Slav Dillerinin Gagauzcaya Etkisi

Dr. Astrid MENZ

Ozet:Balkanlarda konuguian Tiirkiye TiirkEesinin bir afzr olan

Gagauzca, yaprsal bak-rmdan Tiirkgenin ortak cjzelliklerinden

farklrlagan gok ilginq ci$eler tagrmaktadrr. Yaztda, hem yazrL

metinler hem de bir alan aragtrrrnasrnda konugma dilinden top-

ladr$rm metinler temelinde Slav dilleri etkisi altrnda olugan bu

de$girnler kod kopyalama kuramr i) e Eciztim len r-I-r ek tedir'

Anahtar kelimeler: Batr Ofruzcasr, Dil Iligkisi (language con-

tact), Cilrnle Bilgisi, Kod Kopyalama, Gagitttzt:a'

ciRi$Gagauzlar Kimdir?Gagauzlar bilindigi gibi ortodoks l-Iristiyan bir'l'ii |l< toPltrltrfudur. Gaga-

uzlann etnik bal<rmdan nasrl ve ne zarnan oltt;tttl<lirrt t;rrillqiler ve Tiirko-loglar tarafrndan halen tarhgrlmaktadrr. Defiyik lt'z.lt'ri iizct olarak goyle

verebiliriz (ayrrntrlan iEin bkz. Gringcir/ Argurr;alr l1)9 I ): I l|isliyan oiduk-

lan iqin bazr bilim adamlan tarafindan Gagauzlarrrt 'l'iirl<lt';rrri1 Ilulgar ya

da Yunanhlardan olugtuklan, yine ayru sebeptcn bitz.tlltt'ttrt:it cla Kuman-

lann torunlan olduklart ileri silrtilmiigttir. Bir bagka tcz.c 1',iirt: (iagauzlar

13. asrrda Bizanda srirnan bir SelEuklu grubunun tortttrl;trttlrr- Ay|.rca bu

etnik grubun isminin etimolojisi de tarhgmahdrr. Iralcat, ('agattzt:irrrtrt lla-

h Oiuzcasr grubuna ait oldu$-u agrkhr (Doerfer' 1965)'

Bu topluluiun en btiyiik bcjli.imii - 1989 nr,ifus sayrrlrnr 1"til.r' l()7.(xx)'i '-

eski Sovyetler Birli$i slrurlan iEincle yer alan bugiinl<ti Moltlirvyrr ( trnrlttt-

riyeti'nin giineyinde (153.000) ve lJkrayna',nrn giinrylr:tlr:;tttrl,t v,rr;.ttrrrk-

tadrr. ikinci biiyrik grup halen Bulgaristan'da vallri',rrrr r;iir'rliirrrrcl<tedir'

bilig + Krg 2003 * SaYr 24:23-44

23

bilig 2003 Kg Sayt 24

Ama ntifus sa)4mrnda belirtilmedikleri, daha doirusu Bulgar kabul edil-dikleri igin bunlann kag kigi olduklan bilinmemektedir. Romanya ve Yu-nanistan'da kiiEilk Gagauz gruplan bulundu$undan sciz edilmekteyse de

sayrlan belli de$ildir. Ttirkiye'ye yerlegen gruplar da olmugtur; bunlar,

dilin yakrnh$ ytiziinden olsa gerek krsa zamanda asimile olmuqlardrr.Eski Sovyetler Birli$i srrurlarr igindeki Kazakistan ve Kafkasya'da da Ga-

gauz kciyleri bulunmaktadrr.

GagauzcaGagauzca dilbilim agrsrndan Tiirkiye Ttirkqesinin bir a$zrdrr' Kowalski ve

Pokrovskaya'ru.n tezlerine kargrn, Doerfer'in (1959 ve 1965) gcisterdigi gi-bi IQpEak Tiirk dilleriyle alakasr yoktur.1,957'de o zamanki Sovyetler Birli$i'nde yazr dili olarak resmi stati.i ka-zanmlq, 1996'ya kadar Kril harfleriyle yazrlmrqtrr, fakat ashnda tam ma-

naslyla higbir zaman yagayan bir yazt dili olmamrqhr. Sovyetler zamarun-

da Moldavya'run bazr okullannda, sadece tig y1i igin, haftada iiE saat

(1958-L961) ana dili dersi okutulmugtur. Bu yiizden hemen hemen hiq

kimse Gagauzcayr giindelik hayahnda yazr dili olarak kullanmaz. Sadece

birkag gazeteci ye yazar Gagauzca yazmaktadlr. Flatta gcizlemle-rime gci-

re Gagauzca kitaplar da fazla okunmamaktadrr. Ancak Sovyetler Birli-

$i'nin da$lmasrndan sonra kurulan Moldavya Cumhuriyeti'nin Gagauz

koylerindeki okullarda temel dersler Rusga verilse de, btitr.in Gocuklar zo-

runlu olarak haftada iig saat Gagauzca dersi almaktadn. 1996 Ocak ayrn-

d.a Gagauzca igin Latin alfabesi kabul edilmigtir. Sovyetlerin da$rlmasry-

la birlikte Gagauzca yayrnlar da qo$almrg ya da canlanrrugtrr.Gagauzcayr inceleyen biiim adamlanmn hemen hemen hepsi bu dil tize-rinde Slav dillerinin btiyiik etkisi oldu$-unu yazmrgtrr. Hatta Doerfer Fun-damenta'daki yazrsrnda "Gagauzca sentaks bakrmrndan tamamen gayriTiirkEedir ve Slavlagmrghr" der "syntaktisch ist das Gagausische vcilligunttirkisch und slawisiert" - 1959:270).Bu ve buna benzer iddialar ilgi ge-

kicidir. Gayri Trirkge bir sentaks nasrl bir geydir ve Gagauzcantn sentaksr

ne kadar gayri Trirkqedir? Sentaksrn ti.imti mii Slavlagmrghr yoksa Tiirkdillerinin yaprsrna ozelbazt aynnhlan korunmug mudur? Ti.irkge gibi birdil, yapr bal,:rmrndan gok uzak olan bir dil grubunun etkisi altrnda kaldr-

$r zaman dilde neler de$igebilir, neler de$igmezya da de$iqemez? Dokto-ra tezime temel olan araghrmama, bu ve buna benzer sorulara cevap bul-

Menz, Slaa Dillerinin Gagauzcaya Elkisi

mak igin bagladrm ve ilk cince yayrmlanmlg mensllr metinleri inceledim.

Daha Eok ciimle yaprslyla ilgilendi$im igin manzum metinleri bu aragtrr-

rnarun drgrnda tuttum. Halk edebiyahnda Eaidag giindelik konugma di-linde Eok nadir rastlanan ya da hiq rastlanmayan kelimeler, ekler ve yapr-

lar halen gciriilmektedir.

Yazrh metinler: ilk Gagauzca metinler, Mopkov'un Besarabya'da topladr-

f,r ve 1904'te yayrnladrfrr malzemelerdir. Bu kitapta Eok sayrda masal, an-

latr, atascizii ve bilrnece yer ahr; ekinde ise Gagauzca-Rusqa bir scizliik

vardrr. Manov'un 1938'de ilk basrmr yaprlan etnografi ve tarihle ilgili ya-

prhnda da Varna civarrnda topladrBr bir kag masal, atasdzii, bilmece ve

tiirkii bulunur. l, 9 60'lar d,a Zajaczkowski Bulgaris tan' d a G a gauzca mas al,

bilmece, atasozri ile cjrf ve adetler hakkrnda derlemeler yaPm$hr. Bunlar

ashnda konugma dili cirnekleridir.ilk gergek yazrh metinler bir Gagauz din adamr olan Mihail Qalcr'rn ter-

ci.imeleridir. Kendisi daha sonra Gagauzlann bir tarihirri de yazmrg ve kii-

Eiik bir scizltik hazrrlamrgtrr. Tarih kitabl L934'te basrhnrgtrr. Bu yazrlarda

Latin alfabesini kullanmrg ancak Romence imla sistemine yalon bir imla

sistemi kurmugtur. Bu sistemde o ve r-j seslerini io ve irr harfleri ile I sesi-

ni de r? harfi ile gostermigtir. Agrk e igin ae harflerini kullanrmghr.

