Sintagmak

● Izen Sintagma eta Aditz Sintagma

● Izen Sintagma NOR, NORK eta NORI

● Sintagmak eta aditzak

● Izen Sintagmaren osagaiak

● Izen Sintagmaren egitura

● Egituraren adierazpena

● IS NORK eta IS NORI

Hurrengoak sintagmak dira, euskaraz aditzarekin komunztadura duten perpauseko osagaiak, alegia?

Mutil horrek ez daki zer gertatu denGizakia al da naturaren etsairik handiena?Esaiozu Mikeli isilik egoteko, mesedez

Zelako egitura dute? Zein funtzio betetzen dute perpausean?...Bada, sintagmen iruzkina landuko dugu atal honetan.

HIZKUNTZ IRUZKINA

16

Adiera orokorra:

• Perpauseko bi atal nagusietako bat,subjektua den atala. Adibidez:

Txakurrak katuari zaunka egin dioIS AS

Izen Sintagma

Zehaztu zer diren koloretan dauden hurrengo per-pausetako atalak: Izen Sintagma ala AditzSintagma. Bereizteko, perpauseko elementuen ordena ez dagarrantzitsua. Erreferentzia nagusia: subjektua.

Zehaztu zer diren koloretan dauden hurrengo perpausetako atalak: IS NORK, IS NOR ala IS NORI.

• Subjektua zein den jakiteko, galdetu beti aditzari:

Disko berria utzi dit Nork? → (Hark)SUBJEKTUA

Subjektua

1. Soroak lantzen hasi dira . ❍ ❍

2. kontatu digu filma. ❍ ❍

3. Nik . ❍ ❍

4. kantari hori? ❍ ❍

5. Egun argiz abiatu ziren . ❍ ❍mendigoizaleak

Gustatzen al zaizu

beste zeozer egingo nuke

Maitek

nekazariak

PerpausaAS

IS

1. Zeuk hartu al dizkidazu apunteak? . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

2. Mireni, batzuetan dena ahazten zaio. . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

3. Euts iezaiozue gogor ateari. (Zuek) . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

4. Arratsalde ederra eman didate auzoko umeek! . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

5. Bidaia otsailean egingo dute. . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

6. Uholdeak eragin zituen abuztuko euriteak. . . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

7. Luzaro ibili da Ameriketan artzain. . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

8. 1.000 pezeta galdu zaizkit tabernan. . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

9. Halako txakur basatirik ez dut berriz ikusi. . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

10. Eztabaidaren ondoren borrokari ekin zioten. . . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍

IS NORI

IS NOR

IS NORK

Adiera zehaztua:

• Perpaus barnean hiru ISegon daitezke:

Jonek → IS NORK

Jon → IS NOR

Joni → IS NORI

Izen sintagmak

Beti dago perpausarenAS atalean. Ez da inoizere subjektu:

Aneri eraztuna galdu zaioIS NORI → AneriIS NOR → Eraztuna (subj.)

IS NORI

Subjektua edo osagarriada gehienetan. Baina per-paus batean bi IS norbadaude, bata subjektuada eta bestea IS atributua.

Jon etxean dago → IS subj.

Jon alkate dago → IS atrib.

IS NOR (edo ZER)

Beti da subjektua.

Eskuak busti ditu umeak

IS NORK

subj.

atrib.

osag.

HIZKUNTZ IRUZKINA

17

Markatu hurrengo aditzekin komunztadura egiten duten sintagmak. Perpauseko aditzak eta sin-tagmek komunztadura dute,hots, lotura dute.

