÜR………………………………………………………………………..i
ÖZET………………………………………………………………………………ii
ABSTRACT…………………………………………………………………….....iv
İÇİNDEKİLER……………………………………………………………………..v
KISALTMALAR LİSTESİ………………………………………………………xiii
TABLOLAR LİSTESİ……………………………………………………………xiv
1.GİRİŞ…………………………………………………………………….……...1
2. BAHRÎ MEMLÛK DEVLETİ SULTANLARI……………….…………..…..4
2.1. İzzeddin Aybek el-Melik el- Muiz……………………………………….4
2.2. Melik el-Mansur Nureddin Ali b. Aybek………………………………...5
2.3. Melik el-Muzaffer Seyfeddin Kutuz……………………………………..6
2.4. Baybars el-Melikü’z-Zahir Rükneddin es-Salihi el-Bundukdâri………...7
2.5. Berke Han………………………………………………………………..9
2.6. Bedreddin Sülemiş……………………………………………………....9
2.7. Seyfeddin Kalavun……………………………………………………...10
2.8. Melik el-Eşref Selahaddin Halil b. Kalavun……………………………11
2.9. Nasiruddin Muhammed’in Birinci Saltanatı……………………………12
2.10. Zeyneddin Ketboğa……………………………………………………12
2.11. Hüsameddin Laçin el-Mansur…………………………………………13
2.12. Nâsıruddin Muhammed’in İkinci Saltanatı……………………………13
2.13. Melik el-Muzaffer Rukneddin Baybars el-Çeşnigir…………………...14
2.14. Nâsıruddin Muhammed’in Üçüncü Saltanatı………………………….15
vi
2.15. Seyfeddin Ebubekir el-Mansur…………………………………………15
2.16. Alâaddin Küçük el-Melik el-Eşref……………………………………...16
2.17. Şihabeddin Ahmed en-Nâsır……………………………………………16
2.18. İmadeddin İsmail es-Salih……………………………………………....16
2.19. Melik el-Kamil Seyfeddin Şaban……………………………………….16
2.20. Zeyneddin el-Haccî el-Muzaffer ……………………………………….17
2.21. Nâsırüddin Hasan en-Nâsır……………………………………………..17
2.22. Selahaddin es-Salih……………………………………………………..17
2.23. Nâsırüddin Hasan en-Nâsır’ın 2. Saltanatı……………………………...18
2.24. Selahaddin Muhammed el-Mansur b. Zeyneddin I. Haccî……………...18
2.25 .Zeyneddin II. Şaban el-Eşref……………………………………………18
2.26. Alaaddin el-Mansur……………………………………………………..19
2.27. Zeyneddin el-Haccî es-Salih…………………………………………….19
3. MEMLÛK DEVLETİ’NİN EĞİTİM SİSTEMİ VE EĞİTİM KURUMLARI
3.1. Memlûkler’den Önce Eğitim Sistemi ve Eğitim Kurumları..…..……….22
3..2. Bahrî Memlûk Devleti’nin Eğitim Sistemi……………..………………27
3.3. MemlûklerDönemindeki Eğitim Kurumları……………….…………….28
3.3.1. Mektepler (İlköğretim Kurumları)………………………………...29
3.3.2. Câmiler (Mescidler)……………………………………………….32
3.3.3. Hangâh, Ribât ve Zâviyeler………………………………………..35
3.3.4. Hastaneler………………………………………………………….38
3.3.5. Kütüphaneler ………………………………………………………43
3.3.5.1. Umûmî Kütüphaneler…………………………………………44
3.3.5.2. Yarı Umûmî Kütüpheneler……………………………………44
vii
3.3.5.3. Özel Kütüpheneler……………………………………………44
3.3.6. Medreseler………………………………………………………….45
Medreselerden Önceki Öğretim Yerleri
3.3.6.1. Küttâblar……………………………………………………...46
3.3.6.2. Saraylar ………………………………………………………46
3.3.6.3. Edebi Salonlar………………………………………………..47
3.3.6.4. Bâdiye (çöl)…………………………………………………..47
3.3.7. Medrese Öğretim Kadrosu…………………………………..……..52
3.3.7.1. Müderris (profesör)…………………………………………..53
3.3.7.2. Muid (Asistan)……………………………………………….53
3.3.7.3. Müfid (Doçent)……………………………………………...54
3.3.7.4. Öğrenciler……………………………………………………54
3.3.8. Medreselerin Fizikî Yapısı………………………………………...56
3.3.8.1.Avlu…………………………………………………………..55
3.3.8.2. Eyvan………………………………………………………...56
3.3.8.3. Kışlık Dershane………………………………………………56
3.3.8.4. Mescid………………………………………………………..56
3.3.8.5. Türbe………………………………………………………….57
3.3.8.6. Öğrenci Hücreleri…………………………………………….57
3.3.8.7. Aşhane………………………………………………………..57
3.3.9. Memlûk Askerî Eğitim Sistemi………...…………………………..57
3.3.10.Memlûk Devleti’nde Kadınlar’ın Eğitimi…………………………66
4. MEMLÛK MEDRESELERİ…………………………………………………..70
4.1. Daru’l-Tıblar……………………………………………………………..78
viii
4.2 Daru’l-Kurrâlar…………………………………………………………......79
4.3. Daru’l-Hadisler…………………………………………………………….79
4.4. Medreselerin Mezhepler ve Okutulan İlimlere Göre Dağılımı…………....82
4.5. BAHRÎ MEMLÛKLER DEVRİNDE KURULAN MEDRESELER
4.5.1. Sahabiyye Medresesi…………………………………………………92
4.5.2. Zâhiriye Medresesi………………………………………………......93
4.5.3. el-Fârîkâniyye Medresesi…………………………………………....93
4.5.4. Mansuriyye Medresesi……………………………………………....94
4.5.5. et-Tıfciyye Medresesi………………………………………………94
4.5.6. el-Mencunmariyye Medresesi……………………………………...94
4.5.7. el-Nâsıriyye Medresesi………………………………………………94
4.5.8. Kerâsenkariyye Medresesi……………………...………...……….....95
4.5.9.el-Cemâliyye Medresesi……………………………………………...95
4.5.10. Taybarsiyye Medresesi………………………...…………………...95
4.5.11. es-Sâîdiyye Medresesi……………………………………………...95
4.5.12. el-Melikiyye Medresesi…………………………………………….96
4.5.13. el-Caveliyye Medresesi…………………………………………….96
4.5.14. el-Akbağciyye Medresesi…………………………………………..96
4.5.15. el-Kısrâniyye Medresesi……………………………………………96
4.5.16. Fârısiyye Medresesi………………………………………………...97
4.5.17. Sırğatmaşiyye Medresesi……………………………………….......97
4.5.18. Sultan Hasan Medresesi…………………………………………….97
4.5.19. el-Bedriyye Medresesi………………………………………………98
4.5.20. Hicâziyye Medresesi………………………………………………...98
ix
4.5.21. el-Beşeriyye Medresesi………………...……………………………98
4.5.22. Sâbıkıyye Medresesi…………………………………………….......98
4.5.23. El-Cây-ı Yusufî Medresesi………………………………………….99
4.5.24. el-Bakariyye Medresesi…………………………………………......99
4.5.25. İbn Arâm Medresesi…………………………………………….......99
4.5.26. Memlûklerde Kadınların Yaptırdığı Medreseler……………………99
5. BAHRÎ MEMLÛKLER DÖNEMİNDEKİ ÜNLÜ ÂLİMLER
5.1. DİNÎ (NAKLÎ) İLİMLER
5.1.1. Hadis İlmi ve Muhaddisler…………………………………………...101
5.1.1.1. Nevevî , Muhyiddin Yahya b. Şeref …………………………....102
5.1.1.2. ez-Zehebî, Muhammed b. Ahmed……………………………….102
5.1.2. Fıkıh İlmi ve Bu Alanda Yetişmiş Ünlü Fâkihler…………..………..103
5.1.2.1. İzzeddin b. Abdusselam…………………………………………104
5.1.2.2. Takiyyuddin es-Subkî Ali b. Abdulkâfi el-Hazrecî ……………..104
5.1.2.3. Takiyyuddin Ahmed İbn Teyymiyye …………………………...105
5.1.3. Kıraat İlmi ve Kıraat Alanında Yetişen Âlimler……………………..106
5.1.3.1. İbn el-Cezerî…………………………………………………...106
5.1.4. Tefsir İlmi Ve Ünlü Memlûk Müfessirleri…………………………...107
5.1.4.1. Muhammed b. Ahmed el-Hazrecî el-Endelûsî (Kurtubî)………108
5.1.4.2. İbn Kesîr……………………………………………………….108
5.1.5. Tasavvuf İlmi ve Mutasavvıflar……………………………………...109
5.1.5.1. Ahmed el-Bedevî…………………………………………….....109
5.1.5.2. İbn Ataullah el-İskenderî……………………………………..110
5.1.5.3. Muhammed Vefa Şazelî………………………………………..110
x
5.1.6. Kelâm İlmi…………………………………………………………...110
5.2.AKLÎ İLİMLER…………………………………………………………....111
5.2.1.Tarih Ve Coğrafya Alanında Yetişen Âlimler………………………..111
5.2.1.1. Baybars el-Mansûrî……………………………………….111
5.2.1.2. el-Yunînî, Kutbeddin Musa b. Muhammed……………......112
5.2.1.3. İbn el-Sukkâ’î, Fazlullah b. Ebi’l-Fahr……………………113
5.2.1.4. el-Himyerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdulmünim.…..113
5.2.1.5. Ebu’l-Fidâ, İmameddin İsmail b. Ali……………………….113
5.2.1.6. el-Nüveyrî, Ahmed b. Abdulvahhab………………………..114
5.2.1.7. İbn Seyyid el-Nâs, Muhammed b. Muhammed……….…….114
5.2.1.8. el-Birzâlî, Alemeddin el-Kasım b. Muhammed Yusuf……...115
5.2.1.9. el-Cezerî……………………………………………………115
5.2.1.10. el-Edfüvî………..………………………………………….115
5.2.1.11. İbnu’l-Verdî, Ömer b. Muzaffer el-Kuraşî…….……………116
5.2.1.12. İbn Fadlullah, Ahmed b. Yahya el-Umerî….…………….....116
5.2.1.13. Safedî, Halil b. Aybek………………………………………117
5.2.1.14. Moğoltay, b. Kılıç b. Abdullah el-Bakrâcî……….…………117
5.2.1.15. Kütübî, İbn Şakir……………………………………….......118
5.2.1.16. İbn Haldun………………………………………………….118
5.2.1.17. İbn Râfi, Takiyyüddin Muhammed b. Rafi…….…………...119
5.2.1.18. İbn Habîb Bedreddin el-Hasan b. Ömer el-Dimaşkî………119
5.2.1.19. İbn el-Furât………………………………………………...119
5.2.1.20. İbn Dokmak, İbrahim b. Muhammed Aydemir……….…….120
5.2.1.21. İbn el-Şıhne…………………………………………..……..120
xi
5.2.1.22. İbn Hıccî, Şihabeddin Ebu’l-Abbas Ahmed………………..120
5.2.1.23. Kalkaşandî, Ahmed b. Ali………………………………….121
5.2.2. Riyâzî İlimler (Matematik, Geometri), Astronomi, Felsefe, Mantık
Ve Kimya Alanlarında Yetişen Âlimler…………………….….122
5.2.2.1. el-Huveyyi Muhammed b. Ahmed …………………….......122
5.2.2.2. Ali b. Muhammed Aladdin el-Bâcî ………………………..122
5.2.2.3. Şemseddin el-Mizzî………………………………...……....122
5.2.2.4. el-Kutb et-Tahtânî……………………………………........123
5.2.2.5. Ali b. Muhammed el-Cildekî……………………………....123
5.2.2.6. İbnu’ş-Şâtır Ali b. İbrahim ……………………………….123
5.2.2.7. Musa b. Muhammed el-Halilî………………….…………..123
5.2.2.8. İbnu’l-Mecdî Ahmed b. Receb b. Tanboğa…………............124
5.2.2.9. İbnu’l-Hâim Ahmed b. Muhammed………………………...124
5.2.2.10. Sıbtu’l-Mardînî ……………………………………..........124
5.2.3. EDEBİYAT……………………………………………...………..125
5.2.3.1. Şiir………………..…………………………………..……...125
5.2.3.2. Nesir…………………………………………………………126
5.2.3.3. Gölge Oyunları……………………………………...……….127
5.2.3.4. Hikâyecilik………………………………………………......128
5.2.3.5. Biyografi………………………………..…………………....129
5.2.3.6. Dilbilimi…………………………………...………………....130
5.2.3.6.1. İbn Malik, Muhammed b. Abdullah el-Ceyyanî…..…...130
5.2.3.6.2. İbn Manzur, Muhammed b. Mükerrem el-Hazrecî.……130
xii
5.2.4. TIP İLMİ VE BU ALANDA YETİŞEN BİLİM ADAMLARI…...131
Ebu’l -Hasan Ali İbn’un-Nefis…………………………….……………131
Ebu Huleyka Reşidüddin b. Faris……………………………………….131
Ali b. Yusuf b. Haydara er- Rahabî……………………………………..132
İbnu’l-Lebbûdî Yahya b. Muhammed……… ………………………….132
Duneysirî Muhammed b. Abbas…………………….………………......133
İbn Said………………………………………………………………….133
İbn Cemâa Muhammed Ebubekr el-Mısrî …………………………….133
Ali b. Abdulkerim el-Kehhal el-Hamevî……………….………….........134
İbnu’l-Emşâtî Mahmud b. Ahmed el-Aynî………………...……………134
Muvaffakuddin Yakub b. Es-Sâmirî …………………………...………134
Yahudi Doktorlar…………..……………………………………………134
Veterinerler…….……………………………………………………….135
5.2.4.1.Göz Hastalıkları ………………………………..……………..136
5.2.4.2. Tıp Tarihi ……………………………………..……………..137
6. LİTERATÜR ÖZETİ............................................................................................138
7. MATERYAL VE YÖNTEM................................................................................143
8. BULGULAR.........................................................................................................144
9. SONUÇ………………………………………………………………………….145
BİBLİYOGRAFYA………………………………………………………………..148
ÖZGEÇMİŞ………..…………………………………………………………........155
xiii
KISALTMALAR LİSTESİ
A. : Ansiklopedi
B.K.A. : Büyük Kültür Ansiklopedisi
c. : Cilt
ç. : çoğul
çev. : Çeviren
D.G.B.İ.T. : Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Târihi
F. : Fakülte
İ.A. : İslâm Ansiklopedisi
M.E.B. : Milli Eğitim Bakanlığı
Nşr. : Neşreden
S.D.K.S.İ.T. : Sosyal, Dini, Kültürel, Siyasal, İslâm Târihi
T.A. : Türkler Ansiklopedisi
T.D.V. : Türkiye Diyanet Vakfı
Terc. : Tercüme
T.İ.D. : Tarih İncelemeleri Dergisi
T.T.K. : Türk Tarih Kurumu
Ü. : Üniversite
Y. : Yayınevi, yayınları
xiv
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo No Tablo Adı Sayfa No
4.1. Nizamiye Medreseleri’nde İşlenen Dersler…………………………….77
4.2. Memlûk Medreseleri’nde Okutulan Dersler……………………...…….83
4.3.Memlûkler Döneminde Yaptırılan Medreseler, Hangâh, Ribat ve
Zaviyeler………………………………………………………………..…...89
1
1. GİRİŞ
Memlûk kelimesi Arapça “meleke” fiil kökünden türemiştir ve sözlük anlamı
“bir kimsenin emrinde bulunan esir” demektir.
Terim anlamı olarak da, “savaşlarda esir düşerek ya da tüccarlardan satın
alınan beyaz köle” demektir. Bu anlam ise memlûk hükümdar veya emirlerin
muhafız birliklerinde görev yapan özel sosyal ve hukukî bir statüye sahip olan ücretli
askeri ifade etmektedir. Bunların kurdukları devlete de Memlûk Devleti adı
verilmiştir (Kopraman, 1992:433-434).
Memlûkler Mısır’da uzun süre hizmette bulunmuşlar ve orada birinci
derecede rol oynamışlardır. XIII.yüzyılın başlarında Eyyûbîler döneminde sayıları
artmıştı ve genellikle Ravza Adası’nda (Nil üzerinde bir ada) üslenen seçme bir
birlik oluşturuyorlardı. Bu yüzden “Bahrîler” adıyla anılmışlardır. Bunlar özellikle
Harizm ve Kıpçak kökenli Türklerdi. Ancak aralarında Çerkesler, Slavlar, Alanlar
yakın ya da uzak Asya’dan satın alınarak ya da kaçırılarak kervanlarla ve İtalyan
gemileriyle getirilmiş her çeşit insan vardı (Roux, 1998:171).
Memlûkler, Mısır ve çevre ülkeleri Eyyûbîler’den devraldılar. Moğol
istilâlarını Mısır kapılarında durdurarak İslâm âleminin tamamının müşrik
Moğollar’ın eline düşmesini engelleyerek dünya ve İslâm tarihinin akışını
değiştirmişlerdir (Öztuna, 1992:457).
Eyyûbîler dönemindeki askerler Türk memlûklerinden oluşuyordu. Onların
son dönemlerinde kardeş mücadeleleri nedeniyle iktidar memlûk emirlerin elindeydi.
1250’de iktidar, Turan Şah’ın öldürülüp Aybek’in sultan olmasıyla Memlûkler’in
eline geçti. İbn İyas bu tarihi “Türk devletinin başlangıcı” olarak kabul eder
(Rásonyı,1971:170).
2
Memlûkler, İslâm uygarlığının ayrı bir özelliği olarak daha IX. yüz yılda
Müslüman ordularında önemli bir yer tutuyordu. Bağdat’ta Abbâsî halifesi
Mutâsım’ın başlattığı bu uygulama kısa sürede İslâm dünyasına yayıldı.
Uygulamanın siyasal sonucu da hemen her yerde aynı oldu. Köleler askeri güçlerini
kullanarak genellikle kısa, ama bazen şaşılacak kadar uzun sürelerle meşru siyasal
otoriteyi denetimleri altına aldılar. Mısır ve Suriye’yi yöneten Memlûk hanedanı
köle kökenli komutanların iktidarı ele geçirme sürecinin sonucu olarak ortaya çıktı
(Ana Britannica,1986: 250).
Memlûkler, Fâtimîler ve Eyyûbiler’den sonra Mısır’da kurulmuş olan bir
Türk devletidir. Bu devletin kurucu ve hükümdarları kölelikten geldikleri için bu adı
almıştır. Orta Doğu’nun o zamanki güçlü devletlerinden olan Fatımîler ve Eyyûbiler
savaşlarda esir veya satın aldıkları köleleri zamanla asker olarak devlet hizmetine
almışlar bu askeri komutanlar da kazandıkları başarılarla, ordu komutanlığı ve
başkomutanlığa kadar yükselmişlerdir. Zaman ve fırsatını bulunca da idareyi ellerine
geçirerek tarihte Memlûkler (Kölemenler) adı ile anılan bu devleti kurmuşlardır
(Büyük Kültür Ansiklopedisi,1984:3168).
Bu devletin târihi, genellikle sultanların menşeine göre iki döneme ayrılarak
incelenmiştir.
Birinci dönem ‘Bahrî Memlûkler’ ya da diğer adıyla ‘Türk Memlûkleri’
Dönemi’dir. 1250-1382 yılları arasında hüküm süren Memlûk sultanlarının
neredeyse tamamı Türk asıllıdır. Eyyûbi sultanlarından Salih Necmeddin Eyyûb
memlûklerin bir kısmını Ravza Adası’ndaki kalelere yerleştirmişti. Bu adanın
karayla bağlantısını Nil Nehri’nin kesmesi nedeniyle buradaki memlûklere “Bahrî
Memlûkler” adı verilmiştir (Sobernheim, MEB. İ.A., c.VII, 1979: 689)
3
İkinci dönem ise ‘Burcî Memlûkler’ veya diğer adıyla ‘Çerkes Memlûkleri’
dönemidir.1382-1517 arasındaki bu devrede Kal’atu’l-Cebel’deki burçlarda ikâmet
etmeleri sebebiyle ‘el-Memâlikü’l- Burciyye’ lâkabını alan Memlûk sultanlarının
ikisi hariç tamamı Çerkes asıllıdır. Bu nedenle onlara ‘el-Memâlikü’l-Cerâkize’ adı
verilmiştir (Tekindağ, 1961:53).
Biz tez çalışmamızı, Bahrî Memlûk Devlet’nin eğitim sistemi ve o dönemde
kurulan medreseler üzerine yoğunlaştırdık. Tez, dört bölümden oluşmaktadır. Birinci
bölümde Bahrî Memlûk Devleti’nin siyâsî tarihinden kısaca bahsedilmektedir.
İkinci bölümde, Bahrî Memlûkler’in eğitim sisteminden, eğitim
kurumlarından ve bu eğitim kurumlarından biri olan medreselerin fizikî yapısı
anlatılmaktadır.
Üçüncü bölümde, bu dönemde kurulan önemli medreseler ve medreselerde
okutulan dersler yer almıştır.
Dördüncü bölümde ise, bu dönemde yetişen âlimler, onların eserleri ve
eğitime yaptıkları katkılar zikredilmiştir.
4
2. BAHRÎ MEMLÛK DEVLETİ SULTANLARI
Eski Türk devlet geleneğine göre hükümdar olabilmek için soylu olmak ve
hanedana mensup olmak şarttı. Ancak Memlûk Devleti’nde buna dikkat
edilmemiştir. Memlûk sultanları küçük yaşta esir pazarından satın alınıp uzun yıllar
sade birer asker olarak görev yapmışlardır. Memlûk Devleti’nde saltanat babadan
oğula geçen tabi bir hak olarak görülmüyordu. Buna rağmen sultanlar kendi
oğullarını veliaht tayin etmek suretiyle onlara sultanlık kapısını aralamak
istemişlerdir. Fakat bu yolla sultan olanların saltanatı uzun sürmemiş ve yerlerini
büyük emirlerden birine terk etmek zorunda kalmışlardır (Aktan, 1996:619).
Bu dönemde yirmi üç sultan hüküm sürmüştür. İlk tahta çıkan ve bir bayan
olan Şecerû’d-Dûr olsa da ilk sultan İzzeddin Aybek kabul edilir.
2.1. İzzeddin Aybek el-Melik el- Muiz (648-655/1250-1257)
Aybek tahta geçmeden önce Bahrî Memlûkler Şecerû’d-Dûr’u sultan ilan
etmişlerdi. İzzeddin Aybek de atabetü’l-asâkir olarak tayin edilmişti (Makrizî, 1956:
368).
Bahri Memlûkler’i saltanata götüren yolda köprü görevi gören Şecerû’d-
Dûr’un sultanlığına karşı gösterilen tepkiler üzerine Mısır ümerâsı tarafından sultan
ilan edilen İzzeddin Aybek, aslen Türk’tü. Memlûk birliklerinin kurucusu kabul
edilen Eyyûbî hükümdarı Melik Salih Necmeddin Eyyub’un Bahrî
Memlûkleri’ndendir. İzeddin Aybek’in Mısır tahtına oturmasıyla bir taraftan Haçlı
seferleri hala devam ederken diğer yandan doğudan gelen Moğol saldırılarının İslam
ülkelerini yıktığı bu dönemde bu iki düşmanı defalarca yenerek İslam bayrağını
şerefle dalgalandıran Bahrî Memlûkleri kurulmuştur. Ancak tahta Eyyûbi ailesinden
olmayan birinin gelmesi, Suriye Eyyûbî emirlerini harekete geçirdi. Sonuçta
5
kendilerine kalkan görevi yapacak altı yaşındaki bir Eyyûbî prensi olan Musa’yı başa
geçirmeye karar verdiler. Aybek de ona atabek tayin edildi. Yani devlet işleri
bütünüyle yine İzzedddin Aybek tarafından yürütülüyordu. Eyyûbîler bunu da yeterli
görmeyince iki ordu Abbâsiye civarında karşılaştı.Yenilen Eyyûbîler Suriye’ye geri
çekildi. Bu zafer İzzeddin Aybek’in Mısır’daki durumunu sağlamlaştırdı(1251).
Aybek, iç ve dış düşmanlarına karşı başarılı bir mücadele vermiş, saltanatını tehdit
eden zorlukları aşarak tahtının temellerini sağlamlaştırdı. Suriye Eyyûbî emirleri ve
Mısır’daki muhaliflerine karşı kazandığı başarılarla Mısır’daki durumunu
sağlamlaştırdıktan sonra bazı Müslüman emirleri üzerinde nüfuz sağlamak için
teşebbüste bulundu. Bu amaçla Musul emiri ile akrabalık yoluyla ilişki kurmak için
kızıyla nişanlandı. Ama bu teşebbüsü hayatına maloldu (Yiğit, 1991:23-25).
Aybek iç ve dış tehlikelerin hepsini bertaraf edip, düşmanlarına başarı ile
karşı koyarak zorlukların hepsinin üstesinden gelmiş iken ölümü seksen gün
müddetle saltanatı tadan karısının elinden olmuştur. Şecerû’d-Dûr Aybek ile evlenip
tahttan feragat ederken bunu sadece Müslümanları tatmin etmek için yapmış fakat
bunu yaparken Aybek’e tahakküm ederek bütün devlet işlerini elinde bulundurmayı
kafasına koymuştu. Gerçekten de kocasına hükmederek onu ilk karısından ve oğlu
Ali’den ayırmıştır. Şecerû’d-Dûr’u öldürten de Aybek’in ilk karısıdır (Kopraman,
1992:448).
2.2.Melik el-Mansur Nureddin Ali b. Aybek(1257-1259)
Aybek’in öldürülmesinden sonra ileri gelen emirler toplanarak Aybek’in
oğlu Nureddin Ali’yi sultan seçtiler(1257). Kendisine el-Mansur ünvanı verildi. On
beş yaşında olduğundan ülkeyi koruyabilmesi ve güçlü emirlere direnebilmesi
mümkün değildi.
6
Bahriye ümerâsı Mısır’ı ele geçirme teşebbüslerinde bulunuyorlardı. Moğol
tehlikesinin yaklaştığı haberlerinin Suriye’yi karışıklığa sevkettiği sırada el-Muğis
Ömer’i tekrar kendileriyle birlikte Mısır’ı almaya teşvik ettiler. Kutuz tekrar onları
yendi ve dağıttı (1258). Bu sırada Moğol tehlikesi gerek Memlûkler’i gerekse
Eyyûbiler’i tehdit etmeye başlamıştı (Kopraman, 1992:450).
Sultanın kısa süren saltanatı sırasında devlet işleri bütünüyle Kutuz tarafından
yürütülürdü. Saltanatı iki yıl sekiz ay süren Nureddin Ali’nin zamanı Dimaşk’a
kaçan Bahriye Memlûkleri’ne karşı verilen mücadele ile geçti (Yiğit, 1991:28).
Sultan Aybek döneminde Kutbiyye ve Sahabiyye Medreseleri inşa edilmiştir.
2.3. Melik el-Muzaffer Seyfeddin Kutuz(1259-1260)
İzzeddin Aybek tarafından alınan Kutuz onun “el-Muizziye” adı verilen
memlûkler arasına girdi. Üstün zekâ ve kâbiliyeti yanında cesaretiyle de kısa sürede
kendisini gösterdi. Askeri hiyerarşide yükselerek ikinci sultanlık olarak da anılan
“nâibü’s-saltana” makamına tayin edildi. Nureddin Ali zamanında bu makama geçti
daha sonra yönetimi bütünüyle eline alıp devam ettirdi (Yiğit,1991:28).
Kutuz sultan olduğu sıralarda Suriye Moğol istilasına maruz kalmıştı.
Memlûkler Moğol istilasına karşı birleştiler ve 3 Eylül 1260 günü Ayn-ı Calût
Savaşında Memlûkler Moğollar’ı büyük bir yenilgiye uğrattılar. Bu savaş tarihteki
önemli savaşlardan biridir. Bu zafer yalnızca Mısır’ı değil aynı zamanda Suriye’yi de
Moğol hakimiyetinden kurtarmıştır.
Ayn-ı Calût zaferinin en önemli sonuçlarından biri XII. yüzyıldan beri
Nureddin Mahmud Zengi ve Selahaddin Eyyûbî’nin bütün güçleriyle çabalayarak
sağladıkları Mısır ve Suriye birliğinin tekrar sağlanmış olmasıdır. Öte yandan bu
zafer Moğollar ile Müslümanlar arasında olduğu kadar Eyyûbî ve Memlûkler
7
arasındaki mücadeleyi de ayıran bir savaştı. Böylece bu savaş Eyyûbî Devleti’nin
güneşinin battığının ve Memlûk devletinin yıldızının parladığının bir göstergesi
olmuştur. Ayn-ı Calût savaşından sonra Kutuz Fırat’tan itibaren bütün Mısır’ın
efendisi oldu (Kopraman,D.G.B.İ.T., C.VI, 1992:452-455).
Baybars da Ayn-ı Calut savaşının kazanılmasında önemli rol oynayan
emirlerden birisidir. Buradaki başarılarından dolayı Kutuz’dan Halep nâibliğine
tayinini istedi ancak kabul edilmedi. Hem bu isteğinin kabul edilmemesi hem de
Bahriye Memlûkleri’nin reisi Aktay’ın öldürülmesi işine karışmasından dolayı
Kutuz’a kin duyan Baybars ona suikast plânladı ve arkadaşlarının yardımıyla onu
öldürdü (1260) (Kopraman,TDV İslam Ansiklopedisi,1992:221).
Sultan Baybars’ın saltanatı esnasında Zâhiriyye Mâcidiyye, Muhedhibiya ve
Fârikâniyye medreseleri inşâ edilmiştir.
2.4. Baybars el-Melikü’z-Zahir Rükneddin es-Salihi el-Bundukdâri (658-
676/1260-1277)
Kıpçak kabilelerinden Borçoğlu veya Borlu kabilesine mensuptur. Emir
Alaaddin Aytekin el-Bundukdari tarafından satın alındı ve onunla birlikte Kahire’ye
gitti. Burada Bahriyye Memlûkleri’ne katıldı ve onların önde gelen liderleri arasına
girdi. Turan Şah zamanında Dimyat’ı ele geçirip ilerleyen Fransa Kralı’nın yenilgiye
uğratılıp esir düşmesinde rol oynadı. Bahriyye Memlûkleri’nin ileri gelenleri
Kutuz’un katli üzerine Baybars’ı sultan ilân ettiler. Baybars 1260’ta tahta geçti.Onun
tahta çıkışıyla Memlûk tarihinde yeni bir dönem başladı. On yedi yıllık saltanatı
sırasında Memlûk devletinin gerçek manada kurucusu oldu (Kopraman, TDV.İslam
Ansiklopedisi,1992:221-222).
8
Sultan Baybars saltanatının ilk günlerinde önemli görevlere sâdık adamları
arasından atamalarda bulundu. Bahriye ümerâsını etrafına toplamaya çalıştı. Emirlere
ve halka iyi muamele etti. Kutuz’un Moğol savaşına hazırlık için koyduğu ağır
vergileri kaldırmasıyla halkın gönlünü kazandı (Yiğit, 1992:41).
Baybars Haçlılar’a karşı da başarıyla savaşmıştır. 1265’te Kayseriyye, Aslis,
Arsuf ve Yafa’yı, 1266’da ise Safed ve er-Remle şehirlerini aldı. Nisan 1268’de de
kısa bir kuşatmadan sonra Antakya’yı fethetti. Böylece Haçlılar’ın Doğu Suriye’deki
tahtı sona erdi. Bâtınîler üzerine de sefer düzenleyip onların Haçlılar’a ödedikleri
parayı Memlûkler’e ödemelerini sağlamıştır(Hitti, 1995:1092).
1271 yılında Baybars İlhanlılar’ı Harran’da yendi.1277’de İlhanlılar’ın
himayesinde bulunan Anadolu Selçuklular’ın üzerine yürümüştür. Baybars ve ordusu
Selçuklu ve İlhanlı ordusunu 1277’de yendi (Yaltkaya, 1941:84).
Baybars 1271’de Trablus Prensliği’ne saldırarak birçok şehir ve kaleyi ele
geçirdi. 1275’de tekrar Anadolu seferine çıkan Baybars Adana, Sis, Tarsus ve Ayas’ı
yağmaladı. Baybars Anadolu’ya düzenlediği bir seferde Elbistan Ovası’nda
Moğollar’la yaptığı savaşta onları yendi ve seferden döndüğü sıralarda aniden
hastalanarak vefat etti. Devlet idâresine getirdiği yenilikler ve kurduğu
müesseselerle haleflerinin gelecekte takip edecekleri siyasetin ana hatlarını çizmiş
halk hikayelerine konu olacak kadar büyük ün kazanmıştır. Cengiz yasasını uyguladı.
Düzenli ve çalışkan bir devlet adamı olarak ülkenin idaresini sıkı kontrol altında
tutar, adalete hak ve hukuka önem verirdi. Dört büyük Sünnî mezhep mensuplarının
işlerini görmek için her mezhebe ait ayrı ayrı kadıların başına kâdılkudâtlar tayin
etme işini ilk kez o yapmıştır. Devlete merkeziyetçi bir yapı kazandırmaya çalıştığı
gibi bütün ülkeyi düzenli bir yol şebekesiyle Kahire’ye bağladı. Mükemmel bir posta
9
teşkilatı kurdu. Orduyu yeni silahlarla donattı, İskenderiye, Kahire, Dimyat
tersanelerini daha da geliştirdi. Baybars bir asker ve kumandan olarak Ortaçağ
İslam-Türk tarihinin büyük simalarından birisidir. Baybars’ın hayatı hakkındaki en
önemli kaynaklar onunla ilgili yazılan üç özel tarihtir. Bunlar;
1-İbn Abduzzâhir ,er-Ravzü’z-Zâhir fî-Sîreti’l-Meliki’z-Zâhir
2-İbn Şeddad, Sîretu’l-Meliki’z-Zahir Baybars
3-Şâfi b. Ali, Hüsnü’l-Menâkibi’s-Sırriyeti’l-Münteze‘a mine’s-Sîreti’z-
Zâhiriyye ‘dir (Kopraman,TDV. İslâm Ansiklopedisi,1992:222).
2.5. Berke Han (1277-1280)
Baybars’tan sonra tahtına oğlu ve veliahdı Nâsırüddin Berke Han geçti.
Henüz 18 yaşında olan sultan emirleri ve diğer devlet adamlarını birbirine düşüren
bir siyaset izledi. Yaşlı ve tecrübeli emirleri azledip yerlerine genç ve tecrübesiz
hasekiler atadı. Bu hasekilerin tahrikleri sonucu nüfuzlu emirlerden bazılarını
tutukladı. Bu uygulama muhalif ümerayı daha da kızdırdı. Onlar Dimaşk’ta bulunan
sultandan ayrılıp Mısır’a gittiler. Onların peşinden gelen sultanı Kal’atu’l-Cebel’e
giren sultanı kuşatma altına aldılar. Zor durumda kalan Berke Han saltanattan
ayrıldığını söyleyip kendisine Kerek emirliğinin verilmesini istedi ve kabul edildi.
Kerek’e gitti aynı yıl içinde orada vefat etti. Saltanatı esnasında önemli bir icraatı
olmadı (Yiğit, 1991:57).
2.6. Bedreddin Sülemiş (1280)
Berke’nin saltanattan ayrılmasını sağlayan emirler liderleri Seyfeddin
Kalavun’u tahta çıkarmak istediler ama o kabul etmedi. Bunun üzerine Baybars’ın 7
yaşındaki oğlu Bedreddin Sülemiş” el-Melik el-Âdil” ünvânıyla sultan ilan edildi.
Ancak idâre onun atabeyi olan Kalavun’un elindeydi. Onun sultanlık teklifini reddi
10
saltanatın Baybars’ın soyunda kalma arzusundan değildi. Asıl amacı ordunun
çoğunluğunu oluşturan Baybars Memlûkleri’nin çıkarabileceği isyanları yatıştırmak
ve şartlar uygun olunca da Sülemiş’i tahttan indirip sultan olmaktı. Saltanata el
koymasına uygun şartlar oluşunca emirleri bir araya toplayarak, Sülemiş’in yaşının
küçüklüğünden bahsederek ülkenin ancak olgun biri tarafından idare edilebileceğini
söyledi. Emirler Sülemiş’i azlederek Kerek’e gönderdiler. Kalavun “Melik el-
Mansur” ünvanıyla sultan ilan edildi (Yiğit,1991:57).
2.7. Seyfeddin Kalavun (1279-1290)
Aslen Kıpçak Türklerindendir. Küçüklüğünde memlûk olarak Mısır’a
getirilmiştir. Memlûkler çoğu kez satın alınırken kendilerine ödenen miktara nisbetle
lâkaplandırılırlardı. Seyfeddin Kalavun da bin altına satın alındığı için “el-Elfî”
olarak adlandırılmıştır.1279’da “el-Melik el-Mansur” ünvanıyla tahta geçen Kalavun
selef ya da haleflerinin çoğu gibi saltanatını sağlamlaştırıncaya kadar kendisine
güvenerek tahta göz koyan emirlerin ve Baybars’ın oğullarının isyanlarıyla karşılaştı
(Yiğit,1991:61-63).
Sultan Kalavun İlhanlılar’a karşı Baybars’ın politikasını takip etti. 1280 ve
1281’de İlhanlılar’ın Suriye’ye yaptıkları iki hücumu bertaraf etti. 1285’e kadar
Sungur ile meşgul oldu. Haçlılar’la çatışmamaya özen göstererek on yıllık barış yaptı
ama bu barışı kendisi bozarak 1285’de el-Markab Kalesini aldı. Bu sırada Haçlılar
Batı Avrupa’dan gelen yardımların kesilmesi nedeniyle ölüm döşeğindeki hasta
gibiydiler. Memlûkler de Suriye’deki son Haçlı kalıntılarını temizlemek için harekete
geçtiler. Emir Hüsameddin Toruntay komutasındaki ordu Antakya Haçlı
Prensliği’nin son kalıntısı olan el-Lazikiyye’yi fethetti.(1287) Kalavun
memlûklerinden Çerkes ve As asıllı olan üçbinyediyüz askeri kale burçlarına
11
yerleştirmiş ve onlara el-Burciyye” adını vermiştir (Kopraman, D.G.B.İ.T.1992:470-
471).
Franklar Müslümanlara ait yerleşim yerlerini yağmalamışlardı Kalavun
hazırlıklarını yapıp Kahire’den ayrıldı bu sırada hastalanarak öldü (1290) (Makrizî,
1956:238).
Kalavun imâr işlerine büyük önem vermişti. Yaptırdığı binaların en meşhuru
laboratuarları, mutfakları, erzak ve ilaç depoları ve büyük koğuşların bulunduğu
hastanedir.”el-Maristan el-Mansurî” adını taşıyan bu hastanede, çeşitli hastalıklara
mahsus özel bölümler vardı. Hastanenin yanına da 1283’de cami, medrese bir de
kendisi için türbe yaptırmıştı (Yiğit,1991:63).
Sultan Kalavun’dan sonra aşağı yukarı bütün sultanlar başarı veya ihtilal
yoluyla geçmişlerdir. Bu yüzden birçok sultanın saltanat süresi çok kısa olurken otuz
kırk yıl gibi uzun saltanat sürenler de olmuştur (Büyük Kültür
Ansiklopedisi,1984:3168).
Sultan Kalavun uzun süre tahtta kaldığı için onun zamanında daha fazla
medrese, hangâh, câmii ve hastane inşâ edilmiştir. Mansuriyye, Tıfciyye,
Mencunmariyye, Nâsıriyye, Cemâliyye, Taybarsiyye, Sâidiyye, Melikiyye,
Caveliyye ve Bektemiriyye Medreseleri bu dönemde yapılmıştır. Buradan Sultan
Kalavun’un eğitime çok fazla önem verdiği anlaşılmaktadır.
2.8. Melik el-Eşref Selahaddin Halil b. Kalavun (1290-1293)
Kalavun 1290’da ölünce veliaht tayin ettiği oğlu Halil ümerânın biâtıyla
sultan oldu. 1291’de babasının ölümüyle yarım kalan Akka seferini tamamlayarak bu
şehri fethetti. Ayrıca Sur, Hayfa, Antartus, Aslis kaleleri ele geçirildi. Yaklaşık 200
yıl süren Haçlı Seferleri sona erdi ve Suriye sahilleri Haçlılar’dan temizlendi.
12
Sultanın kötü ahlaklı oluşu ve yönetimdeki beceriksizliği nedeniyle umerâyla
ilişkileri bozuldu. Emirler bir komplo hazırlayarak onu öldürdüler (1293)
(Kopraman, 1992:473-475).
2.9. Nâsiruddin Muhammed’in Birinci Saltanatı (1293-1294)
Dokuz yaşında tahta çıkarılmıştır. Üç kez sultanlık görevini üstlenmiştir.
Memlûk sultanları içinde ve İslâm tarihi boyunca en uzun süre iktidarda kalan
sultanlardan biridir. İdare saltanata çıkarılmasında büyük rol oynayan Zeyneddin
Ketboğa ve Alemüddin Sencer’in elindeydi. Birincisi nâibü’s-saltana, ikincisi
vezirdi. Ancak kısa süre sonra bu iki emir birbirine düştüler. Vezir Şucâi de yönetimi
tümüyle ele geçirmek istiyordu. Ancak zor durumda kalınca Ketboğa’ya teslim oldu
ve yolda öldürüldü (Yiğit,1991:66).
Böylece Ketboğa devlet işlerinde tek söz sahibi kişi oldu. O sadece sultan
lâkabını kullanmıyor ve saltanat alâmetlerini taşımıyordu. El-Eşrefiyye
Memlûkleri’nin isyanı dolayısıyla durumu görüşmek için ümerayı toplayarak onlara
en-Nâsır’ın yaşının küçüklüğü sebebiyle memlûklerin reayânın hakkına tecâvüz
etmeye başladığını yaşlı biri sultan olmadıkça düzelmeyeceğini söyledi.Umerâ da
yerine Ketboğa’nın sultan olmasını kararlaştırdı (Kopraman,D.G.B.İ.T.,1992:477-
478).
2.10. Zeyneddin Ketboğa (1294-1296)
Ketboğa 1261’deki Humus savaşında esir edilen Moğollardandı. İdaresine
bazı önemli tayinlerle başladı. Hüsameddin Laçin’i nâibü’s-saltana Fahreddin el-
Halilî’yi de vezir olarak tayin etti. İlhanlı ülkesinden ayrılan Moğol asıllı Uyrat
kabileleri kendisi de Moğol asıllı olan Ketboğa’nın ülkesine sığındı. Ketboğa bu
mültecileri ülkenin çeşitli yerlerine dağıttı ve onları bazı önemli devlet görevlerine
13
getirdi. Bu diğer Memlûk emirlerine çok ağır gelmişti. Aynı yıl içinde büyük bir
kıtlık yaşandı. Fiyatlar yükseldi, veba salgını başladı. Sultanın mültecilerden tayin
ettiği emirlere meyli diğer emirlerin ona düşman olmasına neden oldu.