Unsiizlerde ise durum g6yiedir:

lK/ , yaru otiimsiiz artdamak kapanhh sesi c, ancak k'cien sonra ince biriinlii gelirse ch,

/G L yani citiimlii artdamak kapanhh sesi g, ancak sonunda ince bir rinliigelirse gft,

/Ql , yant ohimsiiz, digdamak, stirtiinmeli sesi ci ya da ce,

lC/ , yani otr,imlii, digdamak, siirtr-inmeli sesi djharfl eri ile gcisterilmi gtir.Aga$rda verdi$im cirnekler kullandr$ sistemi agklamaktadrr:

: Ttirkqe: bakahm: giineF: hiq: urumce (, .,r'r.rrnca)

bilig 2003 Ktg Sayr 24

Mikail Qal:rr'rn ilk yaprtlan kutsal metinlerin terciimeleridir. Oysa yazrusoldu$u tarih kitabr sadece onun ilk kitabl degil, aym zamanda bilinen tek

serbest yazt. ve herhalde Gag4uzca yazrlmrg ilk serbest metindir. E$itimi-ni Romence ve belki de Rusqa gcirdiif,-ti igin yaprtlarrnda bu dillerin etki-

si Eok bellidir. Bence bu etkinin en cinemli cirnefri onun metinlerinde ilkdefa rastlanan ilgi adrhdrri bunu ileride aynntrh olarak inceleyece$im.

Bunlarrn drgr.nda 1957 senesine kadar Gagauzca bir qey yayrnlanmamrgtrr.

Sovyetler donerninde ve sonralart dizyazt yazanlann en tanrnmrglarrn-

dan7922 doSumlu Diyonis Tanaso$lu oyktiier yamnda tek Gagauzca ro-man olan l.Izun Keroar?'r yazmrgtrr. 1933 doiumlu C1984) Dimitri KaraEo-

bano$lu ciykriler kaleme almrghr. 1953 do$umlu Stepan Bulgar hem ede-

bi ciykiiler hem de tarihi qahgmalar yazmrgtlr, 1928 do$umlu Nikolay Ba-

boSlu folkor ve qocuk kitabr yazmaktadrr. Flatta son scizti edilenin Gaga-

uzca ders kitaplarr da vardrr. $iir ve tr-irkii yazmak Gagauzlar arasrnda

Eok yaygrndrr, fakat yukarrda da belirtildi$i gibi ben giir dilini araghrma-

mn drgrnda tuttum.Dil, daha doirusu sentaks balqmrndan bu metinler arasrnda farkhhklargciriilebilir. Ttirkiye TtirkEesine en yaktn olanr, Bulgaristan'da konuqulanGagauzcadrr. Mogkov'un metinleri arada kahr en uza$r ise Mihail Qalcrile baglayan modern yazr dilidir. Aynnhlara biraz ileride de$inece$im.

Alan araqtrrm;un: Yayrnlanmrg olan metinleri inceledikten sonra gaSdag

konugma dilini merak etmigtim. Muhtemelen Mogkov zamanrndan buyana dilde de$iqiklikler olmugtu. Bunu tespit etmek igin 1995'te Moldav-ya Cumhuriyeti'nde bir alan aragtrrmasr yaph.m. Dcjrt hafta boyunca To-

may kdytinde kaldrm ve malzemenin Eoffunu orada topladrm, ama bagka

kciylerden derledi$im malzemeler de vardrr. Masal ve folklor malzemesi

epeyce iyi kayda geEmig ve folklor metinleri yapr bakrmrndan ve dolayr-sryla kullanrlan dil bal:rm,rndan bir derece sabit olduSu igin, bir amacrm

da bunlann drgrnda metin tr-irleri elde etmekti. Mesela atasdzlerinde giin-delik dilde kullarulmayan eski scizctikler geEer; masallarda zaman ekleri-nin britiin varyantlan kullarulmaz.Kciye geldigimde ilk ilgimi Eeken o yciredeki (yani Moldavya'daki) tonla-marun (intonasyonun) Tiirkiye TiirkEesinden Eok farkh oldu$uydu. Me-tinleri okudu$um zanl.an hiE zorluk gekmiyordum. Hatta ctimle yaprsl

ytiziinden ana dili Ti.irkiye Tiirkgesi olanlardan daha koiay terciime edi-

tiurc : Tiirkichi : ikighibi : gibihangd : hangr (:hangi)necin : negin (niEin)

tiurcceabacal6mghiuneghiciurumdjea

25zo

Meru, SIaa Dillerinin Gagauzcaya Elkisi

yordum. Konugma dilini anlayabilmem iEinse bir kaE giin ahsma stiresi

gerekti. oysa, bu alan araghrmamdan iki yrl cince, Bulgaristan'daki arag-

trrmam srrasrnda dinlediiim Gagauzcanrn tonlamasrm Tiirkiye Ti.irkgesi-

ne daha yakrn bulmugtum.Alan aragtrrmasr boyunca farkh kigilerden metin topladrm. Genelde diya-lektoloji gahgmalannda kaynak kigi olarak okumamrg ihtiyar kadrnlar ter-

cih ediliyor (aynnhlar iqin bkz. Demir 1999). Bunun birinci nedeni genel-

likle okumamrg kadrnrn do$duiu ycirede kalmasr, "yabanct" bir giveyle

temas etmemig olmasr; ikincisi, standart dil ile temas etmemesi; tiEtincti-

sii de ihtiyar kadrnlann go$u toplumda muhafazakar olmalan ve eski ke-

limeleri kullanmalarr. Bciylece bunlardan derlenen malzeme-lerde, dilinya da a$zrn tarihini biraz da olsa gcirebiliriz.ote yandan bu yaklagrmrn dezavantajlan da vardrr: IJer geyden cince dildegigmeyen bir nesne def,ildir; her nesil kendi defigikliklerini dile kat-

maktadlr ve dilde, nesilden nesile nelerin, nasrl ve hangi ycinde degigtisi-

ni araghrmak da son derecede cinemlidir. Aynr zamanda Gagauzca glbi az

kayda gegmig bir dilin sadece masallan ve atascizlerini toplamak, okumug

olanlardan ka;nt yapmamak dilin cinemli bir tabakasrnt goz ardr etmek

olur. Aynca her dilin de$igik iislup ve tarzlan vardrr; cirneiin arkadagla-

n arasrnda bir iislubu kullanan $irenci riniversitede hocasryla konugur-

ken bagka bir i.islup kullarur. Bunlardan birisi citekinden onemlidir diye-

miyoruz. Bundan dolayr kaynak kigileri okumamrg yagh kadrnlar arasrn-

dan olduSu kadar, okumug, fakat Gagauzcayr sadece aile iginde konugan-

lar ile okumug ve Gagauzcayryazr dili olarak da kullananlar arasrndan

seEtim. Anlahlanndaki konular arasrnda hatrralar, politik desigmeier, birMoskova gezisi, ikinci Diinya Savagr'nda kciyde olup bitenler varcirr. Bir

defa da bir anne-krz arasrndaki diyaloiu kaydettim. Fonetik ve fonolojitizerine gahgmadr$m igin anlatrlanlarr bilgisayara pek aynnhh olmayan

bir transkripsiyon sistemiyle aktardrm.

