Shqiptaret GeorgeFredWilliams Perk

8/12/2019 Shqiptaret GeorgeFredWilliams Perk

1/27


2/27

Xhorxh Fred Uilliams SHQIPTART 1/27

1

SHQIPTART

George Fred Williams

Prkthyer nga anglishtja prej Shaban Balls

Drejtsia dhe e vrteta nuk jan mbrojtje ose arsye n sallat e diplomacis

Djali jem, ti nuk e di se me sa pak mshir qeveriset bota

Shtypshkronja DielliTiran 1934


3/27


2

Parathnie e botimit t par

E gjeta t vlefshme prkthimin e ktyre rreshtave mbasi kto prmbajn gjykimin e nj t huaji mbiShqiprin, i cili e formoi kt vetgjykim duke qen vet n kontakt me Shqiptart e duke shikuar mesyt e vet do gj q ka shkruar. Prve ksaj, ky shkrimtar sht i nj shteti t cilit nuk i intersonte osei interesonte shum pak gjendja politike e Shqipris e pr kt do fjal q shkruan ky njeri sht esigurt se e shkruan si ia ndien ndrgjegjeja e vet e jo pse ashtu ia lyp pozita diplomatike. Prshembull, n Kreun IV tek nnartikulli Europa prkrah sundimin turk do t shikoni se SanXhuljano, Ministr i Jashtm i Italis, nga pozita e tij diplomatike shkruan t kundrtn e asaj q ndjenn shpirtin e tij. Por q shkrimtari i jon shkruan ashtu si e ndien, do ta vini re po t kndoni me kujdesKreun III Rnia e Qeveris s Vidit. Aty do t formoni nj vetgjykim se sjelljet e tij n kt mnyrproshqiptare ndoshta u bn shkak q ai t shtrngohesh me dhn dorheqjen nga pozita e tij nEurop.

Xhorxh Fred Uilliams m 1914 ishte Ministri i Ameriks n Greqi dhe n Mal t Zi dhe vzhgues iKomisionit Ndrkombtar n Durrs, komision i cili do t udhhiqte dhe do t bashkpunonte meqeverin e Vidit. Por zoti Uilliams duke e pa t pamundur bashkpunimin n mes tyre dhe duke e pa sepunt po shkonin mbrapsht pse marrveshja e Londrs e kishte mbjell shum ters farn, e ma teprpse marrveshja e Londrs caktonte nj princ kurse Vidi erdhi me titullin mbret, mbas shummundimesh pr marrveshje sa me kryengritsit e Shqipris s mesme, sa me ata t Jugut, u bind sekto pun ishin t kota dhe vendosi t marr nj mas t fundit. Shkoi n Shqiprin e Jugut ku prurin marrveshje epirott kryengrits me vlonjatt q t bashkoheshin e t shpallnin pavarsin e tyre,gjithmon me qllim q sapo t zhdukej qeveria e Vidit e cila doemos nuk kishte jet t gjat, tibashkonte ksaj pavarsie edhe pjesn e siprme t Shqipris. Mirpo, posa muarn vesh kt gjdiplomatt e Europs me t shpejt drguan n Vlor dy luftanije q prmbanin antar t komisionitt Durrsit, t cilt nn hijen e topave t fuqive t mdha t Europs e ndaluan kt bashkim q kyzotni me shum mund e bri.

Athere zoti Uillliams u bind krejtsisht q veprat e fuqive t mdha me marrveshjen e Londrsnuk patn pr qllim ta bjn kt shtet t lir, por t gjejn shkaq se si me e shtypur ma tepr, e dukepatur n dor kt dhe tjera fakte ky vendosi me e ln kt sken mkatesh, por njherit me ngriturperden e me paraqitur komedin tragjike dhe shpirtin e zi t diplomacis Europiane. I dhan rastinShqipris n Mbledhjen e Londrs pr ta provuar nse Shqiptart jan t zott apo jo prsaparadshirojn. Por me mnyrn q ata i kishin hartuar planet e tyre mund ti hidhnin hi syve t gjithbots duke e br me e quajtur t zezn t bardh, e prandaj Shqipria lkundej at koh n djepin efatit her mbi dhe, her jasht grops s zez t tmerrshme e t helmatisur. Gjindej ky djep pikrsishtmbi gropn e pafund, kur prfaqsuesit kryesor t diplomacis Europiane, t mbuluar me maska

fytyr-njeriu, kishin vu teht e bajonetave t tyre mbi litart q varesh ky djep pr ti pre e pr talshuar fatin e Shqipris n kt grop vdekjeje q t mos mund t ngrihesh kurr.Pr t qen korrekt ndaj pikpamjes njerzore, kta zotrinj kishin filluar me prhap fjaln se ua

dham provn e liris Shqiptarve por nuk po jan t zott me e mbajtur dhe pr fakt tregonin me gishtkryengritjet e brendshme, shkaktart e t cilave ishin ata vet. Pikrisht n kt koh t duhur e trrezikshme pr Shqiprin, zoti Uilliams heq maskat q iu japin pamje njerzore ktyre diplomatvedhe nxjerr n shesh fytyrat e tyre t lyera me gjak t pafajshm e ia tregon me gisht bots dukedeklaruar se t fshehtat e ksaj diplomacie jan shkaku i kaq gjakderdhjeve dhe deklaron pafajsin dhevujtjet e Shqiptarve e mundimet e tyre pr liri. Ai shpreh hapur se Shqiptart nuk jan t egr e trrezikshem, si e thon diplomatt Europs, porse Shqiptart jane fisnike, jan trima, jan t ndershm,jane liridashes dhe kan mikpritjen m t madhe n bot. Kto deklarata zoti Uilliams ia bri m tepr

popullit t vet Amerikan duke iu lutur q t ndrhyje sa m par pr ti ndihmuar ketij populli n t


4/27


3

drejtat trashgimore q krkon dhe n varfrin e tij, shkakun e s cils ia ngarkon fuqive t mdha tEurops.

Prkthyesi Shaban BallaTiran, 20 Mars 1934

Parathnie e botimit t dyt

Kur mu tregua ky libr i vockl e lexova menjher dhe pa vones, e rishtypa dhe e redaktovaduke ruajtur prkthimin origjinal. Libri sht shkruar para 90 vjetsh, prkthyer e botuar n Shqip para70 vjetsh dhe ribotohet pr her t dyt tani. Falenderoj me kt rast prkthyesin Shaban Balla q ekaloi n Shqip veprn e respektuar t Xhorxh Fred Uilliamsit dhe dajn tim Qazim Kuqashin q kishteruajtur nj botim t till 70 vjear.

S pari botimi apo ribotimi i nj libri t till sht nj gj shum e mir, sepse shpreh respektin prnj njeri shpirtmadh e shpirtdrejt si Xhorxh Fred Uilliamsi, pr edukimin e shkollimin e tij dherespektin pr vlerat q prcjell pena e tij. Nga ana tjetr, sht pr t ardhur keq q ajo histori edhimshme e Shqipris e fillimit t Shekullit XX, n vend q t ishte pr arshiv, vazhdon poshtrsishtt nprkmbet edhe n kohn e tanishme. Libri pohon thnien popullore se t huajt, akoma m shumarmiqt, kur gjejn shesh bjn prshesh. Libri tregon sa tragjike kan qen (dhmsurisht edhe jan)ndaj shqiptarve prarjet e shkaktuara nga armiqt. I vetquajturi mbret Princ Vidi qndroi n Shqiprin periudhn 7 Mars 3 Shtator 1914. Si edhe shkruan Xhorxh Fred Uilliamsi, nga ajo rrmujmizore e Lufts I Botrore shqiptart vetm e psonin. Pena e Xhorxh Fred Uilliamsit prcjellrndsin e vlerave njerzore q duhet t ken udhheqsit q organizojn, drejtojn apo udhheqinshtetet. Vetm njerzit me mirsjellje, me shpirtmadhsi, fisnikrisht t respektuar, t palodhur npun, me vullnet dhe trimri jan ato q kan shkaktuar dhe udhhequr prparimin e popujve.

Xhorxh Fred Uilliams (1852-1932) lindi n Dedham t Masausetsit. U arsimua n degn e ligjeven Masausets m 1872 dhe pas studimeve t tjera u b avokat. Gjat viteve 1880-1887 kreu redaktimet botimeve t rndsishme ligjore n vitet. M 1889, ishte antar i legjislaturs s Masausetsit dhegjat viteve 1891-1993 ishte antar demokrat i Kongresit Amerikan. Gjate viteve 1913-1914 ishteAmbasador i SHBA n Greqi dhe Mal t Zi.