Ona karşı muhalefet liderliğini Hüsameddin Laçin yapıyordu. Amacı tahtı ele
geçirmekti. Bu nedenle Ketboğa’yı öldürmek için plan hazırladı. Ama Ketboğa bu
planı duydu ve Dimaşk’a kaçtı. Laçin “el-Mansur” ünvânıyla sultan oldu (1296)
(Yiğit, 1991:67-68).
2.11. Hüsameddin Laçin el-Mansur (1296-1299)
Hüsameddin Laçin Sultan Kalavun’un memlûklerindendir. Laçin emirlere
ters düşmemek için bağlılık yemini etti. Ketboğa da Laçin’in iktidarının istikrar
kazanması ve Suriye emirlerinin onu desteklemesi üzerine Dimaşk’taki emirlerle
toplantı yaptı ve Laçin’e itaat ettiğini bildirdi. Affedilerek Serhad valiliğine atandı.
Mısır nâibü’s-saltanalığını Şemseddin Karasungur el-Mansurî’yi atadı ama sonra
emirlere verdiği sözü unutarak görevden aldı onu ve bazı arkadaşlarını tutuklattırdı.
Laçin, Nâsıruddin Muhammed yüzünden de tedirgindi. Bu sorunu kendisinin
Nasır’ın vekili olduğunu açıklamakla halletmeye çalıştı. Devlet işlerini
yönetebileceğine inandığında saltanatı hemen teslim edeceğini söyleyip onu Kerek’e
gönderdi. Naibü’s-saltana Mengü Temür sultanı muhaliflerine karşı kışkırttı (Yiğit,
1991:68-69).
2.12. Nâsıruddin Muhammed’in İkinci Saltanatı (1299-1309)
Onun tekrar tahta çıkmasında babası Kalavun’un memlûklerinin rolü
büyüktür. Seyfeddin Salar nâibü’s-saltana, Baybars el-Çaşngir’de üstaddâr
(memlûklerde sultanın özel mallarına bakan ve onların gelirlerini toplayıp harcayan
emir) tayin edildi. Dolayısıyla devlet yönetimi bu iki emirin yönetimine geçti. Bu
14
emirlerin tahakkümü sultanın bıkıp saltanatı terketmesine kadar sürdü. Nâsıruddin
Muhammed’in bu ikinci saltanatı İlhanlılar ve Moğollar’la mücadeleyle geçti (Yiğit,
1991:70-71).
Suriye’deki, İlhanlı tehdidine ek olarak Mısır’da da Araplar isyan ettiler.
Bunlarla savaş için ulemâ ve kadılardan fetva alındıktan sonra üzerlerine asker
gönderildi. Araplar’ın birçoğu öldürüldü geri kalanlar da esir edildi. Diğer yandan
emirlerin baskısı nedeniyle Nâsır Muhammed emirlerden, Bektemür Salar ve
Çaşngir’den kurtulmak için yardım istedi ancak onlar bunu haber aldılar ve sultanı
kuşattılar. En basit haklarından bile mahrum edilen ve bir yardımcı bulamayan en-
Nâsır Muhammed Hacca gitmek bahanesiyle ülkeyi terk etmek için izin istedi. El-
Kerek Kalesi’ni ikamet yeri seçip Baybars ve Salar’a mektup yazarak tahttan
ayrıldığını bildirdi ve böylece ikinci saltanatı son buldu
(Kopraman,D.G.B.İ.T.,1992:484).
2.13. Melik el-Muzaffer Rukneddin Baybars el-Çeşnigir (1309-1310)
Mısır ümerâsı tarafından Memlûk tahtına oturtulan ilk Çerkes asıllı sultandır.
Halletmesi gereken ilk sorun Mısır içinde ve dışında büyük saygınlığı olan
Nâsıruddin Muhammed idi. Baybars onu ve taraftarlarını memnun etmek için
Kerek’i verdi. en-Nasır Muhammed Kerek’te boş durmadı. Onun faaliyetleri
Baybars’ı endişelendiriyordu. En-Nasır Suriye’deki emirlerin de büyük bir kısmını
kendisine kattıktan sonra, Mısır’a yürüyüş için hazırlıklara başladı.Umerânın
çoğunluğu ve halkın bir kısmının Baybars’ı tek başına bıraktıklarını gören Salar
onunla konuşarak ümera ve Memlûklerin en-Nasır’ın yanına gittiklerini ve onun
tahta dönmesine karar verdiklerini onun en-Nâsır’a elçi gönderip bir yere
gönderilmesini eğer yapmazsa en-Nasır’ın askerlerinin herkesi mahvedeceğini
15
söyledi. Baybars da tahttan feragat ettiğini ilan edip en-Nasır’a elçi gönderdi ve af
diledi. Kahire’de kalmanın kendisi için tehlikeli olduğunu fark edip hazinedeki her
şeyi alıp şehirden ayrıldı (Kopraman, D.G.B.İ.T.,1992:485-488).
2.14. Nâsıruddin Muhammed’in Üçüncü Saltanatı (1309-1341)
Yirmibeş yaşında üçüncü kez tahta geçti ve son saltanatı 32 yıl sürmüştür. En
uzun süre tahtta kalmanın yanında, bazı tarihçiler onu devletin sultanları içinde en
azâmetlisi ve muktediri olarak görmüşlerdir. En-Nâsır içte iktidarı sağlamış dışta da
başta komşu Müslüman devletler olmak üzere dostane ilişkiler kurmuştur. O âlimlere
büyük değer verir onlarla sıkça toplantı yapardı. Büyük târihçi Ebu’l-Fidâ, büyük
âlim İbn Teymiyye onun önem verdiği kişilerdi. Sultan Nâsır Muhammed önemli
görevlere getireceği şahıslar hakkında güvendiği âlimlerle istişâre ederdi. İmâr
işlerine önem veren Nâsır arkasında önemli eserler bırakmıştır. O dönemde pek çok
cami, medrese, tekke, han, hamam ve saray inşâ ettirmiştir. Bu eserlerin bazıları hala
ayaktadır. İmâr işlerine tahsil etmek için belli bir meblağ tahsis etmişti (Yiğit,
1991:79-81).
Bazı emirler onu önceden olduğu gibi hafife almak istediler tahttan indirmek
için çalıştılar ama Nâsır Muhammed buna izin vermedi. Büyük bir kifâyet ve
dirâyetle devleti idare etti. Bu son iktidarında kurduğu düzen sayesinde devletin
iktisadî durumu düzeldi. Bu dönemde devlet en geniş sınırlarına ulaşmıştır. Haçlılar’ı
Suriye’den kovup İlhanlılar’ı yenip onların oluşturdukları tehlikeyi ortadan
kaldırmıştır (Kopraman, D.G.B.İ.T.,1992:489-490).
2.15. Seyfeddin Ebubekir el-Mansur (1341)
Nâsır Muhammed, oğullarından Seyfeddin Ebubekir’i veliaht tayin etti ve
oğlu el-Melik el-Mansur ünvânıyla tahta çıkarıldı. Devlet idâresi tahta çıkmasında
16
önemli rol oynayan Emir Kûsun’un elindeydi. Ama bir süre sonra sultanla Emir
Kûsun arasında ihtilaf oldu. Emir Kûsun sultanın davranışlarından hoşnut olmayan
emirlerle anlaşarak henüz 2 aydır sultan olan Seyfeddin Ebubekir’i tahttan indirdi.
Yerine kardeşi Alaaddin Küçük tahta çıkarıldı(Yiğit,1991:82).
2.16. Alâaddin Küçük el-Melik el-Eşref (1341-1342)
Alaadddin Küçük el-Eşref lâkabıyla tahta oturtuldu. Daha küçük yaşta bir
çocuk olduğundan idare yine tamamen Emir Kûsun’un elindeydi. Beş ay kadar
saltanat süren Alaaddin Küçük’ün yerine kardeşi Ahmet sultan ilan edildi
(Kopraman, D.G.B.İ.T.,1992:492).
2.17. Şihabeddin Ahmed en-Nâsır (1342)
Lâkabı en-Nâsır’dı. Sultan ilan edildiği sıralarda el-Kerek’te oturuyordu.
Mısır’a geldikten kısa bir süre sonra da resmi daireleri Mısır’da bırakarak oraya
döndü. Bu nedenle ülkenin durumu kötüleşti. Kahire’de karışıklıklar çıkınca emirler
onun taht şehrine dönmesini istediler o da bunu kabul etmeyince onu tahttan indirip
yerine kardeşi İsmail’i sultan ilan ettiler (Kopraman, D.G.B.İ.T.,1992:492-493).
2.18. İmadeddin İsmail es-Salih (1342-1345)
Es-Salih ünvanıyla tahta çıktı. Devlet işlerinden çok eğlenceyle ilgilendi.
Onun döneminde devlet gelirleri çok azaldı. İmâr faaliyetleri yarım kaldı. Kardeşi
Ahmed’in katledilmesinde önemli rol oynadı. Bir süre sonra kendisi de hastalanarak
öldü (Kopraman, D.G.B.İ.T.,1992:493).
2.19. Melik el-Kamil Seyfeddin Şaban (1345-1346)
Kardeşinin ölümü üzerine sultan ilan edildi. O da devlet işleriyle pek ilgili
değildi. Bu nedenle ümerâ ona kızgındı. Kardeşleri Hacı ve Hüseyin’i öldürmek
17
istedi ama sonunda kardeşi Hacı tarafından kendisi öldürüldü (Kopraman,
D.G.B.İ.T.,1992:493).
2.20. Zeyneddin el-Haccî el-Muzaffer (1346-1347)
El-Melik el-Muzaffer ünvanıyla tahta çıkarıldığında henüz 15 yaşındaydı.
Çok sert birisiydi. Dimaşk naibü’s-saltanası Tanboğa el-Yahyavi isyan çıkardı. Haccî
zamanında önlem alarak muhalifleri dağıttı, bazılarını tutukladı gönderdiği kuvvetler
isyanı bastırarak Yahyâvî’yi öldürdüler. Kardeşleri gibi o da eğlenceye meraklıydı.
İdaresinden memnun olmayan emirler onu uyardı ama o kendisini uyaran umerâyı
tehdit etti. Ümera da isyan ederek onu yakalayıp öldürdü. Yerine kardeşi Hasan en-
Nasır geçirildi (Yiğit, 1991:86).
2.21. Nâsırüddin Hasan en-Nâsır (1347-1351)
Onbir yaşında tahta çıktı. İdare umerânın elindeydi. İdarede altı emirin sözü
geçiyordu. Onun dönemindeki en önemli olay vebâ salgınıydı. Salgın bir yıl boyunca
devam etmiş Mısır’da iktisadî durum bütünüyle çökmüştür.
1350’den itibaren Hasan en-Nâsır idarede etkili olmaya başladı. İdarede etkili
emirleri tutuklayarak idareyi fiilen ele aldı. Bu emirlerle arasının açılmasına sebep
oldu. İsyan eden muhalif emirler onu tahttan indirerek yerine kardeşi Selahaddin’i
sultan ilân ettiler (Yiğit,1991:86).
2.22. Selahaddin es-Salih (1351-1354)
Bu dönemde ülkenin idaresi Seyhun, Sargıtmış ve Tâz’ın elindeydi.
Saltanatta isminden başka hiçbirşey yoktu. Bu yüzden onun saltanatı da diğer
kardeşlerinde olduğu gibi kalede hapsedilerek son buldu. Ümerâ onun yerine tahta
tekrar Hasan’ı getirdi (Kopraman, D.G.B.İ.T.,1992:493).
18
2.23. Nâsırüddin Hasan en-Nâsır’ın 2. Saltanatı (1354-1361)
İdare Hasan’ın kendi elindeydi. Akıllı, cömert ve halkı seven bir
hükümdardır. Bazıları günümüze kadar ulaşan güzel eserler inşâ ettirmiştir.
Umerânın işlerine karışmasından kendini tamamen kurtaramadı. Emir Yelboğa’nın
kendisini yakalamasıyla saltanatı sona erdi ve Yelboğa’nın memlûkleri tarafından
öldürüldü. Böylece Nâsır Muhammed’in oğullarının saltanat dönemi sona erip,
torunlarının devri başlamıştır (Kopraman, D.G.B.İ.T.,1992:493).
Fârısiyye, Sirğatmaşiyye, Bedriyye, Hicâziyye, Sâbıkıyye, Beşeriyye
Medreseleri ve en güzel medreselerden biri olan Sultan Hasan Medresesi bu
dönemde inşa edilmiştir.
2.24. Selahaddin Muhammed el-Mansur b. Zeyneddin I. Haccî (1361-
1363)
Sultan I.Haccî’nin oğlu Selahhaddin Muhammed el-Mansur ünvanıyla 12
yaşında Emir Yelboğa ve arkadaşları tarafından tahta çıkarıldı. Üzerinde en fazla
nüfuzu olan emir Yelboğa idi. Dedesi Nasırüddin Muhammed’in politikasını takip
etmek isteyen sultan, bazı uygulamalara son verdi. Bazı vergileri kaldırdı. Kadınların
erkeklere erkeklerin de kadınlara şarkı söylemesini yasakladı. Saltanata çıkmasının
üzerinden 2 yıl geçtikten sonra sultanın devleti fiilen yöneten Yelboğa ile arasında
anlaşmazlıklar oldu. Yelboğa sultanı tutuklattı yerine Zeyneddin Şaban’ı tahta
çıkardı (Yiğit,1991:90).
2.25. Zeyneddin II. Şaban el-Eşref (1363-1376)
Tahta oturduğunda on yaşındaydı. 1366’nın sonlarına kadar Yelboğa’nın
hükmü altında kaldı. Onu bu durumdan Yelboğa’nın öldürülmesi kurtardı. Bu
dönemdeki en önemli olay 1365’te İskenderiye’ye Haçlılar’ın saldırmasıdır.
19
Memlûkler hazırlıksız yakalandıkları saldırıda büyük kayıplar verdiler. Kahire’den
şehri kurtarmaya gönderilen kuvvetleri duyunca Haçlılar şehri terkettiler. 1375’te Sis
Ermeni Krallığı üzerine gönderilen Memlûk ordusu başkenti ve diğer şehirleri
zabtetti. II. Şaban Yelboğaviyye Memlûkleri tarafından öldürüldü (1376)
(Yiğit,1991:91-92).
Beykeriyye, Cây-ı Yusufî Medresesi, Bakariyye ve İbn Arâm Medreseleri
Şaban el-Eşref zamanında yapılmıştır.
2.26. Alaaddin el-Mansûr (1376-1381)
Alaaddin Ali babasının yerine tahta çıkarıldığında yedi yaşındaydı. İdare onu
tahta çıkaran emir Karatay’ın elindeydi. Ama Karatay ile mücadele eden Aybek el-
Bedrî onu sürgüne gönderdi. Sonraki mücadele Aybek el-Bedri ve Emir Yelboğa en-
Nasırî arasında geçti. En-Nasırî’yi destekleyen Berkuk ve Berke de büyük nüfuz
kazanmışlardı. Daha sonra Berkuk, sultan üzerinde nüfuz kurdu ancak karşısında
yeni bir memlûk grubu kuran Berke ve arkadaşlarını buldu. Berke başarı
sağlayamadı. Bu mağlubiyet Mısır’da Türk hâkimiyeti için bir dönüm noktası
olmuştur. Çünkü Berke ve arkadaşlarının tutuklanmasıyla Memlûk devletinin kaderi
tamamen Berkuk’un eline geçmiştir (Yiğit,1991:93).
2.27. Zeyneddin el-Haccî es-Salih (1381-1382)
Berkuk Zeyneddin II. Haccî’nin saltanata çıkarılmasını teklif etti ve es-Salih
ünvanıyla tahta çıkarıldı. Sultan daha 11 yaşında olduğu için devlet yönetimi sultan
vekili Berkuk’un elindeydi. Aslen Çerkes olan Berkuk önemli devlet görevlerini
Çerkes emirlere verdi. Bu durum Türk emirleri sinirlendirdi. Sultanın ilk saltanatı 14
ay sürdü. Yedi yıl sonra Berkuk’u Kerek’e sürgüne gönderen Yelboğa en-Nâsırî
tarafından tekrar tahta çıkarıldı. Bu saltanatı da 8 ay sürdü. Berkuk Memlûk tahtına
20
oturdu. Böylece II. Haccî ile Türk Memlûkleri dönemi sona ermiş oldu
(Yiğit,1991:94).
Memlûkler, sultanın kendi kullarının yapının en üst kademesinde yer aldığı
karışık bir hiyerarşik sisteme sahipti. İktidar başarısı için gulâm sistemi esastı.
Sultanın mutlak iktidarı büyük emirler ve bürokrasi tarafından denetleniyordu.
Memlûkler Eyyûbîler’in kuvvetli Sünnî siyasetlerini devam ettirdiler.
Ülkenin sınırları batıda Sirenayka, güneyde Nubya ve Massava, kuzeyde
Toros dağlarına kadar genişledi ve Arabistan’ın kutsal şehirlerini himaye ettiler
(Bosworth, 1980:83-84).
Türk Memlûklerin en önemli siyasi başarıları arasında Haçlılar’ı
Ortadoğu’dan çıkarmaları ve Moğollar’ı Filistin ve Suriye’de bozguna uğratmaları
sayılır. Böylece İslam uygarlığını yıkımdan kurtarmış bütün Müslümanların
övgüsünü kazanmışlardır.
Memlûkler İslâm dünyasındaki konumlarını pekiştirmek için Moğollar’ın
1258’de ortadan kaldırdığı “halîfelik” kurumunu canlandırdılar ve Kahire’de kendi
vesâyetleri altında yeni bir halife ilân ettiler (Ana Britannica, c.XXII, 1986:250).
Memlûk idaresindeki Mısır ve Suriye ekonomik refaha büyük kültürel ve
sanatsal gelişmelere sahne oldu. Özellikle mimarî, seramik ve metal işçiliği gibi
alanlarda büyük başarıları olmuştur. Hanedanda arma kullanma (heraldik) ilminin
kökeninin Memlûk devrine kadar indiği anlaşılmaktadır (Bosworth, 1980:84).
Memlûkler ilk zamanlarda yaptıkları seferler ve kazandıkları zaferlerden pek
çok ganimet aldılar. Haçlı artıkları ve Ermenileri ortadan kaldırarak, hazinelerini çok
zenginleştirdiler.Bu para ile saraylar, camiler, kaleler, mescitler yaptırarak ülkelerini
bayındırlaştırdılar ve güzel sanatların gelişmesini sağladılar.
21
Memlûkler döneminde Türk dili Mısır ve Suriye’de yaygın hale geldi. Arapça
devletin resmi diliydi ama sarayda ve orduda Türkçe konuşuluyordu. Memlûk
sultanları arasında Arapça bilen pek azdı. Sultanlar adına Türkçe eserler yazıldığı bir
gerçekti. Memlûkler devri mimarî gelişme bakımından bugün bile etkisini
hissettirmektedir.Kahire’de bulunan yapıların çoğu Memlûkler döneminden
kalmadır. Memlûklere kadar yapılan binalar daha ziyâde İran üslûbu ile yapılırken bu
devir türbeleri yüksek kubbeleriyle Türk üslûbunun Mısır’a girdiğini belli eder
(Uluçay, 1977:140-142).
Memlûk şehirlerinde özellikle Kâhire’nin mimârî manzarasının canlılığı inkâr
edilemez. Kamu binalarının tümünde önceden tanınan tarz, yapı ve temaların rolünün
olduğu bir sanatın gelişmesi ve parlaklığı gözlenmektedir. Bu dönemde güzel eserler
doğmuştur. Bu sanat ürünleri günlük hayatta kullanılan ev balkonlarında ve
sultanların meşhur türbe-cami komplekslerinde görülebilir. Bunlar sanatkârların
bütün hünerlerini gösteren geometrik hacim ve şekillerin ustaca kullanıldığı
eserlerdir (Miquel, 1991:316).
Memlûkler zamanında Mısır ve Suriye’de tunç, bakır gümüş, cam işleri
oymacılık ve dokumacılık çok ileri gitmiştir (Uluçay, 1977:140-142).
22
3. MEMLÛK DEVLETİ’NİN EĞİTİM SİSTEMİ VE EĞİTİM KURUMLARI
3.1. Memlûk’lerden Önce Eğitim Sistemi ve Eğitim Kurumları
Ortaçağ’da, dünyada Doğu’da Müslümanlık, Batı’da Hristiyanlık olmak
üzere iki büyük din gelişmiştir. Bu zamanda, dünyaya egemen olan eğitim ve
düşünce hareketleri, büyük ölçüde bu iki büyük dinin etkisinde kalmıştır. İslâm
inancına göre Tanrı ilk eğiticidir. Bundan sonra peygamberin davranışları ve Kur’an
gelir.
Doğu’da eğitim camilerde ve bunlara bağlı okullarda verilirdi. Eğitim
yöntemi ve disiplin konusunda, Ortaçağ’da Batı’da durum Doğu’dan pek farklı
değildir. Batı’daki okullar Doğu’daki okullardan daha fazla dinsel etki altındaydı.
Okulları da kiliseler yönetiyordu. Herşey kilisenin gözetimi altındaydı ve sıkı bir
disiplin hüküm sürüyordu (Binbaşıoğlu, 1982:41-62).
Dünya tefekkür târihi bakımından İslâmiyet’in önemi, eğitim ve öğretimi,
eski devirlere göre fark edilir şekilde teşkilâtlandırmasında, sistemleştirmesinde ve
ilmi yaymasından kaynaklanmaktadır (Bilgiç, Haziran 1980:3).
Günümüzde birçok medenî devlette öğretim kademeleri ilköğretim,
ortaöğretim, yükseköğretim, lisansüstü araştırma ve inceleme olmak üzere dört kısma
ayrılmıştır. Bu kademelerin Ortaçağ’da Müslümanlar tarafından tanınıp ayırt edilmiş
olması dikkat çekicidir. Ancak günümüzde uygulandığı gibi bu kademeleri
birbirinden ayıran çizgiler belirlememişlerdir (Çelebi,1976:387).
İslâm’da öğretim ilk önce camide başlamıştır. Mescidin bütün insanlara açık
olması tartışılmaz bir gerçektir (Çelebi,1976:297).
Hz. Muhammed (s.a.v.) câmilerin İslâmî bir merkez olmasını istemişti.
Bundan dolayı camide “suffa” denilen bir okul kurdurmuştu. (Hamidullah, 1980: 65)
23
Dört halife döneminde eğitim biraz daha geliştirilmiş bir şekilde câmilerde
verilmeye devam etmişti. Bu dönemde Kahire, Medine ve Dimaşk önemli ilim
merkezleri arasındaydı (Kazıcı,1996:15).
Emevîler döneminde de farklı bir eğitim sistemi gözlenmemiştir. Bu
dönemde Hz. Peygamber ile başlayan ve mescidlerde merkezileşen eğitim ve öğretim
faaliyetleri iyice yoğunlaşmıştır. Yine Emevîler döneminde de ağırlık merkezini dini
ilimler ve bunlarla yakından ilgili olan İslâm Târihi oluşturuyordu (Yiğit,TDV. İslam
Ansiklopedisi, c.XI,1988:96).
Şam, devrin en önemli eğitim merkeziydi (Kazıcı,1996:15).
Abbâsîler devrinde de câmiler hem bir ibâdethane hem de eğitim kurumu
olarak kullanılmışlardır. Yükseköğretim kurumu ise, Halife Me’mun tarafından
Bağdat’ta kurulan “Beytu’l-Hikme”dir. Burası bir tercüme merkezi ve akademi
olmanın yanı sıra halka açık bir kütüphane olarak da hizmet veriyordu. Bu
kütüphaneler de birer eğitim müessesesi sayılabilir.
İslâm dünyasında çeşitli kurumlar ve ilimler bu dönemde şekillenmiş zamanla
gelişip modern Avrupa medeniyetinin doğmasında etkili olmuştur. Filolojik, dinî,
sosyal ve tabii ilimler alanındaki ilk çalışmaların bir kısmı Emevîler döneminde
başlamakla birlikte bu çalışmaların sistemli bir şekilde ele alınıp müstakil birer ilim
dalı haline gelmesi Abbâsîler döneminde olmuştur (Yetkin, İ.A, c.I, 1988:40-41).
Ancak daha sonra “Beytu’l-Hikme”lerin yerini Daru’l-İlm denilen kurumlar
almıştır. İlk Daru’l-İlm, Musul’da IX.-X. yüzyıllarda kurulmuştur. Bu müesseselerin
en meşhurları Fâtımîler zamanında açılanlardır (Şeşen, 1987:322).
Fâtımîler döneminde Mısır’da eğitim özel bir renge bürünmüş ve belli bir
istikâmete yönelmiştir. Bu, devletin halifelerinin sarıldıkları İsmâiliye Mezhebi’nin
24
yayılmasıydı. Bu mezhebin yayılma propagandası o zamana kadar hiç görülmeyen
bir tarz getirmiştir. Böylece derslerin konusu da yöntemi de tamamen değişmiş
tamamen kapalı bir kimliğe bürünmüştür. İslâm dünyası Şi‘a liderlerince yazılan pek
çok orijinal kitabı kaybetmiştir. Bu eserler, Sünnî Müslümanlar tarafından yok
edilmiştir. Onlar Şi‘a propagandalarının insanları Hak Din’den saptırdığı
düşüncesiyle bunu yapmışlardır.
Mısırlılar’ın çoğu Fâtımîler’in hükümranlığı süresince Fâtımîler’in ve devlet
adamlarının taşkınlıklarından korunabilmek için İsmâiliye mezhebini benimsemiş
gibi görünmüşlerdi. Yani bu zulümden kurtulmak için bir gösterişten ibaretti. Bu
nedenle Fâtımî Devleti çok geçmeden düştü (Çelebi, 1976:400-428).
Gazneliler ve Samanoğulları zamanında camilerin haricinde eğitim merkezi
olarak devlet adamları ve bazı özel şahısların yaptırdığı medreseler vardı (Köymen,
1992:348).
Selçuklular, kuruluşlarını tamamlayıp Sünnî İslâm âleminin lideri oldukları
zaman, temsilcisi oldukları kesim için Hristiyan Bizans ve Şiî Fâtımîler olmak üzere
iki tehlikeyle karşılaşmışlardı. Fâtımîler, iç tehlike olarak Sünnî düşünceyi ve onun
temsilcisi Abbâsî halifeliğini tehdit ediyordu. Fâtımîler yalnızca ele geçirdikleri
yerlerde yaşayanları Şiîleştirmeye çalışmakla kalmamış, nüfuzları altında olmayan
bölgeleri de kendi taraftarlarını desteklemek suretiyle Abbâsîler’in otoritesini
sarsmak, Sünnîliği zarara uğratmak yolunu takip etmişlerdi. Selçuklular’ın Sünnî
dünyanın liderliğini ele geçirmelerinden sonra Fâtımîler’in propaganda faaliyetleri
gerileme sürecine girmiştir. Bu nedenle Fâtımîler’in öncelikli hedefi Selçuklular
olmuştur. Propaganda faaliyetlerine Şiîleştirme çalışmalarına devam etmişler ve buna
“Bâtınîlik” unsurunu da eklemişlerdir.
25
Bâtınîler’in (İsmâilîler) İslâm alemi için büyük bir tehlike oluşturduğunu anlayan
Selçuklular Ehl-i sünnet mezhebini güçlendirmek istemişlerdi. Bu nedenle Sünnî
medreseler açma gereği duyuldu. Böylece yalnızca Fâtımîler’e karşı askeri olarak
değil Bâtınîler’e karşı da bu şekilde başarı kazanılacaktır. Sultan Alparslan, silaha
silahla düşünceye düşünceyle cevap verme gereğini kavradığından yıkıcı ve bölücü
hareketlerle mücadele için medreseler açmak ve burada yetişen insanlarla
mücadelesini yürütmek istemiştir. Böylece Sünnî düşünceyi yayacak olan
medreselerin o dönemde üniversite özelliği taşıyan “Nizâmiye”ler açılmaya
başlamıştır (Ocak, Türkler A., c. V,2002:721-722 ).
İslâm dünyasında ilmî ve dinî bilgilerin verilmesinde Selçuklular’ın etkisi
büyüktür (Alptekin, 1985:176).
Eğitim ve öğretim bakımından Selçuklular çağının bir dönüm noktasıdır.
Önceleri dağınık ve özel şekilde yapılan öğretim ilk kez Alp Arslan zamanında
programa bağlanmış ve devlet himayesi altına alınmıştır (Kafesoğlu,1976:902).
Selçuklular, İslâm dünyasının siyasî olarak parçalanmış fakat ilim ve kültürel
açıdansa zayıflamaya başladığı bir dönemde ortaya çıkmıştır. Devlet teşkilâtı, ordu,
ve diğer ekonomik ve sosyal kurumlar daha sonra kurulan Türk-İslâm ve diğer İslâm
devletlerinde derin izler bıraktığı gibi Avrupa’yı da çeşitli alanlarda etkilemiştir.
Selçuklu bimâristanları ve medreselerinin üslûp ve muhtevâları itibâriyle Avrupa’ya
çok şeyler kattığı tespit edilmiştir (Yazıcı, 2002:324-326).
Eyyûbîler dönemi İslâm tarihinin en canlı devirlerinden biridir. İlmî hayat
Nureddin ve Selahaddin ile başlamıştır (Kopraman, D.G.B.İ.T., c.V, 1992:412).
Selçuklular’dan sonra Fâtımîler’in Şiîliği yayma çalışmalarına 1171 yılında
Eyyûbîler son vermiştir (Makrizî,c.II,374).
26
Selahaddin, çok fazla güçlükle karşılaşmadan İsmâiliye mezhebini bertaraf
etti ve yerine Sünnî mezhebini yerleştirdi. Sonra devlet düzenini değiştirme
faaliyetlerine girişti. Biri Şafi‘î diğeri Mâlikî fâkihlerine ait olmak üzere Mısır’da iki
medrese kurdu ve Şi‘a taraftarı bütün Mısır Kâdı’larını azletti. Yalnızca Şâfiî
mezhebinden olanların göreve getirilmesini istedi. Böylece Şi‘a mezhebi bir daha
ortaya çıkamadı ve Mısır’dan tamamen silinip gitti (Çelebi, 1976:428).
Fâtımî-Şiî propagandasına karşı Sünnîliği savunmak amacıyla X. yüzyılda
Horasan ve İran’da medreseler açılmıştı. Bu medreselerde açılış amaçlarına uygun
olarak daha çok dinî ilimler özellikle de Kur’an, hadis ve fıkıh ilimleri öğretiliyordu.
Matematik ve tabii ilimler daha çok hastaneler ve özel yerlerde okutuluyordu.
Dinî ilimlere göre daha önemsiz görüldüklerinden dolayı bu ilimlerin öğretimi için
özel medreseler açılmamıştı. Bu ilimlerin öğretimi için açılan ilk medreseler
Eyyûbîler devrinde el-Kâmil’in başhekimi ed-Dahvar’ın yaptırdığı tıp medresesi ve
Necmeddin el-Lebdûdî’nin yaptırdığı Dâru’l-Hendese’dir.
Bu dönemin ilk medreseleri dört mezhebin kendi fıkhını öğretmek amacıyla
açtıkları medreselerdir. Bunlardan sonra, birden fazla mezhebin öğretildiği
medreseler açılmaya başlandı. Bunların yanı sıra Kur’an ilimlerinin öğretimi için
Dâru’l-Kurrâlar ve hadis öğretimi için Dâru’l-Hadisler kurulmuştur. Tasavvuf
eğitimi ise, daha çok hangâhlarda yapılıyordu.
Câmiler de bu dönemde eğitimdeki önemli yerlerini korumuşlardır.
Câmilerde çeşitli ilimlerin okutulduğu halkalar ve köşeler vardı. Bunların en
meşhurları Umeyye Câmisi’ndeki Gazzâli köşesi ve Kahire’deki Amr Câmii’ndeki
Şafiî Zâviyesi’dir. Ayrıca bu medrese ve camilerde kütüphaneler de yapılmıştı
(Kopraman, D.G.B.İ.T., c.V, 1992:412).
27
Ortaçağ İslâm dünyasında bilimsel çalışmaların devamında ve gelişmesinde
hükümdarlar ve vezirler gibi yüksek mevki sahibi kimselerin rolleri büyük önem
taşır. Çünkü İslâm dünyasında bilgiye verilen değer büyük ölçüde faydacılık ilkesine
dayanıyordu. Araştırma faaliyetleri için büyük masraflara ihtiyaç duyulduğundan
bunların hükümdarlar ve nüfuz sahibi varlıklı kişiler tarafından desteklenmesi
gerekiyordu (Sayılı, 1985:5).
3.2.Bahrî Memlûk Devleti’nin Eğitim Sistemi
Hulefâ-i Râşidîn döneminden itibaren İslâmî ilimlerin en önemli merkezleri
arasına giren Kahire ve Dimaşk şehirleri Memlûkler zamanında, sadece bu devletin
değil bütün İslâm dünyasının en büyük iki kültür merkezi idi. Moğol istilası ve Haçlı
seferleri sebebiyle İslam dünyasının tarihte gördüğü en önemli krizi yaşadığı bir
sırada kurulan Mısır ve Suriye’yi bu iki düşmandan kurtaran Memlûk Sultanlığı
himayesine sığınan tüm Müslüman mültecilere kucak açmıştı. Bu mülteciler arasında
doğu ve batı İslam dünyasının en değerli ilmî şahsiyetleri de bulunuyordu. Moğol
saldırılarını durdurarak müslümanları ve İslâm medeniyetini kurtaran Memlûk
devletinin başşehri Kahire, kısa süre içinde Abbâsî başkenti Bağdat’ın yerini almıştı.
Moğollar tarafından ortadan kaldırılan Abbâsî hilâfetine ve diğer müslüman
devletlere tâbi topraklarda yetişmiş pek çok âlim orada bir araya geldi. Memlûk
ülkesine olan bu âlim akışı, sadece doğu İslâm dünyasından değildi. Endülüs ve
Kuzey Afrika’da ortaya çıkan karışıklıklar ve savaşlar yüzünden pek çok Endülüslü
ve Kuzey Afrikalı âlim de zamanın en istikrarlı İslâm ülkesi olan Memlûk ülkesine
geldiler (Yiğit,c. VII, 1991:243-244).
Bu âlimlerin katılmasıyla Memlûkler’in başkenti Kahire, Moğollar’ın tahrip
ettiği önemli bir kültür merkezi olan Bağdat’ın yerini almıştır. Abbâsî Hilâfeti’nin
28
Memlûk himâyesinde Kâhire’de yeniden kurulması da Memlûk başkentini aynı
zamanda İslâm dünyasının en önemli siyasî ve dinî merkezi haline getirmişti. Bu
gelişme ülkeye gelen âlimlerin sayısında da büyük bir artış olmuştur. Selahaddin
Eyyûbî ve halefleri tarafından yaptırılan birçok medrese zamanın en ünlü âlimlerini
bir araya getiren kurumlar olmuştur. Doğu ve Batı İslâm dünyasının ilim yıldızlarını
bünyesinde toplayan Kâhire ve Dimaşk medreselerinde merkezileşen ilmî hareket
Memlûk sultanlarının desteğiyle daha da gelişmiştir. İlme ve ilim adamlarına büyük
önem veren sultanlar ve devlet adamları çok sayıda medrese inşâ ettirdiler ve
buradaki müderrisler, öğrenciler ve hizmetlilerin ihtiyaçlarını karşılamak için
vakıflar tahsis ettiler. Kahire ve Dimaşk’ta yaptırılan bu müesseselerden günümüze
kadar ayakta kalanlar Memlûk eğitiminin canlı şahitleridir (Yiğit, Türkler A., c. V,
2002:748).
3.3.MemlûklerDönemindeki Eğitim Kurumları
İslâm dünyası bilim adamları saflarında yer almaktan başka Türkler’in gerek
bilimsel çalışmaların teşvik ve himayesinde gerekse bilimsel kurumların oluşturulup
geliştirilmesinde büyük katkıları vardır.
Ortaçağ İslâm dünyası bilim ile öğretim ve hayır kurumlarının oluşup
gelişmesi bakımından önem taşır. Bu doğrultuda da Türkler’in büyük katkısı olduğu
bilinmektedir. Bu kurumlar hastane, rasathane, kütüphane ve medreselerdir (Sayılı,
1985:5-9).
Hızla gelişen İslâm toplumu, kişilerin ve toplumun gittikçe artan ihtiyaçlarını
karşılamak için her alanda eğitimi zorunlu görerek daha ilk devirlerde akademik
müesseseler açmışlardı. Böylece İslâm toplum, bilim ve siyâset alanlarında hızla
gelişimini sürdürebilmiştir (Bayraktar, 1992:15).
29
3.3.1. Mektepler (İlköğretim Kurumları)
İslâm’da ilköğretim işi, Peygamberimizin Bedir Savaş sonunda savaş
esirlerinden okuma-yazma bilenlerin, bilmeyen Müslümanlar’a okuma-yazmayı
öğretmeleri şartıyla serbest bırakmasıyla başlar. Bu eğitim İslâmiyet’in ilk
devirlerinde cami ve mescitlerde başlamıştır. Buna mektep denen okullar eklenmiştir
(Bayraktar, 1992:15).
Memlûkler döneminde, medreselerin üniversite seviyesinde olduğu kabul
edilirse, mektepler ilkokul seviyesinde eğitim ve öğretim yapan müesseselerdi
(Kopraman, D.G.B.İ.T., c.VII,1992:43).
Genellikle camilere bitişik olarak yapılan bu kurumlara küttâb da denirdi
(Akyüz, 1994:41).
"Küttâb" veya "mekteb" denilen bu yerlerin esas amacı yazı yazmayı ve
okumayı öğretmekti. Zaman içinde okuma-yazmanın yanı sıra Kur'anı okuma, basit
dinî bilgiler ve ibadet şekilleri, hattâ zamanla basit hesaplama yolları da öğretilmeye
başlandı ve bu kurum çok yönlü bir eğitim kurumu haline geldi.
Bu şekilde ortaya çıkan mektepler kısa zamanda İslâmiyetin yayıldığı her
yere yayıldı. Burada ders veren öğretmenlerin vergiden ve askerlikten muaf olmaları,
yaptıkları eğitim-öğretim karşılığında ailelerden belli bir ücret "hak" almaları bu
okulların hızla yayılmalarına neden oldu (Ergün, www. egitim.aku.tr/ergun3htm).
Memlûkler devrinde, özel ve genel olmak üzere iki tür mektep vardı.
Geçimini öğretmenlikle kazanmak isteyen şahıslar tarafından açılan özel ilkokullarda
velilerden belirli bir ücret alınırdı. Genel mektepler ise, sultanlar, diğer devlet
adamları ve büyük tüccarlar tarafından sırf Allah’ın rızasını kazanmak amacıyla
30
yaptırılır, bütün ihtiyaçları devlet ya da bu eserlerin sahiplerince yapılan vakıflarca
karşılanırdı. Genellikle cami, medrese ve hastanelerin bünyesinde yer alan ve asıl
amaç yetim çocukları himâye etmek olduğu için Mekâtibu’l-eytâm/yetim
mektepleri adıyla bu mekteplere yetim çocukların yanı sıra fakir ve asker çocukları
da giderdi. Mekteplerde okuma yazma öğretiminin yanında Kur’an-ı Kerim ve bazı
hadis metinleri okutulur, hafızlık yaptırılır, yazışma usulleri, ilmihâl bilgileri, temel
hesap bilgileri öğretilirdi. İlköğretimin amacı, çocukların en uygun yöntemlerle iyi
bir şekilde yetişmelerini sağlamak ve onları faydalı birer insan olmaya hazırlamaktı.
Bu amaçla edep ve görgü kuralları üzerinde önemle durulur, çocuklara anne ve
babalara itaat etmeleri, iyi alışkanlıklar edinmeleri ve kötülüklerden uzak durmaları
öğretilirdi. Mekteplere başlamak için en uygun yaş yedi olmakla birlikte, çoğu aile
çocuklarını daha küçük yaşlarda gönderirlerdi. Öğretim süresi çocuğun
kabiliyetlerine göre değişirdi (Yiğit, Türkler A., c.V,2002:749).
Çocuk ergenlik çağına gelince mektepten ayrılma zamanı gelirdi. Mektepte
okuyan çocukların eğitimine oldukça özen gösterilirdi (İbnu’l-İhve,1976:171-172).
Ancak hâfızlıklarını tamamlamak gibi özel durumları olanlara, bir süre daha
devam izni verilirdi. Ayrıca her mektebe devam edecek öğrencilerin azamî sayısı
vakfiyelerde yazılırdı (Yiğit, Türkler A., c.V, 2002:749).
Mekteplerin kendine has programları vardı. Bu planları eğitimciler
hazırlamaktaydı (Çelebi, 1976:399).
Mekteplerde günlük program güneşin doğmasından itibaren başlar ve
ikindiye kadar devam ederdi. Cuma günleriyle dinî bayramlardan önce ve sonra
birkaç gün resmî tatil olurdu. Mekteplerde hafızlıklarını tamamlayanlar için görkemli
hatim merasimleri yapılır, güzel bir şekilde giydirilen hâfızlar, süslü atlara
31
bindirilerek şehrin caddelerinde dolaştırılırdı. Mektepleri başarıyla tamamlayanların
büyük bir kısmı medreselere devam ederlerdi (Yiğit, Türkler A., c.V,2002:749).
Memlûk mekteplerinde başarıyla okuyan öğrencilerin vakıflar ihtiyaçlarını
karşılayıp burs verirdi (Makrizî, c. III,?:163).
Burada ders veren öğretmenlere "kâtib", "fâkih", "muallim" gibi adlar
verilmiştir ve bizim kültür çevrelerimizde "muallim" ismi yaygın kabul görmüştür.
Burada ders veren öğretmenlerin yardımcılarına da "kalfa" (halife) denirdi. (Ergün,
www.egitim.aku.tr/ergun3htm)
Mekteplerdeki çocukların eğitimlerinden müeddibler ve onların yardımcısı
olan “ârif”ler sorumluydu (Aşur,1963:150).
İlkokul öğretmenlerinde güzel ahlâk sahibi, ilim ve amel bakımından ehil
kimseler olmaları şartı aranırdı. Muallimlerin ehl-i salâh kişilerden, güvenilir, iffet
sahibi iyi hesap bilen, hâfız ve güzel yazı yazan biri olması şart koşulurdu. Evli
olması tercih edilir, güzel ahlâk ve dindarlığıyla tanınmış çok yaşlıları hariç
bekarların mektep açmasına izin verilmezdi. Muallimlik izni, ancak ehliyetinin kesin
olarak bilinmesi ve güvenilir kimselerin tezkiresi şartıyla verilirdi. Bu şartlar çoğu
kez mektepler için hazırlanan vakfiyelerde yer alırdı. Mekteplerde çalışan diğer
görevlilerde de güzel ahlâk şartı aranırdı (Yiğit, Türkler A., c.V,2002:749).