Qiiziimleme igin kuramsal yaklagrmlar

Bir dil bir bagka dilin etkisi altrnda kaldr$r zaman ne kadar ve hangi ydn-

de defigiklikler olabildiSine dair birkaE kuram vardrr.Bir birey ya da bir toplum iki ya da daha fazla dili ddntigtimlii kullaruyor-sa dil iligkisi(lnnguage contact) ortaya Erkmaktadrr. Bu iligkiden def,igik so-

nuElar doiabilir. Bu sonuglar dilbilimciler tarafindan genelde gciyle srruf-

bilig 2003 Ktp Sayr 24

landmhr (aynntrlar igin bkz. Bechert/Wildgen 1991: 2-5).

1. Her iki dil de de$igmez, fakat sciylemde karrgrk kullaruhr' Buna code'

switching yani doniigtimlii kod kullanrmr denir. Hollanda'da konugulanTrirkgeden dcimigiimlii kod kullanrmr igin bir cirnek:

(1,) Zijn oader zorla yaptrrmrg (Babasr zorla yaptrrmrg) Backus (1996: 187)'

onun baba

2. Dillerden biri citeki dilin etkisi altrnda de$igir. Genelde prestiji yiiksekolan dil bu durumda etkileyen dil olur. Buna girigim (interferenz) denir.Bu duruma Almanya'da konugulan Ttirkgeden bir ornek:

(2) O da gelmesi lAzrm Menz (1991,: 4'J.)

o:yahn halAlmancasr:

ffJ#ffikommen

3. Zamanla bir diiin (genelde etkilenenin) kullammrndan vazgeEilir' Buna

dil yitimi (Iangunge loss) denir. Bunun bir cirne$i, Tiirkiye'deki geng Yahu-dilerin kendilerinden cinceki kuga$n anadili olan Ladino, Fransrzca ya da

Almancayr o$renmemesi, ya da sadece pasif olarak o$renmesidir.4. Her iki dil ayn alanlarda kullamhr; buna iki-dillilik (diglossia) denir'Bc5yle bir durum okumug olan Gagauzlar iEin gegerlidir; ig yerlerinde ge-

nellikle RusEa, evde ise Gagauzcayr kullaruyorlar.Ddnli$iimhi kod kullamnumn 3 tilrti vardrr (Johanson 1993). Birincisisimgesel dcinriqiirnlii kod kullarumrdrr. Sciylem bir dilde olugur ve konu-gan ara srra ctimlenin sonuna cjbiir dilden i.inlemler, krsa sorular vs. ekier.

Bu ekleme ise konugamn cibtir dili bilmesinin simgesidir.ikincisi, konugan bir ciimlesini bir dilde bitirir, yeni ctimleyi cjbi.ir dildeolugturur. Buna ciimleden ci.imleye dciniigiimlii kod kullarumr (extracla'

u sal co de-sw i t chin g) denir.Ugtinci.isri de ciimle iEi dciniigiimlii kod kullammr ya da kod kangtrrma-dn (intraclausal code-sTDitching ya da code-mixing). Daha once verdi$imHollanda Trirkgesi ciimle bunun bir cirne$idir. Bununla ilgili birkag sorunvardrr. Crimlenin iginde hangi o$eler de$igebilir; konugulan dilin grame-ribazt deSiqmeleri engelliyor mu ya da bazr de$igimler btitiin dillerde im-

27

Merw, SIar Dillerinin Gagauzcaya Etkisi

kansrz mrdrr? Bu sorulara iligkin bazr tezler cjne siiriilmiigtr"ir. Orne$in,ci.imlede bir o$eye bairmh olan ciielerin, cirne$in fiile baf,l-r olan nesne ya

da son takrya baSL olan isim gibi cifrelerin, ayru dilden olrnasr gerekti$icine si.iriilmiigti.ir. Bir bagka kurama gcire bir scizciiiiin ya da bir deyiminiginde dcintigiimlti kod kullamml olamaz. Ne var ki bu srmrlamalar pekgeqerli deiiller.Girigimle ilgili problem en qok terimin kendisinden kaynaklaruyor' Inter-

feren"in "karrgma, taciz" gibi bir anlamr vardrr, bu yrizden olumsuzlukqa$rngtrnr. Ayrrca, bu model iki dilden gelen ci$elerin sonradan kolal's6ayrrt edilebilece$inden hareket eder. Oysa girigim sonucunda yepyeni, ikidilde daha once bulunmayan bir ci$e de olugabilir.

Johanson (1992, 1993) ise alternatif bir model cinermigtir: Ahnh, dcinii-gtimlii kod kullarumr ve girigim yerine kopyalama terimini geligtirmigtir.Bunun bir sebebi, bir dilden bir kelime ahndr$rnda, onun arhk kaynak di-le defil ahndrflr dile ait olmasrdrr. Dciniigiimlii kod kullanrmr terimini de

bir ciimlenin mutlaka bir dile ait olmasr gerektiii iqin reddediyor. Bir bag-

ka dilden gelen cifeler konugulan dile uyarlanarak kullaruhyor. Daha cin-

ceden verdiiim cirneSe donersek:

(1) Ziin aader zorla yaphrmrg.onun baba

Burada, Tiirkge terctimesinde belirgin olmayan bir cizellik vardrr: ZiinHollandaca eril iyelik adrhdrr. Yani Hollandacada erkekler iEin kullaruhr.Oysa burada bir krzdan bahsediliyor. Fakat Hollanda'daki Tiirkler Tiirk-ge konugurken Hollandaca adrl kullandrklarrnda herkes ve her gey igin sa-

dece eril gekli kullamyorlar. Demek ki Hollandacadan kopyalanan adrllar

TiirkEenin bir ozelliSini - cins farkr olmamaslnt - tagtyor.

Bagka cirnekler de Almanya'daki itk nesilden bulunabilir: Genelde ilk ku-gaf,rn Almancasr srrurhdrr, fakat yine de bazr Almanca kelimeler kullaru-hr. Ancak bu kelimeler TiirkEenin fonolojisine uyarlamr. Orne$in:

(3) Bahnhof [ba:nho:f] (tren istasyonu) banof

Weihnachten[vaynahhn](noel) oaynak olmaktadrr (Johanson

1993:207)iki rur kopya vardrr, birisi genel kopya @lobal copy), obiJ'r:i- seqilmig kop-

bilig 2003 Ktp Soyt 24

yadt (selectiae copy). Genel kopyalama bir o$enin ahcr dilde biitiin yapr-

sal niteliklerle kahp olarak kullamlmasr demektir. Ahcr dilde kullarulabil-mesi igin bu oselerin uyarlanmasr gerekir ve sadece ahn&$'r dildeki eqde-

Seri yerine kullamhr.orne$in Banof Tirkgenin fonolojisine uyarlanmrphr; ctimle iEinde kulla-

nrrken, cirnesin Banofa gittim denirken Tiirkgenin sentaksrna gcire ycinel-

me hali almaktadrr, oysa Almancada bir ilgeg (zr.r) gerekirdi.

SeEilmig kopya bir cisenin sadece bir ya da birkaE yaprsal niteliiinin kop-yalanmasr demektir. Bunlar fonetik, morfofonemik, semantik, kombinas-

yonla ilgili ya da sentaktik nitelikler olabilir. Bununla ilgili cirnekleri da-

ha sonra Gagauzcadan verece$im.