Saimir LoljaTiran, 19 Tetor 2004


5/27


4

TOKA DHE BANORT

Tok e Shiqipris lem t hedh syt e mij,Mbi ty, O nan e mjer e njerzve primitiv.Bajroni tek Udhtimi i ajlld Heroldit

Bah! Shikoni kto barbar!" ka thirrur do tiran q ka shtyr n fatkeqsi viktimn e vet, kur mn fund e ka pa t pamundshme me e br skllav. Ngjarja e dhimshme e Shqipris nuk i sht treguarpopullit t Shteteve t Bashkuara t Ameriks. Ajo ka qen zhdukur n vendin e vet t Bajronit dhe tshteteve t mdha, t cilt kan vendosur t zhdukin nga faqja e dheut kt popull heroik. N sallat eerrta t diplomacis Europiane pr shekuj me radh ka qen mbyllur e munduar fati i Shqipris. Edhetani, me lot ndr sy dhe krejt e dobsuar nga robrija dhe padrejtsia e shekujve, ajo po nxjerr perparaduart thatanike pr t krkuar drejtsi dhe liri; por akoma m kot. Po, shprblimi i mkateve sht

vdekja dhe kujdesi i drejt i Perndis nxjerr prpara faktin se gjendja e keqe e sotme e Europs rrjedhdrejtprsdrejti po nga ajo politik q e prdori pr Shqiprin. Megjithse ka shum pr t thn, dalprpara ta them un kt ndodhi, t prshkruaj tokn, origjinn, gjuhn, zakonet dhe historin e ktijpopulli, intrigat e Europs pr ta mbajte kt popull skllav t Turqis, mundimet dhe krkesat e drejtat tij pr liri dhe pavarsi, dhe m n fund se si Amerika mund ta ndihmoj duke i prir ktij populli nt drejtat e veta.

Toka e Shqiptarve

Valona ishte nj pjes e vogl e ksaj toke prej s cils ata q shkeln Shqiprin krijuan emrinAlbania n shekullin XI. Emri i vrtet i ksaj toke sht Shqipri dhe i popullit Shqiptar q

domethn toka dhe bijt e Shqipes. Shqipria, n mes t Malit t Zi dhe t Austris kah Veriu, leSerbin kah Lindja dhe Greqin kah Jugu, dhe shtrihet 390km prgjate bregut Lindor t Adriatikut.Ajo sht shum afr bregut Italian ku qytetet dhe portet prej Brindisi deri n Venedik duket sikurduan me thn se jan kryenalt me prparimin dhe lumturin e tyre prpara ans tjetr t shkret tdetit t fqinjs s vet. Si n Jug ashtu edhe n Veri t Shqipris ka porte t bukur dhe liqenj tmdhenj e t mrekullueshm. Buza e Drinit dhe liqeni i Shkodrs, t cilt jan tani pothuaj tpavozitshm, duhet q nprmjet tyre tu zhvillonte nj tregti e madhe e prgjithme. Katr porte ttjer prgjat bregut Shqiptar jan pa mole dhe pa far prmirsimi. Lumenjt jan t mbushur e tpavozitshm, ndrsa pyje t mdhenj po kalben n balta e moale. Fusha t mdha e pjellore shrbejnvetm si nj kullote e dobt pr tufat e dhenve t nj race shum t dobt; i vetmi plug sht parmendae drunjt e Roms s lasht. Minierat e punuara prej Romakve dhe Venecianve jan zhdukur nga

pamja dhe sdihet fare ku jan. Prve rrugs Egnatia, nj tregues i pushtimit Romak, ska rrug dhefuqi t mdha ujrash shkojn kot, sepse ska asnj central elektrik. Nuk ka bank dhe ka shum pak tholla; nuk ka nj zyr postare t vendit ve atyre t t huajve. Ka shum pak gazeta dhe libra; shumrrall lviz ndonj lloj maqine dhe madje ska as qeveri t vendit.

Ministri i Punve t Jashtme t Italise, i shquari San Xhuljano, bri nj prshkrim se si mbrriti ngabregu i detit deri n Shkoder, qyteti kryesor, hypur mbi kal, npr fusha, moale, ferrishte e baltra,mbi nj rrug t verbt, ndrsa gjat rrugs s tij n njrin krah kalonte i bukuri lum pengues dhe ipavozitshem, i cili me pak shpenzime mund t bhet q t kalojn npr t prej qytetit deri n detvapor prej m se tre mij tonelatash. E pamundur! N zemr t Europs t ndodhet nj shkretir ksisoji, por qe nj fakt. N t vrtet kjo rrjedh nga se ky vend ka mundsira prparimi m t mdha sedo shtet tjeter i Ballkanit por q Europa e ka pa t arsyeshme me e br kt vend t mjer e t


6/27


5

shkret. Ky vend z pozitn gjeografike m t mire n Europe; ai sht elsi i tregtis s Ballkanit dheporta e kalimit pr n Lindje. Me gjith kt, sot nuk ka asnj udh hekuri q ti prshkoj Ballkanetprej Adriatiku n at mnyr q kjo t jet nj vijim i linjs Austriake.

Kur Princ Vidi dhe prfaqsuesit e gjasht fuqive t mdha e bn Durrsin kryeqytet tMbretris, ata sot zun nj vend t keq, nj katund t qelbt, porse Durrsin nn emrin Epidamus siquhej n koht e vjetra Ciceroni dy mije vjet prpara e prshkroi si nj vend t bukur, t madh e tlulzuar. N at koh ishte nj qendr e madhe tregtie, por sot sikurse edhe fqinji i tij Tivari n Veri,qndrojn si njmendore e mkatit t shkatrrimit turk. N tokn e Epirit ku sot 600000 frym rrojnmjerisht, nn Pax Romana rronin 4000000 n lumturi. Do t shohim m von se jo natyra por arti i zie zbriti kt vend nga lumturia e hershme n gjendjen e dhimshme e t mjeruar t sotme. Kjo u qeth eu shkurtua n traktatin e Berlinit, n ndarjen e Ballkanit dhe n marrveshjen e Londrs, saq askushsmund t dije sot siprfaqen dhe popullsin e saj. Mund t jet e madhe sa shtetet Konektikat dheMasauset bashk dhe popullata mund t mohet nga 500000 n 1500000, por mesatarisht mund tjet 750000 shpirt. Shkodra ka 40000 banor dhe me pak prjashtime ky vend prbhet prejkatundesh.

Origjina e Shqiptarve

Mbrapa n koht parahistorike, para se poett e Homerit t kndonin pr perndit e tyre dheheronjt e prrallave, prpara se t shkruhej gjuha greke, rronte nj popull i qujtur Pellazg. Herodoti(484-425 p.e.s.) iu vesh Pellazgve historin e cila kto i prmend shum m par se sa qytetrimin egrekrve; punimi i ashpr q mbulon ant e Panteonit n Athine akoma quhet Pellazgjik. Ktandrtuan mure t mdhenj q quhen ciklopike dhe pr t cilt Prof. Pokok thot q qen ndrtuarshum m prpara se t egzistonin grekrit e Homerit. Prej ksaj race t fort parahistorike mbetnvetm Shqiptart. Vetm n koh t vona u shkoqit se Pellazgt qen Iliriant e vjetr, e para degIndo-Europiane, perandoria e t cilve shtrihesh q nga Azia e Vogl deri n Adriatik dhe nga Veriuderi n Danub. Nga studimet e shkrimtarve t rinj, si Prof. Maks Myller dhe Prof. Pot, n gjuhnShqipe u b e qndrueshme kjo origjine. Kto Ilirian, q rrojn akoma n Shqipri si Tosk, ushprndan edhe n Itali dhe njihen si Tosk, Toskan, Etrusk.

sht e kot t krkohet pr perndit e Greqis n etimologjin e gjuhs s saj. N gjuhn Shqipekto jan shum t qarta dhe domethniet e tyre shum t drejta. Pr shembull, Kaos sht hapsi,hapsira; Erebus, biri i Kaosit, sht er-het-os, me e br t errt; Uranos sht I-Vran-os, domethnzana e reve, vrant; Zeus, Zaa, Zee, Zoot-Zot, z rrufe; Athena sht E thna, me thn fjaln;Nemesis, nems, domethn nam, thirrje e djallit; Muse, Mosois, sht msuesi; Afrdita domethnafr dits, agimi. Kur do t jet studiuar mir gjuha Shqipe dhe kur do t jen zhvarrosur gojdhanat e

saj, athere shum nga veprat e Homerit do t rishkohen dhe ca nga ato do t jet nevoja edhe tkorigjohen. Herodoti nuk e pati dit q emrat e heronjve t veprs s Homerit ishin fare qart ngjuhen Pellazgjike. E deri edhe emri i vet i Homerit mund t gjurmohet n gjuhn Shqipe: I mir, dhen formn Imiros do t thot poezia e mir.