Nuveyrî ünlü eseri Nihâyetu’l-Ereb fî-Funûnu’l-Edeb adlı kitabında Sultan
Mansur Kalavun’un fakihlere yaptırdığı Mekteb-i Sebîl’de eğitim alan çocuklara
yazlık ve kışlık giyecek, günlük üç rıtıl ekmek ve her birine otuz dirhem harçlık
verildiğinden bahsetmektedir (Nüveyrî, 1990:202-203).
32
3.3.2. Câmiler (Mescidler)
Câmi ve mescitler İslâmiyet’ten önce de var olan ve içinde Allah'a ibâdet
edilen yapılardır, İslâmiyetten sonra değişik boyutlarda binlerce yeni câmi ve mescit
yapıldığı gibi eskiden kalma çeşitli yapılar ve ibadethaneler de câmi ve mescitlere
çevrilmişlerdir (Ergün, www.egitim.aku.tr/ergun3htm).
İslâm’da öğretim ilk önce cami’de başlamıştır (Çelebi,1976: 297).
Hz. Muhammed (S.A.V.) câmilerin islâmî bir merkez olmasını istemişti.
Bundan dolayı camide “suffa” denilen bir okul kurdurmuştu. Câmilerin ibadetin
dışında bir başka fonksiyonu da eğitimdir. Câmide eğitim suffada yapılırdı. Burada
okuyan öğrenciler geceleri de suffa da kalırlardı. Câmilerde aynı zamanda dışardan
gelen heyetler de kabul edilir görüşmeler burada yapılırdı. Bunun dışında hapishane
olarak da kullanılmıştır (Hamidullah, 1980:65-76).
Buradan anlaşılıyor ki Hz. Peygamber devrinde câmiler devletin pek çok
işinin yapıldığı bir yer olmuştur.
Eğitime hizmet vermesi açısından camiyle medrese arasında temelde bir fark
yoktu. Medreselerin kurulmasından sonra bile câmiler bir eğitim kurumu olarak
hizmet vermeye devam etmiştir. İbn Batuta Bağdat’ın Mansur Câmii’nde hadis
dersleri dinlemiştir. Bu faaliyetlerin medreselerin en parlak dönemine rastlaması
câmilerin eğitim öğretime hizmetlerine sağladıkları katkı büyüktür (Eyice, MEB.İ.A.,
C.V, 56).
Câmilerde devrin bilinen bütün ilimlerinin eğitimi verilirdi. Dinî ilimlerin
yanında tarih, felsefe, tıp, astronomi aruz gibi ilimler öğretilirdi. (Kazıcı, 1995:23)
33
Câmi ve mescitlerde ibadetle öğretim her zaman iç içe olmuştur (Ergün,
www.egitim.aku.tr/ergun3htm).
Câmiler bütün insanlara açıktır. Orada oluşturulan halkalar kayıtsız şartsız,
öğrencilerin öğretimlerini parasız olarak temin etmek için hazırlanmıştı. Dinlemek ve
öğrenmek amacıyla halakaya yeniden katılmak isteyen kimselerin oturması için
halakada bir boşluk bırakmak ders geleneklerindendi. Müderrisin ders meclisinde
dinleyicilerden birisine imtiyazlı bir yer ayırmaması, huzurunda bulunan herkesi eşit
tutması gerekirdi. Hangi öğrenci önce gelirse kendilerine ayrılan kısmın bir yerine
rastgele otururdu. Ayrıca müderrisin fakirlere zengin muamelesi yapması da dikkat
etmesi gereken prensipleri arasındaydı. Müderrisler fakir öğrencileri sadece
kollamakla kalmayıp, aynı zamanda bu öğrenciler için kurulan zengin vakıflardan
onların faydalanmalarını sağlamışlardır. Bütün bunların öğretimin gelişmesinde
önemli ölçüde rolü olmuştur. Müslümanlar arasında fakir tabakaya mensup ünlü
âlimler vakıflar ve müderrisler sayesinde yetişmiştir (Çelebi, 1976: 297-300).
Bir ilim merkezi olan Memlûk câmileri bu fonksiyonlarını medreselerden
sonra da devam ettirmiştir. Ülkenin büyük câmileri dinî ilimlerin okutulduğu önemli
medreseler durumundaydı. Câmi ve mescidlerde kurulan ders halkalarına
öğrencilerin yanında normal cemaatten kimseler de katılabildiğinden herkese açık bir
öğretim kurumu olma özelliği taşıyor ve bütün halkın aydınlatılmasına katkıda
bulunuyordu.
Ortaçağ’da İslâm sanatında belli bir dönemden sonra Türk üslûbunun hâkim
olması bazı bölgelerde bunun yerli üsluplarla karışarak yeni ve değişik üslupların
ortaya çıkmasına neden olmuştur. Memlûkler devrinde özellikle Kâhire’de yeni bir
34
üslup doğmuştur. Tamamen Asya’daki Türk sanat zevki ve geleneğinin izlerini
taşıyan bu tarz Memlûkler’in yaptığı eserlerde en güzel ifadesini bulmuştur. Ama bu
üslûp yerel ve dışardan gelen Türk kökenli unsurların kaynaşması sonucu ortaya
çıktığından her ikisinin de özelliklerine sahiptir. İnşaatlarda taş kullanıldığı gibi
genel olarak ahşap düz bir çatıyla örtülü eyvana yer verilmiş, çini tezyinâtının yerini
renkli taş kaplamalar almıştır. Baybars’ın 1269’da Kahire’de yaptırdığı cami bu
özellikleri taşır. Fakat burada plânda yerli geleneğe bağlı kalınmıştır. Geniş bir
avluyu takip eden harîm, kıble duvarına paralel payeli altı sahndan ve mihrap
önündeki büyük maksure (camilerde parmaklıklarla çevrilmiş yer) kubbeden oluşur.
1340’da yapılan Merdanî Camii’nde de revaklı (üstü örtülü) avlu ve sütunlu harîm
korunmuştur. Türkler’in dört eyvanlı cami-medrese tipi Mısır’da özellikle de
Kahire’de cami mimarisi üzerinde oldukça etkili olmuştur. Kalavun’un 1284-1285’te
yaptırdığı hastane, medrese ve türbeye bağlı olarak kurulan Kalavun Camii bunun en
güzel örneğidir. Bu caminin dış cephesi de abidevî kemer ve pencere dizileriyle
gösterişli bir görünüşe sahiptir. Süslemede Selçuklu, Arap ve Gotik unsurları vardır.
Üç kat halinde olan minare altta kare şeklinde üstte yuvarlaktır. Avlunun karşı
tarafında medrese bulunmakta yan kenarlarında da hücreler sıralanmaktadır. Dört
eyvanlı camii örneklerinden Melik Camii’nde (1319) esas harîmi oluşturan büyük
eyvanın avlu genişliğini de aşan enine bir salon halindedir. Dört eyvanlı büyük
Memlûk manzumelerinin şüphesiz en mükemmel örneği 1356-1363’de yapılan
Sultan Hasan Medrese, camii ve türbesidir. Kesme taştan yapılmış yüksek ve çok
katlı cephesi ve yüksek cümle kapısı dikkat çeker. Ortadaki büyük avlunun etrafında
dört eyvan bulunsa da bunlardan sadece güneyde olan büyük eyvan camidir. Binanın
dış sınırıyla dört eyvanın aralarında kalan kısımlar küçük avlular etrafında toplanan
35
hücrelerden oluşan birer medresedir ki, bunların her biri dört mezhepten birine tahsis
edilmiştir (Eyice, TDV.İ.A., c.VII, 1993:75).
Fetihlerden sonra Mısır’da yapılan ilk câmi olan Amr b. As Câmii’nde
Memlûkler döneminde fıkıh öğretimi yapılan sekiz ders salonu bulunuyordu. Yine
Baybars tarafından tamir ettirilip tekrar açılan el-Ezher Câmii de ilim meclisleriyle
meşhurdu. Hakim Câmii’nde dört mezhep fıkhı yanında hadis ve nahiv (cümle
bilgisi) dersleri de veriliyordu. Şam’daki sekiz ders salonu ve o dönemin meşhur
âlimlerine ait ders halkasının olduğu Ümeyye Camii şehrin en önemli ilim
merkezlerinden biriydi (Yiğit, T.A. c. V, 2002:751).
Medreseler camilerin bir parçasıdır. Örneğin el-Ezher Câmisi ve
Akboğaviyye Medresesi’nin duvarları ve pencereleri ortaktı. Medreseler sonradan
tamamen câmiye bağlandı (Eyice, TDV.İ.A. c.VII, 1993:57 ).
Memlûk kadınları da han, hangâh cami, mescid gibi kamu yararına yapılar
yaptırdılar. Örneğin Sultan en-Nâsır’ın karısı ve oğlu Ânuk’un annesi Hond Tugay’ın
yaptırdığı “ Hangâh Umm Ânuk”, Sultan en-Nâsır’ın dadısı Sitt Hadak’ın yaptırdığı
“Câmii es-Sitt Hadak”, yine en-Nâsır’ın cariyesi Sitt Miske’nin yaptırdığı “Câmi’es-
Sitt Miske” Sitt Gazâl’ın yaptırdığı “Mescid-i Gazâl” gibi eserler bunlardan
bazılarıdır (Kortantamer, 2002:407).
3.3.3. Hangâh, Ribât ve Zâviyeler
Hangâh, tarikata mensup dervişlerin bir şeyh idaresinde topluca yaşadıkları,
konum olarak şehir, kasaba ve köy yolları üzerinde kurulan ve oradan gelip geçen
yolculara yiyecek, içecek ve kalacak yer sağlayan dinî kurumlardır (Şaman
veYazar1991:305).
36
"Zâviye" ise "köşe" anlamındadır ve genellikle Batı ve Kuzey Afrika'da yer
alan küçük tasavvuf tekkeleri idi. "Ribât"lar da sınırlarda cihat edenlerin oturdukları
bir nevî sınır karakolları durumunda idiler; kendi tarikatlarını ve tasavvufî görüşlerini
sınır bölgelerinde yaymak isteyen şeyhlerin ve dervişlerin kaldıkları yerlerdi (Ergün,
www.egitim.aku.tr/ergun3htm).
İslâm eğitim tarihinde hangâh, ribât ve zâviyelerin medreselerle sıkı bir
ilişkilerinin bulunduğu dikkat çeker. Çünkü ibâdetle eğitim birbirinden ayrı
düşünülemediği için buralarda da dini eğitim veriliyordu (Kazıcı, 1995:60).
Hangâhlar şeyhler tarafından yönetilirdi. Ama şeyh bu iş için başka bir kişiyi
de görevlendirebilirdi. Bu kişilere “peşrev”, “emîr” ya da “mukaddem” denirdi.
Hangâhlara yapılan vakıflar, bağışlar dervişlerin ihtiyaçlarını karşılamak için
kullanılırdı.
Burada tasavvuf eğitiminin yanı sıra başta hadis, tefsir, fıkıh, akâid olmak
üzere çeşitli konularda dersler verilir, kitaplar yazılırdı. Dinî musikîye de önem
verilir şiir ve ilahiler okunur, semâ yapılırdı. Hangâh ve çevresinin bakımlı ve temiz
olması için işbölümü yapılır, görevini yerine getirmeyenler çeşitli şekillerde
cezalandırılırdı (Uludağ, T.D.V.İ..A., c. XVI,1993:43).
Memlûkler zamanında da sayıları oldukça artan hangâh, ribât ve zâviyeler,
müridlerin barınağı olmanın yanında tasavvuf ve diğer dinî ilimlerin öğretildiği birer
eğitim ve öğretim kurumuydu (Yiğit, S.D.K.S.İ.T, c.VII, 1991:247).
Memlûkler devrinde tasavvufun oldukça yaygınlaşması göz ardı edilemez.
Bunun bazı nedenleri vardır. Bunlardan ilki çeşitli ülkelerden şeyhlerin Mısır’a
gelmesi, Endülüs ve Fas’tan zor durumda kalarak Doğu’ya göç eden Müslümanlar’ın
37
Mısır’da kabul görmesi, Haçlı ve Moğol tehlikesinin yanında sıkça kıtlık ve salgın
hastalıkların olduğu bir ortamda sûfilerin davetleri güçlü bir taraftar bulmuş,
kendilerine fukara denilen bir sûfî kitlesi oluşmuştur (Kopraman, D.G.B.İ.T.,
c.VII,1992:44).
İslâm tasavvufunun altın çağını yaşadığı bu dönemde, tarikatlara ait
müesseselerin sayısı da oldukça artmıştı. Sultanlar, emirler, büyük tüccarlar tekke ve
zâviye inşâ ettirmek için birbirleriyle yarışırlardı. Sûfîlerin barındığı ve tarikat
adâbını yerine getirdiği bir ibadet yeri olmanın yanında zengin kütüphaneleri olan
birer eğitim-öğretim kurumu olma özelliğini de taşıyordu. Burada tasavvufla birlikte
diğer ilimler de okutulurdu. Örneğin Şeyhû Hangâhı’nda dört mezhep fıkhı, hadis,
kırâat dersleri, Baybars el-Çaşnigîr Hangâhı’nda da hadis dersleri veriliyordu.
Kadınlara özel ribatlarda da tasavvuf eğitiminin yanı sıra bayan öğretim üyeleri
tarafından vaaz verilir ve fıkıh dersleri okutulurdu. Bağdadiye Ribatı, eşlerinden
ayrılan bayanlara tahsis edilmişti. Eşlerine dönene kadar ya da başka bir erkekle
evlenene kadar burada korunurlardı. Bu öğretim merkezlerinin sayısı oldukça
fazlaydı. Makrizî Kahire’de 22 hangâh, 11 ribât ve 25 zâviye hakkında bilgi
vermiştir. Nuaymî Şam’da 29 hangâh, 21 ribât ve 25 zâviyeden bahsetmektedir.
Bazı meşhur âlimler bu kurumlarda görev almışlardır. İbn Haldun, Baybars Hangâhı
şeyhliğini yapmıştır. İbn Hacer de orada hadis imlâ ettirmiş, Şeyhûniyye
Hangâhı’nda da hadis ve fıkıh dersi vermiştir. Şeyhûniyye şeyhliği yapan Muhyiddin
el-Kâfiyeci pek çok öğrenci yetiştirmiştir. Uzun süre müderrislik ve hangâh şeyhliği
yaptıktan sonra Kahire dışında yaptırdığı zaviyesine yerleşip bütün ihtiyaçlarını
bizzat karşıladığı öğrencileriyle ilgilenen Burhaneddin İbnâsî Şeyhûniyye Hangâhı
sûfilerindendir (Yiğit, T.A. c. VII, 2002:751-752).
38
Bu arada bazı hangâhlar mezheblerin birine ait olup, aynı zamanda medrese
görevini yürütüyordu. Kadınlara mahsus ribâtlarda kadın şeyhelerin gözetiminde
tasavvufî eğitim yanında fıkıh da okutulmaktadır (Yiğit, S.D.K.S.İ.T,c.VII,
1991:247).
Yaygın eğitim kurumları olarak da adlandırabileceğimiz bu kurumlar, dinî,
pedagojik ve hatta tıp alanında hizmet verip, halkı aydınlatan bir kurumdur. Bu
anlamda o devrin mektebi, hastanesi, dinlenme alanı ve moral kaynağı, güzel sanatlar
akademisi, edebiyat ve fikir ocağıdır. Tasavvuf düşüncesinin,anlayış ve terbiyesinin
işlendiği, derinleştirildiği ve halka sunulduğu yerlerdir. Kısacası, insanların hayrına
olan her şeydir ve İslâm kültür ve tarihinde önemli bir yeri vardır (Kazıcı, 1995:60-
61).
Ancak bu kurumlar devletin son zamanlarına doğru oldukça bozulmuş, usül
ve erkânı zedelenerek toplum üzerindeki etkileri azalmıştır (Kopraman, D.G.B.İ.T.,
c.VII,1992:44).
3.3.4. Hastaneler
Hastaneler çeşitli alanlarda uzmanlaşmış doktorları bir araya getiren ve tıp
öğrencilerinin ihtisas yaptıkları tıp merkezleridir (Şeşen, 1987:315).
Bilim kurumlarının doğup gelişmesi açısından Ortaçağ İslâm dünyası
olağanüstü önem taşır. Hastanenin İslâm dünyasında doğmasında ve bir hayır
kurumu olması yanında bilimsel tıbbın tutarlı bir biçimde uygulandığı ve
uzmanlaşmış bir tedavi yerine dönüşerek kurumsallaşmasında Türkler’in büyük bir
paya sahip olduğu bilinmektedir. İslâm dünyasında hastane tarihte ilk kez bilimsel
tıbbın kaleleri haline gelmiş tıp kurumu olarak ortaya çıkmıştır (Sayılı, 1985:5-9).
39
İslâm âlimleri, tıp ilmine önemli hizmetlerde bulunmuşlardır. Müslümanlar
insan sağlığının önemini çok iyi takdir ederler. İslâm ülkelerinde birçok dârü’ş-
şifâlar ve bimâristanlar kurulmuştur. Bu hastaneler zamanının en gelişmiş
hastaneleriydi (Keskioğlu, 1980:41).
İslâm hastaneleri özellikle Selçuklular döneminde çok yaygınlaşmıştır. Bu
hastanelerde ayrıca klinik ya da serirî tıp öğretimi geleneğinin yerleştiği görülür.
Ortaçağ İslam hastaneleri Batı Avrupa’yı hem mimârî hem de klinik tıp öğretimi
bakımından etkilemiştir (Sayılı, 1985:5-9).
Selçuklular tarafından inşâ edilen hastanelerin kurulduğu şehirlerde, bunların
yanında (câmiler, medreseler, imâretler, tekkeler gibi) diğer dinî, kültürel ve sosyal
kurumların da mevcut olduğu bilinmektedir. Bu kuruluşlar ayrı ayrı fakat birbirine
yakın yerlerde inşa edilmişler dolayısıyla eğitim açısından da bir bütün oluşturarak,
belirli bir kültür ortamı yaratmışlardır. Bu ortam devletin kuruluşu ile birlikte
gelişmeye başlamıştır. Medreselerle hastanelerin yan yana olmaları teorik ve pratik
eğitimin beraber yürütülebilmesine imkan sağlamaktadır. Bu uygulama sonucunda
yeni bir tıp eğitimi anlayışı ve modeli gelişmiştir (Adıvar, 1982:27).
Memlûk hükümdarlığı tıp ilmi alanında yol gösterici rol oynamıştır (B.K.A.,
c. VII, 1984:3168).
Sultanlar ve devlet adamları tarafından yaptırılan ve zamanına göre son
derece gelişmiş olan hastanelerin eğitim-öğretim kurumları arasında önemi büyüktü.
Hastanelerde teorik ve pratik dersler bir arada yürütülüyordu. Tıp öğretiminin
yapıldığı bu birimler tıbbî aletlerle ve bu alanda yazılmış kitaplarla donatılmıştır.
Burada yetişen doktorlar alanlarına farklı kitaplardan sınava alınır, kazananlara
hekimlik icâzeti verilirdi (Yiğit, T.A. c. V, 2002:752).
40
Memlûk sultan ve emirlerinin yaptırdığı hastanelerde eğitim yapılan
kısımlarda her türlü tıbbî alet vardı. Buralarda tıp eğitimi alan öğrenciler pek çok
imkana sahipti (Yiğit, 1991:250).
Hayli gelişmiş ve çeşitli uzmanlık alanlarından oluşan Kalavun’un kurduğu
hastane bunun bir göstergesidir. Çeşitli bilim alanlarında birçok ünlü bilgin
yetişmiştir. Birçok alanlarda bilimi ve bilim adamlarını korumuşlar ve
desteklemişlerdir (B.K.A., c. VII, 1984:3168).
Bu hastanenin yapılış sebebi, Sultan Melik Mansur Kalavun Anadolu
Seferine yöneldiği bir sırada h. 675 yılında çok şiddetli bir kulunç hastalığına
yakalandı. Sultan Şam’daki Şehid Nureddin Hastanesine götürüldü ve doktorlar
sultanı orada tedavi ettiler. Nureddin Hastanesi Sultan Mansur Kalavun’un hoşuna
gitti. Sultan bu hastanede iyileştikten sonra çıktı ve Allah kendisine mal verirse böyle
bir hastane yaptıracağına söz verdi. Sultan Kahire’ye dönünce “Dâru’l-Kutbî”
denilen yerin alınmasına karar verdi ve hastanenin yapılması için emir Alamüddin
Sencer eş-Şücai’yi görevlendirdi. Sultan Mansur Kalavun Mısırdaki malından bu
hastane için vakfetti. Onun dışındaki Meliklerde yılda yaklaşık bir milyon dirhem
gelir getiren emlâk vakfettiler. Bu hastaneyi sultan bütün hastalara tahsis etti.
Buraya ordu mensupları, melikler, emirler, küçük çocuklar, büyükler, hürler, köleler,
fakirler ve zenginler gelebiliyordu. Mansûriye Hastanesine bütün hastalıklar için
ihtiyaç duyulan mütehassıs doktorları atandı. Hastaneye doktorların yanısıra
hastabakıcılar ve hizmetçiler tayin edildi. Hastaneye erkek ve kadın hastalar için ayrı
ayrı yatakhaneler yaptırıldı. Her hastalık için ayrı ayrı bölümler vardı. Sıtma hastalığı
için bir bölüm, göz hastalığı için bir bölüm, kadın hastalıkları için bir bölüm, genel
cerrahi için ayrı bir bölüm vardı. Her bölümde yemekhane ve eczane mevcuttu,
41
Diğer hastaneler için bir model teşkil eden bu hastaneye çok sayıda hasta gelirdi.
Zengin fakir ayrımı yapılmayan bu hastanede hastaların yatması için belirli bir süre
sınırlaması getirilmemişti. Taburcu olan hastalara hastane tarafından bir kat elbise
giydirilirdi. Hastanede ölenler ise, hastane tarafından defnedilirdi. Sultan Mansur
Kalavun’un kurmuş olduğu bu ünlü hastane Mısır’da devlet kuran Memlûklerin tıp
ilmine ve insan sağlığına verdikleri önemi göstermesi bakımından çok önemlidir
(Keleş, yayınlamamış makale:3 ).
1284’te Kalavun’un kurduğu Kalavun Hastanesi Nureddin Hastanesi örnek
alınarak yapılmıştır. Burada pratik ve teorik tıp eğitimi birlikte yapılmaktaydı.
Buranın büyük bir kütüphanesi vardır. Sekiz bin kişinin yaşadığı Kutbiyye adlı bir
Fâtımî Sarayı Kalavun tarafından çeşitli değişiklikler ve ilaveler yapılmak suretiyle
dört eyvanlı bir hastane şekline getirilmiş ve yanında yer alan bir tıp medresesi ve
kendi türbesiyle birlikte külliye biçiminde kurulmuştu (Makrizî, c.II, 406-408).
Bu hastane; Kahirede özel korunan bir bölgede iki saray arasında, Kâmiliye,
Sâlihiyye ve Zâhiriyye Medreseleri yolu üzerinde, Kâmiliyye Medresesi’nden Bâb-ı
Zühümeye, Şems’ul Havas Mesrur, Hacer ve Fakiha hanlarına, ipekçiler ve
hurdacılar vs. yönüne giderken sağ tarafa düşer. Hastaneyi vakfeden kişi, vakfetme
gayesini ve burada tedavi edilecek hastalıkları, bu hastanenin önemini, Memlûkler
asrında çeşitli halk kitlelerinin sağlığı için yapılan hizmetleri Sultan Kalavun vakfı
vesikalarında belirtilmiştir. Bu hastane bütün hastalıkların tedavi edildiği genel bir
hastane idi. Hastane biri erkeklere, diğeri kadınlara ait olmak üzere iki kısma
ayrılıyordu. Bu kısımlardan her biri (kendi arasında) çeşitli bölümlere ayrılıyordu.
Bu bölümlerden biri iç hastalıklara, bir diğer bölüm göz hastalıkları, bir diğer bölüm
ise ortopedi (kırık çıkıkların tedavi edildiği) ye aittir. İç hastalıklara ait bölümde,
42
hastalıkların çeşitli olmasına binaen küçük bölümlere ayrılır. Hastanenin
kısımlarından her biri için her kısmın genişliğine ve hastaların sayısına göre
doktorlar bulunuyordu. Her kısmın bir bölüm başkanı ve hastane iç hastalıkları,
cerrâhî hastalıkları ve göz hastalıkları bölüm başkanları bulunuyordu.
Bu vesikanın tıp ilminin gelişmesi ve tıp tahsili konusuna eğilmesi
(vesikanın) önemini ortaya koymaktadır. Aynı zamanda hastanelerin sadece hastaları
tedaviye hizmet etmekle sınırlı kalmadığı ve yine tıp ilminin eğitim ve öğretimine
önem gösterildiğini belgelemektedir. Profesörlerin gözetiminde hastalar üzerinde bol
bol uygulama yapılabilmesi yönüyle günümüz araştırma hastanelerine tıp
fakültelerinin dahil edilmesi durumuna son derece benzemektedir. Mansûriye
Hastanesi’nin işleyişine dair vakıf vesikaları; hastane doktorlarının arasında en
yetenekli profesörlerden birinin seçilerek kendisine hastanede kürsü kurulması ve
öğrencilerine tıp tahsili vermesini şart koşmuştur.
Bu vakfiyede hastanelerde hastaların hiçbir ücret ödemeden muayene
olduklarını, ameliyat olduklarını ve hastanede kaldıkları süre içerisinde her türlü
ihtiyaçlarının hastane tarafından karşılandığını öğrenmekteyiz.
Ayrıca tıp öğrencilerine hangi derslerin uygulamalı olarak verildiğini ve
doktorların gerek teorik ve gerekse pratik bilgileri nasıl verdiklerini de
öğrenmekteyiz. Bu belge bize o dönemde doktorla hasta ilişkilerinin de nasıl
işlediğini, hastaların yalnızca hastanede değil evlerinde de muayene edilebildiklerini
yani alile hekimliğinin o dönemde de olduğu göstermektedir (Keleş, yayınlanmamış
makale, 8-12 ).
Kaynaklara göre Bimâristan-ı Mansûrî adıyla da bilinen Kalavun
Hastanesi’nde Selçuklu hastanelerindeki gibi her türlü hasta tedavi edilir, çok sayıda
43
doktor tarafından tıp öğrencilerine dersler verilirdi. Buranın Osmanlılar döneminde
XVII. yüzyılda bile İslâm dünyasının en ünlü tıp merkezi olarak görev yaptığı
bilinmektedir (Terzioğlu,T.D.V.İ.A., c. VI, 1993:170).
Kalavun’un 1284’te yaptırdığı hastanedeki doktorlar dört köşkte her hastalık
için ayrı olarak yapılan odalarda yatan hastaları tedavi ediyorlardı (Turan, 1998:348).
Bu odalar çeşitli hastalıkları birbirinden ayırt edebilmek için özel olarak
yapılmıştı. Aynı zamanda burada laboratuarlar, erzak depoları, hamamlar, dispanser
ve mutfak vardı (Hitti,1995:1099).
Tabipler reisinin (başhekim) öğrencilere ders verdiği bir salon vardı.
Buradaki doktorların ve diğer çalışanların maaşları ve tahsisatı zengin vakıflar
tarafından temin ediliyordu. Hastaneleri ve vakıfları idare eden bir divan ve birçok
memur vardı (Turan, 1998:348).
3.3.5. Kütüphaneler
İlmî hayat kitap ve kütüphanelerle sıkı sıkıya bağlıdır (Kopraman,1992:42).
En eski kütüphane kurucuları ve kitapseverler arasında Türkler şerefli bir
yere sahiptir (Sayılı, 1985:12).
Kütüphaneler, ulemânın ilim yaymak için başvurdukları bir yoldu. Yazma
eserler pahalı olduğundan, zenginlerden başkasının kendi şahsı için kitap alması
zorlaşınca eğitimi seven ve destekleyen kimseler kütüphanelerin inşâsına ve
kapılarını halka açma yoluna başvurdular.
Kitap koleksiyonları Bağdat’ta “Beyt’ül-Hikme” ve Kahire’deki “Dâr’ul-
Hikme” gibi ilk İslâm üniversitelerinin ilk nüvesini oluşturmuştur. Bu durum
tarihçileri buraların medrese mi yoksa kütüphane mi kabul edileceği konusunda
ihtilafa düşürmüştür. İster devletin yaptırdığı ister fertlerin yaptırdığı, olsun bu tür
44
kuruluşlara örnek teşkil etmiştir. Böylece kütüphaneler İslâm dünyasında öğretim
kurumlarının görevini görürken aynı zamanda günümüzdeki modern kütüphanelerin
yaptığı hizmeti de yerine getirmişlerdir.
Kütüphaneler öğretim hizmetindeki rollerine göre gruplandırılmıştır. Buna
göre kütüphaneler;
1- Umûmî Kütüphaneler
2- Yarı Umûmî Kütüpheneler
3- Özel Kütüpheneler
3.3.5.1. Umûmî Kütüphaneler
Bu tür kütüphaneler; orada ders okuyanların ya da oraya gelip gidenlerin
faydalanmaları için başlangıçta mescitlerde kurulduğu gibi bazen de öğrencileri
barındıracak ve onların eğitim görmelerini sağlayacak bir kurumun nüvesini teşkil
etmek üzere yaptırılmıştır. Daha sonra medreselerin ortaya çıkıp yaygınlaşmasıyla
onlara bitişik olarak yaptırılmaya başlanmıştır. Bu kütüphanelerin sayısı oldukça
fazladır.
3.3.5.2. Yarı Umûmî Kütüphaneler
Bu kütüphaneler bütün halk tabakalarının girişine izin verilmediği için
umûmî değildi. Bunlar ilim ehli olduklarını göstermek için halifeler ve hükümdarlar
tarafından yapılan kütüphanelerdi. Bu kütüphanelere girmek özel izin gerektirirdi. Bu
tür kütüphanelerin çoğu, zamanla umûmî kütüphaneye dönüştürülmüştür.
3.3.5.3. Özel Kütüphaneler
Bu kütüphaneleri ulemâ ve edibler kendi ihtiyaçlarını karşılamak için özel
olarak kurmuşlardır. Bu tip kütüphaneler çoktur ve yaygın durumdadır. Öyle ki
45
araştırması sırasında başvuracağı bir kütüphaneye sahip olmayan bir âlim ya da edib
bulmak zordur (Çelebi, 1976:133-197).
Memlûkler devrinde de hem çeşitli ilimlere dair kitaplar yazılmış hem de
kitap toplama ve kütüphane kurmaya büyük önem verilmiştir. Kütüphane kurma
işinde sultanlar başta geliyordu. Bu sebeple Kalatu’l-Cebel’de bir kütüphane
kurmuşlar ve bu kütüphanede değerli kitaplar toplamışlardı. Çeşitli zamanlarda
yangınlar geçirmesine rağmen bu kütüphane devletin yıkılışına kadar varlığını
sürdürmüştür.
Memlûkler zamanında her medrese ve camiinin birer kütüphanesi vardı.
Medreseyi yaptıran sultan veya emir bunun devamını temin eden mali kaynağı
sağladıktan sonra başta tefsir, hadis, fıkıh, edebiyat, tıp ve Arap dili olmak üzere
çeşitli alanlarda yazılmış kitaplardan oluşan bir de kütüphane kuruyordu. Bu
kütüphanelerde kitapları düzenleyen, koruyan ve gerektikçe tamir eden hâfız-ı
kütübler ve diğer görevliler bulunurdu. Kütüphaneler satın alma ve istinsah
yollarıyla yeni kitaplar edinerek mevcutlarının sayısını artırırdı.
Câmi ve medreselerdeki herkesin istifadesine açık olan kütüphanelerin yanı
sıra, sultan ve umerânın bazıları özel kütüphaneler yaptırmışlardı
(Kopraman,1992:43-44).
Sultan Kalavun Mansuriyye Medresesi’nin kütüphanesine birçok tefsir, fıkıh,
hadis, edebiyat dil ve tıp kitapları getirtmiştir (Aşur, 1976:345).
3.3.6. Medreseler
Medrese teriminin kelime anlamı, “ders okunan yer”dir. Bu kurumlar kendi
içinde ilk , orta ve yüksek kademelerden oluşurdu (Cicioğlu, 1985:8).
46
Medreselerin kuruldukları dönemde bugünkünden çok farklı bir manası vardı.
Bunlar devrinin üniversite ve yüksek okulları ile orta öğretim müesseseleri olarak
devlet hayatında önemli bir rol oynuyorlardı (Aslanapa, 1963:34).
İslâmiyet ilme büyük önem vermiştir. Hz. Peygamber’in hadisleri, Kur’an-ı
Kerim’in bir çok âyeti inananları sadece dinî bilgileri değil pozitif bilimleri de
öğrenmeye teşvik etmiştir. Bunun uygulama alanı olarak da karşımıza eğitim ve
öğretim yerleri olan okullar çıkar. İslâm Târihi’nde çok farklı yerler ve kurumlardan
okul olarak yararlanılmıştır. Camiler, küttablar, mescitler, saraylar hatta çölden bile
okul olarak faydalanılmıştır. Bu oldukça uzun gelişim sürecinden sonra medreseler
ortaya çıkmıştır. Medreseler İslâm eğitim öğretim tarihine Selçuklular’ın hediyesidir.
Burada şunu belirtmek gerekir ki ilk medrese Selçuklu Nizâmiye
Medreseleri değildir. Ancak Nizâmiyeler sistemli ve tam anlamıyla her şeye sahip
olan ilk medreselerdir. Bu nedenle bazı kaynaklarda ilk kurulan medrese olarak yer
alır. Bu doğru değildir (Yazıcı, 2002:333).
Medreselerden Önceki Öğretim Yerleri
3.3.6.1. Küttâblar:
Bir çeşit sibyan mektebi ya da anaokulu denebilir. Burada okuma yazma ve
ilk dinî bilgiler öğretilirdi. Bunun yanında Arapça gramer ve Hz. Peygamber’in
hadislerini öğreniyorlardı. İki tür küttâb vardı. Birisinde yalnızca Kur’an ve İslâm
dininin esasları öğretilirdi. Diğerinde ise, Kur’an ve din dersleri yanında gramer,
aritmetik ve şiir öğretilirdi. Böylece ilkokul dersleri sona ererdi
3.3.6.2. Saraylar:
Devlet kademelerinde görev alacak kimselerin buna göre eğitim görmesi
gerekiyordu. Bu nedenle halifelik makamlarında ve hükümdarlık saraylarında özel
47
bir eğitim programı uygulanmaktaydı. Bu programı diğerlerinden ayıran özelliklerin
başında eğitim programının tesbiti geliyordu. Tecrübelerinden dolayı baba eğitim
müfredatını tesbit eden kimseydi. İlk eğitimden sonra da sarayda eğitim devam
ederdi. Bu programlar zamana göre değişirdi. Saraylarda ders okutan hocalara
“müeddib” denirdi. Müeddib hem edeb hem de bilgi öğretmek zorundadır. Öğrenci,
burada çocukluk çağını atlatıncaya kadar bilgi almaya devam eder. Küttâb
öğrencileri seviyesinde bilgi kazandıktan sonra cami ve medreselerdeki ders
halkalarında yetişen öğrencilerin gördüğü dersleri görürdü.
3.3.6.3. Edebi Salonlar:
İslâm dünyasında ilk halifeler devrinden itibaren bu tür toplantılar görülür.
Ancak bu salonların gelişip yayılması Abbâsîler döneminden itibaren başlar. Edebi
salonlar daha çok yabancı âdet ve kültürlerin etkisi altında gelişme göstermişlerdir.
Bu toplantılara katılan üyeler belli zamanlarda gelir, belli usüllere göre yerlerini
alırlardı. Burada şiir yarışmaları, edebi konuşmalar, dinî tartışmalar ve çeşitli
münâkaşalar yapılırdı.
3.3.6.4. Bâdiye (çöl):
Eğitim cahiliye devrinden beri önemli bir konuydu. İyi bir hatip ya da şâir
olmak isteyenler iyi bir mertebeye gelmek için doğru ve fasih Arapça bilmek
gerektiğini düşünüyorlardı. Bunu da şehrin dışına çıkıp çöllerde dolaşarak bâdiye
halkından bir şeyler öğrenerek sağlarlardı. Örgün bir eğitim şekli olmamakla birlikte
zengin kimseler de bu yola başvururlardı.
Emevî halifeleri döneminde eğitim için genel ve kararlaştırılmış bir sistem
yoktu. Onlara göre Şam Bâdiyesi bir bir medrese konumundaydı. Çocuklar orada
eğitim gördükten sonra bir bakıma mezun olup Arapça ve şiir öğreniyorlardı. O
48
dönemde pek çok kimse doğru Arapça öğrenebilmek için çöllere gitmiştir (Kazıcı,
1995:17-37).
İslâmiyet’in doğuşundan itibaren dinî öğretime büyük önem veren
Müslümanlar, mescidlerde öğretim görmeye başlamış ve devam etmişlerdir. Burada
dersler, ders veren hocaların ünvanına ve ününe göre rağbet görürdü. Mescidlerde
ders veren hocalara “allâme”, “fâkih”, “hoca” dendiği gibi müderris de denilirdi.
Ders esnasında müderrislerle öğrencilerin konuşma ve tartışmaları yüzünden
camilerde namaz kılan ve Kur’an okuyanların sükûneti bozulurdu. Buradaki eğitimin
cemaatin ibadet faaliyetlerine zarar vermemesi için câmi ve mescidler dışında bir
eğitim mekanına ihtiyaç duyulmuş böylece İslâm dünyasında medreseler doğmuştur
(Şeker ve Genç,1999:154).
Diğer bir konu da zamanın değişmesi ve eğitim sisteminin ilerlemesiyle
ilimlerin de gelişmesidir. Kelâm, ilm-i cedel (münâkaşa ilmi) ve münâzara gibi bazı
ilim dallarının öğretimi daha çok muhâvere (karşılıklı konuşma ) ve tartışmaya
dayandığından bu tür derslerin öğretim şekli camiye gidip gelenlerin takınmaları
gereken sükûnet ve saygı prensiplerine aykırı düşüyordu.
Diğer bir yandan da hem vaktinin büyük bir kısmını eğitimle geçiren bir
taraftan da basit sanat yoluyla geçimlerini sağlamaya gayret eden bir grup insan
vardı. Onların ihtiyaçlarını karşılayacak kadar ücret temin etmek için de
medreselerin kurulması zarûrîydi (Çelebi, 1976:108-109).
Medreseler ve mescidler arasında işlevsel olarak pek fark yoktur. Çünkü bazı
mescidlere müderris tayin edildiği halde, bazı medreselere de müezzinler tayin
edilmiştir. Hatta medreselerde hutbe okunması için minber de konulmuştur. Bu
durum medreselerin câmi gibi câmilerin de medrese gibi hizmet verdiğini
49
göstermektedir. Medreselerin en önemli fizikî özelliği “ eyvan” adı verilen
dershanelere sahip oluşudur. Eyvansız medrese olmaz (Şeker ve Genç, 1999:154).
Medrese müderrisi orada ders vermek üzere medresenin sahibi tarafından
tayin edilirdi ancak mescidlerin müderrisleri kimse tarafından tayin edilmeksizin ders
vermek üzere orada otururlardı (Çelebi,1976:109-110).
Medreselerde öğrenci sayısı belirli ve sınırlı olurken, mescidlerdeki
öğrenciler cemaatten ve ders okumak isteyen değişik gruplardan farklı sayıda
kimseler olurdu. İşte bu sebeplerden dolayı camiler daha çok ibadete yönelik
faaliyetler için olup, ilim tahsili için medreselere geçildiği görülmektedir (Şeker ve
Genç, 1999:154).
Câmilerde her yaş ve meslekten adam öğrenci yerinde otururken
medreselerde belli yaşlarda örgün bir öğrenci grubu vardı. Câmilerde halka şeklinde
olan ders düzeni medreselerde normal sınıf düzeninde idi.
Câmiler medreselere kaynaklık etmemişler, yalnız medreselerin Suriye'de
yayılmaları sırasında karşılıklı etkileşime gitmişlerdir. Ancak, sabahları medreselerde
yapılan örgün eğitimin, öğleden sonra o yerleşim yerinin büyük câmilerinden birinde
örgün-yaygın karışımı genel bir derse dönüştüğü ve karşılıklı dayanışmanın sonuna
kadar devam ettiği de unutulmamalıdır (Ergün, www.egitim.aku.tr/ergun3htm).
İlk medreseler Belh, Nişabur, Buhâra gibi doğu bölgelerinde açılmasının
farklı sebepleri vardır. Ancak en güçlü neden, Uygur Türklerine ait Budist
Vihara’ların (külliye) taklidi olarak ortaya çıktıklarıdır (Kazıcı, 1995:51).
İslâm Târihi’nde medrese kurmada öncülük Mâveraünnehr ve Horasan
bölgesine aittir. Mâveraünnehr’de bilinen ilk örnek, Karahanlılar devrinde Abdülaziz
50
b. Salih el-Halvânî’nin adlı bir Türk-İslâm âliminin kurduğu müessesedir. Bunun
dışında Tamgaç Buğra Karahan İbrahim’in 1066’da Semerkant’ta kurduğu
medresesidir (Yazıcı, 2002:333).
Böylece bir yükseköğretim kurumu olan medrese hemen hemen tümüyle
Türkler’in İslâm kültür ve uygarlığına önemli bir katkısı olarak karşımıza
çıkmaktadır (Sayılı, 1985:5-9).
En ince teferruatına kadar teknik medrese düşünülürse ilk medrese Nizâmiye
Medresesi kabul edilebilir (Kazıcı, 1995:49).
İslâm dünyasında yüksek öğretim kurumu olarak onbirinci yy. ortalarında
resmî bir hüviyetle ortaya çıkan medrese sistemi Selçuklular’ın eseridir (Sayılı,
1985:5-9).
Selçuklular devletlerini kurduklarında kendilerinden önce kurulan
devletlerden birçok müesseseyi miras olarak aldıkları ya da ihtiyaçları doğrultusunda
önceki örneklerden faydalandıkları gibi medrese yaptırma çabalarına da vakit
kaybetmeden başlamışlardır (Yazıcı, 2002:334).
Selçuklular ilim ve kültürün gelişmesi için çok çaba harcamışlardır. Bunun
için de Selçuklu hükümdar vezir ve devet adamları bir çok medrese inşâ ettirmişlerdi.
Tuğrul Bey Nişabur’da, Çağrı Bey ve Vezir Kündürî Merv’de, Alparslan Bağdat’ta
medreseler yaptırmışlardır (Merçil, 1997:174)
Ancak şüphesiz Nizâmü’l-Mülk’ün medreseler konusundaki yeri ve önemi
ayrıdır.
1066 yılı İslâm eğitim-öğretim târihinde bir dönüm noktası kabul
edilmektedir. Bu yılda Selçuklu veziri Nizâmü’l-Mülk’ün yaptırdığı medreselerin ilki
51
Bağdat’ta açılmıştır. Bunlar, bu merkezî yerlerdeki büyük medreselere ek olarak
kasabalara köylere varıncaya kadar her yere yayılmışlardır.Daha sonra pek çok
hükümdar ve devlet adamı Nizamü’l-Mülk’ün yolunu izlemişlerdir (Çelebi,1976:31).