Gagauzcada Genel KopyalarDil de$igikiikleri arasrnda ilk goze Earpan tabii ki bi.iyiik sayrdaki genel

kopyalardrr. Bunlan titizlikle aragtrnnca en gok adlann kopyalandrft go-

rtili.iyor. Bu kopyalanmrg adlann Arapga, Farsqa, Yunanca, Romence, Bul-

garca ve RusEa gibi degigik kaynak dilleri vardrr; fakat ben cizellikle Rus-

qadan kaynaklanan kopyalardan sozedeceSirn'

Adlar: Hollanda,daki araghrmalann bir sonucu olarak kopyalanan sciz-

ciik fiirlerinin ikinci dilin ne derecede bilindiiine ba$h oldu$u ortaya Erk-

mrgtrr (Boeschoten & Verhoeven 1985). ilk nesil hemen hemen srrf adlan

kopyalarken ikinci kugak az saytda olsa bile sfat ve fiilleri de kop-yala-maktadrr. Bunun nedeni ise herhalde Hollandaca ve Trirkgenin yapr bakr-

mrndan Eok farkh olmasrdrr. Gagauzca iEin tabii ki degigik nesilleri ayrrt

edemiyoruz. RusEayr Eok az derecede bilen Gagauz da RusEadan kopya-

lanan fiil ya da srfatlar kullarur. Bu durum kopyalanan sozciiklere ne ka-

dar ahgrlmrg olunduiunu gcisterir. Yine de Rusqayr gok iyi bilen genE ne-

sil, konuya ba$h qok sayrda Rusgadan kopyalanan sozciik kullanmakta-drr.Kopyalanan acllann gof,-u modern hayatla ilgili, kolxoz, Predsedatyel 'bag-

kan', astanouka 'otobiis durait' gibi kelimelerdir. Eski ve yaygln ahnhlannsesgil uyarlanmasr oldukga kahdrr. OrneSin Rusqa syaorotka 'kesilmig sii-tiin suyu'Gagauzca survatka olmugtur. Yeni giren ahntrlarln Gagauzcaya

sesgil bakrrndan uyarlanmasr ise daha seyrektir, orne$in t'exnika (< Rus.

technika) cinseste damaksrllagmrg iinsiizle telaffuz edilir. SesEil uyarlama-

29JU

Mem, SIao Dillerinin Gagauzcaya Elkisi

mn derecesi tabii ki konugamn Rusga bilmesine de baihdrr; yani konuga-

mn Rusga bilgi seviyesi yiikseldikge sesgil uyarlama azalmaktadu. Bu du-rum eski Sovyetler BirliSi'nde konugulan difrer Trirk dilleri iEin de geqer-

lidir, bkz. Baskakov (1960:29). Qok yaygrn ve Gagauzcaya iyice yerlegmig

olan kopyalar ise, konugarun RusEasr Eok grigln de olsa, genelde uyarlan-

mrg gekilde kullarulrr.Brifiin kopyalanmrq adlar, trpkr Tiirkge adlarda oldufru gibi, hal, iyelik,gof,ul ve sozciik yaprm eklerini alabilirler ve bu ekler rinli uyumu baSh

kullamhrlar. Rusgarun qekim ekleri herhangi bir deSigme olmadan kahp-

lagmrg gekilleriyle kahrlar, orneSin palatkalarda 'gadrrlarda', Frusga palat-

ka'dan kaynaklarur.Ayrrca, kopyalanan adlar da Tiirkge adlar gibi srfat iglevini ahp bir adr ni-telendirebilirler.

Srfatlar: Kopyalanan srfatlara ise adlardan daha az rastlanmaktadrr. Bun-

lann da trimti Rusgadan kaynaklanmaktadrr. Bu srfatlar Rusgadaki bigi-

miyle yazr diline girmiS, ama Rusgamn srfat tiiretme ekinin tekil eril yahn

durumu sabitlenerek aktarrlmrghr. Srfat, di$er cinslerden olan bir ahntr

adr nitelendirse de, bu ek desigmez. orneiin grajdanski militsya'sivil mi-lis', Rusqa grajdanskiy ve militsiya sozcriklerden kaynaklaruyot, f.akat milit-siya sdzclf.:si digil oldufru igin Rusqada srfatrn da digil eki almasr, yani

grajdanskaya militsiya olmasr gerekirdi. Demek ki bu tamlama bir kahp

olarak ahnmam_rg, stfat ve ad ayq ayn kopyalanarak yapri,rrrgtrr. Yine cins

farkr kategorisi Ttirk dillerinde olmadrS iEin kopyalarunrg scizcriklerin

cins eki, iglevi olmayan kahplagmrg bir gekil almaktadrr.Konugma diline ise RusEadan kaynaklanan eski ve yaygln srfatlar eksiz

olarak girmigtir; yani sfatlann sadece kcikeni aktarrlmrgtrr. orneiin Rus.

prostoy 'bayafi{ Gagauzcada prost, (prost ugaklar 'bayafit !ocuklar'); Rus.

interesnty 'ilginE', Gagauzcada interes geklinde kullamlrr (gok interes nu-

antslar zsardt'gok ilging niianslar vardr'). Topladr$rm malzemelerde Eo-

f,unlukla ekle birlikte aktanlan srfatlara da rastlanmaktadrr.Bunlarrn go$u, kanaatimce gok yaygrn olmayan, belki de konugamn o an-

da Rusgadan aktardr$r scizci.iklerdir, ornef,in oldu baalanfi kolateralni (<

ldi]trs. kollateralnry)'paralel bir baSlanh oldu'. Bu cirnekte kopyalanmrg birsrfat TiirkEe bir adr nitelendirmektedir. Qofu zaman kopyalanmrg srfatlar

ahntr adlan nitelendirir, yine de srfatrn eki kahplagmrg olarak kahr ve

bilig 2003 Krg Sayr 24

uyum gcistermez. OrneSin atomniy bomba'atom bombasr' Rus. atomnaya

bomba; tsentralisoaani bir gosudarstaa'merkezi bir devlet' (< Rus. tsentrali-sooannoe gosuddrstao). Bu son ornek, belirsizlik srf.ai bir, Tiirk dillerininyaprslna uygull olarak, niteleyen srfat ile nitelendirdi$i adrn arasrna kon-dugu igin de ilgingtir.Zarf iglevinde kullamlan srfatlar da buna benzer <izellikler gcisterir. Ya

bespereriu (< Rus. bespererrunry) aaler'durmadan afilryor' cirnefrinde oldu-gu gibi eksiz kcik Gagauzca ciimleye konulur ya da ben onu togno (< Rus.

t6Eno) bilerim 'Ben onu Eok iyi biliyorum' cirne$indeki gibi Rusgarun srfat-tan zarf ttiretme ekiyle beraber kullaruhr.Bunun yarunda RusEadan kaynaklanan srfat ekiyle beraber kahplagmrgolarak zarf iglevinde kullarulan srfatlara da rastlanrlmaktadrr. Orne$in so-

ra ontTar gitti an kalrystn saabodruy (< Rus. saob1druy) bir tane'Sonra, onla-rrn gittiii an serbest kahyorsun, yalntz'. Bu da aErkEa RusEadan kaynak-lanan kopyalanmrg scizciiklerin Trirk dillerinin kurallanna gore kullarul-drSmr gcisteriyor.