N gjuhn Shqipe sht Agamemnon, Ai-ge-mendon, ai q mendon; Ajaks, ai gjaksi, gjakderdhs;Priamos, Bir-i-ams, biri i ams e me kuptim ironik Biri i toks, i vendit; Akili, i qiellit, nj i zbriturnga qielli; Odiseu, i udhs, udhtari, aji q shtit; Ithaka, i thak, idhnak; Droilos, Droili(os), ai qdruhet, frigac. Shum t tjera mund ti shtohen ksaj liste. Nuk sht udi n se njerzit q kanstudiuar gjuhn Shqipe t thon se kjo sht gjuha origjnale e Homerit dhe q grekrit e morn ngapoett Pellazgjike t shumtn e kngve t trimrive dhe ato heroike. Sa dituri e madhe e pretarkeologun kur toka Shqiptare do t hapi thesarin e historis Pellzagjike! Kta dhe shum rrjedhime t

tjera provojn q Shqiptart sot jan mbi tokn e t parve dhe flasin gjuhn e strgjyshve t tyre.


7/27


6

Edhe prpara se dega helene t njifej n malet e Thesalis, Shkodra, qyteti kryesor i Shqipris, qe padyshim kryeqyteti i mbretris madhshtore t Iliris. Shqipja qe gjuha amtare e Aleksandrit t Madhq pushtoi botn dhe e Pirros s Epirit, nj nga gjeneralt m t mdhenj q prmend historia dheprballues i fundit i ushtrive pushtuese Romake. Nj tragjedi, prtej prfytyrimit t tragjedistit, shtkjo q nj rac e vjetr dhe e fort erdhi n nj gjendje kaq t keqe dhe mizore, gj e cila shikohet siskandal i qytetrimit Europian. Nuk sht pr udi q otomant nuk lejuan ndonj grmim n toknShqiptare, sepse ajo mund ti sillte ndrmend ktij populli lulzimin e par.

Vendasit e Shqipris

Nuk jan turq sikurse shum e mendojn; prpara kan qen t gjith t krishter, por gjatshekujsh pjesa m e madhe sht kthyer n besimin mohamedan. Shum prej malsorve jan katolik,ndrsa n Shqiprin e Jugut pothuajse kisha greke sht krejtsisht e pranueshme prvemohamedanve. Gjuha shqipe sht aq e dallueshme nga gjuht tjera t Europs sikurse sht gjuhaKelte dhe Baske. Ata skan literatur vese pak libra t priftrinjve katolik; as alfabet tqndrueshm nuk kan akoma. N shkollat e pakta turqit nuk kan lejuar q t msohet gjuha e tyredhe nuk jan shum ata q dijn me shkruajtur e me lexuar. Historia e Shqipris sht nj shnim igjat shkeljesh, plakitjesh dhe gjakderdhjesh. Kngt e tyre tregojn, theksojn, vetm lufta etrimrira. T gjitha shkeljet e Europs mizore e kan prshir kt vend me zjarrm e shpat.

Mbasi vdiq heroi Gjergj Kastrioti q mbajti larg nga Shqipria pr 24 vjet ushtrit e sulltanit duke izhdukur nga faqja e dheut njrn mbas tjetrs, otomant mundn ta pushtojn Shqiprin dhe embajtn nn zgjedh pr m se 450 vjet. Prve popullit t fushave, t cilt i ka vrar m shumzgjedha e robris, prgjithsisht Shqiptart jan trima e luftetar t fort. Malsori nuk del kurr prejshtpis s tij i pa armatosur, e deri bariu mban tufn e vet i armatosur deri n dhmb. Lufta ka qen i

vetmi besim i tyre; biles ata thon: aty ku sht shpata aty sht besimi. Djali rritet pa far edukate osedisipline prve se prdorimit t armve. N ushtrin turke ai msoi se si me vjedh e me grabit; nshtpin dhe vendin e vet zyrtart dhe tagrambledhsit e pengonin n kursimet, punimet dhe industrit.I rritur n nj atmosfer dhune dhe vjedhje, edhe urija shpesh here e ka shtrnguar t fitoj rrojtjen e tijsi t mundet, qofte edhe prej armikut q i ka shkel n votr. Nuk duhet shikuar pr udi pse vjedhjaq i bnin turqve quhesh patriotizm i lart. Pa dyshim kta malsor jan t egr dhe t pamshirshmn msymje ose n mbrojtje. Q kta kan edhe zakone t kqija ska nevoj pr vrtetim, porse janrritur n nj atmosfer pesimiste.

Nj popull fisnik

Ky popull sht shembulli m i madh i t mbajturit t moralit dhe meritave t trashguara, prfisnikrin dhe pr kapacitetin e tij q, megjithse pr shekuj me rradh ka qen nn ndikimin tiranikdhe zhvleftsues, e mban prap kryet lart, nuk i ka humbur shpresat e veta dhe gjithnj thot se jamShqiptar, qoft edhe n mes t zjarrmit. Dhe pr kt ky meriton t gradohet me nj list t gjatvirtytesh t pastrta e shembullore. San Xhiljano thot se Shqiptart jan egoista t radhs s par.Sigurisht ata nuk jan nj rac q shtrohen dhe krrusen nga frika. Trimrija e tyre ska kufi; ata eprballojn vdekjen dhe fatkeqsin e tyre pa u trembur. Fjala e bess pr ta sht shum m e shenjtse sa bmat e mdha t popujve t qytetruar dhe mikpritja e tyre vijon deri sa mos tu mbetet mkurrgj. Virtytet e grave t tyre jan t trashguara dhe vdekja sht dnimi i zakonshm dhe i shpejtn rast tradhtie ose imoraliteti. Ndjeshmria e tyre n nderime dhe fmij sht shum m i madh sesa n rrena e shpifje dhe kto raste mbarojn gjithmon n gjakmarrje. N asnj vend tjetr t bots

nuk sht ma e sigurte gruaja nga fyerjet se sa n Shqipri; ai qe vret nj grua bie nga vlefta dhe e


8/27


9/27


8

shpagime gjaqesh shum her kan kaprcyer katunde e krahina. Ligjet turke n kt vend nuk jepninndonj far drejtsie; madje i nxitnin kto zakone pasi ato shkaktonin prarje, grindje dhe armiqsirat mbrendshme ndrmejt Shqiptarve, gjra q i lehtesojnin barrn Turqis pr t zbatuar m teprtiranin dhe robrin. Me ardhjen n fuqi t ligjit t krimeve, ky zakon ndoshta do to zhduket me kohsikurse n rastin e Malit t Zi.

Grat Shqiptare

Ndrsa, si dhe n shtetet tjera t Ballkanit, gruaja bn t gjitha punt, si n fush ashtu edhe nshtpi, ajo shikohet m me respekt dhe z nj pozit m t lart se gruaja e Lindjes. Nj grua mund tshtisi prej nj ane t Shqipris n tjetrn pa far dyshimi, bile edhe nj burr q mund t ndodhet met, nga shkaku i gruas sht i sigurt. N qoft se nj vajz e fejuar le t fejuarin e vet, ajo e ngarkonfamiljen e saj me nj gjak t cilin e ka t drejt i fejuari i saj. Prve atyre t qytetit, nusja nuk merrpaj nga ati i saj, prkundrazi dhndri i paguan nj shum t hollash t atit t vajzs; pr grat e vejapaguhet gjysma. Ndr grat Shqiptare dashuria dhe bukuria nuk luajn nj rol me rndsi. ka iashton rndsin gruas pran burrit sht t pjellurit; duk shtuar femijt, shtohet edhe pozita. Nukegzistojn gjkundi gra m t virtytshme se n Shqipri.

Brez i fuqishm

Gjaku i Shqiptarve sht gjak burrrie. Shqiptari i ka dhn Turqis gjeneralt dhe ministrat m tmir. Vllezrit e tyre n Itali, Toskant, vun themelet e vertet t madhshtis s Roms. Pesperandor t Roms qen bij malsorsh Ilirian; ata e forcuan racn Italiane. N grykat dhe n malet eAtiks gjuha Shqipe sht n prdorim edhe sot. N prpjekjet e Greqis pr liri, Shqiptart lan emra

fame. Ata trazohen me t tjert, por n trazim nuk bashkohen, domethn nuk i prziejn gjakun dhezakonet e tyre. T ruajturit e gjuhs dhe t zakoneve t veta nn thembrn dhe tiranin e shekujvetregon mundsit e nj race t fort e t pamundshme. Do t shohim se si Europa e prdori kt elst Ballkaneve pr t mbajtur mbyllur dyert e mshirs e t drits mbi nj popull, i cili tani po lutet prpavarsi e liri.


10/27


9

NGATRRESAT E FUQIVE T MDHA

Djali im, ti nuk e di se me sa pak mshir qeveriset bota.Uksensherna, kryeministr i Suedis, 1612

Shqipria, nj vend kaq i vogl e i prapambetur, pa kurrfar qytetrimi, pse luan nj rol kaq t madhn politikn e Europs? sht e nevojshme q ti pergjigjem ktu ksaj pyetje, prgjigjia e s cilstrajton prmbajtjen e ndrlikuar t diplomacis Europiane. Prgjigjia e shkurtr sht se situatagjeografike e Shqipris paraqet probleme politike edhe m t gjra se ato t parashtruara prejshteteve t tjer t Ballkanit. Gjendja e Shqipris sht nj faktor kryesor i problemit t Lindjes,mbasi kjo sht udha natyrale e kalimit prej Adriatikut n Lindje. Prve ksaj sht edhe pikrishtvendi pr daljen e tregtis s Ballkanit dhe s fundi ajo ka n dor komandn e hyrjes n Aariatik nngushticn e Otrantos. Portet e saja, me portin n detin Egje t Selanikut dhe t Bosforit, jan elsat e

dyerve t Europs Lindore pr n detin Mesdhe. Pr t marr n dor kta elsa diplomacia e Europska punuar pr dy shekuj rresht.