Ekarri diot (Nik-hari-hura)Jausi zaizkio (Haiek-hari)

Komunztadura

1. Perpausa bi atal nagusitan bereizten al da: Izen Sintagma eta Aditz Sintagma? . ❍ ❍2. Adiera zehatzagoan, Izen Sintagma subjektu den atalari esaten al zaio? . . . . . ❍ ❍3. Aditz Sintagma atalaren barnean izen sintagmarik egon al daiteke? . . . . . . . . . ❍ ❍4. Hiru izen sintagma mota bereizten al dira: IS NOR, IS NORK eta IS NORI? . . . . . . ❍ ❍5. Perpaus batean bi IS NOR badaude bata subjektu eta bestea atributu al dira? . . ❍ ❍6. Perpaus barnean IS NORK bat eta IS NOR badaude, subjektu beti IS NORK al da? . ❍ ❍7. IS NORI ere izan al daiteke perpaus baten subjektu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍8. Perpauseko izen sintagmek eta aditzak komunztadura izaten al dute? . . . . . . . . ❍ ❍9. IS NOR beste era batera ere deitzen al da, IS ZER? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

10. Subjektu den izen sintagma beti egoten al da perpausaren hasieran kokatua? . . ❍ ❍11. Izen sintagmak eliditurik edo ezkutuan egon al daitezke, perpausean azaldu gabe? ❍ ❍12. Hori falta zaizu orain? Perpaus horrek bi izen sintagma al ditu? . . . . . . . . . . . . ❍ ❍13. Liburua eskatu zidan. Perpaus horretan hiru izen sintagma al daude? . . . . . . . . ❍ ❍14. Gidari izan da urte askotan. Gidari perpaus horren izen sintagma subjektu al da? ❍ ❍15. Patxi jokalari ona da. Jokalari ona perpaus horren sintagma atributua al da? . . ❍ ❍16. Izen Sintagma kontzeptu singularra denean, hots, atal nagusia, maiuskulaz? . . . ❍ ❍17. Bestalde, izen sintagma bat, sintagmak pluralean... aipatzen ditugunean, minuskulaz? ❍ ❍

Bai Ez

Eraman zizkion ❍ ❍ ❍

1. Aurki zezaketen ❍ ❍ ❍

2. Gogoratuko nuke ❍ ❍ ❍

3. Itzul liezadake ❍ ❍ ❍

4. Egiten zizkigun ❍ ❍ ❍

5. Joango balira ❍ ❍ ❍

6. Kanta genezake ❍ ❍ ❍

7. Gal dakizkioke ❍ ❍ ❍

8. Sartzen ziren ❍ ❍ ❍

9. Jarrai lezake ❍ ❍ ❍

10. Ematen badigute ❍ ❍ ❍

• • •

Nor Nori Nork

Utzi zizkion .............. ............... ..............

11. So egin diezaioke .............. ............... ..............

12. Margotu digute .............. ............... ..............

13. Hertsi zien .............. ............... ..............

14. Ipiniko zenion .............. ............... ..............

15. Idatzi balute .............. ............... ..............

16. Zutituko zen .............. ............... ..............

17. Handitu zaizkio .............. ............... ..............

18. Ereingo balituzte .............. ............... ..............

Nor/Zer Nori Nork

haiek hari hark

HIZKUNTZ IRUZKINA

18

Bi dira izen sintagma baten oinarrizko osagaiak: izena eta deter-minatzailea. Baina izenarekin bat eginik izenondoak ere egotendirenez, izenaren multzoa (IM) + Det direla esango dugu. Hortaz:

IM → iz + izond

IS → IM + Det

Izena askotan izenondobatekin egoten da, eta biekmultzo bat osatzen dute: IM

Baloi berri aizena izenondoa

Izenaren Multzoa

Izenaren Multzoa

Izen Sintagmak osagaibakarra izaten du batzue-tan: izord

Ni Norbaitizord izord

Izenordaina

Izen sintagma edo, honenbarnean, izenondoa gra-duatzen dute: grad

Oso baloi gogor agrad IM Det

ISBaloi oso gogor a

iz grad izond DetIS

Graduatzaileak

Izen sintagma mugatzen duten elementuak determinatzaile deitzen dira: DetGehienetan sintagmaren amaieran egoten dira, baina baita hasieran ere; edo hasieran eta amaieran.