Fiiller: Rusgadan kaynaklanan fiiller Gagauzcada mastar halinde etmee veolmaa fllllerinin yardrmryla kullanrhr. Ornefin zaglust etmee (<Frus. zaslu-ji{)'hak etmek'. Bazr gok yaygn ve srk kullamlan ahnh fiillerin gekli gokde$igtirilmigtir. Orne$in zaoflt etmee (<Fius. xtonit')'telefon etmek'. Rus-

Eanrn addan tiiremig fiilleri genelde ahntr olarak kullaruhnaz. Bu durum-da qo$u zarnarr temel addan yapmaa yardrmcr fiilinin yardrmryla birlegikfiil yaprhr. Orne$in remont yapftiaa'tamir etmek' (< Rus. remont'tamir')kullanrlrr, arna remontirooat' fiili kopyalarullaz.Addan fiil tlireten +LA ekinin konugma dilinden topladr$rm malzemede,genelde Rusga adlara eklendi$i gciri.iltir. Bu sadece ve Eok ender olarakyazr dilinde gdriihir, drnef,in konfuzlama 'birisinin kafasrm kanghrmak' (<Fius. konfuz 'karmaga, gagkrnhk'). Konugma dilinde Romenceden kaynak-lanan +LA ekiyle tliremig sadece ve sadece oloylamaa 'ya$lanmak'fiilinibuldum.

Zatflar; Rusgadan kaynaklanan ahntr zarflar gok azdrr; ancak bunlardanuje 'artrk' ve srazu'hemen' konugma dilinde qok yayginken yazl dilindeise hig bulunmaz.

JA

}./.enz, SIau Dilleinin Gagauzcaya Elkisi

iglevsel sijzciikler: Anlam ta$ryan scjzciiklerin yaru srra iglevsel scizciiklerde Gagauzcaya yerlegmigtir. Bunlann arasrnda en Eok Rusga bailaglarkullanrlmakta drr. Ancak b a $la glann G agauzcadaki i glevleri Rusqa-dakin-den farkhdrr. Bunlann arasrnda da've', A 'arna, fakat', ili 'yoksa' en yay-grn olan ahnh baSlaglardrr. Da've'RusEada egbaSmh tr-imceleri ba$layanbaf,lag olarak kullanrldr$r halde, Gagauzcada sadece btimcenin bagrna ge-

Lip sciylernin iE yaprsrru agrklayan edat olarak kullarulrr. Ayru igleve sahip

ancak anlamr biraz daha kah olan a'arna' edah Rusgadaki bailaq igleviniGagauzcada g6stermez, ama konugma dilinde Eok kullaruhr.ili'yoksa'hem iki egba$rmh tiimceyi hem de iki cinerrneyi ba$layabilir'

Qok az RusEa bilen Gagauzlar da bunu kullarurlar. Yazt' dilinde ise buahntr edata hig rastlamadrm. Buna kargrhk konugma dilinde zaten yaygrnolmalanna raimen ya ile osa topladr$m malzemede gok daha srk geqmek-tedir.

Gagauzcada SeEilmig Kopyalar

Sijzdizimi: Segilmig kopyalara gelince, metinlerde ilk gcize EarPan Tiirki-ye Ti.irkgesinden de$igik olan sozdizimidir. Basit tiimcedeki notr olanscjzdizimi nesne-yiiklem def,il ytiklem-nesnedir. Orne frin bilyiik batilmilz(erkek kardeg) almry yakmtg kibridi. Bu sozdizimi giindelik Ttirkiye Tiirk-gesinde de miirnktindiir, fakat abimiz kibridi yakmtp ncjtr sozdizimidir veabimiz yakmtg kibridi ciimlesinin anlamr onunla aym deiildir. Ti.lrkiyeTiirkgesinde scizdizimi de$iqikli$nden kaynaklanan anlam farklarr iEinbkz. Erdal 1999.

Pokrovskaja'run gramerinde olumsuzluk edah deil ya da diil'in Gagauzca-da her zaman olumsuz laldr$r o$eden cince geldiii belirtilir. Benim ko-nugma dilinden topladrf,rm malzeme bu iddiamn doiru olmadr$m bel-gelemektedir. Orneklerin gcisterdiSi glbi deil olumsuz loldrgr kelimedenonce ya da sonra gelebilir:

(4) O aakrt her bir gey deildi paah ya da Sulan dost deil

Fakat cirneklerin go$unda olurnsuzluk edatr olumsuz l,cldt$ oieden dnce

gelir, hatta yazrh metinlerde hemen hemen her zaman cince gelir. Bence

bu de$igik sozdizimi RusEa olurnsuzluk ilgecinin pozisyonunun bir kop-vasrdrr:

bilig 2003 Kt9 Sayr 24

(5) Gagauzca: Deiliz musulman RusEasr Ma ne musul'manE dir.

Bu cirnek iki geyi gcisterir: Scjzdizimi Rusqadan kopyalanmrgb.r; f.akat deil

hala Trirkiye Ti.irkEesindeki gibi zarnar.ve kigi eki alabilmektedir. En yay-grn kullaruhgr da budur. Yine de RusEasr gok iyi olan bazr kaynak kigiler,kigi ekinin yerine kigi adrh kullamyor ve bdylece Rusqarun olumsuzluk il-gecinin cizelliklerini tam olarak deil :i.zerine kopyahyor:

(6) Biz deil musulman My ne musul'mane

Bu ciimlenin Rusga ciimle ile tek farkt musulman kelimesinin tekil olmasr,

yani cizneyle uyum gcistermemesidir. Bciyle cirneklere nadiren rastlamyor.Genel olarak deilkigi ve zaman eki ahyor. Bu nedenle Pokrovskaya'ntn de-

f/ bir ilgeg olmuqtur, geklindeki iddiasrru reddedebiliriz.Edat igtevi yaru srra deil srf.at veya belirteci olumsuz krlabilir. Bu iglevle de-

i/ slav dillerinde bulunan olumsuzluk ilgegleriyle daha biiyiik yalonhkgcisterir. Bunlann arasrnda qok yaygrn olan diil goktan, yani 'yakrn zaman-

lardan' ve diil dooru yani'yanhg' gibi olumsuz sfiatlar da vardrr.

Olanak kipi: Gagauzcanln olanak ifade etmek iEin kullarulan yaprsr qok

ilginqtir. Bu alanda Bulgarcadan kopyalanmrg Gagauzcaya cizel bir yaprgeligmigtir.Ttirkiye Ttirkgesinde -ebil- eW hem yeteriik hem de olanak ifade ederken,

Gagauzcada sadece yeterlik ifade etmektedir. Olanak ifade etmek igin aar

artt nasil ya da nice artr istek kipi alan fiil ya da cizne kigisiz bir ozneyse,

mastar halinde kullamlmaktadrr. Olana$.n olumsuzluiunu ifade etmekiginyok art. nastlf nice artr istek kipi alan fiil kullarulmaktadrr. Once birkaqcirnek verebiliriz:

(7) Ben aartncq bizim V'Ian da gidiimBen bizim V ile de eidebilirim.

Bu cirnekte var artt nice tek scizciik halinde kaynaqmrg (oarmca) olarak kul-lamhyor. Bu konugma dilinin bir dzelli$idir.

(8) Var mt nasi ben htzlaniim aliim gbzlilklerimi?Kogup alabilir miyim gcizliiklerimi?