Prjashtimi i Rusis nga deti Mesdhe

Prmbi t gjitha del e dukshme figura e Rusis, qllimi kryesoer politik i s cils ka qen me paturkalim t lir n detin Mesdhe. Pr kt qllim ajo e pa t arsyeshme shkatrrimin e Turqis. N vitin1711, Pjetri i Madh thirri n ndihm shtetet sllave t Serbis, Sllovenis, Maqedonis, Bosnjs,Hercegovins, Kroacis dhe Malit t Zi pr tu bashkuar me t n nj luft fetare e racore pr t liruart krishtert ortodoks dhe gjith popujt q flasin gjuhn sllave nga zgjedha otomane. Q prej asajkohe, Rusia dhe Turqia kan qen n nj ndeshje t prhershme dhe Rusia sht br mbrojtsja dhendihmsja e shteteve sllave. Kto kondita iu paraqitn parlamentit prej Sir Eduard Greit (Ministr iJashtm i Britanis), parlament i cili ishte vendi i zakonoshem i diplomacis Europiane n t kaluarn.sht pr tu shnuar se shtetet q emroi Cari i Madh, bashk me Hungarin dhe Polonin, formoninnj rreth t fort popujsh sllave kundrejt Austris Gjermane. ndrra pr ti bashkuar kta popuj n njperandori sllave qe nj lumturi pr Rusin dhe Serbin, por nj tmerr pr popujt Gjermane dhe pr tgjith Europn Perendimore. Nga frika e ksaj fantazme t nj perandorie sllave, fuqit e Europs kanndenjur t bashkuara pr t mos e ln Rusin e as aleatt e saj sllave me zn vend ose me krijuarndonj kalim pr n detin Mesdhe.

Por fakti kryesor q i takon Shqipris sht se fuqit Enropiane e prkrahn sundimin turk nEurop dhe e mbrojtn at kundra Rusis pr t vetmen arsye se zhdukja e Turqis nga Adriatiku derin Stamboll do t shkaktonte ndarjen e ktyre vendeve fqinjve t tjer, dhe n kt menyre do thapej eshtja e madhe e sllavve pr t dal n detin Mesdhe. Lufta Krimes u b prej Anglis dheFrancs pr t mbrojtur Turqin kundra Rusis dhe prfundoi me traktatin e Parisit n t cilinpavarsia e Turqis u garantua dhe u sigurua. Ajo u pranua q t marr pjes n marreveshjet e fuqiveEuropiane, kurse popujt e krishter t Lindjes u lan nn mshirn e dobt t Sulltanit. Ishte prparaksaj lufte kur Car Nikolla parashtroi q perandoria turke t mos njihej nga ana e Rusis dhe Anglis,por kjo e fundit nuk e pranoi kt krkes.


11/27


10

Traktati i Berlinit

N vitin 1878, Rusia pushtoi Turqin dhe ndaloi n dyert e Stambollit. Traktati i Shn Stefanit u bn mes t dy ndrluftuesve dhe me t cilin mjeshtrisht Rusia pr t mirn dhe prdorimin e vet krijoinj shtet t madh Bullgar, q nga ana Jugore do t shtrihej deri n detin Egje duke prfshir edheportin e Selanikut. Kjo shkaktoi mbledhjen e shpejt t fuqive Europiane t cilat bn traktatin eBerlinit. Ky traktat ndaloi formimin e shtetit Bullgar t projektuar dhe vuri n heshtje krkesat eRusis pr t pas nj port n detin Mesdhe. Serbia, Rumania dhe Mali i Zi u shpalln shtete tpavarura. Nj hart e kohs s fundit do t tregoje se traktati e la nj cop t Ballkanit akoma nnsundimin turk, e cila shtrihej prej Adriatikut deri n Stamboll dhe prmblidhte Bosforin, Selanikun,Maqedonin dhe Shqiprin. Shtetet sllave t Bosnjes dhe Hercegovins n Adriatik iu dhane Austris.Qe nj kmbngulje e vendosur pr Europn q t mos lejonte shtet sllav t kishte nj dalje n detinMesdhe. Skllavria dhe robria e t shkrets Shqipri nuk u bisedua; kjo ishte viktima e parimit tksaj diplomacie t Europs.

Krkesat e Serbis n Adriatik

Lufta Ballkanike m 1912 nuk u prit me sy t mir nga fuqit Europiane. Historia e saj sht enjohur por nuk sht kuptuar krejtsisht n Shtetet e Bashkuara t Ameriks se dy gjrat m merndsi t ksaj lufte ishin marrja e portit t Selanikut dhe t porteve t Shqipris. Kta ishin vend-daljet natyrale t tregtis s Ballkanit dhe vend-shkarkimet e hekuradhave t ardhshme. Edhe Austriapriste me padurim ndonj rast pr t shtir n dor portin e Selanikut, por shteti serb krkonte mbigjith t tjerat nj port pr lvizjen tregtare t tij. Ajo ishte e mbyllur dhe e izoluar larg detit dhe nqoft se shkeljes s tokave t huaja i jepte t drejt, Serbia pa turp mund t krkoj nj vend-dalje n

det. Grindja e shteteve t Ballkanit n mes tyre u b shkak q gjasht fuqit e mdha t Europs tmarrin n dor frenat duk ndrhyr q ti pushonin kto grindje.

Austria dhe Italia rivale

N kt koh duhet prmendur edhe nj faz tjetr trazimesh n Shqipri. Austria dhe Italiaurdhrojn ose komandojn detin Adriatik prve ballit t Shqipris. Kta dy shtete kan pritur mepadurim vite me rradh rastet pr t shtir n dor portet e ktij vendi. Ata kan shpenzuar t holladuke mbajtur n Shqipri agjent dhe shkolla pr t shtuar ndikimin e tyre mbi kt popull. T dy ktokan pritur ditn kur i smuri i Lindjes do tu varrosej n ann tjetr t detit Egje. Mbi dy pikaAustria dhe Italia qen posarsisht n marrveshje: e para, q asnjra prej tyre t mos sundonte

Shqiprin dhe e dyta q asnj fuqi tjetr t mos vendosej n Adriatik. Nga pikpamja diplomatike eprgjithshme, kjo nuk qe nj gj shume e pa arsyeshme. Pse, po t kish nn sundimin e vet AustriaShqiprin, ajo do t gjendej vetm 74 km larg bregut Italian n ms t Vlors dhe Otrantos. Dhe, pot bhej Italia sunduese e Shqipris, do ta kthente Adriatikun n nj gji t Italis duke e br il marenostra, sikurse italianve u plqen ta thon. N ann tjeter, do fuqi detare me zotrimin e Shqiprisdo t ishte nj krcnim e kanosje pr t dyja, Austrin dhe Italin.

Perandoria sllave

Plani pr nj perandori sllave ushqehesh m tepr prej Serbis nn emrin e krijuar Serbia eMadhe. Edhe Mali i Zi sht bashkuar me kt plan; q t dy duke qen nn kujdesin e Rusis,

mbrojtses s tyre t betuar. Me nj perandori t till, provincat sllave, Bosnja, Hercegovina dhe


12/27


11

Dalmacia, m lejen ose hapjen e Austris, do t bnin t mundur daljen e Malit t Zi dhe t Serbis nAdriatik. Shum u zemruan kto shtete kur m 1908 Austro-Hungaria zgjeroi sundimin e vet mbiBosnjen dhe Hercegovinn dhe i bri kryekput t vetat. Kur t gjasht fuqit e mdha e patn mbaruarKonferencn e Londrs mbi ndarjen Ballkanike, ato ndoqn po ata parimet e vjetra pr t mos lejuarshtetet sllave me takuar detin Mesdhe. Turqia pothuaj se qe terhequr nga Ballkani dhe nj problem imadh gjendej mbi tryezn e fuqive Europiane. Kto e zhvilluan kt duke i dhn portin e SelanikutGreqis dhe duke krijuar shtetin e pavarur t Shqipqris. N kt mnyr varroseshin shpresat eSerbis, e cila n kt kohe sht uar n kmbe dhe ka shkelur Shqiprin ndrsa Mali i Zi kapushtuar Shkodrn.