Determinatzaileetan hiru mota bereizten dira: mugatzaileak, zenbatzaileak eta nolakotzaileak.

Determinatzaileak

Aztertu koloretan dauden elementuen iruzkina. Markatu Ongi / Gaizki.

1. Tren oso arina ....................... → .................... ❍ ❍

2. Irrati zaharregia ....................... → .................... ❍ ❍

3. Liburu berria ....................... → .................... ❍ ❍

4. Bide nahiko txarra ....................... → .................... ❍ ❍

5. Zenbait pertsona ....................... → .................... ❍ ❍

6. Kale zikin hura ....................... → .................... ❍ ❍

7. Norbait ....................... → .................... ❍ ❍

8. Txakurrik gaiztoena ....................... → .................... ❍ ❍

9. Zaku astuna ....................... → .................... ❍ ❍

10. Nahiko janari txarra ....................... → .................... ❍ ❍

O G

Baloi berri abat

iz izond asko

IM Det

• -a, -ak, -ok• hau, hori, hura• hauek, horiek, haiek

Mugatzaileak• bat, bigarren, bana...

• asko, gutxi, zenbait...

• guzti, oro

Zenbatzaileak• zein, edozein, zein-nahi...• zer, zernahi...

• beste

Nolakotzaileak

grad

grad

Det nol

izond

Det zenb

Det mug

izord

grad

izond

iz

Bi baloi berri ak

iz izond

Det IM Det

Hainbat baloi berriEdozein

Bi iz izond

Det IM

HIZKUNTZ IRUZKINA

19

Iruzkin adierazpen horietan jarri falta diren kategori laburdurak.

Bereiz itzazu sintagma horien elementu guztiak. Ondoren, zehaztu bakoitzaren kategoria gramatikala.

Tren oso arina ............................................ → ................................................

1. Irrati zaharregia ............................................ → ................................................

2. Liburu berria ............................................ → ................................................

3. Bide nahiko txarra ............................................ → ................................................

4. Zenbait pertsona ............................................ → ................................................

5. Kale zikin hura ............................................ → ................................................

6. Norbait ............................................ → ................................................

7. Txakur(rik) gaiztoena ............................................ → ................................................

8. Zaku astuna ............................................ → ................................................

9. Nahiko janari txarra ............................................ → ................................................

IS

IM Det

mug

aoso arintren

iz izond

grad izond {

➔ tren oso arinamug

aberriliburu

IS

IM

{

➔ liburu berria

IM Det

anahiko txarbide

grad {➔ bide nahiko txarra

tren - oso - arin - a iz - grad - izond - mug

IS

Det

mug

azahar egiirrati

iz izond

{➔ irrati zaharregia

HIZKUNTZ IRUZKINA

20

Zuhaitzak edo adierazpen grafiko horiek osatzeko honako prozedura jarraitu dugu.

Øpertsonazenbait

IS

Det IM

3. Zatiketa2. Giltza1. Gezia eta sintagma

Behetik gorantz

• Goitik behera hasi• Eskuinetik ezkerrera

iz {➔ zenbait pertsona

mug

hurazikinkale

IS

IM

{➔ kale zikin hura

norbait

IS

{➔ norbait

mug

aastunzaku

IS

IM

{➔ zaku astuna

txar ajanarinahiko {➔ nahiko janari txarra

IS

Det

agaizto entxakur

IS

IM Det

iz

mugiz izond

{

➔ txakurrik gaiztoena

abihurri enume {

➔ umerik bihurriena

abihurri enume {

➔ umerik bihurriena

• Aplikatu atalei dagozkienformulak

IS

IM Det

abihurri enume {

➔ umerik bihurriena

IS

IM

mug

➧ ➧

1 2 3

HIZKUNTZ IRUZKINA

21

IS oinarrizko egitura da. Beraren gainean beste egitura batzuk eraikitzen dira, esaterako IS NORK eta IS NORI.Hauek IS arruntak dira baina erlazio atzizki bat dute (erl), hots, deklinabide atzizki bat: k eta i dira.