I

I

tl

33 J1

Menz, SIau Dillerinin Gagauzcaya Etkisi

Bu cirnekte aar ve nasil araslnda soru eki mI bulunmaktadrr. Genelde oarve nasil ya da nice araslna sadece soru eki ya da imek fiilinin ttirevleri olaniken, ise, idi ve imig gelebilir. Gegmig zarr.ar. edatr hem aal a hern nasil' a ek-lenebilir. Orne$in;

{9) Bu laflan oardt nasil sAlesin saade en iy dost.Bu scizleri sadece en iyi dost sciyleyebilirdi.

(10)Nasr/ ben aar nasildr amazlaytm onu, agan ikimiz da birerde diiilgtiikBen ona nasrl ihanet edebilirdim gi.inkri biz ayru yerde ddvrigtiik.

Yukanda aErkladrp.m gibi olanak kipinin olumsuzlu$unu ifade etmekigin yok kullarulrr. Orne$in:

(LL) Ama batrramadt duygulanru, nasil yoktu nice batrmaa su igine topu.Ama top su igine bahnlamadrS gibi duygularrm batrramadr.

Bu drnek hem -ebfl- ekinin olumsuzu ile ifade edilen yeterlik olmadrf,imhem de olanafrrn olumsuzlu$unu paralel olarak gosteriyor. Fiilin gcister-di$ geyi olumsuz l,clrnak iEin fiil olumsuzluk eki ahyor, cirne$in

(LZ)Fasil, nasil ben var nastldt g'drmeyim seni...Seni nasrl gcirmeyebilirdim, acayipti.

Bu ilginq yaprrun kayna$r bence Bulgarcadrr. Bulgarca ima'var olmak ve-ya malik olmak' artr kak'nasrl mtimkrin' demektir. Olanak ifade etmekigin bu yapr artr fiilin istek kipi kullamlu. Olumsuziuk ifade etmek iginima'run yerine nyama kullarulrr. Gagauzcadaki yaprdan farkh olarak kigi-lik eki ima veya nyama'ya eklenir.Genelde ncitr olan scizdizimi once aar nasil sonra ona baSh olan yiiklem-dir. Fakat nadiren devrik scizdizimine de rastlamr. Buna uygun buldu-$um biiti.in ornekler ise kigisiz ifadelerdir, cirne$in:

(13)Her bir igi de resimlemee yok niceHer bir geyin de fotoirafr gekmek mtimktin deiil.

Var nasi ve yok nasi frllslz de kullamhr. Bu durumda anlamr olur ve olmaz-

35

JO

bilig 2003 Ktg SaYt 24

drr. Bu da Bulgarcantn ima kak ve nyatna kak kullamhFlna Pafaleldif'ornekleri aragtrnnca nasrl venice kullammr arasrnda bir fark bulamadrm.

Bazr kaynak kigiler ikisinden birini tercih ederken, baztlan ikisini de kul-

lanmaktadrr; fakat nastl nice'd'en daha yayglndrr' Nice kullanan kigiler bir-

legtirilmig gekli olan aattncayL tercih ediyordu'

Yan ciimleler: Yan ciimlelerde de slav dillerinin etkisini gcirebiliriz. Bilin-

disi gibi Hint-Avrupa dillerind.e yan tiimceler bashbulunduklarr ciseden

sot ra g"li., bir bailaqla baglar ve yiiklemleri zaman ve kigiye gcire gekim

ekleri tagrr. Bu modele uyan tiimceler Gagauzcada gok yaygrndrr' Yan

ci.imlenin yiiklemi, zorunlu olmasa da, Eoiu zaman Tiirkiye TiirkEesinde-

ki gibi ciimlenin sonundadrr.ozeuitte Ttirkiye Tiirkgesinde srfat fiiI ya da isim fiille olugturulan ciim-

le tipi Gagauzcada hemen hemen yok olmugtut. zarf. fiille olugturulan

crimle tiplerinde durum biraz farkhdrr'

Nesne ciimlesi: G6r-, anla-, diigi)n-, s'oyle- gibi fiillerin nesne ciimleleri Ga-

gauzcad.aisim fiille olugturulmamaktadrr' Genel Tiirkgeye ait olan bu ya-

prrur, yerine yiiklemden sonra bir zarnarrve kigiye gore gekim eki tagryan

Lir ytiklemleme gelmektedir. Yan ciimle ise genelde ani ya da bazen ki

bailacryla baglamaktadrr:

(14)Ben giSrdiim ani aar onnardan qok

Onlardan gok oldu$unu gcirdiim'

(15)Ben annernn ki siz beni kaprcmtz

Sizin beni hapse ataca$rmzr anladrm'

Korkmakfiilininnesnectimlesibirbagkaozellikdetagrmaktadrr'Anaciimle ve yan ciimlenin oznesi ayru ise yiiklernlernenin yiiklemi mastar

eki, aynysa istek kipi eki almaktadrr' Bundan baqka cizne ayruysa ba$laq

kullamlmaz; cleiigikse yine ani bailacr kullarulrr' Her durumda yiiklem-

lemenin yiiklemi olumsuzluk eki tagrr:

('J.6) korker sokmastn aY atnt(inefin) ayaSru sokmasrndan korkuyor'

Menz, Slau Dillerinin Gagauzcaya Etkisi

(17) Presedatelden korkardtk ani gekigmesin

Bagkandan, luzacaSrndan korkardrk.

Birden fazla nesne ctimlesi aym yi.ikleme baSh olabilir, o zaman nesneciimleleri Ircm' v e' egbaSrmhhk ba$lacryla ba$larur:

(78) Babu agh kapryt da sityledi, ani Lenka saaselem hem ani Eocucak iilii duumuE.ihtiyar kadrn kapryr aErp Lenka'mn sa$ oldu$unu ve EocukcaSrzrn

c5lii do$duSunu sciyledi.

iran'da konugulan Azericede ki baSlacryla baglayan, yriklemden sonra ge-len nesne ciirnlesi vardtr, fakat birden fazla egbafimhhk ba$lacryla bafila-namazlar. Bu tiir nesne ciimleleri igin bkz. I(ral (2001., 1,20-121,).

Niteleme ciimlesi: Srfat fiille kurulan niteleme crimlelerine GagauzcadaEok az rastlanlr. Bunlarrn arasrnda en Eok -(y)En srfat fiiliyie kurulan yanciimleler vardrr; -dlK sfiat fiili yok denecek kadar az kullaml-rr. Geneldenitelerne ciimlesi ba$rmh olduiu o$eden sonra gelir, kigi ve zamana gcire

Eekilen bir yriklemi igerir ve bir baflagla baglar. Bu ci.imle tr-iriinde decizellikle konugma dilinde anibafrlag olarak kullaruhr. Yazt dilinde ise en

Eok angr (hangi) kullamhr. Ang tekil/gof,-ul uyumu gostermek iqin iyelikeki, yan ciimledeki iglevi gcistermek igin hal ekleri alu. Bu durumu gds-termek igin aga$rda 6 ciimle kurdum. Soldaki kahplar konugma dilinde,sa$dakiler ise yazr dilinde daha yaygrndrr.