Shqipria dhe lufta botrore

N kt plan veprimesh Austria dhe Italia ishin pa kundrshtim fuqit lvizse dhe princitrashgimtar Franz Ferdinandi i Austro-Hungaris shikohej si kujdestar i parimit t tyre. Serbia mjaft ezemruar q prej vitit 1908, tani u trbua dhe pa dyshim demonstratat e saja kundr Austro-Hungarisqen t rrepta dhe krcuese pr hakmarrje. Qellimi i gjall i Europs pr t prjashtuar Rusin dhealeatt e saj nga deti Mesdhe shihet edhe nga fakti se kur Austro-Hungaria mori Bosnjen dheHercegovinn pr pak qe duke u shkaktuar nj luft Europiane dhe vepra e krijimit t shtetit t pavarurShqiptar sigurisht qe duke ndezur nj ndeshje t prgjithshme. Mria e madhe kundra Austro-Hungaris natyrisht iu drejtua princit trashgimtar dhe vrasja e tij n Sarajev keqsoi pa masmarrdhniet midis Austro-Hungaris dhe Serbis. Mbas ksaj, ngjarjet rrodhn shum shpejt. Austro-Hungaria i diktoi ultimatum Serbis dhe me kundrshtimin e tij i shpalli luft. Rusia qiti zrin se kjoishte puna e saj dhe brenda pak diteve pes prej fuqive t mdha u gjendn n ndeshje tvazhdueshme. Po t kish prmbushur Europa dshirat e Serbis pr nj skel n Shqipri, kjo klim etmerrshme nuk do t vinte. Zotrimi ose sundimi mbi Shqipri qe pa dyshim shkaku q u shkaktua kjoluft q po prfshin kontinentin e Europs. Kjo sht historia e diplomacis Europiane n Ballkan, megjith se shum shkurt sht prshkruar. Prandaj prshtatet posarisht titulli "Ngatrresat e Fuqive tMdha".

Faji i diplomacis Europiane

N qoft se me t vrtet bashkimi sllav sht nj kanosje pr qytetrimin Perendimor, sigurishthistoria e diplomacis prkundrazi ndryshon kur Rusia t ket siguruar aleat t fuqishm n Perndimpr shkatrrimin e Gjermanis, pengesn m t madhe t triumfit t saj. Por n qoft se ky bashkimsht vetm nj prrall e shpikur ose nj arsyetim jo i vrtet, athere diplomacia Europiane duhet t

quhet fajtore ndaj krimit q bn duke mbajtur Ballkanet nn zgjedhn e dobt t Turqis. N njrnan prej ktyre dy engelave, q jan prgjigjia e ktij problemi, duhet t varet kjo lloj diplomacie.Edhe n qoft e vrtet se kanosja sllave qe nj pretendim dhe q shtetet e mdha deshn vetm megjetur shkak pr t mbajtur Rusin larg nga deti Mesdhe, vuajtjet dhe fatkeqsirat e Shqipris varenmbi dyart e tyre sepse Shqipria vuajti vetm prej fajit t tyre. Me t vrtet me sa pak mshirqeveriset bota! Po to kish prishur Europa nj shekull m par sundimin otoman n Europ, patjetrfaqja e qytetrimit ton do t ishte ndryshe. Shtetet e Ballkanit do t kishin tashm nj shekull vjetrsin lirin e tyre dhe mundet q n rrugn e paqes do t ishin m t prparuar n pasuri, n edukat, ntregti dhe industri. Prkundrejt t sotmes q jan t varfr e t shkatrruar prej luftash t vijueshme, tcilat jan shkaktuar vetm e vetm pse krkonin t liroheshin nga zgjedha. Shqipria tani do t mundt ishte nj shtet i lulzuar e i prparuar. Ndoshta kur diplomacia e zez, q ka rrnjt n shekujt e errt

e q bn do shtet t shihet me tjetrin me nj armiqsi t madhe, t jet zhdukur dhe ndonj mnyr


13/27


12

simpatie njerzore dhe vllazrore t prdoret, athere do t kujtojme faktin q suksesi i nj populli nuksht nevoja t bhet me humbjen e nj tjetri. Athere sllavet, gjermant, anglezet, turqit dheShqiptaret mund t prfitojn shum m mir nga prparimi, lulzimi dhe lumturia e njri-tjetrit.

Diplomacia e shastisur e Europs

Ndrkaq Shqipria, viktima kryesore e ksaj diplomacie, mbetet e lodhur, e krrusur dhe e zhyturn gjak sepse, edhe mbas lirimit t shteteve tjera t Ballkanit nga zgjedha, kjo u la akoma nn Turqi.Bashk me Shqiprin mbeti nn zgjedh edhe Maqedonia. Po t kishte mbetur ndopak simpatinjerzore n politikn e Europs dhe ndonj ndjenj pr t shpaguar mkatet q ka br gjat shekujve,kto fuqi do tu kishin dhn rastin Shqiptarve pr t formuar nj qeveri dhe pr t zbatuar nje statutt vetin. Edhe nj dhenz e truve t kalit do t kishte menduar q nj popull trim dhe lufttar si ky nukdo t pranonte nj zgjedh tiranie t re n vendin e s pars. Por diplomacia e shastisur vendosi tzbatoj forcn dhe tiranin pr t sunduar kt popull; por ky vendim doemos do t binte poshtsikurse u pa. Shtetet e Europs kan brtitur dhe kan shpallur se Shqiptart jan popull i pabindur, iegr e barbar. Por n ann tjetr deshn t krijojn mbi ta nj qeveri pa pyetur dshirat e tyre, pa iusiguruar ndonj far lirie ose t drejta trashgimore dhe biles pa asnj kmb ushtari pr t vn nzbatim programin e tyre: solln vetm disa oficer, kurse ushtar jo. Por, po t ishin t vrtetadeklaratat e tyre, ata do t kishin sjellur fuqi t madhe t armatosur pr t perkulur Shqiptart; por ktot brtitura ishin vetm pr t justifikuar sjelljet e tyre. Ata pren copa me rndsi nga toka Shqiptaredhe ia dhan fqinjve n Veri, n Jug dhe n Lindje, duke shkaktuar kshtu ngatrresa dhe luftra tprditshme n mes t ktyre shteteve. Copn q mbeti nga grshra e tyre e quajtn shteti i pavarur iShqipris. Gabimin m t madh t planeve t tyre do ta prshkruaj n kreun q vijon.


14/27


13

RNIA E QEVERIS S VIDIT

Shqipria sht br lmi i ndikimeve t shumllojshme qe e trheqinn drejtime t ndryshme. Ska vullnet, ska program e as autoritet tnjohur n kt tok. Propaganda, intriga dhe shpifjet e fshehin tvrtetn. Kt e raporton Dr. Dillone nga Durrsi.

Kur gjasht fuqit e mdha hartuan nj plan qeverimi pr Shqiprin, vepra e tyre tregoi njpazotsi t uditshme, sepse ai qe nj plan q i nuk prshtatesh nj shteti si ky. Marrveshja e Londrsprmbante nenet: (1) Nj principat autonome, sovrane, me t drejt trashgimi t fronit nga tpaslindurit dhe nn sigurimin e gjasht fuqive t mdha. (4) Kontrollimi i administratave qytetare dhe ifinancave i jepet nj komisioni ndrkombtar t prbr prej delegatsh t gjasht fuqive t mdha dhenj delegati t Shqipris. (7) Emrimi i princit, formimi i nj qeverie kombtare prfundimtare,

funksionet e autoriteve t vendit q ndodhen si dhe qetsija e popullit i lihen n dor komisionit nfjal. (8) Sigurimi i popullit dhe rregulli do t bhet prej nj organizate xhandarmrie e policiendrkombtare, q do t jet n dor t oficerve t huaj t cilt do t ken n dor komandn vepruesedhe eprore t policis e t xhandarmris, dhe t gjith elementve t nevojshm pr t siguruarqetsin e popullit.

I lutem lexuesit me i studiuar kto pika q t formoj nj vetgjykim se si mund t formohet nj shtetmbi nj plan si ky? Tre funksionet e nj shteti jan: egzekutimi, legjislatura dhe administrimi i gjyqit.Shihet se dy t fundit nuk jan prmendur vese si nj lloj autoriteti i ln komisionit ndrkombtarpr t formuar nj qeveri kombtare me autoritet. Funksioni egzekutiv natyrisht prfshin nj kryetaregzekutues q do t ket kontrollimin e administratave qytetare dhe t sigurimit t popullit.Marrveshja (e Londrs) prmban nj princ, por ia dha komisionit ndrkombtar kontrollimin e

administratave qytetare dhe t financave. Dhe n njrn an e vendos sigurimin e popullit nnkomisionin ndrkombetar, kurse n ann tjetr thot: komanda vepruese dhe eprore pr t mbajturqetsin e popullit i jepet nj organizat ndrkombtare t kryesuar prej oficersh t huaj. Se farfuqirash i mbeten princit nuk kuptohet, kurse administratat, financat dhe sigurimi i popullit iu dhanduarve t tjera. Sipas vendimit t marrveshjes (s Londrs), princi do t zgjidhesh pa pyetur dshirat epopullit dhe funksionet e autoriteteve t vendit e sigurimi i popullit u hoqn nga duart e popullit. Nukqe vn prpara ndonj statut n baz t cilit t qeverisej ky popull dhe asnj premtim nuk i qe brpr nj liri t plot ose pr t ushtruar t drejtat tradicionale. Ktu qe vetm nj sundim tiranik dhe njdespotizm t deklaruar me urgjenc. Me sa gjykohet, kjo qe nj anarki pr t shkaktuar kryengritje.Po t mos ngrihesh populli Shqiptar n formn e quajtur rebelizm, pr Shqiptart nuk do t besohejmjaft dhe do t thuhej se kta nuk kan ide mbi lirin q krkojn. Nga kjo marrveshje e Londrs doli

nj ngatarres sa nuk bhesh m e madhe dhe m e keqe. Fuqit e mdha pastaj vijuan programin etyre duke zgjedhur pr antar t komisionit gjasht persona me pozita konsujsh. Pa e fyer kt pozitdiplomatike, kjo vepr qe nj pun e keqe sepse lshimi i nj shteti n duar t tilla nuk qe n duar tnjerzve me prvoje diplomatike. Sigurisht, q formimi i nj shteti nuk u vendos n duar tprshtatshme tregohet nga fruti i veprs s tyre.