Nizâmü’l-Mülk’ten önceki medreseler uzun ömürlü olmayan ilmî hayatta
güçlü bir iz bırakmayan sınırlı ve yüzeysel kurumlardır. Nizâmiyeler’in farkı ise
aralıksız olarak devam eden öğretim faaliyetleridir (Kazıcı, 1995:49).
Medreseler kurulunca fakirlerin ilim tahsil etme fırsatı daha geniş daha
avantajlı ve daha kapsamlı hale gelmiştir. İslâm medreselerini inşa edenler eğitim
öğretim alanında başarı sağlayanların pek çoğunun geçim sıkıntısı olan fakir
ailelerden geldiklerini idrâk etmişlerdi. Çünkü varlık ve konforun sağladığı imkanlar
zengin öğrencileri ilim için fedakârlık yapmaktan ve derinlemesine bilgi edinmekten
alıkoymuştur. Fakir öğrenciler çoğunlukla içinde bulunduğu eksiklikleri ilimle
tamamlamaya çalışmıştır. Bu sebeple medrese kurucuları, fakir öğrencilerin
yaşayışını kolaylaştırmaya büyük özen göstermişlerdir. Nizâmü’l-Mülk bunların
öncüsüdür. O kendi medreselerinde herkesin öğrenim yapabilme hakkına sahip
olduğunu, derslerin karşılıksız verileceğini ilan etmiş, ayrıca muhtaç olan öğrencilere
de muntazam maaş bağlamıştı. Bağdat Nizâmiyesi’nde aralarında ülkenin en ileri
gelenlerinin çocukları yanında en fakir ailelerin de çocuklarının bulunduğu 6000
öğrenci eğitim-öğretim gıdasını alıyordu (Çelebi,1976:301).
Selçuklular devrinde medreseler yanında başka eğitim kurumları da vardır,
bunlar daha çok sûfîlere mahsus olan ribâtlardır. Önceden sûfîlerin toplanıp ibâdet
edecekleri yerler olan zâviyeler yanında sonradan tasavvufî nitelik kazanan ribatlar
da zaviye haline dönüştürülmüştü. Hangâh, ribât ve zâviyeler olarak ifade edilen ve
işlevleri aynı olan kurumlar, sûfîlere hizmet vermenin yanı sıra eğitim, öğretim ve bir
52
te’lif merkezi haline gelmiştir. Medreselerden sonra görüşlerini Sünnî çerçevede
şekillendiren ribâtlar da eğitim kurumları olarak Selçuklular ve Sünnî İslâm
anlayışına büyük hizmette bulunmuşlardır. Selçuklu Devleti sadece Şafiî Mezhebi
üzerine eğitim yapan Nizâmiyeler’i değil diğer Ortadoks mezheplerin medreselerini
de desteklemişlerdir. Amaç, Mezhep birliği sağlamak olduğundan yıkıcı ve bölücü
mezhepler hariç bütün görüşler desteklenmiştir. Sultanlar, Hanefî mezhebinde
olduklarından Hanefî medreseleri de açmışlardır (Ocak, 2002:724-725).
Büyük Selçuklular’dan sonra medrese kurma faaliyetleri sürekli devam etti.
Selçuklular’dan sonra gelenler de onların takip ettiği sistemi devam ettirdiler. Bu
amaçla köylere varana kadar her tarafa medreseler yaptırıldı.
Medreselerin geniş anlamda devlet eliyle kurulup teşkilatlanması ve vakıf
suretiyle tahsilin parasız hale getirilmesi Selçuklular’ın eseridir (Kazıcı,1995:46-48).
Memlûk Devleti’ne gelince, Memlûk sultanlarının ilmî faaliyetlere verdikleri
önemin bir göstergesi de, onların çoğu zaman bir medrese vazifesi de gören camilere
ilaveten yaptırdıkları medreselerdir. Memlûk sultanları, züht ve takvalarına bir delil
olmak ve böylece halk nazarındaki durumlarını güçlendirmek maksadıyla medreseler
yaptırmışlardır. Medrese yaptırmada Memlûk umerâsı, sultanlarla adeta
yarışıyorlardı (Kopraman, 1992:42-43).
3.3.7. Medrese Öğretim Kadrosu
Medreselerin ortaya çıkmasıyla başlayan medrese dönemi eğitimi bir ya da
birkaç kişinin öğrencilere bilgi vermesi ve onları belli bir sistem çerçevesinde
eğitmesi sonucu öğretim kadrosu oluşmuştur (Kazıcı, 1995:53).
Medreselere bir nâzır (yönetici), müderris, müderris yardımcısı olarak da
mu‘id (asistan) atanırdı (Makrizî, 1956:1040).
53
Ayrıca bazı medreselerde müfidler (doçent) de vardı. Bu öğretim
elemanlarının görevleri:
3.3.7.1. Müderris (profesör)
Müderris, medreselerde ders okutan kimse anlamındadır. İslâmın ilk
dönemlerinden itibaren ilim tahsilinde bir öğreticiye ihtiyaç duyulduğundan bir
öğretici olmaksızın kendi başına kitapla uğraşmak pek hoş karşılanmamıştır. Ayrıca
insanların bildiklerini başkasına öğretmek için gayret göstermesi teşvik edilmiştir.
Bütün bunlar medreselerin yaygınlaşmasıyla birlikte her tarafta saygı gören
müderrislerin yetişmesine neden olmuştur. Bu zümrenin gerek fikir ve çalışma
hürriyeti gerekse büyük bir mâlî imkana sahip olması onların daha iyi bir şekilde ilmi
faaliyetlerde bulunmalarını sağlamıştır. Müderrislere lojmanlar da tahsis edilmiştir.
İlk başlarda hükümdar, emir veya vakfı kuran herhangi bir kimse tarafından atanan
müderris, dönemin en seçkin alimleri arasından seçilirdi. O hemen hemen bütün dinî
ilimler hakkında bilgi sahibidir.
Zamanın seçkin bilgini olması, yabancı dil bilmesi, dindar olması, vakarlı
olması, gibi şartlar seçimde büyük rol oynar (Kazıcı, 1995:53).
3.3.7.2. Muîd (Asistan)
Muîd, müderrisin dersten ayrılmasından sonra onun dersini öğrenciye tekrar
eden kimsedir. Muîde müzâkereci de denilebilir. Bu görev medreselerin kurulmasıyla
birlikte ortaya çıkmıştır. Eyyûbîler devrinde muidlik, aranan bir görev haline
gelmiştir. Muîdlerin bir görevi de öğrencilerin disipliniyle meşgul olmaktı. Her
medresede bir muîd vardır. Hatta bazı medreselerde her müderris için iki muîd tayin
edilmiştir. Bazen Mısır’da görüldüğü gibi bir medresede müderris diğerinde muîd
olanlara rastlanmaktadır (Kazıcı, 1995:55).
54
3.3.7.3. Müfîd (Doçent)
Yalnızca Mısır medreselerinde olan ve müderrisle muîdin görevlerinden
farklı bir anlam ifâde eden müfidlik günümüzde doçentliğe karşılık geldiği
söylenebilir. Suyûtî müfidlik görevinin yalnızca Hadis ilmiyle ilgili olabileceğini
belirtmiştir. Suyûtî “müfîdlik”in muhaddisten üstün “hâfız”dan küçük bir mertebe
olduğunu söylemiştir. Ama bunun yalnızca hadisle ilgili olmadığı medrese öğretim
kadrosu içinde bulunan daimî bir görev olduğu anlaşılmaktadır (Kazıcı, 1995:56).
3.3.7.4. Öğrenciler
Eğitimin esas unsurudur. Onların gerek zekâ gerekse bedenî yapı bakımından
sağlam olmalarına dikkat edilirdi. Bu bakımdan hocalar tarafından zekâ testleri
yapılmıştır. Bunun sonucuna göre hocalar öğrenci olarak seçecekleri kişileri
belirlerlerdi. Böylece zeki veya az zeki olan insanların aynı yerde bulunmaları hoş
karşılanmamıştır. Çünkü bu tür bir uygulama zeki çocukları geri bırakacağı gibi zekâ
olarak fazla gelişmemiş olanlara zorluklar yaşatır.
Öğretim için belli bir yaş her ne kadar söz konusu olmasa da bazı
müderrislerin belli ilimlerde öğrenme kâbiliyetini dikkate alarak belli bir yaş
grubundan öğrenci seçtikleri olmuştur. İlim tahsil etmek isteyen kimselerin bir
ölçüde genç yaşta olması gerekirdi (Kazıcı,1995:57-58).
Ayrıca, öğrencilerin daha iyi yetişmeleri için onlarla ders dışında da
ilgilenirlerdi. Öğrenciler diledikleri dinî derslerin eğitimini alabilirlerdi. Müderrisler
öğrencilerden bir nakîb (başkan) seçerlerdi (Makrizî,1956:1040 ).
Öğrenci sayısı genellikle vakfı kuranların isteklerine bağlı kalmışsa da bazen
bu sayı değişebilmektedir. Mısır medreselerinde öğrenci sayısı 3-100 arasında
55
değişir. Bazen bu sayı çoğaldığında, bunları hocaların iki kısma ayırdığı
bilinmektedir (Kazıcı, 1995:58).
Medreselerin seviyesi, orada ders vermek üzere tayin edilen şahsın kültür
seviyesine göre değerlendirilir. Eğer medrese asistanlara bırakılmış ya da oraya
ilimlerde fazla ihtisası olmayan bir müderris tayin edilmişse bu ortaöğretim
seviyesinde öğretim yapan bir medrese kabul edilirdi. Medreseye bilgisinin derinliği,
kültürünün genişliği ve anlatışının mükemmelliğiyle tanınmış seçkin bir müderris
tayin edilmişse, o zaman yüksek öğretim kurumlarına benzeyen bir medrese olurdu.
Pek çok medresenin seviyesi orada ders veren müderrisin seviyesine göre
değişegelmiştir. Fakat Nizâmiye Medreseleri gibi bir takım medreseler,
yükseköğretim kurumu olma kimliğini her zaman korumuştur (Çelebi, 1976:391).
Medreseler genellikle bir dershane ve etrafındaki öğrenci hücrelerinden
oluşur. Başlangıçtan beri İslâm dünyasında medreseler vakıflar tarafında idare
edildiği için medrese binalarına mâlî duruma göre imâret, kütüphane, hamam gibi
diğer kısımlar eklenirdi. Bu nedenle, her medresenin bir vakfiyesi bulunması gerekir.
Burada vakfı kuran kimsenin, şartlara göre medresenin nasıl işleyeceği, müderris,
öğrenci ve memurların ne kadar maaş alacağı belirlenir.
Medrese, kare şeklinde ve avluya açılan dört eyvanlı bir yapıydı. En büyük
eyvan kıble ekseni üzerinde kıble duvarına bitişik olandır. Daha dar olan iki eyvan
duvarların orta yerlerinde, medresenin giriş holü olması gereken en dar eyvan ise,
esas eyvanın tam karşısındadır. Kısacası, avlu ortasında kesişen iki eksenin uçlarına
yerleştirilmiş dört eyvan ve bunların arasındaki hücre odalardan oluşan bir binaydı.
Şunu belirtmek gerekir ki, medreselerin plan ve yapılarının hepsi aynı değildir.
56
3.3.8. Medreselerin Fizikî Yapısı:
3.3.8.1.Avlu:
Medreselerin en önemli elemanıdır. Çünkü bina düzeni avlu etrafına
kuruludur. Avlular üstü kapalı ve açık olmak üzere iki türlüdür. Üstü örtülü
olduğunda avlu yatay bir boşluk olmaktan çıkarak mimârî bir mekan ifadesine
kavuşur. Üstü açık olduğunda da revâklarla etrafı çevrildiğinden binanın iç düzenini
kuran organik bir mekan ifadesindedir.
Kapalı avlulu medreselerde avlu kare ya da kareye yakın dikdörtgen şeklinde, açık
avlulu ise genellikle dikdörtgen şeklinde düşünülmüştür. Böylece dikdörtgenin uzun
kenarlarına öğrenci hücresi yerleştirmek mümkün olmuştur. Kapalı avlulu
medreselerde de bazen revaka rastlanmakla birlikte revâklar, açık avlulu
medreselerin doğal bir parçasıdır.
3.3.8.2.Eyvan
Avluya anlam veren mimarî bir elemandır. Eyvan, medreslerde mezhep
sayısına göre değişmektedir. Fonksiyonu, kapalı olmayan medresenin güneşten
korunmuş çalışma ve dinlenme yeridir. Medreselerde eyvan sayısı bir ile dört
arasında değişirdi.
3.3.8.3.Kışlık Dershane
Gerek kapalı gerekse açık avlulu medreselerde sıcak mevsimlerde dersler,
eyvanlarda verilirdi. Ancak her iki türde de soğuk havalarda kullanılmak amacıyla
kışlık dershaneler yapılmıştır. Bu tip medreseler genellikle ana eyvanın sağına veya
soluna bitişik olarak yapılırdı.
3.3.8.4.Mescid
57
3.3.8.5.Türbe:
Bazı medreselerde türbe önemli yer tutar. Medreseyi kuranların öldükten
sonra medrese içindeki türbeye defnedilmeleri bir çeşit gelenek halini almıştı. Bu
türbeler medreselerin değişik yerlerinde bulunur.
3.3.8.6.Öğrenci Hücreleri:
Genellikle avlunun iki yanına konulmuştur.
3.3.8.7. Aşhane:
Medreselerin ön kısmında bulunan bir oda mutfak olarak kullanılır. Hatta
bunların bir çeşit imarethane olduğu söylenebilir (Kazıcı, 1995:62-68).
Bir medresenin yapımı tamamlanınca, başta sultan olmak üzere umerâ,
fukahâ, kadılar ve ayânın hazır bulunduğu büyük bir törenle açılış merasimi yapılır
ve ziyafet verilirdi. Medresenin yapımında çalışan mimar, mühendis, usta ve diğer
görevlilere hil’atler giydirilirdi (Kopraman, 1992:43).
3.3.9. Memlûk Askerî Eğitim Sistemi
Memlûkler’in hayatları hakkında en az bilgiye sahip olduğumuz dönem
okullarda (tıbâk) geçirdikleri dönemdir. Okul binalarının nasıl olduğu, hangi
derslerin ders programında yer aldığı, disiplinin nasıl sağlandığı, günlük yaşam
aktivitelerinin neler olduğu hakkındaki bilgiler sınırlıdır. Bu konuda en çok
faydalanılan kaynak Makrizî’nin el-Hitât adlı eseridir (Kızıltoprak,T. A., c.V,
2002:333 ).
Devletin ilk dönemlerinde memlûkler (köleler) Mısır’a küçük çocukken
getirilip, kendi ırkından olanlara tahsis edilen tabaka’ya yerleştirilip, orada genç
kölelerin eğitimini üstlenen hâdıma emanet edilirdi. Genç memlûkler önce dinî, daha
sonra askerî eğitim görürdü. Her grup öğrenci için Kur’an’ın temel bilgileri, İslâm
58
dininin temelleri ve duaları öğretmek için her gün gelen bir fâkih ve din hocası vardı.
Fâkih öğrencilerinin kafalarına din biliminin unsurlarını tekrarlayarak yerleştirirdi.
Memlûk yetişkinlik yaşına yaklaştığı zaman silah kullanma zanaatını (envâu’ l-harb)
öğrenirdi.
Bunun yanında onlara dersleri takip edebilecek ve ihtiyaçlarını
karşılayabilecek kadar da Arapça öğretilmekteydi. Askerî konularda da sırasıyla “ata
binme, mızrak, ok, kılıç kullanma ve gülle atma” gibi beş temel alanda eğitim
verilirdi. Dersler farklı öğretmenler tarafından verilirdi. Her alanın farklı bir uzman
öğretmeni vardı (Koca, 2005:155-156).
Bu askeri eğitim sırasında onlara hâdımlar ve ru’ûs en-nuvvâb tarafından katı
bir disiplin uygulanırdı. Askerî eğitime ayrılan saatlerde bir askerin ya da bir emirin
okul öğrencileriyle konuşmasına hatta onlara yaklaşmasına dahi izin verilmezdi.
Disipline ufak bir karşı geliş büyük cezalara yol açardı. Fakat zamanla bu disiplin
gevşemeye başlamıştır (Ayalon, T.İ.D., s.IV, 1989: 226).
Askeri okulların başlıca personeli hâdımlardan oluşurdu. Onların en önemli
görevi ders saatleri dışında öğrenciler arasında düzeni sağlamak ve karışıklıkları
önlemekti. Her tabakada tavaşiyât el-tıbâk, hüddâm el-tıbâk ve savvâkün adlı hâdım
görevliler vardı.Tabakanın başında mukaddem el-tabaka denen hadım bulunurdu.
Bütün tabakaların başında ise mukaddem el-memâlik es-sultâniye vardı. Onun
yardımcısı da nâib mukaddem el-memâlik el-sultâniyye idi. Hâdımlar yönetici
görevine gelmek için memlûk sistemine uygun şekilde eğitimden geçerek
yükselirlerdi. Bütün tabakaların başında bulunan hadımın rütbesi en aşağı kırklar
emiriydi. Yardımcılarının rütbesi ise onlar emiriydi.
59
İbn Haldûn’a göre İslâm diniyle birlikte verilen eğitim, askerlik mesleğini
motive ediyordu. Askerî eğitim için ayrılan saatlere uyma konusunda katı disiplin
kuralları vardı. Bu zaman sürecinde bir asker ya da emirin okul öğrencileriyle
konuşması ve onlara yaklaşması dahi yasaktı. Memlûklerin bütün davranışları
hâdımlardan başka “ru’ûs’ul-nüvvâb” adlı görevlilerce takip ediliyordu. En küçük bir
disiplinsizlik için sert cezalar verilirdi. Ancak zamanla bu katı disiplin azalmaya
başladı (Kızıltoprak,T.A., c.V, 2002:333 ).
Acemi memlûkler eğitimlerini tamamlayıncaya kadar kışlalarda kalmak
mecburiyetindeydi. Bu süre içinde dışarı çıkmalarına ve evlenmelerine izin
verilmezdi. Yalnızca temizlik ihtiyaçlarını görmek için, haftada bir gün başlarında
bir refakatçiyle birlikte şehrin hamamına gitmelerine izin verilirdi (Koca,
2005:155).
Bir ordunun başarılı olmasının önemli şartlarından birisi eğitim sistemi ve bu
sistemin pratikte uygulanma biçimidir. Memlûk tarihi kaynakları pratik askerî eğitim
konusunda furûsiyye idmanları hakkında geniş bilgiler verir.
Furûsiyye, uzman olacak bir atlının sistematik bir çalışma dahilinde,
yetenekli bir asker olana kadar yapacağı her şeyi kapsamaktadır. İdmanlarda başarı
ve tecrübe sahibi olmak bir ön gereklilikti. Bu idmanlarda ve gösterilerde yüksek
yeterlilik bazen kemalât (mükemmeliyet, başarı), ya da feda’il (erdem, üstün
kabiliyet) olarak adlandırılırdı. Furûsiyye eğitimi “meyâdin” denilen dev
hipodromlarda yapılırdı. Kahire ve yakınlarında çok sayıda hipodrom bulunurdu.
Furûsiyye şu bölümlerden oluşurdu :
a) Kargı (mızrak) eğitimi dönemi
b) Polo oyunu
60
c) Kabak oyunu
d) Okçuluk eğitimi
e) Kılıç eğitimi
f) Gürz eğitimi
g) Güreş eğitimi
h) Avcılık
i) At yarışı
j) Mahmal (sevk el-mahmil) ve bu törenler eşliğindeki oyunlar.
Bu oyunlarda başarılı olan memlûkler hem kendi grupları içinde hem de
yöneticiler nezdinde itibar elde edip kariyerlerinde yükselirlerdi. Asgari başarıyı
gösteremeyenler ise ya pasif görevlere getiriliyor ya da ordudan uzaklaştırılıyorlardı
(Kzıltoprak,T.A., c. V, 2002:333 ).
Sultan memlûkleri arasında bir grup imtiyazlılar vardı, onlar satın alındıkları
anda sultanın beğenisini kazanmış ve tabaka’ya gönderilmemişlerdi. Bu köleler
sultanın çocuklarıyla birlikte sarayda yetiştirilirlerdi. Bu memlûkun kısa süre içinde
yükselmesi için bir lütuftu (Ayalon, T.İ.D., sayı IV, 1989:226).
Memlûklerde istisnaları olmakla birlikte sultan ve emirlerin memlûkleri ciddî
bir eğitim aldıktan sonra askerî hizmetlere başlatılırdı. Sultanın satın aldığı bir
memlûk önce Tıbâk veya Atbâk (tekili tabaka) denilen askeri okula yerleştirilirdi. Bu
askeri okul, Kahire kalesinin kışlalarındaydı. Bu okullara genellikle genç köleler
alınırdı. Bunlar tıbâkta askerî ve dinî eğitim alırdı. Onların eğitimi yetişkin
olmalarına ve askeri bakımdan mükemmel yeteneklere ulaşana kadar devam ederdi.
Öğrenimlerini bitiren memlûkler azâd edildikten sonra askeri techizatlarını alıp
sultanın memlûk bölümüne tayin edilirdi.
61
Baybars döneminden itibaren Memlûk sultanları birçok tıbâk yaptırmışlardır.
Bunların en meşhurları Sultan Kalavun’un yaptırdıklarıdır. Kâhire’de çok sayıda
tıbâk olduğu Memlûk kaynaklarında yer almaktadır. Sadece Kâhire’deki Kal’at’ul-
Cebel’de 12 tane tıbâk vardı. Bunların her biri yaklaşık olarak bin memlûke barınma
ve eğitim imkânı sağlayacak büyüklükteydi. Askerî birlikler ödeneklerini bağlı
bulundukları tıbâklara göre alırlardı. Bu ödenekler geçit törenleri esnasında ödenirdi.
Genellikle dört tıbâkın ödenekleri bir ödenek töreninde verilirdi. Bu tıbâkların sayısı
6-17 arasındaydı. İbn Şahin el-Zâhirî’ye göre toplam tıbâk sayısı 12 taneydi. Bu
tıbâkların herhangi biri bir mahalle kadar büyüktü. İçinde 100 kadar memlûk
barındırabilirdi. Her tıbâkın özel bir ismi vardı. Bu tıbaklar genellikle hâdım adlarını
ya da bunların en çok yaptıkları görevlerin adını taşıyorlardı. Tabakat el-Zimam,
Tabakât el-Hazindâr, Tabakât el-Tavâşî bunlara örnek verilebilir.
Eğitim gören memlûkler, eğitimlerini tamamladıktan sonra azâd edilerek
resmen askeri görevlerine başlarlardı (Kızıltoprak, T.A., c. V, 2002:333 ).
Sultanlar memlûklerin yetişkin yaşa gelmeden azâd edilmemelerine dikkat
ederlerdi. Bir memlûk okula çok genç yaşta girdiyse azâd edilmek için uzun yıllar
orada kalması gerekiyordu. Memlûkler, azâd edilişin İslâm kurallarına uygun olarak
yapılmasına çok dikkat ederlerdi. Eğer bir kölenin azâd edilişi yasal değilse veya
kurallara uygun telaffuz edilmediyse, emir ya da yüzler emiri rütbesine gelmiş olsa
bile tekrar satış ya da azâd ediliş işlemi yapılırdı. Eğer Mısır’a getirilen memlûkler
arasında Müslüman saygıdeğer kişiler varsa ve kimlikleri ispat edilirse satışları iptal
edilirdi ve onlara hür insan imtiyazları geri verilirdi.
Kuttâbî azâd edilir edilmez eğitilmiş bir askerin hakkı olan her şeye
kavuşurdu. Yeni askerler; oklar, yaylar, ok kılıfları, kılıçlar ve zırh gibi tüm silah
62
çeşitlerini alırlardı. Onlara mezuniyetleri için “cavk”adı verilen özel bir ahırdan
getirilen atlar verilirdi. Askerî geçit töreninde kuttâbî öğreniminin sonunu belirten
“itâka” denilen bir diploma alırdı bu diploma azad edilişini ve eğitim görmüş bir
asker olduğunu belgelerdi. Kuttâbiyelerin mezuniyetine “harc” denirdi. Sultan
memlûkleri genellikle büyük gruplar halinde azâd edilirlerdi (Ayalon, T.İ.D., sayı
IV, 1989:233).
Azâd edilen köle, memlûk olarak orduya katılır ve bir asker olarak maaş
almaya hak kazanırdı. Askeri okuldan mezun olmak hem özgürlüğü elde etmek hem
de maaş ve diğer ödenekleri elde etmek açısından önemliydi. Ancak bu onların
kariyerlerinin ilk adımıydı. Orduya katılan genç memlûkler hiyerarşik memlûk
sistemi içinde yüksek rütbelere ulaşmak için sürekli yarış halindeydiler. Rütbe
bakımından ilerlemek için en önemli şart ise, mesleki başarı ve liyâkattı. Bu nedenle
aldıkları pratik eğitimin önemi büyüktü (Kızıltoprak,T.A., c. V, 2002:333 ).
Memlûkler devlette bir üst sınıf oluştururlardı. Bu sınıfa ulaşmak için belirli
şartları yerine getirmek gerekirdi. Bu şartlar:
a- Müslüman kökenli olmamak,
b- Memlûk Devleti dışında, tercihen Kıpçak bozkırlarında ya da Kafkas’ta hatta
başka bölgelerde, doğmuş olmak,
c- Küçük yaşta satın alınmış olmak.
Bir memlûkun oğlu hem Müslüman olduğundan hem de Memlûk Devleti’nde
doğduğu için elit sınıfta olamayıp, bir alt sınıfa geçerdi. Ancak şartların yerine
getirilmesine her zaman dikkat edilmezdi.
Köleler, bazen kariyer açısından tehlikeye uğrayabilirdi. Normal bir vatandaş
tarafından satın alınma riski vardı, bu tür satış yasaktı ama bu durum için ağır
63
tedbirler alınmazdı. Köleler için bir başka risk de emirler tarafından satın alınmaktı
çünkü emir memlûkleri sultan memlûklarına göre daha alt seviyedeydi. Emir
memlûkları bir sultanın hizmetine tayin edildiklerinde sultan memlûku olabilirlerdi o
zaman onlara “seyfiyye” denirdi ama bu gruptaki yerleri ikinci derece olurdu.
Bir memlûkun başarılı olabilmesi için sultan tarafından satın alınması ya da
azad edilmesi gerekiyordu. Bu sultanın himayesini ve üstün bir askerlik eğitimini
garantilemenin bir yoluydu. Emir memlûklerinin askerî formasyonu sultan
memlûklerine nazaran Kal’atu’l-cebel’deki askerî okula sadece bunlar
girebildiklerinden daha düşüktü. Bu sultanın emirlerine karşı üstünlüklerinden birini
oluşturuyordu.
Eğitimlerini Kal’atu’l-Cebel’deki askerî okulda alan sultan memlûkları
oradan basit birer asker olarak çıkarlardı. Kaynaklara göre subay yetiştirmek için
özel bir okul yoktu.
İmtiyazlı memlûklerle birlikte yetiştirilen sultanların oğulları genellikle üst
sınıftan çıkarılmış olurlardı. Hiyerarşinin belli bir noktasına kadar “eşitlik anlayışı”
vardı. Büyük mevki sahiplerinin, subayların generallerin çoğu aynı ara dönemlerden
geçmek zorundaydı (kölelik, sultan tarafından alınma, Kal’atu’l-Cebel’de askerî
okulda eğitim, okuldan basit bir asker olarak çıkış). Yani kölelerin büyük bir
çoğunluğunun başlangıçları aynıydı. Bir kariyeri kolaylaştıran güzellik, ırk, aile
ilişkileri, torpil, kabiliyet ve eğitim gibi faktörler vardır. Son iki faktörün etkisi
büyüktür ve bu faktörlerin bu devlette Müslüman ordularının en iyilerinden birinin
kurulabilmesinin nedenlerinden biridir. Kâbiliyet ve eğitimin askerî kariyerde
önemini kaybetmesi memlûk ordusuna büyük bir darbe olmuştur.
64
Memlûku satın alan ve azâd eden efendileri “mu’tik” üstâd nadiren de
“seyyid” veya “mevlâ” diye adlandırılırlardı. Köleler yalnızca bu efendisine karşı
sıkı bağlarla bağlanırdı ve ona sonuna kadar sadık kalırdı. Azâd edilen köleye “atîk”
(ç. utakâ) veya “ma’tûk”(ç. Ma‘âtik) denirdi. Eğer bir memlûk azâd edildikten sonra
yeni bir efendinin hizmetine geçerse o zaman efendisine “mahdûm” memlûkuna da
“müstahdem” denirdi. Ancak aralarında sıkı bağlar olmazdı. Köleler bazen önceki
efendisine bağlı kalmakta inat edebilirdi. Bunun nedeni o kişi tarafından azad edilme
noktasına getirilmiş olmasıydı.
Memlûk azâdlık arkadaşlarıyla da dayanışma içinde olmalıydı. Arkadaşlarına
hucdâş ya da huşdâş denirdi. Davranışlarında da birlik içindeydiler. Aralarından
birini sultan ilân etmeye çalışırlardı ve bunu başarırlarsa iktidarı sağlamlaştırmak için
her şeyi yaparlardı. Huşdâş sultan olunca onları tutar ve mevkiler sağlardı. Diğer
güçlü emirlerle onların arkadaşlarını iktidardan uzaklaştırırdı. Bir huşdâşa yardımı
reddetmek, ona karşı savaşmak ya da onu öldürtmek hainlik sayılırdı. Sultan Şecer
ud-Dûr Sâlihiyye Memlûklerinin huşdaşasıydı ve onun iktidara gelişi bunların
yardımıyla olmuştu huşdâşlar onun öldürülmesini engellemeye çalıştılar ama
sonuçsuz kaldı.
Bu karşılıklı dayanışma yaşça büyük memlûkun askerî okulda daha küçük
memlûku gözetmesi için görevlendirildiği durumlarda daha da artardı. Büyük
memlûka “ağa” küçük memlûka da “inî” adı verilirdi. Ağa inî’nin bir nevî
eğiticisiydi onunla meşgul olup onu, koruması gerekiyordu. Okul bitip kölelik
dönemi üzerinden zaman geçtikten sonra aralarında sıkı bağlar oluşurdu. Çoğu
memlûk ağasının tavsiyesiyle yükselirdi. Ağa’nın ünvanları lâkapları ve isimleri
inî’ye geçebilirdi. Devletin daha yüksek mevkilerine ulaşmak için başka
65
memlûkların ağaağa’sı olmak önemli bir avantajdı. Yüksek görevler verilirken
bunlara öncelik sağlayan alışılmış usuller vardı. Eğer bir emir sultanın gözünden
düştüyse etkili kişilerin inî’si ya da ağa’sı olma sıfatı cezayı azaltabilirdi.
Kölelik devri memlûkun şahsiyeti ve yaşam şekli üzerinde güçlü bir damga
vururdu. Azâd edildikten sonraki kariyeri büyük ölçüde kölelik yıllarında çizdiği
yolun doğruluğuna bağlıydı. Yani bu dönem sadece her kölenin kaderini etkilemekle
kalmayıp aynı zamanda Memlûk toplumunun karakterini belirleyen bütün bir ilişki
ağını tayin ederdi. Bunun temelini de memlûkun onu satın alan ve azâd eden
efendisine sadâkati ve hoşdâşlarıyla dayanışması oluştururdu (Ayalon, T.İ.D., s. IV,
1989:236-245).
Memlûk Devleti, memlûk sistemi sayesinde daha çok barışçıl araçlarla
muazzam sayıda, İslâm’a yeni girenleri kazanarak Doğu’ya yayıldı ve Pasifik
Okyanusu’nun adalarına kadar uzandı.
Bu sistem Ortaçağ’ın başından sonuna kadar Ortadoğu ve çevresindeki
Müslüman ülkeler arasında askerî ve idârî bakımdan büyük rol oynamıştır. Memlûk
terimi, Ortaçağ dünyası ve Mısır için yabancı bir terim değildir. O dönemdeki bütün
İslâm devletlerinde, bu sistemin değişik versiyonları vardır. Fakat el-Mu’tasım
döneminden itibaren İslâm toplumlarının bir parçası olan Türk Memlûkleri’nin ayrı
bir önemi vardır. Onlar profosyonel asker olarak İslâm toplumuna girmişler zamanla
güçlenerek iktidarı ele geçirmişlerdir.
Türkler’in Memlûk sınıfının ideal üyesi olmasının pek çok sebebi vardır.
Türkler’in Emevî ve Abbâsîler’e yakın bir coğrafyada yaşaması en önemli faktördür.
Diğer bir faktör de Türkler’in üstün askeri nitelikleridir. Türkler, yaşadıkları
bölgenin iklim ve coğrafî özelliklerinden dolayı Araplara karşı askerî bakımdan
66
üstündüler. Bozkır kültürünün bir özelliği olarak, Türkler’in mertlikleri ve aldıkları
görevleri yerine getirme ilkeleri kültürel açıdan onlara bir üstünlük sağlıyordu.
Avrupa steplerindeki insan kaynakları Arap steplerinden fazlaydı. Bu memlûk
sisteminin kuruluşu için önemli bir adımdı.
Memlûklerin sıkı bir yöntem ve planlamaya göre asker olarak seçilip
eğitilmesi profosyonelce yapılıyordu. Her İslâm ülkesinde bu süreç farklı şekilde
gelişti. Farklı ülkelerde farklı memlûk sistemleri ortaya çıktı. Memlûk sistemini en
başarılı şekilde uygulayan devlet Memlûkler’dir. Bu sistemle kazanılan en önemli
başarılar Haçlılar ve Moğollar’a karşıdır. Memlûkler sayesinde Ortadoğu’da Haçlı
varlığı sona erdirilmiştir. Aynı zamanda Ayn-Calût Savaşı’nda Moğollar’ı yenerek
Moğol istilasını da durdurmuşlardır. Böylece Ortadoğu’nun kaderinde büyük rol
oynamışlardır.
Mısır’da bu sistem uzun süre ayakta kalmıştır. Mısır bir anlamda bütünlüğünü
bu sisteme borçludur. Bu sistemi 1811’de Kavalalı Mehmet Ali Paşa alternatif bir
ordu kurduktan sonra ortadan kaldırmıştır (Kızıltoprak, T.A., c.V, 2002:333-334).
3.3.10. Memlûk Devleti’nde Kadınların Eğitimi
Memlûk toplumunda kadın konusu incelenecek olursa burada da Türk
kültürünün izleri görülebilir. Buna en çarpıcı örneği de onların ilk ve tek kadın
sultanı Şecer ud-Dûr teşkil eder. Eyyûbî sultanı el-Melik es-Salih’in önce cariyesi,
sonra eşi olan Türk asıllı Şecer ud-Dûr, son Eyyûbî sultanı Turan Şah’ın ölümünden
sonra ilk Memlûk hükümdarı olmuştu. Türkler’de kadının toplumdaki yeri siyasette
hatta hükümdar ve naibe olarak oynadığı rol göz önüne alınırsa Bahrî Memlûkler’in
bu durumu yadırgamadıkları görülür. Ancak dış baskılar artınca Şecer ud-Dûr üç
67
aylık tek başına iktidardan vazgeçip tahtı eşi Aybek’e bıraktı ama iktidarda söz
sahibi olmaya devam etti onun ulaştığı konuma hiçbir sultanın eşi ulaşamadı.
Târihçiler Memlûk döneminden bir çok eğitimli bayanın adını vermektedir.
Ortaçağ İslâm âleminde kadınların eğitim imkânlarının çok sınırlı olduğu
bilinmektedir. Daha önceki dönemlerde olduğu gibi yalnız erkek çocuklara eğitim
veren okullar kızlara kapalıydı. Kızlar evde akrabaları ya da müeddibler tarafından
eğitilirdi. Memlûk kadınlarının biyografileri incelendiğinde okuyan kadınlarının
büyük bir kısmının eğitimli ailelerden oldukları dikkat çeker. Muhaddise, râviye,
vâize, şeyhe, şair gibi bayanların hemen hemen hepsi ya bir kâdı’nın, şeyhin, hatibin,
muhaddis ya da tarihçinin kızı, kız kardeşi, eşi veya torunuydular. Tarihçiler pek çok
örnekte kadınların küçük yaştan itibaren babaları şeyh kızı Sitt el-Fukehâ ve başkadı
kızı Şuhde gibi ya da dedeleri (kadı kardeşi Esma ve Harib kızı Âişe gibi) tarafından
eğitildiklerini yazarlar.
Hanımlar ailelerinin dışındaki kişilerce de eğitilirlerdi. Sitt el-Vüzerâ ve
Zeyneb Bint el-‘Alem gibi hemcinslerinin eğitimleriyle ilgilenirlerdi veya onlara
Fatımâ Bint İbrahim gibi icazet verirdi.
Akraba veya hemcinslerinin dışında erkek hocalar tarafından da eğitilirlerdi.
Hanımlar bilimsel toplantılara gidip, ayrı bir yerde oturarak dersleri
dinleyebiliyorlardı ve icâzet alabiliyorlardı. Tanınmış tarihçilerden de icâzet alanlar
vardı.
Memlûk toplumundaki orta sınıf kadınlarından çok fazla okuyan olduğu göze
çarpmaktadır. Özellikle hadis bilimi, okumuş kadınların en sevdiği alan olduğundan,
o dönemdeki kadın biyografilerinde bir çok muhaddisenin ve vâizenin isimleri
geçmektedir. Bu iyi eğitimli bayanlar grubu içinde Arap asıllı kadınların yanında
68
Türk asıllı bayanlar da vardı. Muhaddise olarak Zümrüd b. Ayrak,Tatar et-
Tanûhiyye, Bay Hatun ed-Dimaşkiyye, Bay Hatun el-Kâdiriyye, raviye olarak Şeyhe
Umm el-Hayr Bint Kaymaz, Gümüş Bint Abdullah et-Türkiyye, Umm İsmail Bint
Aybek ve vâize olarak İbn Teymiyye’nin takdirini kazanan Fatımâ Bint Ayyâş
bunların arasında sayılabilir.
Okumuş hanımlar arasında erkeklerin takdirini kazanan şairler de vardır;
Şeyh Muhammed’in kızı Mu’nise, Ebu Hayyan’ın torunu Nizâr Berkuk’un sarayında
yetişen Türk asıllı Sûl bu şairlerdendir. Dönemin Arapça halk şiirlerinde
Memlûkler’in etkisi görülmektedir. Mısırlı şairler şiirlerinde Moğol ve Haçlılar’a
karşı kazandıkları başarıları, kurdukları medreseleri överlerdi. Ayrıca şiirlerinde bazı
Türkçe kelimeleri kullanarak hayran oldukları Türk güzelliğini de işliyorlardı.
Şiirlerdeki güzellik anlayışı değişmiş, Arap şiirlerindeki büyük gözlerin yerini
Memlûk halk şiirindeki çekik gözler almıştır.
Özellikle dinî bilim dallarında çok faal olan hanımlar, belirli bir ilmî
seviyeye gelince kadınların dışında erkeklere de ders verirlerdi. Bayan hocalar
derslerini takip eden öğrencilere icâzet verirlerdi, Mü’mine bint Abdullah ve Sitt eş-
Şam bunlara örnek teşkil eder.
Tanınmış bazı Memlûk tarihçileri de bayan hocalardan ders ve icazet
almışlardır. El-Makrizî’nin hocalarından birisi Fatımâ Bint Ali ve İbn Hacer el-
Askalânî’nin hocalarından birisi Esen Bint Ahmed’di. Memlûk tarihçileri eserlerinde
bayan hocalardan ders dinlediklerini açık bir şekilde ifade ederler. Bu, bilimle
uğraşan bayanların erkek meslektaşlarından takdir ve destek gördüklerinin bir
göstergesidir.
69
Bilimle uğraşan bayanların genellikle maddi sıkıntılar çekmeyip rahat bir
hayat sürdürdükleri görülmektedir, ama bazen hayatlarını kazanmak zorunda
kalırken çok sıkıntı çekerlerdi. Terzilikle geçinen Âişe Bint Muhammed bunlardan
biridir.
Bu dönemde hanımlar Arapça dilbilgisiyle de ilgilendiler. Bazı bayanlar
tasavvufa meyledip zâviye ve ribâtlarda şeyhe olarak onlara dini eğitim verirlerdi;
Ribât el-Bağdadiyye’nin şeyhesi Hüccâb, Ribât Darb el-Mihrânî’nin şeyhesi Sitt el-
Ulemâ ya da kendi zâviyesinde bayanları eğiten Türk asıllı şeyhe Fatımâ Bint Cemal
ed-Din b. Sunkur gibi.
Memlûk eğlence hayatında cariyeler önemli bir yer tutar. Bazı cariyeler
sultan hareminin yönetiminde önemli bir yere gelip, kendilerinden
sözettirebilmişlerdir. Sesleri güzel olan câriyeler, küçük yaşlardan itibaren tanınmış
erkek ve bayan hocalardan müzik dersleri alırlardı, bazıları da ayrıca bir müzik aleti
çalmayı dans etmeyi öğrenip şöhreti yakalamaya çalışırlardı. Üst sınıfın edebî
toplantılarına katılmak isteyen cariyeler güzel seslerinin yanı sıra yüksek bir eğitim
almak zorunda olup, geniş bir kültür ve edebiyat bilgisine sahip olmaları gerekirdi
(Kortantamer, 2002:406-409).
70
4. MEMLÛK MEDRESELERİ
Tamamiyle bir Türk müessesesi olan medreseler ilk kez Gazneli Sultan
Mahmut zamanında Şiîliğe karşı sünnîliği geliştirmek için Beyhâkiyye, Sa‘idiye, Ebu
Saâd el Astrabadî ve Ebu İshak el-Isfarainî olarak dört medrese halinde, ancak
mahalli bir görünüş olarak ortaya çıkmıştır. Bundan elli yıl kadar sonra Büyük
Selçuk Sultanları Tuğrul Bey, Alparslan ve Melikşah zamanında Sünnîliği
kuvvetlendirmek için medreseler açılmıştır. Selçuklu sultanlarının vezirliğini yapmış
olan Nizâm’ül- Mülk, geniş ölçüde medreseler kurma hususunda sultanların
emirlerini yerine getirmiştir. Gaznelilerin ilk dört medresesinin resmi bir mahiyeti
yoktu. Halbuki Büyük Selçuklularda bu bir devlet müessesesi haline geliyor ve
devlet memurları buralardan yetişiyordu. Bunun için birçok yerde medreseler
yaptırılmış bunlardan ilki Nişâbur’da kurularak ilk kez medrese adı kullanılmıştır.
Bağdat, Tus, Basra, Isfahan, Herat, Belh şehirlerinde büyük medreseler kurularak
mimarî bakımdan da bir medrese tipi ortaya çıkmıştır. Büyük Selçuklu Devleti’nin
dağılmasından sonra kurulan yeni devletlerle Türk hükümdarları tarafından bu çeşit
medreseler Suriye, Irak, Mısır ve Anadolu’ya yayılmıştır (Aslanapa, 1963:34).