(79) adam ani geler

adam ani gdrdiim

adam ani para oerdim

adam angrst geler (: gelen adam)

adam angraru gbrdiim (= gdrdri$rim adam)

adam angrsma para oerdim (:para vercii$.m adam)

Bu ornekler ang{nn Rusgadaki ilgi adrh gibi kullamldrSrm gosterir. Tekfark cins ayrrmr gcistermediSidir. Bu adrla ilk olarak lr4ihail Qakrr'rn me-tinlerinde rastlanz. Konugma dilinde kullarumr genq nesil arasrnda gdrti-liir. 60 yagrndan br,iyrikler ani'yi terclh etmektedirler. Aniba$lacryla bag-layan niteleme ciimlesinde bag isim tekrar edilmez. Genelde Hint-Avru-pa dillerinde bag isim eSer niteleme ciimlesinde dolayh nesneyse, bagisim kigi adrlr kullamlarak tekrar edilir. Yani adam ani para aerdim (paraverdi$im adam) ciimlesi Hint-Avrupa dillerinin yaplsrna uyarlansaydr

37

38

bilig 2003 Kry Sayt 24

adam ani ana para Trerdim gekuni ahrdr. Bciyle olmamasr, Tiirkgenin, nesne-

lerin anlagrldrsr zaman tekrarlanmamasr cizelli$inin bu tiir kopyalanmrq

crirnle modellerinde de korunduSunu gcistermektedir'

Niteleme ctimlesinin bag ismi yer adrysa angt'r:nrr yerinde nereder nereye ve

nereden soru sdzciikleri de ilgi adrh olarak kullamlabilir. Baq isim bir adrl

ise canlrlar igin kim, egyalar igin ne soru scizciikleri ilgi adrh olarak kulla-

rulabilir:

(20)l-Iiirekten inantrdmt sanffdtm olmah bir itbiir diinya rxerede insanlartn can-

lart nerede sltQlular yanacak I burada kabaatsular bu yanda onnar kim fenayaptt.

insanlarrn canlarrrun, suElulann yandrfr bir obrir diinyamn olmasrna yti-rekten inamrdrm. Burada suEsuzlar, bu yanda da fenahk yaPanlar'

orneklerin Eoiund.a niteleme ciimlesi baq ismin hemen arkasrna gelir, fa-

kat bu zorunlu degildir. Mesela (21) numarah cirnekteki niteleme ctimlesi

halk sozcifrrine baihdrr. ESer ilgi ctimlesi, Qocuklar ve knlar sdzctiklerine

ba$h olsaydr, ilgi adrhrun qofula gcire uyum gdstermesi gerekirdi'

(2L) Bfu kiiEilk halkm Qocuklart oe krzlan, ang$rna sade gindi aEiler yol"'Daha yeni yol agrlan bir ki.iSiik halkrn o$Ianlan ve krzlan."'

Arrrag ve sebep ciirnleleri: Amaq ctimleleri de genel olarak ana ctimleden

sonra gelirler. Ana ve yan ciimlenin oznesi ayrl ise yiiklem mastar eki,

ayrrysa istek kipi eki ahr. Qo$u zaman yiiklemin ardrndan deyni llgeci ge-

lir; bazen bu tip ciimlenin bagrnda baglag olarak ani ya da kl bulunur:

(22) Onu alardtk da atardrk aaztmrza ani i)lmemee deyni

olmemek iEin bunlan (yerde duran busday tanelerini) alrp afiz:rnrza

atardrk.

(23) Tsentralisoaani bir gosudarstaa upraalyat etsin bizimnen ani biz yagtyaltm

deyniYagayabilmerniz igin merkezi bir devlet bize hiikmetsin-

Bu tip yan ciimlenin ba$lacr atrhrsa anlamr desigmez; hatta ikinci cjrnek-

Merrz, Slau Dillerinin Cagauzctya Etkisi

te oldu$u gibi cizneler ayn olduiu zamatl ya ani ya da dey,.ti ahlabilir, an-lam deiigmez.Sebep ctimlesinin iki de$igik trlrii vardrr. Biri Trirkgenin bir tiir sebepctimlesine benzer ve aynl zamanda daha once bahsettiSim amaq ctimlesitiiriine yakrndrr. En cinemli fark yan ciimlenin yriklerninin istek kipi de-iil, zaman kipi almasrdrr. Bu tip ciimlede de zorunlu olarak yiiklemdensonra yine deyni ge[r. Orne$in:

(24Da gideer nriru gozil gdril,rsa, kanst giilmeer deyiVe kansr grikntiyor diye gciztiniin gcirdtigri yere gidiyor.

(25) ama onnann familya* V. deyni onu fronda gaartyorlarAma onlann soyadr V oldu$u iEin onu cepheye qaSrrryorlar.

Orneklerin gcisterdi$i gibi sebep ciirnlesi ana ci.imleden cince ya da sonragelebilir.ikinci tr-ir sebep ciimlesi yine Slav dillerinden kopyalanan bailagla bagla-yan yan ciimle tipidir. BaSlag olarak birkag belirteq kullamhr. Bu belirteg-lerin Eo$u, eski zamanlarda Farsgadan kopyalanrrug olsalar da, geneldeTiirkEedir. Yani RusEa belirtegler genel kopyalanrnaz, sadece ozellikleriTtirkge bir scizctiilin tizerine kopyalanrr. Bunlann arasrnda onun igin,onuEtan, zere, giinkil, negin ki / ani ve ani vardrr.Genelde yan ciimle ana ciimleden sonra gelir, fakat ani, Eiinkii, ve zere'ylebaglayan yan ciimleler ana ciimleden cince de gelebilir:

(26)Bouldum zer ne onu€tan ben korkiim hep sudanHakikaten (bir defa) bo$uluyordum, onun iEin suclan hep korkanm.

(27) Ani gagauz yinan yok onnaraGagauz olduklan iEin onlara griven yok.

Zaman, ciimlesi: Ba$lagla baglayan bir hir zaman ciimlesi de vardrr. Buciimle tr.irtinrin ba$lacr olarak aQan'ne zaman' soru sozcrigti kullaruhr. Busoru sozcrigrinii Tiirkiye'deki bazr Karadeniz afizlanndan ve Osmanhca-dan da tar:urrz, fakat Gagauzcada zamam sormak igin defrif sadece ba$laEolarak kullaruImaktadrc. Zarnan ciimlesi bailacr olarak aQan'Ln yerirre ne-zaman ve neaakit de kullarulabilir:

40

bilig 2003 Ktg SaYr 24

(28) Aqan gijrdii oni Sintlcnsoram yumu1admt braktr beni

Benim yurnr:gadr$unl gdrdiiiii zaman braktr beni'

Yan crimlenin bir ciiesi, gofrr-r zaman ciznesi olur; bazen aEandan cince ge-

lir. Oyle olduiu zaman bu cifrede ozel bir vurgu vardrr:

(29) A boba ctQart geldi hig ne tuz yemigler ne tuzlanmtglar

Ama babamrn geldiffi zarrlart (sanki) hiq (bir gey o]marnlg Srbi)' ne tuz

yemigler ne tuzlanmrglar

Bu tiir kopyalanmrg ciimle modellerinin yam srra Gagauzcada zarf-fiille

kurulan bir kag tiir ciimle de yaygrndrr. Bu cizelliiini de Rusga ve Bulgar-

cada sad.ece bir tek tip zarf-fll|varolmasrna ve bunun da konugrna dilin-

cle nadiren kullanrlmasrna ra$rnen korumugtur' Bir baqka Hint-Avrupadilinin etkisi alhnda kalan iran Azericesinde, mesela zarf f11l1e kurulan

yan ciimle ttiriine arhk rastlanmryor'Gagauzcada ise hem -ip, -erek, -dii gibi, -diinen gibi deffigik zarf fiiller var-

drr hem de bunlar konugma dilinde goiu zaman Ttirkiye Tiirkqesindeki

gibi ana ctimleden once gelmektedirler:

(3O)Ben herzatnan gidip aEaa iqerim birer stakan su

F{er agafrya gittiiim zaman bir bardak kadar su igtim'

(31)Ben uzandrynan slmaa aldr alttmdan gkemnecii ben

Ben (kova1'r) almaya uzarunca altrmdan iskemleciEi aldr'

(32)Yaamur yaadn gibi o su duretYa$mur ya$drgr zaman o (ya$mur) su(yu) durur'

Sonug

Biitiin bu verdifim ornekler slav dillerinin Gagauzca iizerindeki biiyi.ik

etkisini gcistermektedir. sesbilim ve biqimbilim alarunda de$igiklikler az-

drr; etkinin a$rrhff. ozellikle kelime hazinesi ve scizdiziminde goriiliir.