Qeveria e Vidit

Si princ i ksaj principate u zgjodh Uilliami i Vidit, major i gards Potsdam Lancers, nj zotri pafar prvoje n qeverisje dhe pa vetit e duhura pr nj kryetar shteti. Ai qe nip i Mbretreshs sRumanis, e quajtur Karmen Silvia, dhe duhet shnuar se prkrahja financiare dhe shtyrja e saj si dhe


15/27


14

detyrimi i gruas se tij ambicioze u bn shkak q ky t pranoj kt detyr. Tragjedia e gabimeve filloipara se t vinte Princi n Durrs. Esad Pasha, kryetar i ca fiseve t Shqipris s Mesme, pa pasurautorizim prej popullit, shkoi n mnyr solemne dhe i dhuroi kurorn Princit Vid n emr tShqipris. Q n ditt e para trhoqi vrejtjen nj znie midis npunsit t pallatit me mjekun eoborrit, e cila prfundoi me ikjen e shpejt e shum zemrueshem t mjekut nga Shqipria. KomisioniNdrkombtar n baz t marrveshjes s Londrs priste q princi t vinte me bashkpunuar me t prt zgjidhur problemet e ndryshme t shtetit. Por shpejt e msua se Vidi po vinte si mbret dhe kishtekrkuar q t pritet me gjith madhshtit q i kan hije nj pritjeje mbretrore. Kur ata deshn tbjn ca paragatitje dhe pr kt deshn t bashkpunojne me npunsin e pallatit, ai u prgjegj se nukkishte kohe me humb me ta. Se me t drejt Princ Vidi e mori titullin mbret askush ska qen i zotita shpjegoj. Ai n marrveshjen e Londrs figuron si Princ.

N fjalimin e tij mbretror (!?) princi theksoi se do t mund t kishte rast me bashkpunuar mekomisionin ndrkombtar, kurse marrveshja (e Londrs) e thot q ai duhet t bashkpunoj.Qeverimi ose mbretrimi filloi duke i ofenduar haptazi prfaqsuesit e fuqive t mdha, t cilt kishinn dor portofolin dhe pothuaj gjith autoritetin, (sepse ata kishin kontrollin e financave dhe tadministratave - shn. prkth.). Princi emroi nj kabinet, por ministrat e tij nuk kishin autoritet tcaktuar ose t dalluar dhe n kt mnyr do gj q morn prsipr komisioni e kundrshtoi. Ndrkaqepirott, q zen Shqiprin e Jugut, deklaruan pavarsin e tyre. Esad Pasha krkoi 25000 vet tarmatosur pr ti shtruar kta, por ushtar nuk kish. Koloneli hollandez Tompson q kishte komandne xhandamris u ngarkua me mision prej princit pr t br marrveshje me epirotet. Ai fitoibesimin e tyre dhe erdhi n nj marrveshtje shum t mir, por Esadi siguroi mohimin e misionit tkolonelit nga ana e kabinetit dhe ky mision u flak edhe prej princit. M von kur komisionindrkombtar bri marrveshje n Korfuz me kryengritesit e Jugut, antart protestuan se ky komisionnuk dinte kurrgj mbi marreveshtjen e kolonelit Tomson e as mbi misionin e tij.

Kur un erdha n Durrs, njri prej antarve t komisionit m mohoi pikat m kryesore tmarrveshtjes s Korfuzit, nj kopje t s cils ia paraqita t vrtetuar prej sekretarit t komisionit. Nkt mnyr vijonin punt n krijimin e nj shteti. Mbledhjet e komisionit bheshin edhe m tvshtira nga mosmarrveshjet dhe ngatrresat n ms t prfaqsuesve t Austris dhe Italis, t ciltmundoheshin me ia hedh fajin njri-tjetrit. Kabineti edhe ky u nda dhe n Maj t vitit 1914 EsadPasha, ministr i lufts, u arrestua si komplotist kundr qeveris, u vu n nj luftanije t Austris dhe udrgua n Itali. N ann tjeter, Shqiptar kryengrits, rebelet, me arm n dor u dukn para dyerve tDurrsit. E vetmja krkese e tyre ishte q princi t lej Shqiprin dhe prej asaj kohe e deri n fund ajoka qen britma e tyre pr do marrveshtje q thirreshin me br.

Duke vn fen si shkak pr lvizje luftarake

Nj njeri me mend nuk do t kishte pranuar detyrn me ushtruar tiranin mbi nj popull lufttar siky pa qen i siguruar nga fuqit e mdha se do ti japin forca ushtarake, sepse gjith themeli i ksajpune ishte forca. Biles, edhe kur vendasit u ngritn me arm n dor kundr tij, e para gj q duhej tbnte qe q t krkonte fuqi t armatosur ose t linte Shqiprin duke u kthyer n vendin e tij. Por kurvendasit mohamedan e kundrshtuan at me arm, ai mori me pages malsor katolik t Veriut prt mbrojtur Durrsin. Edhe mohamedant e Vlores u vun n ndihmn e princit, ca nga t cilet u lanpr t kundrshtuar kryengritsit e Jugut dhe t tjert u prun n ndihm t Durrsit, kundrkryengritsve t Shqipris s Mesme. Problemi m i madh i nj qeverie n kt vend sht pr tprur n marrveshje ose pr t bashkuar elementt e besimeve t ndryshme me qllim q t zhduketsa m par kundrshtia n mes tyre e cila ka qen futur prej sundimtarve turq. Brenda pak javsh

sundimi t Princ Vidit, gjendja u b shum e keqe. N Shqiprin e Jugut mohamedant vritnin


16/27


15

ortodokst e n Durrs malsort katolike thernin mohamedant brenda pamjes se pallatit t princit, icili ishte i sigurt vetm nn grykat e zjarrit t topave t luftanijeve t fuqive t mdha q ishin nmolin e Durrsit vetm pr t mbrojtur princin dhe familjen e tij. Dukej haptazi se pa u bashkuar prbashkpunim elementt e besimeve t ndryshme, qeveria e tij ishte m kot.

Vidi u ngul n Durrs m 21 Shkurt 1914 dhe m 24 Maj t ktij viti, mbas nj mesymje ngakryengritsit, ai me familjen e tij fluturoi n kryqzorin italian Misurata. Megjithat t nesrmen ukthye prap n pallatin e vet, por ikja q kish br nj dit m par prej qyteti n luftanie ia humbirndsin dhe e bri t pamundur q ai t kishte pamjen si sundimtar i nj populli ndaj t cilit burrria,zemra dhe trimria jan gjra fare t zakonshme. Nj veprim i vogl i komedis u luajt m 5 Qershorkur n drekn e ksaj dite luftania Tegelhoff duhej t dfrente princin. Nj ceremoni mbretrore qeparamenduar dhe ministrat e pranuan, por at dit komisioni ndrkombetar po mundohej pr t ardhurn marrveshje me kryengritsit e pr kt kishin frik se mos alarmoheshin dhe dshproheshin ktanga krismat e topave. Komisioni doli fitues n ndalimin e ceremonis, por jo me kryengritsit t ciltnxirnin t vetmen fjal: princi lipset t shkoj nga toka e jon. N ann tjetr t gjith degt e fuqivesunduese do minute vinin n mosmarrveshje m t mdha dhe ngatrroheshin m keq n mes tyre.Disa ia ngarkonin gjith shkakun e ngatarresave oficerve hollandez, t cilt krkonin me paturfuqin eprore dhe jepnin urdhra mbi ata t qeveris s rregullt. Prandaj m 22 Maj, antart ekabinetit shkuan si nj grup dhe i dhan dorheqjen mbretit duke thn haptazi se nuk durojn tprdoren m si kukulla n duat e oficerve hollandez dhe t marrin prsipr gabimet trashanike dhekeqbrse t tyre. Por n ann tjetr n kt koh oficert hollandez ishin t vetmit mbrojtsit eDurrsit duke komanduar malsort shqiptar, gjuhen e t cilve as q e kuptonin. Ditn e 15 Qershoritkomandant kolonel Tompson u vra dhe me qinda njerez u vran n knet.