Medrese kelimesi ilk defa 10. yüzyılda Horasan-Çayardı (Maveraü'n-nehir)
yöresinde kullanılmıştır. Bu kullanım, genel olarak ders verilen yer, okul
anlamındadır. Ancak XI. yüzyıldan itibaren "medrese" kelimesi yüksekokul
anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Mısır ve Suriye'de şiîliğe karşı yenik düşen
sünni mezhepler kendilerini doğuda güçlendirmek için bu yörelerde özel evlerde
küçük medreseler kuruyorlar veya ileri gelenler tarafından sünnî âlimler için dikkati
çekmeyecek küçük okullar açıyorlardı. 1000'li yılların başlarında Merv, Âmul,
71
Tabaran, Gazne, Nişabur, Buhara gibi şehirlerde değişik boyutlarda bu tip medreseler
kurulmuştu.
Medreseler, Karmâtî manastır okullarının bir değişmiş şeklidir. Karmâtî
manastırları İran ve Türkistan'da, Arap âleminde Dârü'l-İlmlerin yaptığı işi
yapıyorlardı. Bunların manastır okullarından yetişen propagandacılar o kadar etkili
oluyorlardı ki, sünnî mezhepler buna karşı kendi silahı ile mücâdele etmek gereği
duydular ve medreseleri kurdular. Gerçekten de 10. yüzyıl sonlarına doğru Fergana,
Horasan, Cürcân, Taberistan, Gazne, Çayardı ve Hindistan yörelerinde Karmatiler
önemli bir güç haline gelmişlerdi. Bu yörelerdeki sünnîler Karmâtî manastırlarını
kendileri için bir tehlike olarak görüyorlardı. Maturûdî; Semerkant'ta 17 Karmatî ve
Mutezile Medresesi’nden söz etmektedir. Tarihte Karmatîlere karşı en büyük
harekâtı düzenleyen Gaznelî Mahmut, bu görüşü terkedenleri öğretim görevinde
bıraktığı gibi, onların kurdukları medreseleri de sünnî medreseleri olarak devam
ettirdi, denmektedir (Ergün, www.egitim.aku.tr/3htm).
Selçuklular, kuruluşlarını tamamlayıp Sünnî İslâm âleminin lideri oldukları
zaman, temsilcisi oldukları kesim için Hristiyan Bizans ve Şiî Fâtımîler olmak üzere
iki tehlikeyle karşılaşmışlardı. Fâtımîler, iç tehlike olarak Sünnî düşünceyi ve onun
temsilcisi Abbâsî halifeliğini tehdit ediyordu. Fâtımîler yalnızca ele geçirdikleri
yerlerde yaşayanları Şiîleştirmeye çalışmakla kalmamış, nüfuzları altında olmayan
bölgeleri de kendi taraftarlarını desteklemek suretiyle Abbâsîler’in otoritesini
sarsmak Sünnîliği zarara uğratmak yolunu seçmişlerdi.
Selçuklular’ın Sünnî dünyanın liderliğini ele geçirmelerinden sonra
Fâtımîler’in propaganda faaliyetleri gerileme sürecine girmiştir. Bu nedenle
Fâtımîler’in öncelikli hedefi Selçuklular olmuştur. Propaganda faaliyetlerine
72
Şiîleştirme çalışmalarına devam etmişler ve buna “Bâtınîlik” unsurunu da
eklemişlerdir.
Batınîler’in (İsmailîler) İslâm âlemi için büyük bir tehlike oluşturduğunu
gören Selçuklular Ehl-i sünnet mezhebini güçlendirmek istemişlerdi. Bu nedenle
Sünnî medreseler açma gereği duyuldu. Böylece yalnızca Fâtımîler’e karşı askeri
olarak değil Batınîler’e karşı da bu şekilde başarı kazanılacaktır.
Sultan Alparslan silaha silahla düşünceye düşünceyle cevap verme gereğini
kavradığından yıkıcı ve bölücü hareketlerle mücadele için medreseler açmak ve
burada yetişen insanlarla mücadelesini yürütmek istemiştir. Böylece Sünnî düşünceyi
yayacak olan medreselerin o dönemde üniversite özelliği taşıyan “Nizâmiye”ler
olarak açılmaya başlamıştır (Ocak, 2002:722).
Selçuklu Devleti devamlılığını medreselerle sağlamak istemiştir. Ülkenin
önemli merkezlerinin medreselerle donatılması devletin hayatiyetini koruma çabası
olarak değerlendirilebilir. Kültür birliği, inanç bütünlüğü sağlamak, devlete memur
ve din adamı yetiştirmek, bilginleri devlete faydalı halde ve denetim altında tutmak,
fakir ama yetenekli öğrencileri topluma kazandırmak hedeflenmiştir (Arabacı ve
Küçükdağ, 1999:181).
Bu yapı faaliyetlerinin ilki Nizâmü’l-Mülk’ün çabalarıyla Nişâbur’da
kurulmuştur. Kazvinî’ye göre Alparslan bir gün Nişabur’da bir mescidin önünden
geçerken üstü başı kötü bir grup fakir ve öğrenci gördü. Bu kişiler sultana ne saygı
gösterdiler ne de dua ettiler. Buna şaşıran sultan ve veziri kim olduklarını sorup fakir
ilim öğrencileri olduklarını öğrenince vezir Nizâmü’ül-Mülk onlar için eğitim görüp
kalabilecekleri bir yer inşâ ettirmek için Sultan’dan izin istedi. Sultan ve vezirinin
öğrencilerin içinde bulunduğu duruma acıyarak merhamet göstermesi medreselerin
73
açılma nedenlerinden birisidir. Eğitim ve öğretim kadrosuyla birlikte diğer
çalışanlarına da vakıflar sayesinde parasız eğitim ve geçim sağlayan Bağdat
Nizamiye Medresesi 1067’de hizmete açılmış bunu diğerleri takip etmiştir. Daha
sonra açılan medreseler de onu takip etmiştir. Bu nedenle Bağdat’taki bu medresenin
açılış tarihi Türk-İslâm eğitim-öğretim tarihinde bir dönüm noktası sayılmaktadır.
Bilim adamlarının devleti destekleyen bir unsur haline gelmesi, eğitim kurumlarının
yanı sıra bilim adamlarının desteklenmesi de yine bu dönemdedir.
İlim, ilim adamları ve öğrencilere yapılan yatırımlar kısa zamanda sonuç
vermiş, ülkenin her tarafında açılan eğitim kurumlarından mezun olanlar görev
almaya başlamıştı. Yetişmekte olan ilim adamları sayesinde siyasî ve Sünnî
düşünceyi yeniden canlandırılmıştı.
Nizâmü’l-Mülk zamanında ülkenin her tarafında en küçük yerleşim
merkezlerinde bile medreseler kurulmuş ve hepsine “Nizâmiye Medreseleri” adı
verilmiştir. Gerek Nizâmiye Medreselerine gerekse daha sonra yaptırılan medreselere
zengin vakıflar tahsis edilmiş, böylece ilim korunup teşvik edilmiş hem de eğitim-
öğretimin parasız yapılması sağlanmıştır. Dünya eğitim tarihinde ilk kez öğrencilere
burs verme geleneği bu dönemde başlamış Nizâmiye Medreseleri buna öncülük
etmiştir. Medrese kurma faaliyetlerini daha sonraki devletler de devam ettirmiştir.
Bunlar arasında Nureddin Zengî’nin Şam’da kurduğu medreseler de ünlüdür.
Mısır’da Eyyûbîler’in kurduğu medreseler bu bölgede Şiî anlayışını zayıflatıp
Sünnîliğin güçlenmesini sağlamışlardır (Şeker ve Genç, 1999:157-158).
Selçuklular, medreselere zengin vakıflar tahsis etmiş, onları bol ve sürekli
gelire kavuşturmuşlardır. Daimî bir gelire sahip olmanın yanında, maaşlarıyla geçim
kaygısından kurtulup kendilerini mesleklerine veren öğretim üyeleri, aldıkları burslar
74
ve kaldıkları yurtlarla öğrenim görme imkanı bulan öğrenciler yalnız o zamana göre
değil şimdiye göre de ileri bir müessese sayılabilir. Bu amaçla Nizâmiye’ye bir çarşı
ve çeşitli emlak vakfedilmişti. Vakıflardan elde edilen gelir, medresenin hoca ve
öğrencilerin ihtiyaçlarını karşıladığı gibi personelin yiyecek, giyecek, ısınma,
aydınlanma ihtiyaçlarını ve eğitim için gerekli olan kırtasiye ihtiyaçlarını da
karşılamaya yetiyordu.
Nizâmiye Medreseleri, kendinden önce kurulan medreselerden ders programı,
öğrencilerin yemek, yatak ve ders araçları gibi ihtiyaçları bakımından diğerlerinden
ayrılmakla kalmamış daha sonra kurulan medreselere de örnek olmuştur. Medreseler
öğrencilerin barınma okuma ve diğer ihtiyaçları göz önünde bulundurularak
yapılmıştır. Bu medreseler bu anlayışın da ötesinde mükemmel bir şekilde
plânlanmış ve inşâ edilmiştir. Nizâmiye’nin büyüklüğü ve güzelliği herkesi
büyülemiş hiçbir medrese Nizâmiye’ye denk görülmemiştir. Nizâmiye
Medreseleri’nde öğrencilerin ders görebileceği dershaneler, geniş konferans
salonları, depo, erzak kileri, mutfak ve hamam vardı. Ayrıca öğrencilerin ibâdetleri
için mescit mevcuttu.
Nizâmiye Medreseleri, ücretli müderrislere sahip ilk kuruluş olma özelliğine
sahiptir. Vakıf gelirlerinin zengin olması ve devletin eğitime önem vermesi nedeniyle
maaşların yüksek tutulmuştur (Ocak, 2002:722-723).
Nizâmiyelerden önceki medreselerde müderrislik için belirli bir şart
aranmazken, Nizâmiyeler’de daha ziyade önceden müderrislik yapmış kişiler tercih
edilmişti. Sonradan ilimde rüştünü ispat etmiş kişilerin de tayin edildiği görülmüştür.
Müderris olabilmek için ilmî kabiliyetini ispat etmiş olmak ya da bir müderrisin
75
kendisine referans vermesi yeterliydi. Müderrislerin atanmaları için gerekli olan
menşur vezir emriyle veya hükümdar fermanıyla oluyordu.
Müderrisler, genellikle bir seccade ya da post üzerine oturarak ders verirler
öğrenciler de halka halinde hocanın dersini dinlerlerdi. Bu post o müderrisin ders
verme yetkisinin işaretiydi. Hoca kalabalık derslerde bir kürsüde oturarak ders
verirdi. Müderrisler ders verirken siyah bir cübbe giyer ve başlarını özel bir sarıkla
sararlardı. “Tarha” denilen bu sarık da ders verme yetkisine işaretti. Görevden
azledilen müderris cübbe ve sarığını iâde etmek zorundaydı. Müderrisler genellikle
ölünceye kadar görevlerini yürütürlerdi. Görevden ayrılmak şahsın kendi isteği ya da
azli ile mümkündü (Ocak, T.A, c.V, 2002:723).
Bağdat Nizâmiye Medresesi’nde fıkıh dersleri Hanefî ve Şafiî mezheplerine
göre, Kelâm dersleri Eş’arî doktrinine göre okutuluyordu. Ferâiz ilmi de burada
okutulan dersler arasında yer alıyordu (Köymen, 1992:379).
Dersler Nizâmiye Medreseleri’nde değişik şekillerde işlenirdi. Derse
namazdan sonra Kur’an okumayla başlanırdı. Ders sırasında karşılıklı sorular
sorularak, hem dersin anlaşılması kolaylaştırılır hem de tartışma ortamı oluşturularak
öğrencinin dikkati çekilirdi. Bazen hoca anlatır öğrenciler diler, bazen de (hadis
dersinde olduğu gibi) hoca öğrencilere yazdırmak suretiyle not aldırırdı. Ders
sırasında metin üzerinde uzun müzâkereler (görüşmeler) yapılarak kapalı noktalar
açıklanırdı. Bu iş yapılırken hoca ile öğrenciler arasında çetin tartışmalar olduğu gibi,
bazen de bu tartışmalar öğrenciler arasında olurdu. Nizâmiye müderrisleri, sadece
medrese öğrencilerine ders vermez, onların bilgi ve ilimlerinden halk da
yararlanırdı. Müderrisler, uzmanlaşmış kişiler arasından seçilirdi (Ocak, T.A, c.V,
2002:723).
76
Müderrisler, vezirin bir menşuru ile ehliyetli bilim adamları arasından atanır
ve genellikle ölünceye kadar görevde kalırlardı. Her medresede esas olarak bir
müderris vardı. Müderrislerin toplumda itibarları yüksekti ve maaşları dolgundu
(Akyüz, 1994:41).
Ders programlarında kürsü sistemi ve ihtisasa yer verilerek her ders o alanın
uzman hocası tarafından verilirdi.
Burada öğrenci olmak için belirli bir yaş şartı aranmazdı. Belirli kitapları
okuyarak geçmek esas olduğu için eğitim süresini belirlemek zordu. Bunun bir
nedeni de öğrencilere istediği hocadan ders alma şansının tanınmasıydı. Hocanın da
ondan ders alacak öğrencileri belirleme yetkisi vardı. Kişinin ilme olan ilgisi ve
kabiliyeti onun öğrenci olması için yeterliydi (Ocak, T.A, c.V, 2002:723).
Öğrenciler bursluydu ve medreselerde barınırlardı. Medrese odalarına
alınacak, burs verilecek ve kendilerine maddî yardım yapılacak öğrencileri seçme
yetkisi müderristeydi (Akyüz, 1994:41).
Ortaçağ medreseleri bugünkü üniversitelerin gelişmemiş şekli olup, ders
programları Hukuk, Edebiyat, İlahiyat Fakültesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi ve Fen
Fakültesinin birleştirilmiş halidir. Yani bu fakültelerde verilen bütün dersler
Nizamiyeler’de okutulmuştur. Burada örgün eğitim yanında geniş halk kitlelerine
hitap edecek yaygın eğitim faaliyetleri de yürütülürdü.
Nizâmiyelere, devletin ihtiyaç duyduğu adlî, dinî, malî ve bürokratik alanda
çalışacak insanların yetiştirilmesi sağlanmış, mezun olanlar devletin yüksek
mevkilerinden yer almışlardır (Ocak, T.A, c.V, 2002:723-724).
Nizâmiye Medreseleri’nde içinde bulunulan şartlar dolayısıyla öncelik dinî
ilimlere verilmiştir. İlerleyen dönemlerde gerek Selçuklular’da gerekse onları örnek
77
alan diğer devletlerde kurulan medreselerde dinî ilimler ve hukuk yanında filoloji,
astronomi ve matematik gibi müsbet ilimler de öğretilmiştir. Avrupa’da benzerlerinin
daha geç dönemlerde kurulmuş olması dikkate alınırsa Bağdat Nizâmiye Medresesi
dünyadaki ilk üniversite olarak nitelendirilebilir (Yazıcı, 2002:337).
Nizâmiye Medreselerinde işlenen dersler aşağıda tablo şeklinde
gösterilmiştir.
Tablo 4.1.
Din ve Hukuk Dersleri
Dil, Edebiyat Dersleri
Felsefe Dersleri
Müsbet Bilim Dersleri
Kur’an Okuma
Arap Edebiyatı
Felsefe
Tıp
Tefsir
Fars Edebiyatı
Mantık
Cerrahi
Hadis
Nahiv
Riyaziye
Fıkıh
Sarf
Hesap
Kelam
Hitabet
Hendese
Şiir
Müsellesat
Cerh ve Tadil
Nücûm
Tarih
Heyet
Edeb
Tabiiyet
Kaynak: (Akyüz, 1994:40).
Dini bakımdan Hanefî ve Şafiî fıkıhlarını öğreten Bağdat Nizâmiyesi ilim ve
fikir hayatında önemli rol oynamış , yüksek vasıflarda bilginler yetiştirmiş, buradan
çıkanlar devletin yetkili şahsiyetleri olarak yüksek makamlara gelmişlerdir. Bağdat
Nizâmiyesi’nin ders konuları ve programları bütün İslâm ülkelerinde Türk-İslâm
78
devletlerinde asırlarca uygulanmıştır. Medreselerin devletin sivil idare kadrosuna
memur yetiştirmesi itibariyle önemi büyüktür (Kafesoğlu, 1976:902).
Selçuklular’da Medreselerin Yayılma ve Önem Kazanma Sebepleri
Daha önce bahsi geçen nedenleri maddeler halinde sıralayacak olursak:
1. Genişleyen imparatorluğun yönetimi için memur yetiştirme ihtiyacı
2. İslâmiyet’i yeni benimseyen Oğuz topluluklarının yeni inançlarının
pekiştirilme gereğinin duyulması
3. Sünnî-Hanefî olan Selçukluların, çevrelerindeki Şiî ve Fâtımîler’in
propagandalarına karşı koyma ihtiyacı. Böylece medreseler dört Sünnî
mezhebin koruyuculuğunu üstlenmiştir.
4. Din adamı yetiştirme ihtiyacı
5. Yeni ele geçirilen ülkelerin manevî olarak da fethini sağlamak için gerekli
insanları yetiştirme ihtiyacı.
6. Yoksul ya da yetenekli öğrencileri okutup topluma kazandırma düşüncesi
7. Devlet adamlarının eğitim ve bilimseverliği (Akyüz, 1994:40).
Hem Selçuklular’da hem de daha sonraki dönemlerde kurulan İslâm
devletlerinde genel medreseler yanında bazı ihtisas medreseleri de kurulmuştur
(Yazıcı, 2002:338).
Bunlar:
4.1. Daru’l-Tıblar:
Daru’l-Tıblar tıp eğitimi ve tedavinin birlikte yürütüldüğü kurumlardır.
Daru’t-Tıb, Daru’l-Merzâ, Daru’ş-şifa, Bîmaristan, Mâristan gibi adları vardır
(Kazıcı,1995:70).
79
Onüçüncü asırda tıp medreselerinin doğmasında Türkler’in etkisi büyüktür.
Fakat bu medreseler çok fazla yaygınlaşamamıştır. İslâm hastanelerindeki “klinik”
veya “serirî tıp” öğretim yöntemi Avrupa’yı özellikle Rönesans sıralarında etkilediği
bilinmektedir (Sayılı, 1985:17).
4.2. Dâru’l-Kurrâlar
Özellikle Kur’an ilimlerinin öğretildiği yerlerdir. Kur’an-ı Kerim’in yedi harf
üzerine indirilmesi, onun yedi lehçe ile okunmasına ve buna bağlı olarak kıraat
ilminin doğmasına neden olmuştur. Dâru’l-Kurrâlarda Kur’an’daki kelime ve
ibarelerin telaffuzuyla okunuştaki ihtilafları, nakledenlere dayandırarak bildiren
“Kıraat ilmi”nin eğitimi verilmekteydi (Kazıcı,1995:71-72).
4.3. Dâru’l-Hadisler:
Bu medreselerde de hadis eğitimi verilmiştir (Yazıcı,2002:338).
Selçuklu devlet adamları eğitim öğretime ve bilimin gelişmesine önem
vermişlerdir. Âhilik denilen yaygın eğitim kurumu ve şehzadelerin yetiştirilmesi için
atabeylik uygulaması ortaya çıkmıştır. Bu dönemde medreseler çok gelişmiş ve
ülkenin her tarafına yayılmıştır (Akyüz, 1994:38).
Medreseler İslâm dünyasında bir eğitim kurumu olarak ortaya çıkışından
itibaren Ehl-i Sünnet kültürünü güçlendirmek gibi önemli bir misyon üstlenmişti.
1055’te Bağdat’a girerek Abbâsî Halifesini Şiî Büveyhoğulları’ndan kurtaran
Selçuklu sultanları, bu hanedan zamanında halk arasında yayılmış olan aşırı Şiî
düşünce ve inançları ortadan kaldırarak, Ehl-i Sünnet ilkelerini hakim kılmak için
ilmî hareketi canlandırmaya büyük önem vermişlerdir. Bu amaçla dinin doğru
öğretilmesini sağlayacak kurumlar olarak gördükleri medreseler yaptırarak kısa
sürede sayılarını artırdılar ve böylece ilmi geniş kitlelere yaymaya çalıştılar. Sultan
80
Alparslan ve Vezir Nizâmü’l-Mülk yaptırdıkları Nizâmiye Medreseleriyle bu konuda
kendilerinden sonrakilere öncülük etmişlerdir.
Başta Fıkıh olmak üzere dinî ilimler ve Arap dili öğretimine dayanan medrese
geleneği, Selçuklular’dan sonra Zengîler ve Eyyûbîler tarafından da devam ettirildi.
Suriye’de ilk medreseler, Nureddin Zengî tarafından inşâ edildi. Mısır’da da
Eyyûbîler’in kurucusu Selahaddin Eyyûbî tarafından yaptırıldı. Şiî Fâtımî
Devleti’nin enkazı üzerine devlet kuran Selahaddin Eyyûbî, dört Sünnî mezheb üzere
medrese açtı. Amacı, Şiî düşüncenin izlerini silmek ve Sünnî mezhepleri
güçlendirmekti. Suriye’yi aldıktan sonra Dimaşk’ta da yeni medreseler kurdu.
Halefleri ve diğer devlet adamları da büyük şehirlerde çok sayıda medrese
yaptırdılar.
Mısır ve Suriye tahtını Eyyûbîler’den devralan Memlûk Devleti’nin
kurulduğu yıllarda ülkede birçok medrese bulunuyordu. Eyyûbî sultan ve devlet
adamlarını örnek alan Memlûkler medrese, cami, hangâh ve zâviye gibi önemli
kültür merkezi olan müesseseler yaptırmak için birbirleriyle yarıştılar. Müderrisleri
bizzat kendileri tayin eden Memlûk sultanları, müderris ve öğrencilerin ihtiyaçlarını
karşılamak konusunda çok cömert davrandılar. Bazıları bu medreselere giderek,
zamanın meşhur âlimlerinin verdiği dersleri takip etmişlerdir.
Fıkıhla birlikte diğer dinî ilimlerin ve değişik dillerin de okutulduğu bu
medreseler, dört medreseden birine ait fıkıh medresesi hüviyetini taşıyordu. Bazı
medreselerde iki, üç ya da dört mezhebin fıkhı birlikte okutuluyordu. Bu
medreselerin yanında, Daru’l-Kur’an ve Daru’l-Hadis denilen Kur’an ve Hadis
ilimlerine mahsus ihtisas medreseleri vardı. Bu şekilde dinî ilimler ve Arap dilinin
81
okutulduğu medreselerin sayısı Memlûkler devrinde büyük rakamlara ulaşmıştı.
Başkent Kahire’de bazıları faal olmamakla birlikte 74 medrese vardı.
Memlûkler döneminde Dımaşk’ta (Şam) bulunan medreseler, sayı bakımından
Kâhire medreselerinin iki katından fazlaydı. Nuaymî, bu medreseleri ve oralarda
görev yapan müderrisleri tanıttığı “ed-Dâris fî-Tarih-i Medâris”adlı eserinde, toplam
olarak 159 medrese hakkında bilgi vermiştir. Onun tasnifine göre, fıkıh medreseleri
Kâhire’dekilerden farklı olarak tek mezhebe aittir, yine burada Kâhire’de adı
geçmeyen Dâru’l-Kur’an’lar ve müstakil tıp medreseleri vardı. Şam medreselerinin
ilimlere ve mezheblere göre dağılımı şöyledir:
Daru’l-Kur’an 7
Daru’l-hadis 16
Daru’l-Kur’an ve’l- hadis 3
Şafiî Medreseleri 63
Hanefî Medreseleri 52
Mâlikî medreseleri 4
Hanbelî medreseleri 11
Tıp Medreseleri 3
Toplam 159
82
4.4. Medreselerin Mezhepler ve Okutulan İlimlere Göre Dağılımı
Şafiî Medreseleri 14
Mâlikî Medreseleri 4
Hanefî Medresleri 10
Şafiî-Malikî Medreseleri 3
Şafiî-Hanefî Medreseleri 6
Malikî-Hanefî Medreseleri 1
Dört Mezheb Medreseleri 4
Dâru’l-Hadis 2
Mezheb belirtilmeyenler 25
İnşaat halindekiler 5
Toplam 74
(Yiğit, T.A., 2002:750)
Medreseler aklî ve dinî ilimlerin birlikte okutulması sayesinde öğrencilerin
birkaç bilim dalında yetişmesine imkan sağlamıştır. İslâmî ilimlerin yanı sıra pozitif
bilimlerin de okutulması o bölgede kültür seviyesinin yükselmesinde oldukça etkili
olmuştur. Pek çok ansiklopedist âlim bu dönemde yetişmiştir (Kazıcı, 1996:28).
83
Memlûk Medreselerinde okutulan dersler aşağıda tabloda gösterilmiştir.
Tablo 4.2
Dinî İlimler
Dil, Edebiyat Dersleri
Felsefe Dersleri
Müsbet Bilim Dersleri
Kıraat
Arap Edebiyatı
Felsefe
Tıp
Tefsir
Nahiv
Mantık
Cerrâhi
Hadis
Sarf
Oftamoloji
Fıkıh
Hitabet
Riyâziyye
Kelâm
Nesir
Hesap
Şiir
Hendese
Târih
Nücûm
Coğrafya
Heyet
Cerh ve Tadil
Tabiiyet
Marifet-i Âmme
Selçuklular’da olduğu gibi Memlûk Devleti’nde de dersler çoğunlukla sabah
namazından sonra başlar öğlene kadar devam ederdi. Kıraat dersleri ikindiden güneş
batımına kadar ya da başka herhangi bir vakitte yapılırdı. Kıraat derslerinde
öğrenciler okur müderris de dinlerdi. Derse Âyet el-Kürsî okunarak başlanırdı
(Habib, 1986: 434).
Memlûk medreselerinde dersler teorik ve uygulamalı olarak veriliyordu
(Batuta, 1996:110).
Ortaçağ’ın öğretim yöntemleri ezber ve anlatım (takrir) metoduyla
yapılıyordu. Otoritelerin görüşleri, en kuvvetli dayanak noktasıydı. Bu çağda gözlem
ve deney söz konusu değildi. Öğretimde pek araç-gereç kullanılmazdı. Medreselerde
84
karşılaştırmalar yaparak sonuçlar çıkarılmasına önem verilirdi. Bundan yüksek
öğretimde tümevarım ve tümdengelim yöntemlerinin uygulandığı anlaşılıyor. Ancak
tümevarım bugünkü gibi koşulları tam olarak gerçekleştirilen bir tümevarım değildir.
Koşulları eksiktir. Buna “biçimsel tümevarım” “Aristoteles tümevarımı” veya
“biçimsel mantık” gibi adlar verilmiştir (Binbaşıoğlu, 1995:52).
Medreselerde başlangıçtan beri Kur’an, Hadis, fıkıh ve Felsefe
okutulmaktaydı. İbn Haldûn Mukaddime’de İslâmî ilimlerin bütünü hakkında bilgi
vermektedir. O bu ilimleri “ulûm-u nakliyye” ve “ulûm-u tabiiyye” diye ikiye ayırır.
İlki Allah tarafından bildirilen vahiylere, diğeri de doğal gözlem ve mantıkî
muhakemeye dayanmaktadır. Bu nedenle bunlara felsefiyye ya da akliyye
denilmektedir. Öğretim yöntemleri zamanla değişiklikler göstermiştir (Kazıcı,
1995:52).
Kur’an dersleri, telkin yöntemiyle öğretilirdi. Hadis ilmi, eğitimi veren
muhaddisler de hadis kitaplarını yüksek bir kürsüde, öğrencilerin huzurunda yüksek
sesle okuyarak dersi yaparlardı. Ayrıca şiir ve nesir de yazılarak okutulurdu (Batuta,
1996:110).
Bu dönemin en önemli alimlerinden İbn Haldûn, Mukaddime’de bilimler
öğrenilirken uzun uzadıya incelemeler yapmak gerektiğine değinmiştir. Öğretimde
kolaydan zora gitmek gibi öğretim ilkelerine yer verilmesini ister. Çocuğun yeti ve
yeteneklerinin her şeyde göz önünde bulundurulması gereklidir. Öğrenilen bilgilerin
kalıcılığının sağlanması için de sürekli alıştırmalar yapmak gerektiğine işaret
etmiştir. Önemli düşüncelerinden biri de, öğretimde iki şeyin bir arada
öğrenilmemesidir. Böyle olursa kalp ve düşüncenin bölüneceğine inanır.
85
Ayrıca İbn Haldûn, çocuk eğitiminde çocuğa sert davranmanın zararları
üzerinde durur. En büyük zararın çocuğun ruhunu baskı alına aldığı, kötü
alışkanlıklara yol açtığı, çalışma ve iş sevgisini yok ettiği kanısındadır. Ancak
zorunlu hallerde de başka yapılacak bir şey olmadığını kabul eder (İbn Haldun,
1989:160-170).
Minhâc’ül-Müteallim adlı eserde, zeka testlerinden bahsedilmektedir. Buna
göre “Öğretmenin yeni başlayan çocuğun yapısını- zekâlı ve gerizekâlı oluşu
yönünden ve tâkatının üstünde bir yük yüklenmemesi gerektiği belirtilir. Eğer
öğrencinin üzerine fazla varılırsa, ilim tahsilinden ümidini keser ve çocuğun
öğretimi güçleşir. Bu devirde İslâm âlimlerinin kullandıkları zekâ testleri hakkında
tarihçiler ve âlimler ayrıntılı bilgi vermemişlerdir. Bu konudaki vesikalar,
eğitimcilerin tecrübeye dayanmış olduklarını ifade etmektedir. Onlar önce çocuğa
öğretip daha sonra elde ettikleri sonuca göre bir hükme varıyorlardı. Ayrıca
öğrencinin zekâsını kontrol ederek onun, ezbere mi, yoksa araştırma ve düşünmeye
mi daha yatkın olduğunu belirliyorlardı. Eğer ilk gruba dahilse mesela Hadis ilmini
okutuyorlar; ikinci gruba dahilse ona da Felsefe, Münâzara, Cedel ve Kelâm
ilimlerini tedris ediyorlardı. Eğer öğrenci testten geçirilmeden yöneltilir ya da kendi
kendine bir halkaya katılır da hoca sonradan bu durumu hissederse; öğrencinin
hemen bu halkadan ayrılıp bir başkasına gitmesi uygun olurdu. Hoca bu sonucun
öğrenciye duyurulmasında çekingen davranır ona meşgul olduğu bilim dalını
değiştirip başka bir branşta çalışmasının daha uygun olacağı konusunda nasihat
ederdi (Çelebi, 1976:306-307).
Ortaçağ’da ders veren ve ders vermeyi meslek edinmemiş âlimler arasında
ayırım yapılmadığı bir gerçektir. Ücretli ya da ücretsiz hepsi de ders halkaları teşkil
86
etmek veya kitaplar yazıp yayınlamak suretiyle halkın kültür seviyesini yükseltmek
ve onlara bir şeyler öğretmek için çalışırlardı.
Müslümanlar ilmi ders veren hocalardan öğrenmeye özen göstermişler ve
öğrencilerin ilmi tek başına kitaplardan almalarına şiddetle karşı çıkmışlardır.
Bilginin öğretmen için tek başına yeterli olamayacağını idrâk etmeleri, aynı zamanda
bilgiye eğitim tekniğinin de eklenmesi gerektiğinin bilincindedirler. Bu sayede hoca
öğrenciye tam verimle öğretme, onun seviyesine inme ve öğrenciyle sevgi saygı
bağları kurma imkânı elde etmiştir. Diğer yandan ev-mektep münâsebeti ve
öğrencilerin başarısı üzerinde evin oynadığı rol önemlidir (Çelebi, 1976:207-209).
Sultanlar, müderrislerin tayinlerini inşâ divânında yazılan bir beratla yapardı.
Ayrıca bu beratta müderrisin vereceği dersler de yazılırdı. Sultan müderrislere
öğrencilere karşı güler yüzlü olmasını, onlarla kendi çocuğu gibi ilgilenmesini, ilmin
bütün inceliklerini açıklamasının gerektiğini bu beratlarda bildirirdi (Aşûr,
1976:344).
Sultanlar ayrıca müderrislerin sürekli öğrencilerle ilgilenmesini ve onları ilme
teşvik etmesini isterdi (Nüveyrî, 1990:341).
Memlûkler, ülkenin pek çok yerinde açtıkları medreseler sayesinde ilim ve
kültürün yükselmesine önemli katkılarda bulundular. Bu devirde ilim öğenme yolları
açık ve kolaydı. Memlûk medreseleri çeşitli dinî ve aklî ilimlerin birlikte okutulması
sayesinde öğrencilerin birkaç ilim dalında çok yönlü olarak yetişmelerine imkân
sağlıyordu. Bu sayede o devirde birçok bilgin ve ansiklopedist yetişmiştir. Bu
medreselere mâlî kaynak ve teşkilâtlanma açısından devlet yardımının yanında
vakıfların da büyük katkıları olmuştur (Kazıcı, 1996:28).
87
Memlûkler devrinin çok miktarda olan edebî yayınlarının ekonomik temelini,
daha önce Abbasiler döneminde kurulan, Suriye ve Mısır’da geniş oranda artmış olan
vakıf sistemi oluşturuyordu. Vakıf usûlü Irak’ta olduğu gibi vakıf yapana ve onun
varislerine biraz gelir sağlayan büyük servetleri, devlet mâliyesinin el koymasından
kurtararak çoğu zaman emniyet altına almaya yarıyordu. Ancak bu dinî vakıflar
sayıları gittikçe artan geniş bir halk kitlesini faal hayattan uzaklaştırıyor ve onları
birer tarikat mensubu ya da derviş sıfatıyla Allah rızası için murâkabe (Allah rızası
için çile çekme) hayatına sürüklüyordu. Bu vakıflar aynı zamanda büyük arazi
parçalarının özel müteşebbisler tarafından verimli bir şekilde ekilip dikilmesine engel
olarak doğunun ekonomik düşkünlüğünün sebeplerinden birini teşkil ediyordu.
Bunun dışındaki vakıfların çoğu gelirlerini küçük ticaret mağazaları veya sınâî
tesisler için kiraya verme şekillerine bağlayan şehirlerin gayrimenkûlleri üzerine
kurulmuştu (Brockelmann, 1992:196-197).
Vakıflar, İslâm dünyasındaki öğretim harcamalarına gelir sağlayan önemli bir
kaynaktır. Ancak bazı durumlarda öğretim masrafları devletin genel bütçesinden
karşılanıyordu. Medreselere yapılacak harcamalar şöyle sıralanabilir:
1- Harcamaya önce medresenin imâretinden başlanır; lamba, hasır, kilim, kandil,
mum ve diğer ihtiyaç duyulan şeyler alınır.
2- Müderrise bir çuval buğday, arpa ve 130 dirhem para verilir.
3- Geri kalanın onda biri hizmet, geliş-gidiş ücreti karşılığı, vakıf malına bakan
kimseye verilir.
4- Her yıl yüz dirhem ayrılır ve bununla helva, kayısı alınarak vakıf
sorumlusunun uygun gördüğü şekilde Berat Kandili’nde dağıtılırdı.
88
5- Gelirin geri kalanı, fâkihlere, fıkıh öğrencisine, müezzine ve medreseyi
temizleyip düzenleyen kayyim’e verilirdi.
Vakıf sahibi, medresedeki tüm görevlilerin ve öğrencilerin dürüst,
iyiliksever, ehl-i sünnet inançlı kişiler olmasını isterdi. Bir taraftan da uygun bir mâlî
seviyede tutulmasını belirtir (Çelebi, 1976:379-382).
Medrese yaptıran sultan veya emir, inşaatın başlama safhasında ya da açılış
töreninde, medreseye tahsis ettiği vakıfları açıklardı (Yiğit,2002:750).
Türk Memlûkler’i devrinde birçok vakıf kurulmuş olup bu vakfiyelerin çoğu
elimize ulaşamamıştır. Fakat Sultan Baybars tarafından kurulan bir vakfın 667/1268-
69 tarihli vakfiyesi İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi Sinan Paşa Koleksiyonu’nda 185
numarada kayıtlıdır. Sultan Nâsır Muhammed b. Kalavun tarafından kurulan bir
vakfın vakfiyesi Hasan b. Ömer b. Habîb (ö.779-1377)’in yazdığı Tezkiretü’l-Nebih
fî-Eyyami’l-Mansûr ve Benih adlı eserin III. cildinde yer almaktadır. Bu vakfiyede
özellikle Memlûkler’in yaptırdığı medreseler hakkında bilgi verilmiştir. Bu eserde o
dönemde medreselerde okutulan dersler, hocaların maaşları ve öğrenci sayıları gibi
her türlü bilgi bulunmaktadır (Keleş, 1998:XVI).
Memlûkler döneminde bir müderrise 800 dirhem, asistana 350 dirhem ve
öğrencilere de 200 dirhem aylık veriliyordu (Keleş, 1998:181).
89
Bu dönemde inşâ ettirilen medreselerin sayısı oldukça fazladır. Bu
medreseler, hangâh, ribât ve zâviyeler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tablo 4.3.
Tarih
Sultan İsmi Eser İsmi
Eserin
Yapıldığı
Tarih
H.648/1250 Muiz Aybek Medresetü’l- Kutbiyye H.650/1252
H.655/1257 Muiz Aybek Medresetü’s-Sahabiyye H.654/1256
H.657/1259 Muzaffer Kutuz Medresetü’z-Zahiriyye H.660/1261
H.663/126 “ “ Medresetü’l-Macidiyye H.663/1264
“ “ Camiu’l-Efrem H.663/1264
“ “ Camiu’z-Zâhir H.665/1266
“ “ Medresetü’l-Muhedhibiya -
“ “ Medresetü’l-Fârikâniyye H.676/1277
H.676/1277 Saîd Berkehan b.
Baybars
- -
H.678/1279 Adil Sülemiş b.
Baybars
- -
H.679/1279 Mansur Kalavûn Medresetü’l- Mansuriyye H.684/1285
“ “ Bimaristan-ı Kalavûn H.684/1285
“ “ Zâviyetü’l-Câ’barî H.682/1283
“ “ Zâviyetü’l-Hilâvî H.683/1284
“ “ Zâviyetü’l-Cemberî H.687/1288
“ “ Hankâh-ı Bunduktariyye H.688/1289
H.689/1290 Eşref Halil b. Kalavûn Akka Kalesi -
H.693/1293 Nâsır Muhammed b.
Kalavûn (I. Saltanatı)
- -
H.694/1294 Âdil Kitboğa - -
H.696/1296 Mansur Lâçin Cami-i İbn-Tûlûn’un H.696/1296
90
Restorasyonu
“ “ Medresetü’l- Tıfciyye H.698/1298
“ “ Medresetü’l-
Mencunmariyye
H.698/1298
H.698/1298 Nâsır Muhammed b.
Kalavûn (II. Saltanatı)
Medresetü’n-Nâsıriyye H.699-703/
1299-1303
“ “ Medresetü’l-
Kerâsenkariyye
H.700/1300
“ “ Medresetü’l-Cemâliyye H.703/1303
“ “ Mescid-i Ezher’in
Restorasyonu
H.703/1303
“ “ Mescid-i Tılâ
“ “ Mescid-i Taybars H.707/1307
H.708/1308 Muzaffer Baybars
(Çaşnigir)
Hankâh-ı Baybars H.706-709/
136-1309
H.709/1309 Nâsır Muhammed b.
Kalavûn (III. Saltanatı)
Medresetü’t-Taybarsiyye H.709/1309
H.709/1309 “ “ Zâviyetü’l-Hımsâ H.709/1309
“ “ Camiu’l-Câkî H.713/1313
“ “ Hasru’l-Kâla H.713/1313
“ “ Medresetü’s-Sâîdiyye H.712/1315
“ “ Hânkâh-ı Arslan H.717/1317
H.709/1309 Nâsır Muhammed b.
Kalavûn (III. Saltanatı)
Camiu’l-Kâla H.718/1318
“ “ Emir Hasan Camisi H.719/1319
“ “ Medresetü’l-Melikiyye H.719/1319
Nâsır Muhammed b.
Kalavûn (III. Saltanatı)
Medresetü’l-Caveliyye H.723/1323
“ “ Makberet-i Erdutcîn H.724/1324
91
“ “ Medresetü’l-
Mahmandariyye
H.725/1324
“ “ Medresetü’l-
Bektemiriyye
H.726/1325
“ “ Camiu’l-Hazânî H.729/1328
“ “ Camiu’l-Mazz H.730/1329
“ “ Camiu’l-Berkiyye H.730/1329
“ “ Cami-i Kûzân H.730/1329
“ “ Cami-i Sarucâ H.730/1329
“ “ Medresetü’l- Akbağciyye H.730/1329
“ “ Taşdemir Kümbetî H.734/1333
“ “ Kasr-ı Biştâk H.735/1334
“ “ Hankâh-ı Kavân H.736/1335
“ “ Hankâh-ı Seryâkûs H.736/1335
“ “ Cami-i Biştâk H.737/1336
“ “ Cami-i Aydemir H.738/1337
H.740/1339 Mansur Ebu Bekir Cami-ü’t Türkmânî H.740/1339
“ “ Cami-i Sitti Miske H.740/1339
H.742/1341 Eşref Küçük (Gücük) Cami-i İbn Gâzî H.741/1340
H.742/1341 Salih İsmail - -
H.746/1345 Kâmil Şaban Cami-ü’t Tuvâşî H.745/1344
H.748/1347 Nâsır Hasan Cami-i İbn Tıbbah H.746/1345
“ “ Cami-i Gücük H.747/1346
“ “ Cami-i Aksungur H.747/1346
“ “ Cami-i İsmailî H.747/1346
“ “ Cami-i Kutluboğa H.748/1347
“ “ Cami-i Asyûtî H.749/1348
“ “ Hankâh-ı Ah Enûk H.749/1348
“ “ Hankâh’ıl- Cîğâ H.750/1349
“ “ Cami-i Mancık H.750/1349
92
“ “ Cami-i Şeyho H.750/1349
“ “ Medresetü’l -Harûbe H.750/1349
“ “ Havz-ı Lâçin H.750/1349
“ “ Medresetü’l-Kısraniyye H.751/1350
H.752/1351 Es-Salih Salih b. Nâsır - -
H.755/1354 Nâsır Hasan
(II.Saltanatı)
Hankâh-ı Şeyho H.756/1355
“ “ Medresetü’l –Fârisiyye H.756/1355
“ “ Medresetü’l-
Sırğatmaşiyye
H.756/1355
“ “ Medresetü’l-Sultan
Hasan
H.757/1356
H.755/1354 Sultan Nâsır Hasan Medresetü’l-Bedriyye H.758/1356
H.755/1354 “ “ Medresetü’l-Hicaziyye H.761/1359
“ “ Medresetü’l-Beşeriyye H.761/1359
H.762/1360 Mansur Muhammed Medresetü’s-Sabıkıyye H.763/1361
H.764/1362 Eşref Şaban Kümbet-i Tılıyye H.765/1363
“ “ Cami-i Şaban H.771/1369
“ “ Medrsesetü’l-Beykeriyye H.772/1370
“ “ Medresetü’l-Cây-ıYusufî H.775/1373
“ “ Medresetü’l-Bakariyye H.775/1373
H.778/1376 Mansur Ali b. Şaban Medresetü’l-İbn Arâm H.782/1380
H.783/1381 Es-Salih Hacı b. Şaban Ümmî Salih Kümbeti H.783/1381
(Razzaz, 384-388)
4.5. MEMLÛKLER DEVRİNDE KURULAN MEDRESELER
4.5.1. Sahabiyye Medresesi
Bu medrese Mısır’da Atik Camii yakınında Kandiller Sokağı’ndadır. 654
yılında Vezir Bahaeddin Ali Bin Muhammed Bin Selim Bin Hanâfî inşâ ettirmiştir
(Makrizî, 370).