Slav dillerinin etkisinin altrnda Gagauzca yeni ve ashnda TiirkEenin yapt-

srna aykrrr olan yan ciimle ttirleri olugturmugtur' Gene de' bu yaprlarrn

ayrrntrlan incelendisi zaman bu yeni ciimle tiirlerinin Tiirkgeye ait bazt

yapr ozellikleri tagrdr$nr. gdrebiliriz.

Menz, SIaa Dillerinin Gagauzcaya Etkisi

Kaynakqa

Backus, Ad (1,996), Tzuo in one: Bilingual Speech of Turkishlmmigrants inTheNetherlands. (Studies in Multilingualism 1). Tilburg University Press:Tilburg.

Baskakov, N. A. (1950), The Turkic langtages of Central Asia : Problems ofplanned culture contact. The Turkic peoples of the USSR ; The deaelopmentof their languages and znritirtg. Oxford.

Boeschoten, Hendrik E. & Verhoeven, Ludo Th. (1985) Integration nieder-liindischer lexikalischer Elernente ins Trirkische: Sprachmischungbei Imrnigranten der ersten und zweiten Generation. LinguistischeBerichte 98.347-364.

Cihair, Mihai I (19 3 4), B e s ar ab ie aI fr. G a g au zI ar dn is t o r ie as d. Chi ginau.Demir, Nurettin (1999), A[rz araghrmalannda kaynak kigi meselesi. 3.

Uluslar Arast Tilrk DiIi Kurultayt 1996, Ankara: T'DK yay., s. 288-293.Doerfer, Gerhard (7959), Das Gagausische. Deny, Jean & Gronbech, Kaare

& Scheel, Helmuth & Togan, Zeki Velidi (Hgg.), Philologiae TurcicaeFundamenta 1, Aquis Mattiacis: Steiner, 260-177.

Doerfer, Gerhard (1965), Zur "Kiptschakischen", Schicht des Gagausisc-hen. Central Asiatic lournal, L0.21,-1,27.

Erd.al, Marcel (L999), Das Nachfeld im Trirkischen. Johanson, Lars & Joc-hen Rehbein: Tiirkisch und Deutsch im Vergleich. Turcologica 39, Wi-esbaden : Ffarrassowitz. 53-94.

Gtingcir, Flarrn & Argunqah, Mustafa (199'1.), Gagauz Tiirkleri (Tarih-dil-folklor ve halk edebiyah). (Knlhir Bakanh$ Yayrnlan 1300.) Ankara:TDK.

Johanson, Lars (7992), Strukturelle Faktoren in tiirkisclrcn Sprachkontakten.(Sitzungsberichte der Wissenschaftlicher-r Gesellschaft der J. W. Go-ethe-lJniversitiit Frankfurt am Main 29:5) Stuttgart: Steiner.

Johanson, Lars (1993), Code-copying in immigrant Turkish. Extra, Guus& Verhoeven, Ludo (HSS.) Immigrant languages in Europe. Clevedon,Philadelphia, Adelaide, L97 -221.

Krral, Filiz (2001), "Das gesprochene Aserbaidschanisch aon Iran : Eine Studiezu den syntaktischen,Einfliissen des Persischen", Tut"kologica, 43 Flarras-sowitz: Wiesbaden.

Manov, Atanas I. (1938), Potekloto na gagauzite i tehnite obigai i iraai : oa dae

Easti, Soflja.

47

bilig 2003 Krg Sayr 24

Menz, Astricl (7991,), Studien zumTiirkisch der zweiten deutschlandtiirkischen

Generat ion. Yayrnlanrnamrg Master'I ezi, Mainz lJniversitesi'

Men4 Astricl (1999), Gagausische syntax : Eine studie zumkontaktinduzier-

ten Spruchwandel, Turcologica, 41', Flarrassowitz : Wiesbaden'

Menz, Astricl (2000), Analytical modal constructions in Gagauz. Gdksel,

Aslr & Kerslake, Celia 2000. Studies on Turkish and Tutkic languages:

Proceedhrgs of ther Ninth International Conference onTurkish Linguistics,

Lincoln College, Oxford, Augrrst 1'2-14, 'l'998, Turcologica, 46, Wies-

baden : Flarrassowitz. 151-158.

Mogkov, V.A. (1904), Naregiyabessarabskih gagauzo? (- Radloff, W': Proben

der Volkslitteratur der trirkischen Stdmme, X. Theil) St. Peterburg'

Pokrovskaya, Lyudmila A. (L964), Grammatika Gagauzskogo Yazrka:

Fonetika i morfologiya. Moskva: Nauka.Zajaczkowski, Wlodzimierz (-1,966), lazyk i folklor Gagauz6zn z Bulgarii.

Krak6w.

Slavic Language Influence on Gagauz

Dr. Astrid MENZ

Abstract: Gaaguz is a Turkish dialect spoken on the Balkansthat shows very interesting structural deviations from the com-rnon Turkic model. After studying the available published lan-guage material as well as data collected in a field study I ana-Iyzed those deviations triggered by the influence of Slavic lan-guages according to the code-copying modej. The aim of thisarticle is to exemplify the rnain findings of my phD thesis.

Key Words: Southern Oghuz, Language contact, s1,ntax, codecopying

bilig + Krg 2003 * Sayr 24:23-M

4

bilig 2003 Krg SaYt 24

ll n n n n uc C.zrarl grrcxvrx 5l : l,r xon lra f aray scrcltrir

Aclpra4 MIIIIIJ,( ) r i r' t r ! I r r s l i I tt I tl er D ut t s ch c t, M o r !{tnl iin dis chen G es ells chaft

P e.u ct x a : t'ir t'ay:rcxu fi .tr3LI K, K( rro I

-t r'tfi snt netcx 6 a:rKanlcKulnl

4I4A,4r'Kl1)M lyPerlKoro ,tltt'lKil/ IleceT B Ce6e oqe}Ib

r4HTcl)(}(llll,tC'r/leMeHTLI/ ()'r'ltr4r'IaIOIJtrHeCg oT O6UlUx

ocooclliloct'cii TIoPKcKI4x ,l:ir'lKoIJ c rotrKl 3PeHr4t

crpyKryl)r,r. FIa ocIIoDe ltl4ct';M€lrlrbrx rlcroquulKoB t

Ma"rcl)t4itroll r4s ycrr{oil pe'tu, co6Paurrbrx B Pe3yaETare

no"/t(:tt()r'() lccAeAor,a:,:'i],/l'| J.'rn 143MelreHr4t, BO3HtlKLU',{e

Bclrcr/lcrlf t4 e rJAw trrrrL\ CAaBJI IICKr4X 'I3lr

KOB/ aH,aar43vrPyrorca

n Prt r r ()M () rt \v'f eoPVtT KOflV POBaIIII,I t3bIKOBbIX KOAOB'

K/llo,tc 6 trtc cJto 6 a: 3ana4uo-ory 3cK97ir, t3r'rKoBoIZ KolrraKT'

cr4 r rra Kc n c, Ko n I.{PoBaHI4 e KO Aa, r af ay 3 cKvM '{3ll.IK'