Ngatrresa n Durrs

Mbrrita n Durrs me datn 18 Qershor. Gjat nj jave q kalova n Gjirokastr me kryetart ekryengritsve un pata msuar pr vrasjen e 70 mohamedanve t pa armatosur, t cilen komisioni ekishte vrtetuar por kryengritsit e mohuan dhe e pata vur vehten n dijeni me gjithmosmarrveshtjet q qndronin n mes t epirotasve dhe komisionit nderkombetar per te br paqe.Un jo vetm q u habita, por edhe u tmerrova pr ngatrresat q gjeta n Durrs. Secili antar ikomisionit ishte me arm n dor kundra tjetrit dhe n vend q t ndgjonin lajmet e dobishme q sollaune, secili e shkonte kohn duke m prshpritur n vesh gjrat pa mend dhe keqbrjet e tjetrit. Asnjerinuk kishte as m t vogln ide se kush e kishte sundimin ose komandn m t lart, e cila krkohej menj far autoriteti nga princi, nga komisioni, nga oficert hollandez dhe nga kabineti. (Sepsemarrveshja e Londrs e kishte zhytur kt pun duke ia dhn n njrn an komandn njrit e n nj

tjetr tjetrit, her komisionit e her Princit e her oficerve hollandez shn. prkth.).Me i prshkruar hollsirat e ngatarresave q do dit u bn edhe m t kqija n Durrs, nuk do tishte edhe aq e dobishme. Qeveria shkoi nj her n Vlor dhe iu desh me u kthyer prap n Durrspr arsye kompllotesh dhe aty gjeti kryengritjen e Esad Pashs. Nj oficer italian u zu natn n Durrsduke i br shenj kryengritsve e n kt mnyr duke iua drejtuar udht e operacionit. Kur earestuan u gjet se ai qe duke bashkpunuar me oficerin q kish pas qen ngarkuar me mision ngaPrinci pr t mbrojtur Durrsin nga kryengritsit; athere misioni u pezullua. Nj oficer hollandez mtha se Princit nuk mund ti mbushej mendja kurrsesi pr ti prir ushtris e as me u dukur m paralufts. Luftaniet e gjasht fuqive rrinin n nj qetsi t vdekur n port. Kur qyteti u msye,komandantt e tyre u thirrn pr t shtir ca topa sa me trembur kryengritsit, por ato kundrshtuanduke thn se kan urdhra t rrepta me vepruar vetm pr mbrojtjen e personit t princit e t familjes

s tij. Kjo tregoi qartazi se fuqit e mdha kishin vendosur mos me shtir asnj top pr mbrojtjen e


17/27


16

qeveris q kishin marr prsipr me themeluar. Prvoja ime e fundit n Durrs qe nj nat para se tlargohesha, kur qesh zgjuar prej nj krisme t tmerrshme pushksh n knet pothuaj nn dritaret emia. Oficert m lajmruan n mngjes se kishin drguar nja 15 vet npr knet pr t krkuar tvrar e t plagosur, por njerzit e tyre duke i kujtuar kta se ishin armiku qe po iu afrohet, shtine mbita dhe i vran t gjith.

E lash kt sken mkatesh, ngatrresash t ndyra dhe gjakderdhjesh me nj zemr plot mrikundr krimit t madh t Europs dhe plot simpati pr popullin q iu desh me derdhur gjak pr tmbajtur larg zgjedhen dhe nj nga gabimet m skandaloze n historin e Europs. Tre muaj pas ksaj,princi, familja e tij, oborri e kabineti i tij, komisioni ndrkombtar, ministrat e huaj, xhandarmria dheluftanijet ikn nga Durrsi dhe Shqipria u la sikurse sht sot, pa qeveri. (Domethn n kohn eLufts I Botrore shn. prkth.).

Masa pr shptim

T nesrmen, pasi pata ln Durrsin mbrrita n Vlor. Kryetart e Vlors ishin besnike t princitVid dhe i patn dhn ushtar pr t luftuar kyengritsit e Shqipris s mesme dhe epirotet n Jugt Vlors. Prandaj kta gjindeshin n nj frik t prditshme prej ndonj msymjeje nga vllezrit evet. Q mos t vazhdohej m rrnimi n mes tyre, i kshillova q t shpallin pavarsin dhe t bjnpaqe me vllezrit e vet. N emr t tyre shkova n Delvin dhe takova kryetarin e qeveris sperkohshme t Epirit, Zografo, i cili ishte i smur n zemr pasi po kthehesh nga varrimi i 14djelmoshave Delvinnjot q sapo ishin vrar n shpat t malit, ndrsa 40 burra shtriheshin t plagosur.Ai qe gati me br paqe me vlonjatt dhe kur ky lajm mbrriti Vlorn u prit me shum knaqsi dheduartrokitje. At mbasdreke dy luftanije t fuqive t mdha q bnin pjes n komisioninndrkombetar, u nguln n port dhe nn hijen e topave t Europs nuk lejuan bashkimin q un kishaparashtruar. Ata e dinin mir q qeveria e tyre po kotesh mbi fronin e saj dhe se do t binte. Po ashtu edinin q prmbajtja e veprave t tyre do t shkaktonte edhe m shum gjakderdhje vllazrore. Prej asajkohe e mbrapa fuqit epirote dhe kryengritsit e Shqipris s mesme prparuan. M tepr se 100000barinj dhe bujq, gra, burra, fmij dhe foshnje lan shtpijat e tyre, t cilat ua dogjn e ua shkatrruandhe kta vet emigruan n Vlor. Kur un u largova nga Greqia, smundja e lis po prhapej nprkta emigrant q pa ndihma dhe pa shpres vdisnin n qarkun e Vlors. Pak mbas largimit tim, uraportua se nga kta 100000 emigrant 30000 kishin vdekur urie dhe skishin as mbules e as kasolleku me shtir kryet. Jam informuar q npr gjith Shqiprin ka zi. N pranver nuk ka me patur misrpr far pr ata q do t shpetojn.

Zbulimi i padrejtsis

Mir do ishte po ta kishte prshkruar gazeta Times e Londrs skenn e Durrsit si nj komeditragjike, q brenda pallatit mbretror luheshin shakat cinike m t mdha, q mbrapa maskavebuzqeshse t diplomatve t Europs fshiheshin fytyrat e errta e kriminele, shkaktare t vdekjes sktyre njerzve, se jasht n knet shtriheshin qindra Shqiptare mbrojtes t vatrave t veta, t fort et ngrir, me syt e tyre dhimbisurisht t drejtuar kah qielli i cili dukej e pamshirshm per ta. Dukeshnj detyr njerzore, haptazi, me shqyer maskn q mbulonte diplomacin Europiane e me nxjerrfytyrn e saj t lyer me gjak atdhetarsh dhe shikimin e dobt t saj mbi dshirat e zjarrta pr liri t njrace t fort. U ktheva n Athin dhe pasi qesh i shtrnguar e tregova kt panjerzi dhe kt padrejtsit fuqive Europiane dhe dhash dorheqjen si minister i Ameriks n Greqi e n Mal t Zi, sikursepatjeter qesh i shtrnguar me br. Drejtesia dhe e vrteta nuk jan mbrojtje n sallat e

dipllomacis!


18/27


17

Qe shorti im me ngritur perden q ti jepja drit ksaj komedie, e cila qe loja m tragjike q shtvu n sken prej duarve t njerzve. Ky veprim qe ai q me ka hapur rrugn me iu lutur popullit t lirt Amerikes t ndihmoj Shqiptart q po mundohen me luft e me vdekje pr lirin dhe pavarsin etyre. Kur Europa, e prgjakosur, e mjeruar, e shfarosur, e falimentuar dhe e kputur do t hyj dukealuar n nj periudh t re qytetrimi, athere le t msoj prej vuajtjeve t veta mshirn q duhet tket pr kombin e vogl malsor; e cila dfrehesh me shtrngimet e shpirtit e me britmat e vdekjes stij dhe vepronte paturpsisht duke i quajtur asgj tmerret dhe vuajtjet e ktij populli pr liri dhehumbjen e liris t nj populli e quante nj sakrific t zakonshme pr qejfin e tyre.


19/27


18

PRPJEKJET PR LIRI

do popull i shtypur ka t drejt t shkund zgjedhn e tij dhe n qoft se Shqiptartjan mrzitur e lodhur nga zgjedha turke dhe qeverimi i keq i saj dhe dshirojn meqen t pavarur, kan urimet e mia m t przemrta pr ta. sht e vrtet qdrejtprsdrejti nuk mund t bj kurrgj pr ta, por kur plani i juaj ka dal me t vrtetfitues, flamuri turk t jet zhdukur dhe pavarsia Shqiptare t jet shpallur, le tdeklarohet qeveria juaj zyrtarisht dhe Anglia do t jet e para fuqi q do njohpavarsin Shqiptare. Un do t mundohem me gjith shpirt me ndikuar edhe mbi ttjert q t ndjekin kt shembull.Gladstone, Kryeministr i Britanis, 1880

Pr sa prmban historia e re, kjo sht fjala m e mir pr Shqiprin e dalur nga nj burim zyrtar.