93
4.5.2. Zâhiriye Medresesi
Zâhiriye Medresesi Kahire’de Beyne’l-Kasreyn semtindedir ve 660 yılında
imar edilmeye başlandı ve yapımı iki yılda tamamlandı (Makrizî, ?:378).
İnşaatın başladığı günlerde Baybars, bu medreseye tahsis ettiği vakıfların
listesini Emir Cemaleddin Yağmur’a göndererek ona bu inşaatta hiçbir şekilde
ücretsiz usta ve işçi çalıştırılmamasını ve çalışanların ücretlerinin eksiksiz şekilde
ödenmesini emretmiştir (Yiğit,T.A., c.V, 2002:750).
Sultan Baybars devrinde inşâ edilen bu medresenin en önemli özelliği dört
mezhebe göre eğitim vermesidir (Kalkaşandî, 1987:415).
Öğrenciler alacakları derslere ve mezheplere göre farklı eyvanlarda eğitim
görürlerdi (Suyûtî, 1997:228).
Bahrî eyvanında Hanefîler hocaları es-Sadr Mecduddin Abdurrahman ile,
Şafiîler kıble eyvanında ders hocaları Şeyh Takiyuddin Muhammed b. Hasan’la ders
işlerlerdi. Şeyh Şerafeddin Abdu’l-mü’min b. Halef Şarkî eyvanında Hadis dersi
verirdi. Kurrâlar da Garbî eyvanında Fâkih Kemaleddin Mıhlî’den ders alırlardı.
Medresenin ders programını Sultan Baybars bizzat kendisi hazırlardı (Makrizî,379).
Baybars medreseye bir de kütüphane yaptırmıştı. Bu kütüphane, çeşitli ilim
dallarında yazılmış eserlerden oluşuyordu. Ayrıca medresenin yanında Müslüman
yetim çocukların Allah’ın kitabını öğrenmelerini sağlamak için bir mektep
yapılmıştı. Bu çocuklara da burs ve elbise dağıtılırdı (Yiğit,2002:750-751).
4.5.3. el-Fârîkâniyye Medresesi
Bu medrese Kâhire’de Bâb-ı Züveyle’nin dışında el-Bakr yokuşuyla
Tolunoğlu Camii arasındadır. Şu anda Farikânî Hamamı’nın yanındadır. 672 yılında
Emir Rükneddin Baybars el-Fârikânî tarafından inşâ ettirilmiştir (Makrizî, 399).
94
4.5.4. Mansûriyye Medresesi
Kalavun devrinde 684 yılında yaptırılmıştır. Kâhire’de Beyne’l-Kasreyn
civarındadır. Fâkihler burada tıp dersleri, hadis, fıkıh ve tefsir olmak üzere dört grup
ders okuturlardı. Bu medresenin kubbeli bir yapısı vardı. Burada her bir kubbenin
altında dört mezhebe göre farklı dersler verilirdi (Makrizî, 379).
O dönemin ünlü âlimleri Hanbelî İmad İbn Şemseddin ve Muhammed b.
Ahmed b. Ömer burada ders vermişlerdir (Şuhbe, 1994:175).
Kadı Takiyuddin Subkî de Mansûriyye Medresesi’nde ders vermiştir.
(Makrizî, 1956:179)
Kalavun bu medresenin yanına uygulamalı olarak tıp eğitimi verilen bir de
hastane yaptırdı (Suyûtî, 1997:229).
4.5.5. et-Tıfciyye Medresesi
et-Tıfciyye Medresesi el-Bakr yokuşundadır. 698 yılında Emir Seyfeddin
Tıfcî el-Eşrefî tarafından inşâ edilmiştir (Makrizî, 397).
4.5.6. el-Mencunmariyye Medresesi
Kâhire’de Bahaeddin Medresesi’nin yakınındadır. El-Emir Seyfeddin
Mencunmariyye el-Husâmî tarafından inşâ edilmiştir. Yapımı 698 yılında
tamamlandı. Mâlikîler’e ders vermek amacıyla yapılmıştır. Şeyh Şemseddin Ebi’l-
Kasım burada Hanefîlere de ders verilmesini kararlaştırdı. Buraya kütüphaneyi Şam’
daki bir vakıf yaptırdı. Bu medrese en güzel medreselerdendir (Makrizî, 387).
4.5.7. el-Nâsıriyye Medresesi
Mısır’da İmam Muhammed b. İdris eş-Şâfiî Türbesi’nin yanındadır. Sultan
Melik el-Nâsır Selahaddin Yusuf b. Eyyûb tarafından inşa ettirilen bu medrese 703
yılında tamamlanmıştır. Başkadı Zeyneddin Ali b. Mahluf el-Melikî burada eğitimi
95
düzenleyen ilk kişidir. Bu medresede hem Şafiîler hem de Hanbelîler ders
vermişlerdir. Şafiîler Bahrî eyvanını, Hanbelîler de Garbî eyvanı ders vermek için
kullanmışlardır. Her şehrin tanınmış müderrisleri eğitim vermeleri için 40 dinara
buraya getirilmiştir. Ayrıca burada içinde çok kıymetli kitaplar bulunan bir de
kütüphane bulunmaktadır (Makrizî, 397-400).
4.5.8. Kerâsenkariyye Medresesi
Bu medrese es-Silah Said’us- Suadâi Hangâhı’nın karşısındadır. H. 700
yılında Emir Seyfeddin Karasungur el-Mansurî tarafından yaptırılmıştır. Yanına da
mescid ve Müslüman yetimlerin eğitimi için okul inşâ edilmiştir (Makrizî, 388).
4.5.9. el-Cemâliyye Medresesi
Kâhire’de Raşid yolu yakınındadır. 703 yılında Emiru’l-Vezir Alaaddin
Meğâtî el-Cemâlî tarafından yaptırılmış ve burası Hanefî medresesi haline
getirilmiştir. Sûfîler için de hangâh inşa edilmiştir. Burada Şeyh Alaaddin b. Osman
et-Türkmânî el-Hanefî tasavvuf eğitimi verirdi. Sonra oğlu Kadı’l-Kudât (başkadı)
Cemaleddin Abdullah et-Türkmânî ve oğlu Başkadı Sadreddin Muhammed b.
Abdullah et-Türkmânî el-Hanefî de ders vermeye devam etti (Makrizî, 388).
4.5.10. Taybarsiyye Medresesi
Taybarsiyye Medresesi Kahire’de el-Ezher Câmii yakınındadır. Bu medreseyi
Emir Alaaddin Taybars el-Hazendârî 709 yılında inşa ettirdi. Burada Şafiî fakihlerin
ders vermesi kararlaştırıldı (Makrizî, 383).
4.5.11. es-Sâîdiyye Medresesi
Bu medrese Kâhire’nin dışında el-Bakr Yokuşu’nda el-Mesâvik Caddesi
üzerindedir. Kal‘atu’l-Cebel ve el-Fîl Gölü arasındadır. Emir Şemseddin Sencer es-
96
Sa‘di burayı 715 yılında yaptırdı. Buraya bayanlar için ribât da yapılmıştır (Makrizî,
397).
4.5.12. el-Melikiyye Medresesi
Kâhire’de el-Hüseynî Türbesi civarındadır. Bu medreseyi Emiru’l-Hacc
Seyfeddin Ali Meliku’l-Cevkendâr 719 yılında yaptırmıştır. Bu medresede Şafiî
fâkihleri ders vermiştir. Buraya kütüphane de yapılmıştır. Burası sayılı vakıflardan
bir haline geldi. Şu ana kadar gelmiş geçmiş en ünlü medreselerdendir. Sonra bu
medrese İbn Dâr-ı İbn Kermûn Sahru Meliku’s-Salih olarak bilinen kısımda yer
almıştır (Makrizî, 392).
4.5.13. el-Caveliyye Medresesi
Bu medrese Mısır’la Kâhire arasında el-Kebeş yakınındadır. Emir İlmedin
Sencer el-Cavelî tarafından 723 yılında inşâ ettirilmiştir. El-Cavelî Memlûk Sultanı
Zahir Baybars’ın emirlerinden birisidir (Makrizî,398).
4.5.14. el-Akbağciyye Medresesi
el-Ezher Câmisi’nin sol tarafındadır. H.734 yılında Melikü’n-Nasır
Muhammed’in hocası el-Emir Alaaddin Akboğa Abdulvahit tarafından inşâ
edilmiştir. Yanına oymalı taşlardan minare ve kubbe de yaptırdı. Bu Mansuriyye’den
sonra Mısır diyârında taştan yapılan ilk minaredir. Bundan önce Nâsıriyye
zamanında medrese binasının karşısında başmühendis Muallim İbn es-Suyûfî
Medresesi vardı (Makrizî, 383).
4.5.15. el-Kısrâniyye Medresesi
Bu medrese Sâhabiyye Medresesi yakınındadır. Başkadı Şemseddin
Muhammed b. İbrahim el-Kısrânî 751 yılında ölmeden önce burayı medrese olarak
vakfetti ve 752’de de ölmüştür (Makrizî,394).
97
4.5.16. Fârısiyye Medresesi
Fârısiyye Medresesi Kâhire’de el-Fahâddin civarındadır. Hicri 756 yılında
inşa ettirilmiştir. Emir Fârısuddin el-Bekî bu medreseyi yıktırdı. Tekrar inşâ edilen
bu medrese ihtiyacı olanlara vakfedildi (Makrizî, 393).
4.5.17. Sırğatmaşiyye Medresesi
Bu medrese Kâhire dışında Emîr-i Ebî Abbas Tolunoğlu Ahmed Câmii ve
Kal‘atu’l-Cebel arasındadır. Emir Seyfeddin Sırğatmeş en-Nâsırî burayı aldı ve yıktı
756 yılında medreseyi yaptırmaya başladı. Yapımı 757’de tamamlandı. Bu medrese
en mükemmel binalardan biri haline gelmiştir (Makrizî,403).
4.5.18. Sultan Hasan Medresesi
Sultan Hasan döneminde yapılmıştır. H. 757 yılında yapılmaya başlanmış ve
üç yılda tamamlanmıştır (Suyûtî, 1997:232).
Bu dönemde Kâhire’de yeni bir üslûp ortaya çıkmış ve câmilerin
cephelerinde göze çarpmaktadır. Bu camilerin yüksek ve yassı taştan yapılmış olan
duvarları, çatı saçağına kadar uzanan ve stalaktid şeklindeki kabartmalarla sonlanan
düz oymalarla mafsallandırılmıştır. Oymalara iki katlı pencereler yerleştirilmiş ve
çatı mazgallı(kale duvarlarındaki içi geniş dışı dar delik) bir saçakla süslenmiştir.
Kapı çoğunlukla birkaç basamaklı merdivenle çıkılan derin bir oymanın köşesinde
bulunur. Suriye-Babilonya sanatının yaşamaya devam ettiği bu üslûp
Mezopotamya’nın kuzeyinde mevcudiyetini korumuştur. Bu uslûp Sultan Hasan
Câmii ve Türbesi’nde ve dört İslâm mezhebine mahsus bir tedris salonunu içeren
medresede çok parlak bir şekilde canlandırılmıştır (Brockelmann, 1992:198).
Bu medrese aynı zamanda Kâhire’deki en büyük medresedir. Büyük
eyvanları vardır ve bu eyvanlarda dört mezhebin de dersleri veriliyordu. Bu
98
medresede diğerlerinden farklı olarak Ferâiz dersleri de verilmekteydi (Suyûtî,
1997:232).
4.5.19. el-Bedriyye Medresesi
Bu medrese Sâlihiyye Medresesi’ne yakındır. 758 yılında yaptırılmıştır
(Makrizî, 391).
4.5.20. Hicâziyye Medresesi
Kâhire’de Hicâziyye Sarayı yakınındadır. Sultan Kalavûn’un kızı ve Emir
Bektemir el-Hicâzî’nin hanımı Seyyide Celile el-Kübra inşâ ettirdi. Bu medrese
Şafii fâkihlerinin ders verdiği bir medrese haline getirildi. Şeyhülislâm Sirâcuddin
Ömer orada Mâlikî fâkihlerin de ders vermesini kararlaştırdı ve minber yaptırdı
(Makrizî, 382).
4.5.21. el-Beşeriyye Medresesi
Kâhire’nin dışında el-Fîl Gölü’nün üzerindedir. Sencer es-Sa‘di Mescidi
olarak bilinen bir mescid konumundaydı. Es-Sâdiyye Medresesini inşâ ettiren Emir
Tavâşî Sadedin Beşir el-Cimdâr burayı yıktı ve hicrî 761 yılında el-Beşiriyye
Medresesi’ni buraya yaptırdı. Kütüphane de inşâ ettirmiştir. Seçkin medreselerden
biridir (Makrizî,399).
4.5.22. Sâbıkıyye Medresesi
Bu medreseyi 763 yılında et-Tavâşî Emir Sâbıkıddin Miskâl inşâ ettirdi.
Sâbıkiyye Medresesi günümüze kadar ulaşmıştır. Şafiî fâkihlerin eğitim vermesi için
yaptırıldı. Şeyhülislâm Seraceddin Ömer b. Ali el-Ensârî’nin eğitim vermesi
kararalaştırıldı. Müslüman yetimlerin kitap okumaları için de kütüphane yaptırıldı
(Makrizî, 393).
99
4.5.23. El-Cây-ı Yusufî Medresesi
Bu medrese Bâb-ı Züveyle dışında Kal’atu’l-Cebel yakınındadır. El-Emirü’l-
Kebir Seyfeddin el-Cây tarafından inşâ edilmiştir. H. 775’te tamamlandı. Şafiî ve
Hanefî fâkihlerin ders vermesi için yaptırıldı. Bu medrese saygın medreselerdendir.
Celaleddin el-Barânî el-Hanefî de burada ders vermiştir (Makrizî,399).
4.5.24. el-Bakariyye Medresesi
el-Bakariyye Medresesi Hâkimî Camisi’nin karşısındaki sokaktadır. Bu
sokak el-Atûf bölgesindedir. Vali Şemseddin Şakir b. Ğazîl İbn’il-Bakarî tarafından
yaptırılmıştır. Bu medrese çok yeni ve güzel bir modelde inşâ edilmiştir. Şafiî
fâkihlerin eğitimi de burada yapılırdı. Daha sonra Şeyh Siraceddin Ömer b. Ali el-
Ensârî’nin burada ders vermesi kararlaştırıldı (Makrizî,391).
4.5.25. İbn Arâm Medresesi
Bu medrese Emir Hüseyin Câmisi yakınında Kahire’nin dışında el-Garbî
Körfezi’ndedir. 782 yılında Emir Selahaddin b. Arâm tarafından inşâ edilmiştir
(Makrizî,391).
4.5.26. Memlûklerde Kadınların Yaptırdığı Medreseler
Bilim ve eğitimde büyük rol oynayan Memlûklerde yaptırılan çok sayıdaki
medresenin arasında kadınların inşâ ettirdikleri de vardır. Sultan en-Nâsır’ın kızı ve
Emir Bektemur el-Hicâzî’nin eşi olan Hond el-Tatar el-Hicâziyye” Kahire’de
yaptırdığı el-Hicâziyye Medresesi’nde ders vermek için hem Şâfiî hem de Mâlikî
fâkihler namaz kıldırmak için bir imamı görevlendirip bir kütüphane, kendine bir
türbe, bir minber bir minare ve yetimleri için de bir okul yaptırdı orada çocuklara
ders vermek için bir öğretmen görevlendirdi. Çocuklara her gün ekmek, bir miktar
para, kıyafet tahsis etti. Kahire’de sultan eşleri ve annelerinin yaptırdığı diğer
100
medreseler; Sultan el-Melikü’s-Salih’in annesinin yaptırdığı “Medreset-Turbetu
Umm es-Salih”, Sultan Melik el-Eşref Şaban’ın annesi Berke’nin yaptırdığı
“Medresetu’l-Umm es-Sultan” bir emirin eşi olan Aytekin’in yaptırdığı “el-Medrese
es-Sagîra”, bir emirin eşi olan es-Sitt’Âşûrâ’nin inşâ ettirdiği “el-Medrese el-
Âşûriyye”dir. Tek kadın sultan olan Şecer ed-Dûr da Kahire’de kendi adına medrese
yaptırmıştı. Zengin Memlûk hanımlarının yaptırdığı medreseler de vardır. Örneğin
hadis âlimesi Fatıma bint Süleyman ed-Dimaşkiyye’nin Suriye’de yaptırdığı birkaç
medrese ve tekkeler, Ergun Hatun’un Trablusşam’daki medresesi “el-Medresetü’l-
Hatuniyye” bunlar arasındadır (Kortantamer, 2002:406-407).
Medreselerin öğrenci mevcudu medrese binalarının ve vakıf gelirlerinin
kapasitesine göre değişiyordu. O dönemdeki tarihçilerin “dünyada benzeri yok”
dedikleri Sultan Hasan Medresesi’nin mevcudu 400 kişiydi. Bu dönemde sayıları
oldukça fazlalaşan medreseler ilim ve te’lifle uğraşan yeni nesillerin yetişmesine ve
yoğun birer ilmî faaliyete zemin hazırladı. İslami ilimlere yeni bir altın çağ yaşatan
dönemin âlimleri alanlarında yerleri doldurulamayan çok değerli eserler yazdılar.
Memlûk medreselerinde yetişen âlimlerin Osmanlı ilmî muhitinin
oluşumunda büyük katkıları olduğu görülmektedir. İlk Osmanlı Medresesi olan İznik
Medresesi’nin başmüderrisi Davud el-Kayserî bu âlimlerin başında gelir. Tahsilini
Mısır’da tamamlayan bu âlim 20 yıl başmüderrislik yapmış, ilmî şahsiyetiyle
öğrenciler üzerinde etkili olmuş, Osmanlı ülkesinde tasavvufun benimsenmesini
sağlamıştır. Ünlü Osmanlı âlimi Molla Fenârî de Mısır’da tahsil yapıp tasavvufun
yayılmasında etkili olmuştur. Yine Molla Gürânî ve İbnu’l-Cezerî de Mısır’da eğitim
gören âlimler arasındadır (Yiğit, 2002:751).
101
5. MEMLÛKLER DÖNEMİNDE YETİŞEN ÂLİMLER
Bu dönemde ilimleri dinî ilimler ve aklî ilimler olmak üzere iki alanda
inceleyebiliriz.
5.1. DİNÎ (NAKLÎ) İLİMLER
Memlûkler’in hükümran olduğu uzun zaman dilimi içinde, dinî ilimlerin her
branşında bir çok büyük âlim yetişmiştir. Tek bir alanda uzmanlaşmak yerine birçok
ilim dalında birden derinleşmenin söz konusu olduğu bu dönemde âlimler birkaç ilim
dalında kendilerini yetiştirmişlerdir (Yiğit,2002:752).
5.1.1. Hadis İlmi ve Muhaddisler
Hadis, Hz. Peygamber’in sözlerini ve uygulamalarını içerir. Hadis ilmi
medreselerde başlı başına bir ilim konusu olmuştur. Peygamberin herhangi bir
konuda söylediği sözler ya da yaptığı uygulamalar çevresinde toplanan arkadaşları
tarafından büyük bir titizlikle tesbit edilmiş, yazılı ve sözlü anlatımlarla daha sonraki
kuşaklara aktarılmaya çalışılmıştır. Bu arada belirli belirsiz nedenlerle peygamberin
söylemediği sözler ya da yapmadığı işler de ona mâledilmek istenmiştir. İşte
peygambere ait söz ve işleri bilimsel tarih yöntemleriyle belirlemeye çalışan bilime
hadis denir. Hadis bilimi sayesinde pek çok tarihî olaylar da ortaya çıkmış ve
ispatlanmıştır. En önemlisi rivâyet değerlendirmeye yönelik bir tarih bilimi
yönteminin geliştirilmesidir. Felsefe, ahlâk ve kelâm birbirleriyle ilgili olduklarından
bazen birlikte bazen de ayrı okutulmuştur (Bilhan, 1988:90-91).
Memlûkler devri, hadis ilmi açısından verimli bir dönemdir. Bu dönemde
yazılan hadis şerhleri ve ricâl kitapları bu alanın en güvenilir eserleri arasında yer
alır. Bu devirdeki hadis çalışmaları başlıca hadis kaynaklarına yazılan ayrıntılı ve
102
mükemmel şerhleriyle dikkat çekmiştir. Bu şerhlerin en önemlileri İbn Hacer, Aynî
ve Kastalânî’nin Sahih-i Buhârî şerhleri, Nevevî’nin de Sahih-i Müslim şerhi gelir.
Memlûkler devri hadis çalışmalarında, dikkat çeken bir diğer unsur da çok
sayıda bayan hadisçinin yetişmiş olmasıdır. İbn el-Cezerî’nin hocalarından Sittü’l-
Arabî, İbn Hacer’in hocalarından Âişe bint Muhammed ve Sehâvî’nin” onun
ölümüyle Mısır Hadis rivâyeti bakımından bir derece kaybetti” diyerek övdüğü Sâra
bint Cemâa bunlara birer örnektir (Yiğit,2002:752).
Bu dönemde yetişen meşhur muhaddisler:
5.1.1.1. Nevevî , Muhyiddin Yahya b. Şeref (1233-1277)
Dimaşk’da doğdu. Öğrenimine tıp tahsiliyle başladı ancak kısa bir süre sonra
İslâmî ilimlere geçti. Hadis alanında otorite olarak kabul edilen Nevevî “İmâmu’l-
Haremeyn” ünvanını kazanmıştır. Hadis ve Şafiî fıkhı alanında büyük bir yol
katetmiştir (Yiğit, 1991.274).
Önemli eserleri:
1- el-Minhâc fî-Şerhi Sahih-i Müslim
2- el-Takrib ve’t-Teysîr li-Ma’rifet-i Sünnet-i Beşîr-i Nezir
3- Meka’sidu’n-Nevevî
4- Riyâzu’s-Salihîn min-Kelami Seyyidi’l-Murselîn (Tağriberdî, 1992:278).
5.1.1.2. ez-Zehebî, Muhammed b. Ahmed (1273-1347):
Dimaşk’da doğdu. Aslen Türk’tür. Kuran, hadis, fıkıh ve tarih eğitimi
almıştır. İslâm tarihinde hadis ve tarih alanında yetişmiş en ünlü âlimlerdendir.
Yaklaşık 235 eseri vardır. Bunlardan 148’i tarih alanındadır. Bu tarih kitaplarının
üçte biri tarih konusunda orijinal telif, üçte biri biyografi, üçte biri de muhtasâr ve
103
seçmelerdir. Târih konusundaki eserler dahi biyografi ağırlıklıdır. İslâm târihinin en
önemli biyografi müelliflerindendir. Eserlerinden bazıları şunlardır:
1- Târih el-İslâm
2- Siyeru A‘lâm el-Nübela
3- El-İber fî-Haberi men-Ğaber
4- Düvel el-İslâm
5- Mizân el-İ’tidâl fî-Nakd er-Ricâl
6- Kitâb el-Müştebih fî-Esmâ er-Ricâl (Şeşen, 1998:185-188).
Bunların dışında Dimyatî, Abdulmü’min b. Halef; Mizzî, Yusuf b.
Abdurrahman ed-Dimaşkî eş-Şâfiî; İbn Recep, Abdurrahman b. Ahmed ed-Dimaşkî;
Zekeriya el-Ensârî de bu dönemdeki muhaddisler arasında yer alır (Kesîr,1932:113).
5.1.2. Fıkıh İlmi ve Ünlü Fâkihler
Fıkıh, günümüzdeki hukuk fakültelerin programında yer alan derslere karşılık
gelmektedir. Hukukun her alanı fıkıh derslerinde inceleme konusu olmuştur (Bilhan,
1988:90).
Birkaç ihtisas medresesi haricindeki tüm medreseler fıkıh medresesi olup
ağırlıklı olarak fıkıh dersleri verilmekteydi. Âlim ve öğrenci sayısının çok büyük
artış gösterdiği bu dönemde fıkıh çalışmalarının mezhepçilik ve taklit damgası
taşıdığı ve çalışmalarda nakilcilik ve ezberciliğin fazlalığı dikkat çeker. Memlûkler
dönemi dirâyetli fıkıh âlimlerinin çokluğu açısından büyük bir zenginlik arzeder
(Yiğit, 2002.753).
Bu dönemde medreselerde fıkıh dört mezhebe göre işlenmiştir. Fâkihler dört
mezhebin dışına çıkmaktan çekinmişlerdir. Bunda siyasî baskıların etkisi büyüktür.
Çünkü dört mezhebin dışına çıkanlar bazen işkencelere mâruz kalmışlardır.
104
Memlûkler devrinde kurulan medreselerin sayısı Dimaşk’ta 130, Kahire’de
70 Kudüs’te 40 civarındadır. İbn Kesîr her bir mezhepte 30 fâkihin ders verdiğini ve
sonradan bu sayının 54’e ulaştığından bahsetmiştir (Kesîr,1932:113).
Bu dönemdeki fâkihler:
5.1.2.1. İzzeddin b. Abdusselâm (1181-1262):
Ünlü Şafiî fâkihlerinden biridir. Fahrettin b. Asâkir’in öğrencisidir.
Seyfeddin el-Âmidî’den usûl, Sühreverdî’den de tasavvuf dersleri almıştır. Dimaşk
ve Kahire’deki medreselerde müderrislik yapmıştır. İslâmî ilimler alanında büyük
bir yol katederek müctehidliğe (âyet ve hadislere dayanarak yargıya varan din
düşünürü) kadar yükselmiştir.
Eserlerinden bazıları şunlardır.
1- Muhtasar-u Sahih-i Müslim
2- Tefsiru’l-Kur’an
3- Hallu’r-Rumûz
4- Mezahibu’l-Mustafa ve Şemâiluhu
5- Fetevây-i Mısriyye (Tağriberdî, 1992.208, Suyûtî,1997:314-315).
5.1.2.2. Takiyyuddin es-Subkî Ali b. Abdulkâfi el-Hazrecî (1285-1355):
Kâhire’de yetişmiştir. Ünlü Şâfiî fâkihlerindendir. Bunun yanında tefsir,
kıraat, kelâm ve hadisle de ilgilenmiştir. Hatta hadis alanında da yükselerek hadis
hafızı olmuştur. Kahire ve Dimaşk’ta pek çok medresede müderrislik görevi
yapmıştır. Yaklaşık 150 tane eseri vardır. Bunlardan bazıları:
1- el-Kâfiye
2- Muhtasar-u Tabakâti’l-Fukahâ
3- Ziyâret-ü Hayri’l-Enâm (Hitti, 1995:1114, Yiğit, 1991:294 ).
105
5.1.2.3. Takiyyuddin Ahmed İbn Teyymiyye (1263-1328)
Urfa Harran’da doğmuştur. Babası Moğollar’dan kaçıp Dimaşk’a sığınmıştır.
Bu nedenle Dimaşk’ta tahsil yapmıştır. Zekâ ve yeteneğiyle daha genç yaştayken
meşhur olmuştur. Fıkıh, hadis ve akâid alanlarında ilmî çalışmalar yapmıştır.
Kelâm, akîde ve ilahiyât gibi konularla da ilgilenmiş Sünnî ve muhafazakar
bir düşünce yapısına sahiptir. İbn Teymiyye, Kur’an, hadis ve icmâdan başka hiçbir
unsura hukuk kaynağı olarak değer vermez ve her çeşit yenilik (bid’at) getiren
teşebbüse sesinin bütün gücüyle karşı çıkar bu arada evliya gibi ulu kimselere dinî
ta’zim göstermek, kabirlere adak adamak ve türbe ziyaretinde bulunmak gibi
konularda muhalefetini belirtmektedir. Ahmed b. Hanbel’in kurduğu Hanbelî
mezhebine bağlı bir diğer zümre Vahhâbilik adı altında daha sonraları (18. asrın
sonu ve 19.asrın başı) tamamen İbn Teymiyye’nin prensip, fikir ve yorumlarını
benimseyerek Necd bölgesinde dini-siyasi bir hareket olarak ortaya çıkmıştır (Hitti,
1995:1114).
Düşünceleri nedeniyle kendinden sonraki âlimlerin bazıları tarafından kabul
görmüş bazıları tarafından da eleştirilmiştir (Fığlalı, 1996:72-73).
Genel olarak Hanbelî Mezhebinin görüşlerine bağlı kalan İbn Teymiyye’nin
yaklaşık 500 eseri bulunmaktadır (Kesîr, 1932:135).
Memlûkler devrinde yetişen diğer önemli fâkihler; İbn Dakîk, Muhammed b.
Ali Takiyuddin el-Kuşeyrî(1227-1302), Kazvinî Muhammed b. Abdurrahman (1268-
1338), İbn Kayyim el-Cevziyye(1297-1350), Tâceddin es-Subkî Abdulvahhab b.
Ali’dir(1327-1370) (Yiğit, 1991:284).
106
5.1.3. Kıraat Alanında Yetişen Âlimler
Kıraat, Kur’an’ın okunuşu ve tilâvet ilmidir (Şeşen, 1987:343).
Bu ilim dalının Kur’an’ın okunuş tarzı (tecvîd), Kur’an müziği yani Kur’an
okunurken uygulanan çeşitli musikî makamları, Kur’an ile başlanan bu makamların
müziğe yetenekli çocukların tesbiti ve bu sayede ünlü müzik üstâdlarının
yetiştirilmesine büyük katkısı olmuştur (Bilhan, 1988:90).
Memlûkler zamanında da gerek câmilerde gerekse medreselerde öğretiliyordu
(Şeşen, 1987:343).
Kıraat alanında yetişen ilim adamlarının çoğu diğer dinî ilimlerle de
ilgilenmişlerdir (Yiğit, 1991:257).
Bu dönemde yetişmiş ünlü kıraat âlimleri şunlardır:
5.1.3.1. İbn el-Cezerî (1350-1424):
Dimaşk’da doğdu. Hadis ve kıraat alanlarında eğitim aldı. Daha küçük
yaşlardayken hâfız olmuştur. Dimaşk’da bir Dâru’l-Kur’an yaptırdı ve burada
müderrislik de yaptı. Kıraat dersleri vermiştir. Eserleri şunlardır:
1- Tayyibetü’n-Neşr
2- Ed-Durretu’l-Mu’ziyye fî-Kıraati’l-Eimmeti’s-Selâse
3- En-Neşr fî-Kıraati’l-Aşara
4- Et-Temhîd fî-İlmi’t-Tecvîd
5- Gâyetu’n-Nihaye fî-Tabakâti’l-Kurrâ
Kıraat alanındaki diğer önemli ilim adamları İmam Nevevî (el-Tıbyân fî-
Adâbi Hamâleti’l-Kur’an), Muhammed b. Süleyman eş-Şâtıbî (Şerefü’l-Merâtib ve’l-
Menâzil), İbn el-Bârızî’dir. (eş-Şir’a fi’l-Kıraâti’s-Seb‘a) (Yiğit, 1991:258).
107
5.1.4. Tefsir İlmi ve Ünlü Memlûk Müfessirleri
Kur’an âyetlerinin açıklanıp yorumlanması anlamına gelen tefsir zamanla
güçlü bir ilim dalı olmuş özellikle muhkem denilen ve hukukî müeyyideler ortaya
koyan âyetlerin günün şartlarına ve olayların akışına göre açıklanmaya çalışılması
siyasî, ekonomik ve hukuki kavramların gelişmesinde büyük rol oynamıştır. (Bilhan,
1988:90)
Memlûkler dönemdeki müfessirler tefsir târihinin en geniş örneklerini ilim
dünyasına sunmuşlardır. Rivâyet, dirâyet ve ahkâm tefsirlerinin en güzel örneklerini
yazmışlar tüm tefsirleri tek bir kitapta toplamışlardır. İhtisâr (özetleme,kısaltma) ve
sûre tefsiri geleneği de oldukça yaygındır. Pek çok önemli müfessir bu dönemde
yetişmiştir. Ahkâm tefsiri özelliği taşıyan ve dirâyet tefsir yöntemine göre yazdığı
tefsir örneğiyle Kurtubî, rivâyet tefsirinin sağlam örneklerinden birini kaleme alan
İbn Kesîr, Celaleyn tefsirinin yazarlarından Celaleddin Mahallî ve eğitimini
Endülüs’te tamamladıktan sonra Kahire’ye gelerek müderrislik yapan tefsirde nahiv,
kıraat ve i‘râb konularına geniş yer veren Ebu Hayyan el-Endelûsî bu dönemde iz
bırakan önemli müfessirlerdendir (Yiğit, 2002:752).
Memlûk medreselerinde tefsir, diğer derslere göre daha öncelikli olarak
okutuluyordu (Makrizî, ?:379).
Tefsir dersleri, müftüler tarafından medreselerin kubbe bölümünde verilirdi.
Derslere katılan öğrenci sayısı otuz civarındaydı (İbn Habîb, 1986:348).
Bu dönemde yetişen önemli müfessirler;
108
5.1.4.1. Muhammed b. Ahmed el-Hazrecî el-Endelûsî (Kurtubî) (ö. 1273)
Endülüs’te yetişen büyük âlimlerdendir. Mısır’a gidip Münyetü Hasib’e
yerleşerek ölene kadar orada yaşamıştır. Tefsir, hadis ve Malikî fıkhı alanlarında
kendini yetiştirmiştir. Önemli eserleri:
1- el-Cami li-Ahkâmi-l-Kur’an
2- et-Teazkâr fî-Efdâli’l-Ezkâr
3- et-Tezkire bi-Umûri’l-Âhire
4- Kamu’l-Hırs bi’z-Zühd ve’l-Kanâa (Yiğit, 1991:263).
5.1.4.2. İbn Kesîr (1300-1373) :
Busra’da doğdu. Dimaşk’a gidip burada Burhaneddin el-Fezârî, İbn
Teymiyye, Zehebî, el-Mizzî gibi önemli alimlerden ders aldı. Zehebî ölünce onun
yerine müderris olarak atandı. İbn Kesîr muhaddis ve tarihçidir. Eserleri.
1- el-Bidâye ve’n-Nihaye: Önemli bir İslâm Târihi kitabıdır. Ancak siyasî
târih bakımdan zayıf biyografi bakımından zengindir. Bu eserini el-
Kevakib ed-Derârî adlı eserinde özetlemiştir.
2- Kitab el-Tekmîl: Hadis âlimlerinin hayatlarından bahseder.
3- El-Fusûl fî-Sîret el-Rasûl: Peygamberin sîretinden bahseden bir kitaptır.
4- Tabakât el-Şâfiiyye: Şâfii fâkihlerin hayatlarını anlatan bir kitaptır.
5- Kitâb el-Cami: Hadisçilerin ve sahâbelerin hayatlarını konu alır.
6- Kitâb el-Fiten: Kıyâmet alâmetlerinden bahseden bir kitaptır (Şeşen,
1998:196-198).
İbnü’l-Nakîb el-Makdisî (ö.1298) de bu dönemin meşhur müfessirlerindendir.
50 değişik tefsiri bir araya toplayarak ayrıntılı bir tefsir meydana getirmiştir (Yiğit,
1991:262).
109
5.1.5.Tasavvuf İlmi ve Mutasavvıflar
Memlûkler döneminde tasavvuf altın çağını yaşamış ve sosyal hayata
damgasını vurmuştur. Şeyhlere büyük hürmet gösteren sultanların ve devlet
adamlarının desteğiyle ülkedeki tekke, hangâh, ribât ve zâviyelerin sayısı oldukça
artmıştı. Bu kurumlar sûfîlere aitti (Yiğit, 2002:753-754).
Burada oturulacak ve ibâdet yapılacak yerlerin yanında dinî eğitim verilen
yerler de vardı (Suyûtî, 1997:230).
Memlûkler döneminde tasavvuf desteklenmiş, halk da genellikle bir tarikata
mensup olmuştur. Bu dönemdeki en yaygın tarikatlar, Rıfâiyye, Bedeviyye,
Şâzeliyye ve Düskiyye’dir. Ancak IX. yüzyılda tarikatlarda bozulmalar başlamıştır.
Bunun nedeni, dini bilmeyen sûfîlerin ortaya çıkmasıdır (Makrizî, ?:414).
Bu dönemin ünlü mutasavvıflarından bazılar;
5.1.5.1. Ahmed el-Bedevî (1200-1276):
Fas’ta doğdu. Yüzünü Afrika bedevileri gibi örttüğü için el-Bedevî lakabı
verilmiştir. Bedevi’nin Kuzey Afrika özellikle de Mısır’ın dinî-tasavvufî hayatında
derin izleri olduğu gibi tasavvuf tarihi içinde de önemli bir yeri vardır. O Mısır halkı
tarafından büyük bir kurtarıcı olarak tanınmıştır. Bedeviyye tarikatı mensuplarının
Haçlılar’a karşı zorlu bir mücâdele verdikleri bilinmektedir. Bedevî’nin eserleri:
1- Evrâd
2- Salavât
3- Vesâyâ: Bu eser Bedevî’nin halifesine hitaben söylediği nasihatlerden oluşur
(Kara, İ.A. c.II, 1998:47-48).
110
5.1.5.2. İbn Ataullah el-İskenderî (ö. 1309):
İmam Şazelî’nin öğrencilerindendir. İbn Teymiyye ile çok mücâdele etmiştir.
Önemli eserleri:
1-el-Hikemu’l-Atâiyye
2-Tâcu’l-Arûs (İbn Hacer, 1966:273).
5.1.5.3. Muhammed Vefa Şazelî (ö. 1364)
Mısır’daki Şazelî tarikatının şeyhiydi. Mâlikî fıkhı eğitimi almıştır. Eserleri
şunlardır:
1- Divân
2-el-Ezel
3- Nefâisu’l-İrfân (İbn Hacer, 1966:273).
Dusûkî, Seyyid İbrahim Burhaneddin, İbn Vefâ Ali b. Muhammed, Kûrânî,
Yusuf b. Abdullah el-Kürdî bu dönemdeki diğer mutasavvıflardır (Yiğit, 1991:305-
307).
5.1.6. Kelâm İlmi
Kelâm ilmi, diğer dinî ilimler kadar ilgi görmemiştir. İbn Haldûn, Kelâm’ın
zorunlu bir ilim olmadığını belirtmiştir. Az sayıda da olsa bu alanda önemli eserler
yazan kelâmcılar yetişmiştir. Bu âlimlerin en önemlileri İbn Teymiyye ve öğrencisi
İbn Kayyim gelmektedir (Yiğit, 2002:753).
İbn Teymiyye’nin kelâm alanındaki önemli eserleri:
1- Kitâbu’l-Furkân
2- Kitâbu’l-İstikâmet
3- Kitâbu İktizâi’s-Sırati’lMüstakim
4- Şerhu’l-İsfahâniyye
111
5- Risâletu’l Kadâ ve’l-Kader (Beneheneb,1979:825-826 ).
5.2. AKLÎ İLİMLER
5.2.1.Târih ve Coğrafya Alanında Yetişen Âlimler
XIV ve XV. yüzyıllarda İslâm târihçiliğinin ağırlık merkezi Şam ve Mısır
bölgesidir. Bu iki asırda Mısır’da yetişen tarihçilerin sayısında artış oldu. Memlûk
sultanları ve devlet adamları târihçileri himâye edip onlara önemli görevler
vermişlerdir. Hem bürokratlardan hem de din âlimleri arasından târihçiler çıkmıştır.
Genel İslâm târihi yazanlar önceki dönemlere ait malzemeyi çeşitli kaynaklardan
alıntı yapmışlardır, yaşadıkları döneme ait târihî malzemeyi de son bölümde
vermişlerdir. Son bölümdeki bilgiler kendi gözlemlerine, olaylara şâhit olan
kimselerden aldıkları hatıralara ve arşiv malzemelerine dayanıyordu (Şeşen,
1998:176).
Memlûk târihçileri çoğunlukla fazla yaratıcı olmamalarına karşın çok sayıda
vakâyiname, biyografi ve ansiklopedik bilgiler içeren eserler bıraktılar. Gelişme ve
verimlilik çağlarını Memlûk toprakları dışında Mağrip’te (Kuzey Afrika) geçiren İbn
Haldun bu kuralın dışında kalan özgün bir yazardı (Ana Britannica, c,XXII,
1986:250).
Bu dönemin önemli târihçileri:
5.2.1.1. Baybars el-Mansûrî:
Memlûk döneminin ünlü emir, fâkih ve tarihçilerindendir. Sultan Kalavun’un
kölelerinden olduğu için el-Mansûrî denmiştir. (Çubukçu,İ.A, c.V, 1998:220 )
1247’de dünyaya gelen Baybars el-Mansûrî, iyi bir asker olarak yetişmiştir.
Kalavun’la çeşitli savaşlara katılmıştır. 1281’de Kerek’e nâib tayin edildi. 1293’te
en-Nâsır Muhammed b. Kalavun tahta çıkınca binler kumandanlığına yükseldi.
112
Divân el-İnşâ başkanlığı olan Büyük Devâdar makamına getirildi. Sultan Nâsır 3. kez
tahta geçtiğinde Baybars el-Mansûrî Mısır’da saltanat nâibi oldu. Bir süre sonra
azledilerek hapsedildi. Daha sonra serbest bırakılarak itibârı iâde edildi. 1325’te
öldü. Tarihçi asker ve idareciliğinin yanında ünlü bir Hanefî fâkihiydi. Katibi İbn
Keber’in yardımıyla üç önemli târih kitabı yazmıştır. Bunlar:
1- Zübdet el-Fikre fî-Tarih el-Hicre
2- el-Tuhfet el-Mulûkiyye fîd-Devlet el-Türkiyye
3- el-Latâif fî-Ahbâr el-Halâif
İlk kitap Baybars Târihi olarak da bilinir. Bu aynı zamanda iyi bir İslâm târihi
kitabıdır. 25 cilt civarında olan bu eserin büyük bir kısmı İbn el-Esîr tarihinden
alınmıştır. Nüveyrî, Mufaddal b. Ebi’l-Fadâil, el-Aynî, el-Cezerî bu eserden
yararlanmışlardır.