Zein da hurrengo sintagmen sakoneko egitura?

Mikelek ...........................................

1. Mutilek ...........................................

2. Auto hauei ...........................................

3. Martini ...........................................

4. Neskek ...........................................

5. Hainbat etxek ...........................................

6. Bi arkatz horiei ...........................................

Ondoren horien zuhaitzak egin behar dituzu. Baina lehenago ea ikasi dituzun zuhaitzak egiteko erabilibehar diren laburdurak. Batzuk letra larriz idazten ditugu; beste batzuk, letra xehez.

IS NORI → IS + erl

IS NORK → IS + erl

Izenordaina .....................

1. Izen Sintagma .....................

2. Mugatzailea .....................

3. Determinatzailea .....................

4. Izenaren Multzoa .....................

5. Graduatzailea .....................

6. Nolakotzailea .....................

7. Izen Sintagma NORK .....................

8. Izen Sintagma NORI .....................

9. Aditz Sintagma .....................

10. Izen Sintagma atributua .....................

Sintagmaren barne egiturada, elementu guztiek osatzendutena. Oinarrizkoena da.

Giltzaren bidez sakoneko egi-turatik azalekora aldaketakgertatu direla adierazten da.

Sakoneko egitura

Sintagmek duten kanpokoegitura da, entzuten dugunaedo idatzita ikusten duguna.

Geziaren (➔) ondoren jar -tzen dugun atala da.

Azaleko egitura

Batzuetan sintagmek ez dutemugatzailerik izaten (-a, -ak).

Kasu horretan, determinatzai-learen lekuan Ø ikurra jarribehar da.

IS mugagabeak

khorikatu {➔ katu horrek

Mikel Ø k

izord

Izena Det erl

IS etxe aIS nork etxe a kIS nori etxe a i

Izen sintagmakIS NORK

IS erl

IS NORI

IS erl

HIZKUNTZ IRUZKINA

22

1. Izen Sintagmaren oinarrizko osagaiak izena eta izenondoa al dira? . . . . . . . . . ❍ ❍2. Determinatzaile deitzen al dira IS mugatzen duten elementuak? . . . . . . . . . . . . ❍ ❍3. Determinatzaileak ISren hasieran, amaieran edo bietan egon al daitezke? . . . . ❍ ❍4. Sakoneko egituran osagaiak elkartu gabe jartzen al ditugu? . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍5. IS nork izen sintagma arrunt baten gainean eraikia al dago? . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍6. IS batzuk mugagabeak al dira, mugatzailerik onartzen ez dutelako? . . . . . . . . ❍ ❍7. IS mugagabeetan Det gunearen barnean beste ikurren bat jartzen al dugu? . . . ❍ ❍8. Izenordain batek berak bakarrik osa al dezake izen sintagma bat? . . . . . . . . . ❍ ❍9. Zuhaitza deitzen al diogu egituraren adierazpen grafikoari? . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

10. Det IS gunetik irteten al da beti, eta hortik bakarrik? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍11. grad IS gunetik edo IZOND gunetik ere irten al daiteke? . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍12. IM gunetik IZ bat baino gehiago atera al daiteke, hitz elkartuen kasuan, esaterako? ❍ ❍13. IM gunetik IZOND bat baino gehiago atera al daiteke: Tresna zikin zatarra? . . ❍ ❍14. IS bat singularra, plurala edo mugagabea den erlazio atzizkiak zehazten al du? . ❍ ❍

Bai Ez

kØMikel

IS nork

IS erl{

➔ Mikelek

IM

iz

Det

kakMutil {➔ Mutilek

{➔ Auto hauei

{

➔ Martini

{

➔ Neskek

{➔ Edozein etxek

{➔ Bi arkatz horiei