İkinci eser de kısmen Memlûk tarihinden bahseder. Üçüncü kitap ise genel
bir târih kitabıdır (Şeşen, 1998:176-177, Çubukçu, 1998:220).
5.2.1.2. el-Yunînî, Kutbeddin Musa b. Muhammed:
1242’de Şam’da doğdu. Babasından ve çeşitli âlimlerden ders almıştır.
Ba’lebek ulemâsının şeyhiydi. Hadis, fıkıh ve târih alanlarında âlimdi. El-Yunînî
1326’da vefat etti. Tarih alanındaki en önemli eserleri:
1- Zeylü Mir’âtu’z-Zaman: Dört ciltten oluşan bu eser, el-Cevzî’nin Mir’ât el-
Zaman adlı tarihine zeyl(bir eser için tamamlamak için yazılan ek) olarak
yazılmıştır. Memlûk devri târihi için başlıca kaynaklardandır.
2- Mir’ât ez-Zaman–ı el-Muhtâr min-Mir’ât ez-Zaman adıyla bu eseri kısaltmıştır.
Bunun çeşitli nüshâları günümüze kadar ulaşmıştır.
3- es-Sîret el-Nebeviyye
113
4- El-Şeref el-Bâhir fî-Menâkib el-Şeyh Abdulkadir
5.2.1.3. İbn el-Sukkâ’î, Fazlullah b. Ebi’l-Fahr:
Dimaşk’ta 1229’da doğdu. Memlûkler devrinde kâtiplik yapan
hristiyanlardandır. Dört incili bir İncil haline getirmiştir. İbn Hallikân’ın Vefeyâtu’l-
Âyân adlı eserine Tâlî Kitâb-i Vefeyâtu’l-Âyân adlı bir zeyl yazmıştır. Bu kitap
Şam’da 1974’te Fransız Enstitüsü’nde yayınlanmıştır. İbn el-Amîd tarihine de bir
zeyl yazmıştır. Vefeyâtu’l-Âyân’ı kısaltmıştır. Ayrıca musikîşinaslar hakkında da bir
kitabı vardır (Şeşen, 1998:177-178).
5.2.1.4. el-Himyerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdulmünim:
XIII. asrın sonlarında Sebte’de doğmuştur. Ebû İshak el-Ğafikî ve Ebu’l-
Kasım b. el-Şat’tan ve zamanın diğer âlimlerinden ders almıştır. 1327’de vebâdan
ölmüştür. Hadis, lûgat ve coğrafya alanında el-Ravz el-Mi’târ fi-Haber el-Aktâr
adında bir eser yazmıştır. Bu eser daha çok coğrafya ve târih kitaplarına dayanır.
1975’te Beyrut’ta yayınlanmıştır. Özellikle Afrika ve Endülüs ülkeleri hakkında
geniş bilgi verir (Şeşen, 1998:178).
5.2.1.5. Ebu’l-Fidâ, İmâmeddin İsmail b. Ali:
Eyyûbî ailesinden gelen en büyük âlimlerdendir. 1273’te Şam’da doğdu
(Şeşen, 1998:178-179).
Sultan el-Nâsır zamanında Hamâ valisi oldu. Başlıca eserleri şunlardır:
1- el-Muhtasar fî-Tarihi’l-Beşer: İbnü’l-Esîr’in yaratılıştan 1329’a kadar olan
olayları anlatan genel İslâm Târihi mahiyetindeki eserinin özetidir.
2-Takvimü’l-Buldân: Coğrafya alanında yazılmış bir eserdir.
3-Tarihu Devleti’l-Harezmiyye (Kesîr, 1932:158).
114
Ebu’l-Fidâ’nın Muhtasâr el-Letâif es-Seniyye fi’t-Tevârih el-Mulûk adlarında
iki eserinden daha söz edilmektedir (Şeşen, 1998:180).
5.2.1.6. el-Nüveyrî, Ahmed b. Abdulvahhab (1279-1332):
Mısır Nüveyre’de doğduğu için Nüveyrî ismi verilmiştir (İbn Kesîr,
1932:164).
1279’da doğdu. Arapça, hadis, tarih, edebiyat ve inşâ sanatıyla ilgili dersler
almıştır ( Şeşen,1998:180).
Yazısı güzel olduğundan müstensihlik yaptı. Daha sonra kâtiplik,
muhtesiplik ve nâzıru’l-ceyşlik gibi idarî, mâlî ve askerî görevlerde bulundu.
Nüveyrî, Mısır ansiklopedi ekolünün ilk temsilcisidir (Yiğit,1991:335-336).
En önemli eseri Nihâyetu’l-Ereb fî-Funûni’l-Edeb’dir. Bu kitapta bir kâtip
için gerekli olan bütün bilgileri vermiş bütün bilimleri içeren bir ansiklopedi
oluşturmuştur. Edebiyat, târih, coğrafya, astronomi, adâlet, siyâset, idâre, hayvanlar
ve bitkiler hakkında bilgi vermiştir (Şeşen, 1998:181).
Eser 27 cilttir ve 21 cildi tarihe ayrılmıştır (Yiğit, 1991:336). 5.2.1.7. İbn Seyyid el-Nâs, Muhammed b. Muhammed (1273-1334):
Müverrih, edip ve hadis hâfızı olan İbn Seyyid en-Nâs Kâhire’de doğdu.
Eğitimini de burada ve Dimaşk’da tamamladı. Çeşitli medreselerde müderrislik yaptı
(Yiğit,1991:181-182).
Zâhiriyye Medresesi’nde hadis dersi verdi. Çok sayıda şiir yazmıştır. Eserleri:
1- Uyûn el-Eser fî-Fünûn el-Meğâzî ve’ş-Şemâil ve’s-Siyer: Pegamberimizin
hayatına dair yazdığı bu eserle meşhur olmuştur. Daha sonra bu eserin
muhtasârını yazdı. Eser çeşitli kişiler tarafından şerhedilmiştir.
2- El-Câmii es-Sahîh: Bu eser Tirmizî’nin eserinin şerhidir (Şeşen,1998:182).
115
5.2.1.8. el-Birzâlî, Alemeddin el-Kasım b. Muhammed Yusuf (1267-1339):
Târihçi ve muhaddistir ( Yiğit, 1991:337).
Şam’daki Eşrefiyye, Nuriyye, Zâhiriyye ve Nefîsiyye medreselerinde
başmüderrisliğe kadar değişik kademelerde görev aldı. Yazısının güzelliğiyle de ün
yapmış pek çok kitabı istinsâh ederek zengin bir kütüphane oluşturmuştur. Eserleri
şunlardır:
1- el-Muktefâ fî’t-Târih: Ebû Şâme’nin ez-Zeyl ‘ale’r-Ravzateyn adlı eserinin
zeylidir.
2- Mu’cem eş-Şuyûh
3- Kitabu’ş-Şurût: Fıkıh kitabıdır.
4-Meşyehâtu’l İbn Cemâ‘a
5- Meşyehâtu’l-Makdisî (Yardım,1998:216).
5.2.1.9. el-Cezerî (1260-1338):
Dimaşk’da doğmuştur. İyi bir konuşmacıdır. Havâdis ez-Zamân ve Enbâuhû
ve Vefâyat el-Ekâbir ve’l-Ayân min-Ebnâihi adında genel bir İslâm Tarihi kitabı
vardır. Bu eser Tarih el-Cezerî olarak da bilinir. El-Cezerî hocalarından bahseden bir
de meşyehâ düzenlemiştir (Şeşen, 1998:184).
5.2.1.10. el-Edfüvî (1286-1347):
Mısır’da Edfü Kasabası’nda doğdu. Fıkıh, edebiyat, ferâiz, musikî ve târih
dersleri almıştır ve bu alanlarda eserler yazmıştır ( Şeşen,1998:189).
Eserleri:
1-et-Tâliu’s-Saidi’l-Câmi li-Esmâi Enhâis-Said: Bu eser Yukarı Mısır’da
yetişen âlimlerden bahseder bu bölge hakkında yazılan ilk biyografidir.
2- el-Bedru’s-Safîr
116
3- el-İmtâ bi-Ahkâmi’s-sema
4- Ferâidu’l-Fevâid: Feraiz kitabıdır (Yiğit, 1991:337).
5.2.1.11. İbnu’l-Verdî, Ömer b. Muzaffer el-Kuraşî (1292-1349):
Târihçi, şâir, edip, fâkih,ve filologdur. Menbiç ve Halep’te kadılık yaptı, ders
verdi ( Şeşen, 1998:191).
Eserleri:
1-Tetimmetü’l-Muhtasâr: Ebu’l-Fidâ’nın tarihine zeyl olarak yazmıştır.
2-Lâmiyât: Ahlâkî manzume.
3-Tahrîru’l-Hasâsa: İbn Mâlik’in “Elfiye”sinin nesre çevrilmiş şeklidir.
4-El-Elfiye (Yiğit, 1991:338).
5.2.1.12. İbn Fadlullah, Ahmed b. Yahya el-Umerî (1301-1349):
Dimaşk’da doğdu. Fıkıh ve lûgat alanlarında eğitim aldı. Nâsır
Muhammed’in üçüncü saltanatı sırasında Memlûk sarayına girdi. Divânu’l-İnşâ’da
çalıştı. Görevi sırasında resmi yazışmalar konusunda önemli yenilikler yaptı.
Coğrafya, topoğrafya ve tarihle özellikle de Uzakdoğu milletlerinin tarihiyle
ilgilendi.Ansiklopedi çağının ikinci temsilcisidir. Eserleri:
1- Mesâlikü’l-Ebsar fî-Memâliki’l-Emsâr: Bu eser 20 cilttir. Coğrafya ve
insanlık târihi için önemli bir kaynaktır.
2- Muhtasâru Kalâidi’l-Ikyân
3- et-Ta‘rif bi’l-Mustalahi’ş-Şerif
4- ed-Dâire beyne’l-Mekke ve’l-Bilâd
5- Memâlik Ubbâdi’s-Salîb (Yiğit, 1991:338-339).
117
5.2.1.13. Safedî, Halil b. Aybek (1296-1363):
Tanınmış İslâm âlim ve tarihçilerinden olan Safedî Türk asıllıdır (Yiğit,
1991:339 ).
Babası İzzeddin Aybek, memlûklerdendi (Şeşen, 1998:341).
Eğitimini Dimaşk’da tamamladı. Safed, Kâhire, Halep ve Rahbe’de kâtiplik
yaptı. Sonra bir süre Divânü’l-İnşâ başkanlığı yapmıştır. Eserlerinden birkaçı
şunlardır:
1- el-Vafî bi’l-Vefâyât: Bu eser 30 ciltlik bir biyografi ansiklopedisidir.
2- Ayânu’l-Asr veA’vânu’n-Nasr: Çağdaşlarının biyografilerini içeren altı
ciltlik bir eserdir.
3- Mesâlikü’l-Ebsâr fî-Memaliki’l-Emsâr
4- Tarih el-Vâfî
5- Eş-Şuûr bi’l-Ûr: Yalnızca bir gözü kör olanların biyografilerinin
bulunduğu bir kitaptır.
6- Naktu’l-Hımyân fî-Nüketi’l-Umyan: Ünlü âmâ şahsiyetlerin biyografilerini
içerir (Yiğit, 1991:340).
5.2.1.14. Moğoltay, b. Kılıç b. Abdullah el-Bakrâcî (1291-1361):
Târih ve hadis alanlarında ünlüdür. Anadolu Türklerindendir. Zâhiriye,
Muzafferiyye, Baybarsiyye ve Nâsıriyye Medreseleri’nde hadis müderrisliği
yapmıştır. ez-Zehr el-Bâsim adlı peygamberimizin siretinden bahseden eseri vardır.
İkmâlü Tehzib el-Kemal adlı eseri hadis târihiyle ilgilenenler için önemlidir.
Bunlardan başka el-İşâra ilâ-Siret el-Mustafa ve Asâr-ı men ba’dehu min-el-Hulefâ,
el-Vâzih el-Mübîn adlı eserleri vardır. İbn Nokta’nın el-Mü’telif ve’l-muhtelif adlı
118
eserine zeyl olarak el-Vâzıh el-Mübîn fî-men Üstüşhide min-el-Muhibbîn, el-İttisâl fî-
Muhtelif el-Nisbe adlı tarihle ilgili eserleri vardır (Şeşen, 1998:192).
5.2.1.15. Kütübî, İbn Şakir (1287-1363):
Târihçi ve edebiyatçıdır (Yiğit, 1991: 340).
Büyük hadis ve târih âlimlerinden ders almıştır. Kütübî’nin iki önemli târih
kitabı vardır. Birincisi Uyûn et-Tevârih adlı büyük İslâm târihidir. İkinci eseri de İbn
Hallikân’ın Vefeyât el-A’yân adlı eserine zeyl olarak yazdığı Fevât ve’l-Vefeyât’tır.
Alfabetik olarak düzenlenen bu eserde İbn Hallikân’dan sonra yaşayan önemli
kişilerin biyografileri yer alır (Şeşen, 1998:194-195).
5.2.1.16. İbn Haldun (1332-1406):
Tunus’ta doğdu. En büyük târihçilerdendir. Asıl adı Abdurrahman olup İbn
Haldûn adıyla tanınmıştır. Tunus’ta önce babasından daha sonra diğer âlimlerden iyi
bir eğitim aldı. Saray kâtipliği ve kadılık görevlerinde bulundu. İslâmî ilimlerde her
konuya dair bilgi edindi. Hem naklî hem de aklî ilimlerde bilgi sahibidir. Mukaddime
adlı kitabı onun tefsir, fıkıh, hadis, târih, edebiyat konularında derin bilgisi olduğunu
gösterir. Bu eseri 1380 yılında tamamladı. Her bilim dalından bilgi verdiğinden
ansiklopedik bir eserdir. Mukaddime’de ilim sahiplerinin çoğunun İranlı ve Türk
Müslümanlar arasından yetiştiğini, İslâm ilimlerinin onlar sayesinde geliştiğini ve
bunun sebeplerini anlatır. Eğitim yöntemini anlatır ve ezberciliğin doğru olmadığını
savunur. Ayrıca tarihle sosyoloji arasında köprü kurmuştur. Daha sonra Kitâbu’l-
İber ve Divânü’l-Mübtedâ ve’l-Haber fî-Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l Berber adlı
ünlü târihini yazdı (Keskioğlu. 1980:56-60).
119
5.2.1.17. İbn Râfi, Takiyyüddin Muhammed b. Rafi (1304-1372):
Hadis ve târih alanlarında eserleri vardır. Biyografiyle de uğraşmıştır. Bunlar:
1- el-Vefeyât: el-Birzâli’nin el-Muktefâ adlı kitabına zeyl olarak yazmıştır.
1337-1371 yılları arasında vefât eden âlimlerin, mutasavvıfların ve
kadıların hayatlarını anlatır.
2- El-Muhtar el-Müzeyyel bihî alâ-Târihi: İbn el-Neccâr’ın Bağdat Târihi adlı
zeyline yazmıştır.
3- Mu’cem eş-Şuyûh
4- Zeylü Müştebih el-Nisbe (Şeşen, 1998:198).
5.2.1.18. İbn Habîb Bedreddin el-Hasan b. Ömer el-Dimaşkî (1310-1377):
Dimaşk’ta doğdu. Hadis, fıkıh, târih ve edebiyat alanlarında büyük bir âlimdi.
Eserlerini genellikle manzum ya da secîli yazardı. En önemli eserleri:
1- Dürret el-Eslâk fî-Devlet el-Etrak: 1250-1375 yıllarındaki Memlûk
tarihinden bahseder.
2- Cüheynet el-Ahbâr: Muhtasâr bir İslâm Tarihi kitabıdır.
3- Meanî ehl el-Beyân min-Vefeyât el-Ayân
4- Tezkiretü’n-Nebih fî- Eyyâm el-Mansur ve Benîh
5- El-Müktefâ fî- Zikr Fezâili’l-Mustafa (Şeşen, 1998:199-201).
5.2.1.19. İbn el-Furât (1335-1405):
Hadisçi ve müverrihtir. Müderrislik de yapmıştır. Büyük bir târih yazmayı
kararlaştırdı. En önemli eseri et-Târih el-Vâzıh el-Meslûk ilâ-Terâcim el-Hulefâ ve’l-
Mülûk adındaki 20 ciltlik İslâm târihi kitabıdır (Şeşen, 1998:201).
120
5.2.1.20. İbn Dokmak, İbrahim b. Muhammed Aydemir(1349-1407):
Siyâsî târih, biyografi ve sîret alanlarında çok bilgilidir. Yaklaşık 200 ciltlik
eseri vardır. Bu eserlerin en önemlileri şunlardır:
1- Nüzhet el-Enâm fî-Târih el-İslâm: 12 ciltlik genel İslâm Tarihi
2- el-İntisâr li-Vâsıtati İkd el-Ensâr: Bu kitapta Mısır târihinden ve
coğrafyasından bahsetmiştir.
3- Târih ed-Devlet et-Turkiyye: Memlûk târihinden bahseden iki ciltlik bir
kitaptır.
4- el-Cevheru’s-Semîn fî-Sîreti Hulefâi Ve’s-Selâtîn: Hz. Ebubekir
döneminden 797 yılına kadar İslâm Devletleri târihini anlatan bir kitaptır
(Şeşen,1998:202 ).
5.2.1.21. İbn el-Şıhne (1348-1412):
Târihçi ve Hanefî fâkihidir. Müderrislik ve kadılık yapmıştır (Yiğit,1991:
345).
Yazdığı önemli eserler:
1- er-Rıhle
2- es-Sîretü’n-Nebeviyye
3- Ravdu’l-Menâzir fi-İlmi’l-Evâil ve’l-Evâhir: Ebu’l-Fidâ’nın târihinin
kısaltılmış şekli ve zeylidir.
4- Muvâfakatu’l-Umeriyye (Şeşen, 1998:203-204).
5.2.1.22. İbn Hıccî, Şihabeddin Ebu’l-Abbas Ahmed:
1350’de Dimaşk’da doğdu. Müderrislik yapmış, çok sayıda kitap istinsâh
etmiştir. Kâhire’ye elçi olarak gönderildi. Öğrencisi İbn Kadı Şuhbe onu İslâm’ın
târihçisi olarak anar. Târih alanındaki en önemli eseri ed-Dâris min-et-Târih el-
121
Medâris’tir. İkinci eseri İbn Kesîr’in el-Bidâye ve’n-Nihâye adlı eserine yazdığı
zeyldir. Bu eserin adı İber el-A’sâr ve Haber el-Emsâr’dır. Ayrıca çeşitli ilimlere
dair konulardan bahseden Cem el-Müfterîk adlı bir eseri daha vardır (Şeşen,
1998:204-205).
5.2.1.23. Kalkaşandî, Ahmed b. Ali (1355-1418):
Memlûkler devrinin büyük târihçi ve ansiklopedistlerindendir. Uzun bir süre
müderrislik ve kadılık görevlerinde bulunmuştur. Bir taraftan da târih ve coğrafyayla
ilgileniyordu (Yiğit, 1991: 345).
Onun eserleri târih, edebiyat ve fıkıh alanlarındadır. En önemli eseri 7 ciltten
oluşan Subhu’l-A’şâ fî-Sınâati’l-İnşa’dır. Bu kitapta Divân el-İnşâ ve diğer idarî
konulardan bahseder. On makale olmak üzere düzenlenmiştir. Her bir makalede
farklı konular yer alır. Diğer eserleri:
1-Nihâyet el-Ereb fî-Ma’rifeti Ensâb el-Arab: Kitap bir mukaddime, bir hatime ve
bir maksaddan oluşmuştur. Hatimede, Arapların dinlerinden, kabilelerinden,
savaşlarından maceralarından bahsedilir. Mukaddimede, Arapların tarifinden ve
neseplerinin tabakalarından bahsedilir.
2- Kalâid el-Cumân fi’t-Tarîf bi-Kabâili Arab ez-Zaman
3- Kaside fî-Medhi’n-Nebî
4- Meâsir el-İnâfe fî-Meâlim el-Hilâfe: Kitapta hilâfet şartları, lâkaplar, târih ve
hilâfetle ilgili evrak örnekleri yer alır.
5-el-Kevâkil ed-Dürriyye fî’l-Menâkib el-Bedriyye
6- Nazmü Sîret el-Mü’eyyed (Şeşen, 1998:205-207).
122
5.2.2. Riyâzî İlimler (Matematik, Geometri), Astronomi , Felsefe, Mantık Ve
Kimya Alanlarında Yetişen Âlimler
5.2.2.1. el-Huveyyi Muhammed b. Ahmed
Aynı zamanda Şafiî fâkihlerinden olan Huveyyi, Kudüs, Halep,Dimaşk’da
kadılık görevlerinde bulunmuştur. Hey’et ve cebir ilimlerinde temâyüz etmiş, gerek
bu ilmlerde gerekse dinî ilimlerde eserler yazmıştır. Bazı eserleri:
1. Ekâlimü’t-Teâlim (ilimlerin tasnifine dair bir eserdir)
2. el-Cebr ve’l Mukâbele
3. el-Hey’et
4. Nazmu Ulûmi’l-Hadis
5.2.2.2.Ali b. Muhammed Aladdin el-Bâcî(ö. 1315)
Mısırlı usûl, mantık ve hesap âlimidir. Kerek beytü’lmâl vekilliği görevinde
bulunmuştur. Te’lif ettiği kitaplardan bazıları şunlardır:
1. el-Ferâiz
2. el-Hisâb
3. er-Reddu al’l-Yehûd
4. Keşfu’l-Hakâik
5.2.2.3. Şemseddin el-Mizzî (1349)
Hey’et, hesap ve felek ilminde şöhret kazanmıştır. Emevî Câmii’nde
muvakkitlik yapan Mizzî, bu ilimlerde çok sayıda eserler vermiştir. Eserleri:
1. Keşfu’l-Reyb Fi’l-Amel bi’l -Ceyb
2. Risâle fi’l-Usturlâb
3. el-Amel bi-Rub’i’d-Dâire
123
5.2.2.4. el-Kutb et-Tahtânî (ö. 1365)
Hikmet ve mantık âlimidir. Felsefe ve mantık ilimlerine dair yazdığı
eserlerden bazıları şunlardır:
1. el-Muhâkemât (mantık)
2. Takriru’l-Kavâidi’l Mantıkiyye
3. Levâmiu’l-Esrâr
4. Tahkik Ma’nâ’t-Tasavvur ve’t-Tasdîk
5.2.2.5. Ali b. Muhammed el-Cildekî (ö. 1342)
Kimyâ ve gizli ilimlere dâir kitaplar yazmıştır. Bazı eserleri:
1. el-Misbâh fî-Esrâr İlmi’l-Miftâh
2. Netâicu’l-Fiker fî-Ahvâli’l-Hacer
3. Kenzü’l-İhtisâs fî-Ma’rifeti’l- Havass
4. el-Bedru’l-Munîr fi-Ma’rifeti Esrâri’l İksîr
5.2.2.6. İbnu’ş-Şâtır Ali b. İbrahim (ö. 1375)
Felek, hendese ve matematik âlimidir. Dimaşk’ta başmüezzin olarak da görev
yapan İbnu’ş-Şatır çok sayıda eser yazmıştır. Eserlerinden bazıları:
1. Urcûze fi’l-Kevâkib
2. el-Usturlâb
3. Muhtasâr fi’l-Amel bi’l-Usturlâb
4. ez-Zîccü’l-Cedîd
5.2.2.7. Musa b. Muhammed el-Halilî (ö.1404)
Muvakkit ve astronomi (hey’et) ilminde zamanın en ünlü bilginidir. Yazma
olarak bize ulaşan önemli eserleri şunlardır:
124
1. Telhîs fi-Ma’rifeti Evkâti’s-Salâti ve Ciheti’l-Kıble ‘ınde Ademi’l-
Âlât
2. Risâle fî’r- Rub‘i’l-Muşattar bi-Ardı Dimaşk
3. Risâle fi’l-Usturlâb ve Ma’rifeti’l-Evkât
5.2.2.8. İbnu’l-Mecdî Ahmed b. Receb b. Tanboğa (ö. 1412)
Sehâvî’nin “ matematik, hendese, astronomi, ferâiz ve vakit ilimlerinde
tartışmasız en büyük isim” olarak tanıttığı Kahireli bir âlimdir. Yazdığı eserlerden
bize ulaşanları:
1. İbrâzü Letâifi’l-Ğavâmiz fi-İhrâzi Sınâati’l-Ferâiz
2. İrşâdü’l-Hâir ilâ-Tahdîd Fadli’d-Devâir
3. et-Teshîlu ve’t-Takrib fi-Beyâni Turuki’l-Hall ve’t-Terkîb
4. Ta’dilu Zuhâl
5. Buğyetu’l-Fehîm fi-Sınâati’t-Takvîm
5.2.2.9. İbnu’l-Hâim Ahmed b. Muhammed
Mısır’da yetişmiş büyük matematikçilerdendir. Matematik ve astronomiye
dair eserler kaleme almıştır. Zamanımıza kadar ulaşan eserlerinden bazıları:
1. el-Lüma’ (matematik alanında, yayınlanmıştır)
2. Ğâyetu’s-Sûl (cebir ve mukabele)
3. Mürşidü’t-Tâlib (matematik)
4. el-Mukni‘ (cebir)
5. Muhtasâru Vecîz fî-İlmi’l-Hisâb
5.2.2.10. Sıbtu’l-Mardînî Muhammed b. Muhammed el-Ğazzâl ed-Dimeşkî
Kâhire’de yetişmiş astronom ve matematikçidir. Ezher muvakkiti olarak
çalışmıştır. Alanında pek çok eserler yazmıştır. Bu eserler:
125
1. Tuhfetu’l-Ahbâb fî-İlmi’l-Hisâb
2. Cedâvil Resmi’l Münharifât ale’l-Hitân
3. Hâvi’l-Muhtasarât
4. Şerhu Fusûli İbni’l-Hâim
5. Dekâiku’l-Hakâik Hisâbi’d-Derci ve’-Dekâk (Yiğit, 1991:323-326).
5.2.3. EDEBİYAT
Bu dönemde edebiyat genellikle derleme, oradan buradan alma bir sanat dalı
olarak kalmıştır. Ancak yine de bu derleme edebiyatta onlar, zekâ, tecrübe ve büyük
devlet olma özelliklerini katarak kalıcı ve büyük eserler vermişlerdir.Belki de
Memlûk döneminin en belirgin özelliklerinden birisi, canlı halk edebiyatıyla yüksek
zümre ve ilim edebiyatını yan yana içi içe sergilemesidir. Bu dönemin
özelliklerinden hareketle edebi eser ve yazarlarını tanımaya imkan sağlayan işaret
noktaları vardır. Bu dönemi tanıma konusunda “Binbir Gece Masallar”nı unutmamak
gerekir (Miquel, 1991:315-316).
5.2.3.1. Şiir
Bu dönemde pek çok şair yetişmiştir (Hitti, 1995:1114).
Şiir sanatları bol miktarda kullanılmıştır. Marangoz, terzi gibi farklı meslek
sahipleri de şiirler yazmıştır. Bu çağda şiirle târih düşürme özelliği ortaya çıkmıştır
(Koçak,1985:129-130).
Ancak bunların en önemlisi Berberî soyundan gelen Şeref’ud-Din
Muhammed el-Busirî (1213-1296)’dır. Kendisi meşhur “ Kaside-i Burde” adını
taşıyan eserini bir ara paralitik (inme,nüzul) bir şoka girdiğinde rüyasında
Resululllah ‘ın kendi sırtına onun meşhur Burde (Hırka-i Şerif)’sini örttüğünü
görmesinden sonra mucizevi bir şekilde iyileşmesi üzerine yazmıştır. Bu eserden
126
başka aynı konuda nazmedilmiş hiçbir Burde kasidesi, halk nazarında onunki kadar
ün kazanmamıştır. Onun bu kasidesi üzerine Arapça, Türkçe, Farsça ve Berberîce
doksan şerh yapılmış ve ayrıca bu dillere yani Türkçe, Farsça, Almanca, Fransızca,
İngilizce ve İtalyancaya tercüme yapılmıştır.
Kaside-i Burde’nin mısraları hala Müslümanlar arasında ilahi olarak
okunmakta hatta bugün bile Dürzîler cenaze kaldırırken bu kasidenin mısralarını
söylemektedirler (Hitti, 1995:1114).
Bûsirî’nin eserleri:
1- Divanu’l-Bûsirî
2- Zuhru’l-Mead alâ-Vezni Benad Suad
3- el-Lâmiyetu’l-Ûlâ
4- et-Tevessül bi’l-Kur’an (Yiğit, 1991:365-366).
5.2.3.2. Nesir
Hicrî VIII. ve IX. yüzyıllarda Mısır’da edebiyat ve fikrî hayat zirveye
ulaşmıştır. Bu devir ilmî ansiklopediler ve edebiyat çağı olmuştur.Sultanlar
edebiyatın gelişmesi için Mısır’ın diplomatik işleri, diğer milletlerle olan ilişkiler,
hükümet iç ve dış siyaset işlerinin yürütüldüğü Divânu’l-İnşâ’ya önem vermişlerdir.
Bu nedenle de Divânu’l-İnşâ en parlak dönemini Memlûkler zamanında yaşamıştır.
Divânu’l-İnşâ’da Umerî, Nüveyrî ve Kalkaşandî gibi değerli münşî ve edipler görev
almışlardır. Kalkaşandî edebiyat, belâgat ve nesir alanında uzmandı. Subhu’l-A’şâ fî-
Sınaati’l-İnşâ adlı 14 ciltlik eserinde divan başkanlarının ihtiyaç duyacağı her çeşit
bilgiyi bu eserde bulmak mümkündür. (İnan, 1991:77-78)
Otuz ciltten oluşan nesir yazıları bulunan Şihab Mahmud b. Süleyman da bu
dönemde yetişmiş ediplerdendir. (Yiğit, 1991:360)
127
Ordu ve saray dili Türkçe olduğundan bu dönemde Türkçe burada büyük
önem kazanmıştır. Oldukça fazla edebi eser yazılmıştır. Mısır’da XIII. yy. içerisinde
Türkçe’nin öğretilmesi için birçok eserler yazılmıştı. Dil bilgini İbn el-Vâsıtî Türkçe
biliyordu ve birçok öğrenci yetiştirmişti. Bu yüzyılda Mısır’da Türkçe-Arapça bir
sözlük Houtsma tarafından bastırılmıştır ancak sözlüğün yazarı belli değildir. Türkçe
Eyyûbîler devrinde önem kazanmış, Memlûkler devrinde güçlenmiştir. 1344’te ölen
Gırnatalı Ebu Hayyan Kitab al-İdrâk li-Lisân al-Atrâk adlı eseriyleTürk filologları
arasına girmiştir. Fahreddin Mehmet b. Mustafa (1233-1313) da Kavâid-i Lisanü’t-
Türk adında bir eser yazmıştır. İbn Mühenna Türk diline ait Nadir ed-Dahr, ‘ala-
Malik al-Asr, Haliy al-Mulk, Tuhfat al-Mulk üç eski eserden söz etmektedir. Bunlar
lûgattır. XIV. yüzyılda Mısır ve Suriye’de İbrahim Şayh Sarayî ve Ahmad İbn Ebî
Yazid al-Sarayî Farsça, ve Türkçe eserler yazmıştır (Koçak, 1985:29).
52.3.3. Gölge Oyunları (Karagöz)
Onüçüncü asrın sonlarına doğru gölge oyunuyla ilgili hayli yüksek bir
edebiyat örneği, Tayf’ul-Hayal fî-Ma’rifeti Hayâl’iz- Zîl adı altında Muhammed
İbn Dâniyâl el-Huzâ’î el-Mavsılî tarafından telif edilen eser olmuştur. Aslı
itibariyle Yahudi veya Hristiyan bir aileye mensup olması muhtemel bulunan bu
yazar Müslüman bir doktordu ki, bu kişi Baybars zamanında ortaya çıkmıştır. Onun
bu eseri Ortaçağ İslâm dünyasından günümüze kadar gelen nazım tarzında işlenmiş
tek ve eksiksiz bir dramatik edebiyat örneğidir. Gölge oyunlarının Uzakdoğu’da
ortaya çıkmış olma ihtimali vardır. Müslümanlar bunu Hindistan ya da İran’dan
almışlardır. Dokuzuncu asrın sonlarına doğru Müslümanlar arasındaki hikâye
anlatıcıları bunlara kendi millî bünyelerine uygun düşen bir takım tip ve kahramanlar
katmaya ve bunlardan dinleyiciler üzerinde bir takım güldürücü sonuçlar elde etmeye
128
başlamışlardı. Onikinci asırdan itibaren de kukla oyunlarını sahnelemeyi
başarmışlardır. Müslüman İspanya’daki bu “gölge oyunu” (Hayâl’uz-Zıll)’ na dâir
ilk yazılı bilgileri on birinci asır yazarlarından olan İbn Hazm’ın eserindeki bir
bölümde yer almıştır. Böylece Batı Asya ve Mısır üzerinden olmak üzere bu gölge
oyunları, Bizans İmparatorluğu’nun başkenti Konstantinopol’a kadar sıçramış ve
daha sonra bu oyunların en başta gelen karakteri, Karagöz olarak gelişmiştir.
Osmanlılar devrinde görülen “Türk kukla tiyatrosu” bir takım unsurların Binbir
Gece Masalları’ndan alınma şeyler olduğu söylenebilir. Osmanlı Türkleri arasında
gelişen bu Karagöz’ün ise başta Charlie Chaplin olmak üzere modern Batılı sahne
sanatkârlarının oynadığı tipe etkilediği söylenebilir (Hitti,1995:1115).
5.2.3.4. Hikâyecilik
Ortadoğu İslâm ülkelerinde günümüzde geniş dinleyici kitlelerini kendine
çekip onları eğlendirme konusunda başarısını sürdüren eserler Antar ve Baybars
adındaki hikâyelerdir. Bu iki hikâye, bugünkü çerçevesine Memlûkler devrinde
kavuşmuş bulunuyordu. İslâm âleminde daha az popüler olmakla birlikte batıda
gerçekleştirilen çeşitli dillerdeki tercümeleriyle milletlerarası alanda ölümsüzlüğe
ulaşan “Binbir Gece Masalları”(Elf leyle ve’l-Leyle) da aynı şekilde kendine has
nihâî formuna o devirden önce henüz kavuşamamış bulunuyordu. Belli zaman
aralıklarında yapılan spor müsabakaları, okçuluk, çeşitli açık hava sporları, sürek
avları ve süvarilik alanlarında pek meraklı olan Memlûkler, bilhassa Haçlı
seferlerinin sürüp durduğu devirde ideal kahramanlar ve yiğit savaşçılar olarak halk
tarafından kabullenmişler ve onların temsil ettiği efsaneleşmiş bahadırlık olay ve
maceraları İslâm âleminde işlenip daha da güzelleştirilmekten geri kalınmamıştır.
Binbir Gece Masalları’nda görülen halkın benimseyip kabullendiği davranış, yaşayış
129
tarzı ve gelenekler, bu hikâyeleri dile getirenlerin bizzat kendi etraflarında yani
Memlûkler idaresi altındaki Kahire’de görüp duydukları toplumsal şartlar ve
gerçeklerden alınmış düzenleme ve ilhamlardan ibaretti (Hitti,1995:1116).
5.2.3.5. Biyografi (Tercüme-i hâl) Eserleri
Memlûkler devrinde sosyal ilimler alanında en başta gelen çalışma ve gayret,
biyografik eserlerde gösterilmiştir. Müslümanlar arasında yetişen en büyük biyografi
yazarı aynı devirde Dimaşk şehrinde yetişmiştir. Yahyâ el-Bermekî’nin ailesinden
gelen Şems’ud-Din Ahmed İbn Muhammed İbn Hallikân 1211’de İrbil’de(Erbil)
doğdu. Halep ve Şam şehirlerinde tahsil görmüş ve 1261 yılında da Şam’da çalışma
bürolarını kurmak suretiyle Suriye Başkadısı olarak çalışmalarını
yürütmüştür.1282’de ölümünden kısa bir zaman önce araya giren yedi yıllık bir
kesiklik devresi bir yana, bu makamdaki görevini ömrünün sonuna kadar
sürdürmüştür. Onun telif etmiş bulunduğu Vefâyât’ul-Â’yân ve Enbâ’u Ebnâ’iz-
Zaman adlı büyük eseri, İslâm târihinde gelmiş geçmiş en seçkin 865 şahsiyetin
hayat hikayelerini anlatan en doğru en tafsilatlı ve en dakik bir kolleksiyondur ki
buna aynı zamanda İslâm târihinde meydana getirilen ilk biyografik lûgat gözüyle
de bakılabilir. Yazar bu eserinde isimlerin harekelendirilerek doğru okunuşunu
vermek, tarih ve senelerini tesbit etmek, soyunu araştırmak, olayları tahkik etmek,
yazarların belli başlı eserlerine işaret etmek, bazı önemli olayları özetle anlatmak ve
bunların bir takım şiir ve menkıbelerle süsleyip açıklamak hususunda hayli zahmetli
bir iş başarmıştır. Bütün bunlara bakarak sonuç, bazı kimseler tarafından daha önce
yazılmamış en mükemmel biyografi kitabı şeklinde değerlendirilmiştir (Hitti,
1995:1111).
130
Daha önce bahsi geçen özellikle târih âlimlerinin pek çoğu bu alanda da
değerli eserler yazmışlardır.
5.2.3.6. Dilbilimi
Memlûkler zamanında dilbilimi alanında önemli eserler yazılmıştır.
Diğerlerinde olduğu gibi bu alandaki çalışmalarda da daha önceden yazılmış eserlere
şerhler ve hâşiyeler yazılmıştır. Bu dönemdeki önemli dilbilimciler;
5.2.3.6.1.İbn Malik, Muhammed b. Abdullah el-Ceyyanî (1203-1273)
İspanya Ceyyan’da doğmuştur. İbnel-Hacib ve İbn Yaiş’den ders almıştır.
Tanzim ve ibâreleri daha sadeleştirerek sarf (dilbilgisi) ve nahiv (cümle bilgisi)
ilminin rahat bir şekilde öğrenilmesini sağlamıştır. Önemli eserleri:
1- el-Kâfiyetu’ş-Şâfiye
2- Teshilü’l-Fevâid
3- İkmâlü’l-İlâm bi-Teslîsi’l-Kelam.
5.2.3.6.2.İbn Manzur, Muhammed b. Mükerrem el-Hazrecî (1232-1311)
Arapça yazılmış en geniş lûgat olan 20 ciltten oluşan Lisânu’l-Arap adlı
eserin yazarıdır. Bu kitapta sarf, nahiv, edebiyat, hadis, tefsir ve fıkıh hakkında bilgi
vermiştir. Diğer önemli eserleri :
1-Letâifu’z-Zehira
2- Muhtâru’l-Eğâni
3- Nesâru’l-Ezhâr fi’l-Leyl ve’n-Nehâr (Yiğit, 1991:308-310).
Bu dönemin diğer dilbilimcileri; Ebu Hayyân el-Endelûsî (1256-1345) İbn
Hişâm, Abdullah b. Yusuf el-Ensâri, İbn Nubâte (1287-1366); İbn Akîl (1294-1367);
İbnü’s-Saiğ Muhammed b. Abdurrahman (ö. 1374)’dır.
131
5.2.4. TIP İLMİ VE BU ALANDA YETİŞEN BİLİM ADAMLARI
Mısır ve Suriye ülkelerini de içine alan Memlûk hükümdarlığı tıp alanında
yol gösterici bir rol oynamıştır. Hayli gelişmiş ve çeşitli ihtisaslardan oluşan
Kalavun’un kurduğu hastahane Mısırlılar’ın tıb ilmine karşı besledikleri yakın ilginin
bir göstergesidir (Hitti, 1995:1107).
Bu dönemde tıp alanında yetişmiş ünlü bilim adamları;
Ebu’l -Hasan Ali İbn’un-Nefis (-1289)
Tıp tahsilini Dimaşk’da tamamlamış ve daha sonra da yine bu şehirde hayata
gözlerini yummuştur. Kalavun’un kurduğu hastanenin başhekimliğini yapmıştır.
Portekizli Hristiyan tıp âlimi Servetus’un tıp alanındaki büyük keşfi olarak batıda
kabul edilip gösterilen, kalp ve ciğerler arası “küçük kan dolaşımı” sistemini
Servetus’dan tam üç asır önce keşfedip Şerh Teşrîh’il-Kânun adlı eserinde yazdı.
(Hitti,1995:1107)
Mûcez fî’t-Tıp kitabında ise böbrek taşlarının nerede olduğunu, hastalığın
belirtilerini tedavi yöntemlerini ve ilaçlarını anlatmıştır (Keskioğlu, 1980:43-44).
Diğer eserleri:
1- Kitabu’ş-Şamil fi’t-Tıb
2- el-Mühezzeb fi’l-Kuhl
3-Şerhu Fusûl-i Hipokrates
4-er-Risaletu’l-Kamiliyye fi’s-Sîreti’n-Nebeviyye (Yiğit,1991:320).
Ebu Huleyka Reşidüddin b. Faris (1195-1262)
Tıp öğrenimini Dimaşk’da yapmıştır ve bu alanda büyük şöhret kazanmıştır.
Aynı zamanda iyi bir eczacı olan Ebû Hulaykâ Memlûk sultanı Baybars’ın
doktorluğunu yapmıştır. Birçok eseri vardır. Bunlardan bazıları :
132
1. Makâle fî-Hıfzı’s-Sıhha
2. el-Emrâz ve Esbâbuha ve Alâmâtuha (Hastalıklar, sebepleri,
alâmetleri ve tedavilerine dair)
3. el-Muhtâr fî-Elf Akkâr
4. Zarûratü’l-Mevt
Ali b. Yusuf b. Haydara er- Rahabî (1187-1268)
Aynı zamanda iyi bir şair de olan Ali b. Yusuf b. Haydara er- Rahabî ilk tıp
eğitimini babasından almıştır. Diğer bazı ilimlerle de meşgul olmakla birlikte tıp
ilminde temâyüz etmiştir. Bir süre Nureddin Zengi tarafından yaptırılmış olan “el-
Bimâristanü’n-Nûri el-Kebir” adlı hastanede çalışmıştır. Daha sonra aynı hastanenin
tıp külliyesinde müderrislik yapmıştır. Eserlerinden bazıları şunlardır:
1. Hallku’l-İnsân ve Hey’etü A’zâihi
2. Telhîsü Şerhi Fusûlî Hippokrates
3. İbn Sinâ’nın Kanun’una Hâşiye
4. İbn Ebî Sadık’ın “Mesâilü Huneyn” e yazdığı şerhe hâşiye
İbnu’l-Lebbûdî Yahya b. Muhammed (ö.1271)
Hâkim, edip ve doktor olan İbnu’l-Lebbûdî Dimaşk’da yetişmiştir. Bir ara
Humus meliki Mansur’a vezirlik yaptı. Eserlerinden bazılarını şöyle sıralayabiliriz:
1.el-Lemeât
2.Ğayetu’l-Ğâyât fî’l-Muhtâc İleyh min-Oklides ve’l-Mutavassıtât
3- er-Risâletu’l-Kâmile fi-İlmi’l-Cebr
4- Tahkikü’l-Mebâhisi’tTıbbiyye
133
Duneysirî Muhammed b. Abbas(ö. 1287)
Suriye ve Mısır hastanelerinde tıp tahsili yapmıştır. Dimaşk’a yerleşerek “en-
Nûrî” hastahanesinde görev almıştır. Onun tıp alanında telif ettiği kitapların en
meşhurları :
1. el-Makalâtu’l-Mürşide fî-Derc’l-Edviyeti’l Müfrede
2. Nazmu’t-Tiryaki’l-Farukî
3. Kitâb fi-Mukaddimeti’l-Ma’rife li Hipokrates
4. Kitâb fi-Mihridatum
İbn Said
İbnu’l Efkânî olarak da bilinen İbn Said, Kâhire’de tıp ve matematik tahsili
görmüştür. Bu iki alanda yazdığı eserler:
1. ed-Dürrü’n-Nâzım
2. Ravdatu’l-Etıbbâ fi-Ahbâri’l Etibba
3. el-Lübâb fi’l-Hisâb
4. Nihâyetu’l-Kasd fi-Sınâati’l Fasd
İbn Cemâa Muhammed Ebubekr el-Mısrî
İbn Haldûn’un öğrencisidir. Naklî ve aklî ilimlerin çoğuna temâyüz etmiştir.
Usûl, lûgat, fıkıh ve hadisin yanında nücûm, remel, zîc ve tıp sahalarında şöhret
kazanmıştır. Birçok eseri vardır. Bunlardan bazıları:
1. Lüm’atü’l-Envâr (anatomi)
2. el-Câmi (tıp)
3. Hâşiye ale’l-Muğnî
4. Muhtasâru’s-Sîret’n-Nebeviyye
5. el-Ümniyye fî- İlmi’l-Furûsiyye
134
Memlûkler zamanında yetişen diğer meşhur doktorlar ve eserlerini şöyle
sıralayabiliriz:
Ali b. Abdulkerîm el-Kehhâl el-Hamevî
1. el-Kânûn fî-Emrâdi’l-Uyûn
2. el-Ahkâmu’n-Nebeviyye fi’s-Sınâati’t- Tıbbiye (neşredildi)
İbnu’l-Emşâtî Mahmud b. Ahmed el-Aynî
1. el-Müncez fî-Şerhi’l-Mûcez li-İbnn’n-Nefs
2. Te’sîsü’s-Sıhha bi-Şerhi’l-Lemha
3. el-İsfâr fî-Hukmi’l-Esfâr
Muvaffakuddin Yakub b. Es-Sâmirî (ö. 1320)
1. Şerhu’l Kulliyât min-Kanun İbn Sînâ
2. el-Medhal ilâ-İlmi’l-Mantık ve’t-Tabii ve’l-İlâhî
3. Künnâşü’s-Sâmirî (Yiğit, 1991: 318-322)
Yahudi Doktorlar
Eyyûbîler devrinden itibaren başlamak üzere Mısır’daki tıp ilmi İbn
Meymun’un geliştirdiği tecrübe ve geleneklere dayanan bir takım Yahudi
doktorların hâkimiyeti altına girmişti. Fakat bugünkü gözle baktığımızda, yaratıcı
güç denilen yeni bir şey ortaya koyma, önceden hiç söylenmemiş ve tamamen
orjinal bir görüş, beyan ve iş yapma şeklinde bir faaliyeti ne bu yahudi doktorlarda
ve ne de Müslümanlar arasından yetişen tıp adamlarında görebilmekteyiz. Mısır
Yahudi attârlarından yani”farmacist”lerinden olan el-Kuhin’ul-Attâr yaklaşık 1260
yılında Kâhire’de Minhâc’üd-Dukkân ve Dustûr’ul-Â’yan adlı eczacılıkla ilgili
Arapça bir eser yazmış bulunuyordu ki bu eser İslâm dünyasında kendisinden
135
faydalanılması hususunda uzun ömürlü olamamıştır. Yine onüçüncü asırda er-
Râzî’nin ilk defa tıbb rûhânî yahut ilâc nefsânî yani “ruh tebâbeti” şeklinde özel
bir terimle ilim dünyasına tanıttığı hekimlik konusu o devirde yakın bir ilgiyle
karşılanmaktadır. Bu hekimlik alanı günümüzdeki psiko-terapi konusu ile yakın bir
ilişkiye sahiptir. Bu tıp ekolünün Mısırlı ilk mütehassıslarından biri, Yahudi bir
hekim olan Salâh’ud-Dîn Hibet’ullah İbn Cumey’ (yahut İbn Cemi’) olmuştur; onun
en başta gelen eseri el-İrşâd lî-Mesâlik’il-Enfâs ve’l-Ecsâd (Ruh ve Bedenin
İyileştirilmesi Hakkında Aydınlatmalar) adlı eseridir. İbn Cumey’ bir gün önünden
geçmekte olan bir cenâze alayında, taşınmakta olan ölünün ayağının düşüp yayılmak
yerine dik ve düz durduğunu gözlemek suretiyle onun henüz ölmemiş olduğunu
keşfetmiş bir tıp adamıdır.
Veterinerler
Saray baş veterineri Ebû Bekr İbn’il-Munzîr el-Baytar (ö.1340) tarafından
hayvan hastalıkları ile ilgili olarak yapılan ve Kâmil’us-Sınâ’ateyn: el-Baytara ve’z-
Zartaka adlı Arapça yazılmış konu ile ilgili en önemli eserlerden biri Kalavun’un
oğlu En-Nâsır’a ithaf edilmişti. Grekçe’de hippiatros olarak geçen ve Arapça’da
hayvan hastalıkları ile ilgili ameliyat ve tedaviler için kullanılan “baytar” teriminin
de gösterdiği gibi her ne kadar daha sonraki sistematik bilgiler ve geliştirilmiş
veterinerlik teknikleri Bizans kaynaklarına bağlanabilirse de Araplar, Bedevî hayatı
ve yaşadıkları asırlardan beri atlar ve develerle ilgili son derece geniş bir takım
emprik bilgilere sahiptiler. Sultan Kalavun ve Berkuk gibi Memlûk sultanlarının
çoğu, damızlık atların yetiştirildiği muhteşem tavlalara sahiptiler. At yetiştiriciliği ve
atların özellikleriyle ilgili olarak telif edilen en mükemmel eserler bu devirden
kalmadır; Kalavun’un kurduğu Mansûriyye Medresesinin öğretim üyelerinden
136
Abd’ul-Mu’min ed-Dimyâtî tarafından Fazl’ul-Hayl (Atın Faziletleri ) adlı eser
bunlar arasında gösterilebilir. (Hitti,1995:1107)
Memlûklerin bilimsel alandaki en büyük başarıları tıp alanındadır. Bu
alandaki gelişmelerle Memlûkler öncü bir devlet haline gelmiştir diyebiliriz.
5.2.4.1.Göz Hastalıkları
Müslümanlar eliyle çok erken bir devirden itibaren geliştirilen tıp dallarından
biri olarak göz hastalıkları ilmi (oftamoloji), on iki ve onüçüncü asırlar boyunca
dünyanın herhangi bir başka yerinde olduğundan daha çok Mısır ve Suriye’de olmak
üzere tamamen ilmî temeller üzerine oturtulmuştur. Onikinci asırda bu konuda
Arapça yazılmış en fazla dikkati çeken eser Kâhire’de göz mütehassısı Ebu’l-Fedâ’îl
İbn’un –Nakîd (ö.1188-9) tarafından Mücerrebât (deneyden geçmiş reçeteler) adlı
tıp kitabıdır. Fakat daha sonra Suriye aynı konuda liderliği ele geçirmiştir. Aynı iki
asır boyunca bu bölgede iki ilmî eser meydana getirilmiştir:
1. 1256 yılına doğru gelişip isim yapan Halepli Halife İbn Ebî’l-
Mehâsin tarafından telif edilen el-Kâfî fî’l- Kuhl (Göz ilaçlarıyla ilgili yeterli kitap)
2. 1296’ya doğru Hamâ şehrinde doktor olarak çalışan Salah’ud-Dîn İbn
Yusuf tarafından meydana getirilen Nûru’l-Uyûn ve Câmi’ul-Funûn (Gözlerin Nuru
ve fenlerin özenle toplandığı kitap)’dır.
Halîfe İbn Ebî’l-Mehâsin bir cerrah olarak mesleğinden o derece emin bir
vaziyetteydi ki kataraktı olan tek gözlü bir hastasının göz ameliyatını yapmakta
tereddüt etmemişti. Memlûk Hânedânı devrinde Suriyeli ilim adamları daha çok iç
kısımlardaki şehirlerde yetişmişlerdi; bunun sebebi, başlangıçta sahil bölgelerin
tamamen Haçlı Hristiyanlarının işgali altında tutulması ve daha sonra ise Haçlıları
buralardan söküp atan Kalavun ve daha sonra gelen vârisleri tarafından Memlûkler
137
idaresi altına sokulmuş bulunmasıdır ki, işte bu ilim adamları Haçlı Frankların
buralara tekrar bir saldırıda bulunacaklarından çekinmekteydiler.
5.2.4.2. Tıp Târihi
Tıp târihiyle ilgili olarak İslâm dünyasının çıkardığı en seçkin ilim adamı,
Muvaffak’ud-Din Ebû’l-Abbas Ahmed İbn Ebû Usaybi’a (1203-1270)’dır ve
kendisi Memlûkler devrinin başlangıç yıllarında yetişip ün yapmıştır. İbn Ebû
Usaybi’a, Dimaşklı bir göz doktorunun oğludur ve kendisi de bir tabiptir. Doğduğu
şehirde ve Kahire’de tıp tahsili yapmış, şöhretli İbn Baytar ile birlikte Botanik
(Nebâtât) üzerinde uzun uzadıya çalışmalarını sürdürmüş, bir ilim adamı bir tabip
olan ‘Abdullah Lâtif el-Bağdadî ile mektuplaşma yoluyla ilişki kurmuştur. İbn Ebû
Usaybi’a’nın baş eseri Müslüman olsun, eski Yunan’dan gelen olsun dört yüz tıp
adamının biyografisini içine alan ve geniş bir biyografi kitabı olan Uyûnu’l-Enbâ’
fî’t-Tabakâti’l-Etıbbâ’dır. Genellikle o devrin tıp adamlarının çoğu aynı zamanda
filozof, astronomi mütehassısı, fizikçi ve matematikçi olduklarından onun bu eseri
diğer yandan genel hatlarıyla İslâmî ilimler târihi için vazgeçilmez ve değerli bir
kaynak olma durumundadır. Bu kitaba en yakın düşen kitap Kıftî tarafından ortaya
konmuş bulunmaktadır ki eserin adı, İhbâru’l-Ulemâ bi-Ahbâri’l-Hukemâ’dır. Bu
kitap günümüze kadar tam bir metin olarak değil de özet denilebilecek bir şekilde
ulaşabilmiştir. (Hitti,1995: 1108-1110)
138
6. LİTERATÜR ÖZETİ
Memlûkler (Kölemenler) dönemiyle ilgili olan eserler daha çok Arapça’dır.
Bunun en önemli nedeni Arapça’nın o dönemde bilim dili olmasıdır. Konuyla ilgili
kaynakları tahkik ve tetkik eserler olarak iki bölümde inceleyebiliriz.
1- Tahkik Eserler
A- Nüveyrî, Şihâbeddin Ahmed b. Abdulvehhâb el-Berkî, el-Kindî
1279’da doğdu. Arapça, hadis, târih, edebiyat ve inşâ sanatıyla ilgili dersler
almıştır. Yazısı güzel olduğundan müstensihlik yaptı. Daha sonra kâtiplik,
muhtesiplik ve nâzıru’l-ceyşlik gibi idârî, mâlî ve askerî görevlerde bulundu.
Nüveyrî, Mısır ansiklopedi ekolünün ilk temsilcisidir.
En önemli eseri Nihayetu’l-Ereb fî-Funûni’l-Edeb’dir. Bu ansiklopedi
niteliğindeki kitap zamanın bütün bilimlerini içerir. Edebiyat, târih, coğrafya,
astronomi, adâlet, siyâset, idâre, hayvanlar ve bitkiler hakkında bilgi vermiştir.
Kitabın beşinci bölümü târihe ayrılmıştır. Bu bölüm kitabın büyük bir kısmını teşkil
eder. Bu bölümün ilk üç cildi İslâm öncesi târihe, diğer ciltleri de İslâm Târihine
ayrılmıştır. Toplam 27 ciltten oluşur ve 21 cildi tarihe ayrılmıştır. Türk târihinin en
önemli kaynaklarındandır.
B- İbn Kesîr, İmameddin İsmail b. Ömer
1300 yılında Busrâ’da doğdu. İbn Kesîr, ünlü bir hadisçi ve tarihçidir. En
önemli eseri 14 ciltten oluşan el-Bidâye ve’n-Nihâye adlı büyük İslâm tarihidir. Eser
siyasî tarih bakımından zayıf, biyografi bakımından zengindir.
139
C- İbn Habîb Bedreddin el-Hasan b. Ömer el-Dimaşkî (1310-1377):
1310’da Dimaşk’da doğdu. Haleb’de zabıt ve inşâ katipliği yaptı. Hadis,
fıkıh, târih ve edebiyat alanlarında büyük bir âlimdi. Eserlerini genellikle manzum ya
da secîli yazmıştır.
Kalavun ve ailesinin tarihi hakkında yazdığı Tezkîretü’n-Nebîh fî-Eyyâm el-
Mansûr ve Benîh adlı eser 1279-1368 yılları arasındaki Memlûk târihinden bahseder.
Bu eser iyi bir inceleme ürünüdür.
D- Kalkaşandî, Ahmed b. Ali (1355-1418):
Memlûkler devrinin büyük târihçi ve ansiklopedistlerindendir.Uzun bir süre
müderrislik ve kadılık görevlerinde bulunmuştur. Fıkıh ve edebiyat alanlarında da
eserleri vardır. Târihle ilgili en önemli eseri 7 ciltten oluşan Subhu’l-A’şâ fî-
Sınâati’l-İnşa’dır. Kalkaşandî, bu eserinde Divân el-İnşâ ve diğer idârî konulardan
bahseder.
E- İbn Haldûn (1332-1406):
Tunus’ta doğdu. En büyük târihçilerdendir. Asıl adı Abdurrahman olup İbn
Haldun adıyla tanınmıştır. Saray kâtipliği ve kadılık yapmıştır. 1380 yılında
tamamladığı Mukaddime adlı eserinde tefsir, fıkıh, hadis, târih, edebiyat konularında
kısacası hemen hemen her bilim dalından bilgi verdiğinden ansiklopedik bir eserdir.
Bu eserin en önemli özelliklerinden birisi de eğitim yönteminden bahsetmesidir. Bu
kitapta tarihle sosyoloji arasında bir köprü kurulmuştur.
F. el-Makrizî, Takıyyüddin Ahmed b. Ali
Kâhire’de doğmuş ve burada yetişmiştir. Makrizî, en meşhur Memlûk
târihçilerinden biridir. Gerek anne gerekse baba tarafından ilimle uğraşan bir aileden
gelir. Fıkıh, hadis, edebiyat, târih alanlarında âlimdi. Astronomi ile de uğraştı. Önce
140
1386’da babası gibi Divan el-İnşâ’da muvakkî (tuğracı) oldu. Sonra Kâhire
camilerinde vaaz etti, hadis müderrisliği yaptı. 1399-1404 yıllarında muhtesiplik
görevinde bulundu. Kahire’de Amr b. As Camiinde Hasan Medresesi’nde vâizlik
yaptı. Müeyyediyye Medresesi’nde hadis okuttu. 1407’den itibaren Dimaşk’da el-
Eşrefiyye, el-İkbâliyye Medreselerinde müderrislik, el-Kalânisiyye Medresesi ile
Nureddin Hastanesi’nin mütevellîliklerini yaptı. Sultan en-Nâsır Ferec b. Berkuk ile
1413 yılında hac yaptı. Bundan sonra kendisini ilme bilhassa târih ilmine verdi.
Makrîzî herşeyden önce büyük bir târihçidir. Siyasî târih yanında kültür târihinin
çeşitli kollarıyla da ilgilenmiştir. Mısır târihi sahasında en büyük târihçidir.
Eserlerinin en önemlisi Mısır-Kâhire târihinden kültür hayatından, çeşitli
kurumlardan bahseden el-Mevâiz ve’l-İ’tibar bi-Zikri’l Hıtât ve’l Âsâr adlı eseridir.
Kısaca el-Hitât denir. Mısır ve topografya (bir kara parçasının özelliklerinin kağıt
üzerinde çizgilerle gösterilmesi)sından, tarihinden, şehirlerinden, sokaklarından,
çarşılarından, medreselerinden, tersânelerinden, kanallarından, kalelerinden,
bahseder. Siyâsî târihe dâir değerli bilgiler verir. Bugün Mısır kültür târihine dâir
bildiklerimizin yarısı bu esere dayanır. Kitap doğudaki ve batıdaki âlimlerin dikkatini
çekmiş onlar tarafından bol bol kullanılmıştır. 1987’de Kâhire’de basılmıştır. Bu
baskının Beyrut ve Bağdat’ta yenileri yapılmıştır. Erken devirde Latince’ye
çevrilmiş1724 yılında tercüme edilerek basılmıştır. Son olarak Eymen Fuad Seyyid
tenkitli neşrini hazırlamış, bu çalışma el-Furkan yayınları arsında
neşredilmiştir.1995’te Gastan Wiet neşri Frankfurt’ta tekrarlanmıştır.
İkinci önemli eseri es-Sülûk fî-Ma’rifet-i Düveli’l-Mülûk’tür. Eser Mısır
târihinden bahseder. 1171 yılı olaylarıyla başlar 1441’e kadar gelir. Son derece
önemlidir. Kültür târihine, iktisat târihine, kronolojiye dâir önemli bilgiler vermiştir.
141
Kitap erken devirlerde araştırmacıların dikkatini çekmiştir. Quatremetre bu eseri
Fransızca’ya çevirip iki ciltlik kısmını yayınlamıştı. Yirminci yüzyılda Mustafa
Ziyâde, eseri edisyon kritikli neşre başlamış 1934’te birinci cildini, 1958’de ikinci
cildini yayınlamıştır. Sonra Said Abdülfettah Âşûr üçüncü ve dördüncü ciltlerini
neşretmiştir.
G-İbn Hacer el-Askalânî
1361’de Kâhire’de doğdu. Ünlü hocalardan ders almıştır. İbn Hacer, başta
tarih ve hadis olmak üzere çeşitli konularda 270 eser yazdı. En önemli eseri ed-
Dureru’l-Kâmine fî-A‘yân el-Miet es-Sâmine’dir. Bu eserde hükümdarların,
âlimlerin, edib ve şairlerin biyografileri vardır. Türk târihi, Anadolu ve kültür târihi
bakımından değerlidir. Kitabın nüshâları zamanımıza kadar gelmiştir.
H-İbn Tağriberdî, Cemaleddin Ebu’l-Mehâsin Yusuf
1410 yılında Kâhire’de doğdu. Berkuk tarafından satın alınıp memlûk olarak
yetiştirildi. Sultan Ferec devrinde Atabeku’l-Asâkir (genelkurmay başkanı) oldu.
Dimaşk nâibliği yaptı. El-Aynî, Makrizî ve İbn Hacer gibi önemli âlimlerden ders
aldı. Tarihle ilgilendi.
En ünlü ve önemli eseri en-Nücûmu’z-Zahire fî Mulûki Mısr ve’l-Kahire’dir.
Eser 641 yılında Mısır’ın fethiyle başlar 1467’ye kadar gelir. Kitap hükümdarların
devirlerine göre düzenlenmiştir. Eserde Eyyûbiler ve Memlûkler dönemi etraflı
olarak anlatılır. Mısır’daki camiler, binalar ve Nil nehri hakkında da bilgi verir.
İslâm târihi için önemli bir kaynaktır.
2- Tetkik Eserler
Türk Memlûkler’in (Kölemenler) eğitim sistemiyle ilgili olarak yazılmış özel
bir eser bulunmamaktadır. Ancak Arapça, Türkçe ve İngilizce bazı makâleler vardır.
142
Ansiklopedilerde ve siyâsî, sosyal ve kültürel tarih kitâplarında bölümler halinde
kısaca incelenmiştir.
Said Abdulfettah Aşûr, Asru’l-Memâlik fî-Mısr ve’ş-Şam adlı kitabında
Memlûkler ve Eyyûbîler döneminin siyâsî, askerî ve kültürel târihinden bahsetmiştir.
el-Müctemau’l-Mısrî fî-Asri’l Selâtini’l-Memâlik adlı eserinde Memlûkler
döneminin sosyal durumu ve o dönemdeki eğitime yer vermiştir.
Prof. Dr. İsmail Yiğit Siyâsî, Dinî, Sosyal ve Kültürel İslâm Târihi adlı eserin
VII. cildinde Memlûk Devleti’ni incelemiştir. Burada Memlûk Devleti’nin eğitimine
ve bu dönemde yetişen ilim adamlarına geniş yer vermiştir. Yine Türkler
Ansiklopedisi’nin V. cildinden Memlûk Devleti’nin ilmî hayatıyla ilgili makâlesi
bulunmaktadır.
Prof. Dr. Kâzım Yaşar Kopraman Doğuştan Günümüze Büyük İslâm
Tarihi’nin VI. cildinde Memlûkler’in siyâsî tarihinden VII. cildinde de Memlûk
devletinin ilmî ve dinî hayatından sözetmektedir.
Doç Dr. Samira Kortantamer’in Türkler Ansiklopedisi’nin V. cildinde
Memlûk toplumunda kadının durumunu ve eğitimini anlatan bir makâlesi
bulunmaktadır. Bunun dışında David Ayalon’un Tarih İncelemeleri Dergisi’ndeki
Memlûkler’in Askerî Eğitim Sistemi ile ilgili makâlesini Türkçe’ye çevirmiştir.
Prof. Dr. Ramazan Şeşen, Müslümanlar’da Tarih-Coğrafya Yazıcılığı adlı
kitabında İslâm devletlerindeki pek çok ünlü âlimin biyografilerine ve eserlerine yer
vermiştir. Bahrî Memlûkleri döneminde pek çok târihçi yetiştiğinden bu eserde
onlara geniş yer verilmiştir.
143
7. MATERYAL VE YÖNTEM
Araştırmamızın temelini “Bibliyografya” kısmında zikredeceğimiz Türk ve
yabancı kaynak ve tetkik eserler, ansiklopediler, makâleler ve bildirilerden elde
edilen bilgiler oluşturmaktadır.
Bahrî Memlûk Devleti’nin eğitim sitemini ve medreseleri araştırıp
inceleyerek o döneme ışık tutabilecek her türlü bilgi belge ve kaynaklardan
yararlanılmaya çalışılmıştır.
144
8. BULGULAR
Bahrî Memlûkler döneminde, bilimsel hayatın ve eğitimin gelişmesinde bu
ülkeye gelen önemli bilim adamlarının etkisi oldukça fazladır. Bunda devletin bu
âlimleri desteklemesinin de payı olduğu söylenebilir.
Bu âlimler, Nizâmiye Medreseleri’nin eğitim sistemi örnek alınarak öğretim
yapan Memlûk Medreseleri’nde ders vermişlerdir. Bu medreselerde başta dinî eğitim
olmak üzere her türlü eğitim verilirdi. Ayrıca özel ihtisas medreseleri de vardı. Bu
medreselerdeki müderrisler sâdece bir alanda değil, bir kaç bilim dalında kendilerini
yetiştirmişlerdir.
Bu dönemde en fazla gelişmenin tıpta özellikle de göz hastalıkları alanında
olduğu görülmektedir.
Edebiyat derleme bir sanat dalı olarak kalsa da, gölge tiyatrosunun önemli bir
yeri vardır. Gerek Osmanlı Devleti’ni gerekse batı ülkelerini bu alanda
etkilemişlerdir.
Bu dönemde pek çok Türk bilgini ve eserleri hala kaynak olarak kullanılan
tarihçiler yetişmiştir. Ordu ve saray dili Türkçe olduğu için Türkçe oldukça önem
kazanmıştır.
145
9. SONUÇ
Memlûkler Mısır ve Suriye’de Eyyûbîler’in zengin mirâsını devraldılar. O
dönemdeki İslâm devletlerinde olduğu gibi Eyyûbîler de kendilerini asker-gulâm
muhafızlarla desteklemeyi gerekli gördüler ve böylece Memlûk Devleti ilk kez, el-
Melik es-Sâlih Necm ed-Din Eyyûb’un oluşturduğu Türk askerlerinden ortaya çıktı.
Türk asıllı Müslüman ve genelde Sünnî olan Memlûk sultanları ve halkının
tarihteki önemleri, tarih boyunca dünyanın en karışık ve en eski medeniyetlerine
sahne olan Mısır gibi bir bölgede kurulmuş ve yaşamış olmasından
kaynaklanmaktadır.
Siyasal alanda kazandıkları birçok başarıların yanında Memlûklerin
kölelikten gelme olmalarına rağmen kurdukları yüksek medeniyet ve geniş imâr
çalışmaları onların târihî rollerini daha da artırmıştır. Suriye ve Mısır’ı Haçlılardan
temizleyen Memlûkler, Ortadoğu için büyük tehlike oluşturan ve kuzeydoğudan
gelen İlhanlı (Hülagü) ve Timur’un saldırılarını önlemiş, bu yıkıcı kuvvetlerin,
dünyanın en eski ve en önemli medeniyet merkezleri olan bu beldeleri yakıp
yıkmalarını büyük ölçüde engellemişlerdir.
Memlûk Devleti’nde bilimsel ve kültürel hayatın gelişmesinde, Haçlılar’dan
kaçarak o dönemin en güvenli İslâm ülkesi olan Memlûkler’in himâyesine sığınan
mülteciler arasında bulunan seçkin âlimler etkili olmuştur. Memlûk sultanlarının
desteğiyle ülkeye gelen âlimlerin sayısı daha da artmıştı. İlme ve ilim adamlarına
önem veren sultanlar ve devlet adamları çok sayıda medrese yaptırdılar ve eğitim
görenlerin ve müderrislerin ihtiyaçlarını karşılamak için de vakıflar tahsis
etmişlerdir.
146
Bu dönemde eğitim faaliyetlerinin temelini dinî eğitim oluşturuyordu. Bir
kimse hangi alanda eğitim alırsa alsın mutlaka belirli bir seviyede din eğitimi de
alırdı. Askerî okullarda da sultanlar tarafından satın alınan genç kölelere hem dinî
hem de askerî eğitim birlikte verilirdi.
Eğitim mekteplerde başlar, burada çocuklara okuma yazma matematik,
Kur’an gibi dersleri öğretilirdi. Bu ilköğretime denkti. Câmiler, hangâh, ribât ve
zâviyeler, hastaneler, kütüphaneler ve en önemlisi medreseler bu dönemde eğitim
verilen diğer merkezlerdi.
Medreseler plânlı, düzenli ve güçlü bir örgün eğitim kurumuydu. Memlûkler
döneminde medreselerde dersler dört mezhebin fıkhına göre işleniyordu. Bazı
medreseler sadece bir mezhebe göre bazıları da dört mezheb fıkhına göre eğitim
verebiliyordu. Her bir mezhebin dersi medresenin ayrı bir eyvânında yapılıyordu.
Medreselerde hem dinî ilimler hem de pozitif bilimler bir arada verilmekteydi. Bu
medreselerden başka bir de ihtisas medreseleri vardı (Daru’l-Kur’an, Daru’l-Hadis,
Daru’t-Tıb) gibi.
Medreselerin öğretim metodu daha çok ezbere dayalıydı ama bazen hararetli
tartışmalar da olurdu. Soru-cevap tekniği kullanılırdı. Medreselerde belirli bir
öğretim süresi yoktu. Yıl bitirme değil belirli kitapları okuma amaçlanırdı.
Memlûkler dönemi müspet ilimlerde özellikle de tıpta yol gösterici olmuştur.
Sosyal bilimler alanında daha ziyade biyografik eserler yazılmıştır. Tarih yazıcılığı
da teşvik ve himâye edilmiştir. Bunun dışında edebiyat, hikmet ve öğüt alanlarında
kitaplar yazılmıştır. Şiir o dönemin hemen hemen her alanda yazılmış eserlerinde
(tarih, coğrafya, tıp vb.) konunun uygun bir yerinde yer almaktaydı. Sultanlar
genellikle edebiyat, târih, islâmî ilimlerle ilgili konularda eserler yazdırmıştır. Bu
147
dönemde pek çok Türk bilgini ve târihçisi yetişmiştir. Türkçe oldukça önem
kazanmıştır. Bu dönemde edebiyat genellikle derleme, oradan buradan alma bir sanat
dalı olarak kalmıştır. Fakat yine de onlar, zekâ, tecrübe ve büyük devlet olma
özelliklerini katarak kalıcı ve büyük eserler vermişlerdir.
Bayanların eğitimine gelince, Memlûkler zamanında kızlar daha çok aileleri
tarafından eğitilirdi. Memlûk toplumundaki orta sınıf kadınlarından çok fazla okuyan
olduğu göze çarpmaktadır. Bayanlar özellikle hadis alanında ön plâna çıkmışlardır.
Memlûk kadınının eğitim ve bilim alanındaki aktif rolü ve erkek bilim
adamları tarafından gördükleri önem dikkate alınırsa batıdaki kadınların eğitim
durumunun Memlûkler dönemindeki kadınlardan çok daha alt seviyede olduğu
görülür.
Memlûkler dönemindeki bilim adamlarının bir özelliği de birden fazla alanda
uzmanlaşmış ve eserler vermiş olmalarıdır. Bu o dönemin eğitim sisteminin ne kadar
gelişmiş olduğunun bir kanıtıdır.
148
BİBLİYOGRAFYA
Adıvar, A. (1982), Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul.
Aktan, A. (1996), “Bahrî Memlûklerden Sultan Kalavun Hânedânı” Belleten
Dergisi, (226):605-620.
Akyüz, Y. (1994), Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1993’e), Kültür Koleji
Yayınları, İstanbul.
Alptekin, C. (1985), Dimaşk Atabegliği, Marmara Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi
Yayınları, İstanbul.
Ana Britannica, “Memlûkler”,(1986) (16):250, Ana Yayıncılık, İstanbul.
Arabacı C. ve Küçükdağ Y. (1999), Selçuklular ve Konya, Damla Matbaacılık,
Konya.
Aslanapa, O. (1963), “Ortaçağın En Eski Yatılı İlim ve Kültür Müesseseleri”, Türk
Kültürü Dergisi, (12):34-43.
Aşur, S. A. (1976), Asru’l-Memâlik fî-Mısr ve’ş-Şam, Kâhire.
Aşur, S.A., (1963), el-Müctemau’l-Mısrî fî -Asri’l Selâtini’l-Memâlik, Kâhire.
Ayalon, D.(1989), “Memlûk Devletinde Kölelik Sistemi”, Tarih İncelemeleri
Dergisi, (Çev. Kortantamer, S.) (IV):221-226.
Bayraktar, M. (1992), İslâm’da Bilim ve Teknoloji Tarihi, Rehber Yayınları, Ankara.
Beneheneb, M. (1979), “İbn Teymiyye”, İslâm Ansiklopedisi, (XII):825-826
MEB.Yayınları, İstanbul.
Bilgiç, E. (1980), “Türkler’in İslâm’a ve İlme Hizmetleri”, Milli Kültür Dergisi, II
(1):1-5.
149
Bilhan, S. (1988), Orta Asya Bilgin Türk Hükümdarlar Devletinde Eğitim-Bilim-
Sanat, TDV Yayınları, Ankara.
Binbaşıoğlu, C. (1982), Eğitim Düşüncesi Tarihi, Binbaşıoğlu Yayınları, Ankara.
Bosworth, C.E. (Çev. Merçil, E. ve İpşirli, M.)(1980), İslâm Devletleri Tarihi, Oğuz
Yayınları, İstanbul.
Brockelmann, C. (1992), İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, (çev. Çağatay, N.),
T.T.K Yayınları, Ankara.
Büyük Kültür Ansiklopedisi, (1984), “Memlûkler”, (VIII):3168, Başkent Yayınları,
Ankara.
Cicioğlu, H. (1985), Türkiye Cumhuriyetinde İlk ve Ortaöğretim (Târihî Gelişimi),
Ankara Ü. Eğitim Bilimleri F. Yayınları, Ankara.
Cürcânî, S.Ş. (1997), Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü “Kitâbu’t-Ta‘rifât”, Bahar
Yayınları, İstanbul.
Çelebi, A. (1976), İslâm’da Eğitim Öğretim Târihi, (çev. Yardım, A.), Damla
Yayınları, İstanbul.
Çubukçu, A. (1998), “Baybars”, İslâm Ansiklopedisi, (V):220, TDV. Yayınları ,
İstanbul.
Devellioğlu, F., (1970), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 2. Baskı, Ankara
Ergün, M. “İslâmiyetten Sonraki Türk Eğitim Târihi,” 26 Kasım 2005.
(http://www.egitim.aku.tr/ergun3htm.).
Eyice, S. (1998), “Câmi” İslâm Ansiklopedisi, (VII):75, TDV. Yayınları , İstanbul.
Fığlalı, E. R. (1996), Çağımızda İtikadî İslâm Mezhepleri, İstanbul.
Hamidullah, M. (1980), İslâm Müeseselerine Giriş, (çev.Sırma, S.) Beyan Yayınları,
Erzurum.
150
Hitti, P. (1995), Siyâsî ve Kültürel İslâm Târihi, (çev.Tuğ, S.), (VII):294, İstanbul.
İbn Batuta, (1996), Rıhletu İbn Batuta Tuhfetu’n-Nuzzâr fî-Garâibi’l-Emsâr ve
Acâibi’l-Esfâr, (tahkik, el-Kassa M. ve Uryan, M. A.), Beyrut.
İbn Habîb, Ömer b. Hasan, (1966), Tezkiretu-n-Nebih fî-Eyyâmi’l-Mansûr ve Benih ,
(tahkik, Aşur, S.A. ve Muhammed b. M. Emin), (III):348, Kahire.
İbn Hacer el-Askalânî, (1966), ed-Dürerü’l-Kâmine fî-A‘yân el-Miet es-Sâmine,
Kahire.
İbn Haldun, (1989), Mukaddime, c.III, (çev. Ugan, Z. K.), MEB. Yayınları, İstanbul.
İbn Kesîr, İ. İ. ed-Dimeşkî (1932), el-Bidâye ve’n-Nihâye, (XIV):113, Kâhire.
İbn Tağriberdî, Cemaleddin Ebu’l-Mehâsin Yusuf b. Tağriberdî el-Atabekî (1992),
en-Nücûmu’z-Zâhire fî-Mulûki Mısr ve’l-Kahire, (Takdim: Şemseddin, M.
H.), Beyrut.
İbnu’l-İhve, Muhammed b. Ahmed el-Karşî (1976), Meâlimu’l-Kube fî-Ahkâmi’l-
Hisbe, (Tahkik, Şanab M. ve Sadık Ahmet İsa el-Mûtî ), Kahire.
İnan, M. A. (1991), Muverrihu Mısri’l-İslâmiyye ve Masâdiru’l-Târih-i İslâmiyye,
Kâhire.
Kafesoğlu, İ. (1976), “Kültür ve Teşkilât”, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü
Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.
Kafesoğlu, İ. (1976), “Memlûkler”, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü
Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.
Kalkaşandî, Ahmed b. Ali, (1987), (Tahkik, Şemseddin, M. H.), Subhu’l-Aşâ fî-
Sınâati’l-İnşâ, Beyrut.
Kara, M. (1998), “Ahmed el Bedevî”, İslâm Ansiklopedisi, (II):47-48, TDV.
Yayınları , İstanbul.
151
Kazıcı, Z. (1995), Anahatlarıyla İslâm Eğitim Târihi, Marmara Ü. İlahiyat Vakfı
Yayınları, İstanbul.
Kazıcı, Z. (1987), İslâm Kültür ve Medeniyeti, İstanbul.
Keleş, B. (1998), Bahrî Memlûklar’da İktisâdî ve Ticârî Hayat, yayınlanmamış
doktora tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
Keleş, B., Eyyûbîler ve Memlûkler Döneminde İnşâ Edilen Bazı Önemli Hstaneler ve
Ünlü Tabipler, Yayınlanmamış makale, 2 Eylül 2002.
Keleş, B., Memlûkler Dönemine Ait Tıp Eğitimi ve Uygulama Hastaneleri İle İlgili
Bir Vakfiye, Yayınlanmamış makale, 2 Eylül 2002.
Keskioğlu, O. (1980), Müslümanların İlim ve Medeniyete Hizmetleri, DİB. Yayınları,
Ankara.
Kızıltoprak, S. (2002), “Memlûk Sistemi”, Türkler Ansiklopedisi, (V):320-333, Yeni
Türkiye Yayınları, Ankara
Koca, S. (2005), Selçuklular’da Ordu ve Askerî Kültür, Berikan Yayınları, Ankara.
Koçak, İ. (1985), “Türk Memlûkleri ve el-Bûsirî”, Milli Kültür Dergisi, (49):29-30.
Kopraman, K.Y. (1992), “Eyyûbîler” Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, (VI,
VII):412, Çağ Yayınları, İstanbul.
Kopraman, K.Y. (1992), “Baybars” İslâm Ansiklopedisi, (V):221-222, TDV.
Yayınları , İstanbul.
Kortantamer, S. (2002), “Memlûk Toplumunda Kadın”, Türkler Ansiklopedisi,
(V):406, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
Köymen, M. A. (1992), Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Ankara.
152
Makrizî, Takiyuddin Ahmed b. Ali (?)1, el-Mevâiz ve’İtibâr bi-Zikri’l-Hıtât
ve’l-Asâr, Beyrut (Daru’s-Sadr).
Makrizî, Takiyuddin Ahmed b. Ali (1956), es-Sulûk lî-Ma’rifet-i Duveli’l-Mulûk,
(Nşr: Ziyade M.), Kâhire.
Merçil, E. (1997), Müslüman Türk Devletleri Târihi, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu
Yayınları, Ankara
Miquel, A. (1991), İslâm ve Medeniyeti (Doğuştan Günümüze), (çev. Fidan A. ve
Menteş, H.), Birleşik Dağıtım Kitabevi, Ankara
Nuveyrî, Şihâbeddin Ahmed b. Abdulvahâb (Tahkik:Muhammed Abdulhadi Şerîa ve
Ziyâde M.) (1990), Nihâyetu’l-Ereb fî-Funûni’l-Edeb, Kâhire.
Ocak, A. (2002), “Nizâmiye Medreseleri ve Büyük Selçuklular’da Eğitim”, Türkler
Ansiklopedisi, (V):722, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
Öztuna, Y. (1992), “Memlûkler” Büyük Târih Ansiklopedisi, (II):457.
Razzaz, H. (?)2, Avâsım-ı Mısrı’l-İslâmiyye, Kâhire.
Rásonyı, L. (1971), Târihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları,
Ankara.
Roux, J. P. (1998), Türklerin Târihi, (çev. Üstün G.), Milliyet Yayınları, İstanbul.
Sayılı, A. (1985), Ortaçağ Bilim ve Tefekküründe Türklerin Yeri, Türk Kültür, Dil
ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, Türk Kültüründen
Görüntüler Dizisi I, Ankara.
Sobernheim, M.(1979), “Memlûkler”, İslâm Ansiklopedisi(VII):689, İstanbul
Suyûtî, Cemaleddin, Ahmed b. Muhammed (1997), Hüsnü’l-Muhâdara fî-Ahbâri
Mısr ve’l-Kâhire, (II):232 Beyrut.
1 Tarih belirtilmemiştir. 2 Tarih belirtilmemiştir.
153
Şaman, N. ve Yazar, T. (1991), “Kayseri Köşk Hankâhı”, Vakıflar Dergisi,
(XXII):305.
Şeker, M. ve Genç S. (1999), Türk Medeniyeti Târihi, Anadolu Ü. Açıköğretim F.
Yayınları, Eskişehir.
Şeşen, R. (1998), Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İSAR Vakfı Yayınları,
İstanbul.
Şeşen, R. (1987), Selahaddin Eyyûbî ve Devlet, İstanbul.
Şuhbe, Ebu Bekr b. Kadı (1994), Târihu İbn Kadı Şuhbe, (III):175, Damas.
Tekindağ, Ş., (1961), Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı, İstanbul Ü. Edebiyat
Fakültesi Yayınları, İstanbul
Terzioğlu, A. (1992), “Hastane”, İslâm Ansiklopedisi, (VI):169-170, TDV. Yayınları,
İstanbul.
The Mamluk (Slave) Dynasty,13 Şubat 2005, (http://www.sunnahonline.com).
Turan, O. (1998), Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, Boğaziçi Yayınları,
İstanbul.
Türkçe Sözlük I-II, (1988), TDK Yayınları, Ankara.
Uluçay, Ç. (1977), İlk Müslüman Türk Devletleri Târihi, MEB. Yayınları, İstanbul.
Uludağ, S. (1997), “Hankâh”, İslâm Ansiklopedisi, (XVI):43, TDV. Yayınları,
İstanbul.
Yaltkaya, Ş. (1941), Baybars Târihi, el-Melik ez-Zâhir Baybars Hakkındaki Târih,
(II), TTK. Yayınları, İstanbul.
Yardım, A. (1992), “Birzalî”, İslâm Ansiklopedisi, (VI):216, TDV. Yayınları,
İstanbul.
Yazıcı, N. (2002), İlk Türk İslâm Devletleri Târihi, TDV Yayınları, Ankara.
154
Yetkin, Ş. (1988), “Abbâsiler”, İslâm Ansiklopedisi, (I):40-41, TDV. Yayınları,
İstanbul.
Yiğit, İ. (1995), “Emevîler”, İslâm Ansiklopedisi, (XI):96, TDV. Yayınları, İstanbul.
Yiğit, İ., (1991), Siyâsî, Dinî, Kültürel, Sosyal İslâm Târihi, (VII), Kayıhan
Yayınları, İstanbul.
Yiğit, İ, (2002), “Memlûkler Dönemi İlmî Hareketine Genel Bir Bakış”, Türkler
Ansiklopedisi, (V):748-752.
155
ÖZGEÇMİŞ
1980 yılında Tokat’ta doğdu. Tokat Gazi Osman Paşa İlkokulu, Atatürk
Ortaokulu ve daha sonra Tokat Anadolu Öğretmen Lisesi’nde 1997 yılında eğitimini
tamamladı. Aynı yıl Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Arapça
Öğretmenliği’ni kazandı. Burada beş yıllık eğitimini bitirdikten sonra 2003 yılında
Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı
Ortaçağ Tarihi Bilim Dalında yüksek lisans yapmaya başladı. 2004 yılında Tokat
Borsa İlköğretim Okulu’nda İngilizce Öğretmenliği yaptı. Halen üniversitede
yüksek lisansına devam etmektedir.