Kjo kishte t paktn shpirtin e simpatis dhe n qoft se Kryeministri i tanishm i Anglis thot kaq ejo m tepr pr formimin e nj qeverie t perkohshme n Shqipri do t jet nj pun e leht pr tabr Shqiprin t lir dhe t pavarur. Kur kam folur pr robrin e Shqiptarve nn Turqi, nuk kampatur n mendje mizori, tortura, vrasje dhe therje. Kto veprime bien mbi persona t veuar t ciltvuajn, vdesin dhe harrohen. Shkenca e torturs, thelbi i tiranis dhe djallzia e vrasjes jan n kulmine tyre kur i drejtohen nj grupi dhe shpirtit e jets s nj shteti. Duket si e pamundur q nj qeveri ttregoj haptazi vendimin e vet pr t shkatrruar lumtrin e pr t mohuar shpresat dhe dshirat e njpopulli nn sundim. Por kjo sht historia e tmerrshme e Turqis n Shqipri. Malsort trima nuk ushtruan kurr dhe shumica e tyre kundrshtuan edhe pagesen e taksave. Ata vdisnin n grupe pse rrinins bashku pr tu mbrojtur nga msymjet e her pas hershme t ushtrive turke, t cilave kurr sialshuan shtpit e tyre. Por ata nuk mund t rnbronin edhe fushat ku ishte mundsia m e madhe e

prparimit dhe qytetrimit. Pr Turqin, fushat kishin dy vlera: e para si burim t ardhurash dhe e dytapr t mbledhur ushtar. Popullit i vinin taksa t mdha q i mblidhnin pa mshir. Taksat drgoheshinn Turqi dhe shum pak shpenzoheshin n vend. N kt mnyr e ropi Turqia pasurin e vendit. SanXhuliano, tani von ministr i jashtm i Italis, thot se qyteti i Vlors paguante 1000000 franga nvit dhe vetm 20000 shpenzoheshin aty. Gjithashtu edhe n Vilajetin e Janins mblidheshin9000000 franga, prej tq cilave vetqm 2000000 shpenzoheshin pr at vilajet.

Mbledhja e ushtarve

Por e ardhura tjetr ishte edhe m e vlefshme. Shqipria nxirrte pothuaj ushtart m trima nEurop. Malsort Shqiptar t lart, t fort e t pafrikshm, prbnin gardn e Sulltanit. Mirditasit

dhe malsort prgjithsisht viheshin n pjest m me rndesi t ushtrive turke. Shum prej tyre mornlavdrime dhe pozita t larta si n ushtri ashtu edhe n administrat. Edhe n ditt e Roms pat qenideja pr ta br Shqiprin nj fole pr rritje dhe nxjerrje lufttarsh, por Turqit e prmbushn ktide. Duhet shnuar se po t ishte Shqipria e prparuar, e edukuar dhe e lumtur, nuk do ti jepteushtar Turqis. Pr kt arsye padituria, veimi i saj nga bota e prparuar dhe varfria u zgjodhn prejturqve si vegla pr t mbajtur nn thembr kt popull trim.

Coptimi i vendit

Si duket, ishte vendosur n do fuqi mendore zhvleftsimi moral, intelektual, shpirtror, ekonomikdhe politik i ktij populli. Zyrtart q t gjith ishin t pasjellshm; t ashtqujturat salla t drejtsis,

gjyqet, nuk mbronin as persona as pasuri. Njerzit viheshin n burg me dshmira t fshehta. Gjith


20/27


19

lvizjet pr bashkim prisheshin nga npunsit e pashpirt dhe gjith masat pr pun e industripengoheshin nga tagrambledhsit. Mund t thuhet se kto jan kondita edhe n vende t tjera tnnurdhruara, por jo kaq sistematikisht. Miniera ari patn qen punuar prej Romakve e argjendi prejvenedikasve. Kto patn qen mbyllur shum koh prpara me urdhr qeveritar dhe tani as vendi nuku dihet. Pyje t mdha shkonin m kot dhe kalbeshin pr arsyera ligjore dhe transportimi. Ndrsa nshtetet e tjera t Europs ka nj endje t madhe hekurudhash, ky vend nuk ka asnj rrug hekuri prejVeriu n Jug. Fuqira t mdha ujrash nuk prdoren; porte shum t mir jan pa mbrojtje dhe pandrtesa doganore. Lumenj, nr t cilt duhej t lundronin avullore me transportuar lndt e pyjeve ntregjet botore, jan t vdekur e t padobishm. Prve ka lan Romakt, rrug t tjera nuk ka; njnjeri pr t shtitur prej bregut n brendin e vendit ose prej nj qyteti n tjetrin, duhet t shkoj mbasgjurmave ose npr ndonj rrug qorre. Portet e sigurt dhe hekurudhat do t ishin mjete pr tbashkuar Shqiprin me botn e jashtme dhe rrugt e gjra do ta bnin t leht kalimin prej nj qytetin tjetrin. Por ndrlidhje t tilla do ti kujtonin popullit dobin e qytetrimit dhe do t bheshin shkakkundrshtimesh dhe kryengritjesh. Parimi i mallkuar pr t mbajtur kt vend t veuar, si brenda menjri-tjetrin ashtu dhe me botn e jashtme, ishte shkak q e la kt vend t verbt e t errt, ndrsanpunsit e Turqis mbushn botn e jashtme me propaganda mbi egrsin e ktij populli dhe rreziqete udhtimit n kt vend. Por historit dhe shnimet nuk tregojn pr ndonj t huaj q u gjend ndonjher n rrezik n tokn Shqiptare; doemos ata q nuk prun me vehte ndonj komplot ose tjetr qllimt keq pr popullin. Prgjithsisht mohet mikpritja e Shqiptarve prej atyre t huajve sa m tepr qata e vizituan kt vend me qllim miqsor. N kt tok me fjaln qytet quajm nj vend q nuk ka mshum se 40000 banor.

Nj tok e begat

N Shqipri ka fusha t mdha dhe pjellore t cilat mund t ushqenin miliona, por tani ato vetmgrricen me nj parmend druri e nuk punohen. Shumica e tyre jan t mbuluara me barishte tpadobishme ku kullos bagtia e dobt e vendit. Minierat jan t pagrmuara e t paditura. Ata m medituri n mineralogji thon se toka Shqiptare ka qymyr guri, vajguri, hekur, asfalt e bakr, por zbulimidhe shfrytzimi i tyre nuk sht lejuar kurr. Prodhimi i t lashtave, misrit, ullijve, pemve evreshtave, po t prpunoheshin do t ishte shum i madh, ndrsa peshku nuk ka t sosur. I shkreti bujk,me q t shumtn e veglave si dhe kaun me nga tokn shpesh her i merrte me qera nga se do tpaguante medoemos e me do sakrific taksat e rnda, edhe pse vetvetiu i varfr nga rrjedhat ekohve, ndalngadal la punimin e toks q nn nj punim t mir mund t nxirrte miliona e u vu truaj ato pak bagti q pati dhe toka pjellore u la pothuaj krejtsisht si vend kullot. Por edhe bagtia etij sht n nj gjendje shum t keqe; leshi nga ashprsia e tij ka nj vler shum t pakt dhe raca e

bagtis se tij nuk sht prtrir kurr. Sasia e madhe e lkurve shkon m kot pr pamundsin etransportit dhe pr padijen e prgatitjes s tyre. Pa shikoni! Sa keq! N mes t Europs nj tok epasur, nj tok pjellore t ndodhet n kt gjendj si me qen n mes t nj shkrettire!

Parimi i zhvleftsimit

Shqipria ka plot gojdhana t s kaluars por turqit nuk lejonin grmime, gj q mund ti silltendrmend ktij populli lulzimin e par. Msimi i gjuhs Shqipe ishte krejt i ndaluar n fardo shkolle.Sot nuk ka ndonje alfabet t caktuar, ska shtypshkronja q t shtypin gazeta dhe libra pr kt popull.Rregullat turke arrestonin dhe internonin ata t cilve u gjenin qoft edhe n post libra t do lloji ngjuhn Shqipe. Gjuha e Shqiptarve duhej t heshte pr hir t sunduesit. Q mos me u dhn raste pr

bashkim pr t krkuar lirin dhe t drejtat e tyre, turqit ndiznin dhe shtonin do dit e m tepr


21/27


20

armiqsin n mes familjeve, lagjeve, katundeve dhe besimeve t ndryshme. Fanatizma dheshprblimet q merrnin kryetart e vendit kan qen helmi m i fort pr t mkmb do t keqe dhekan rnduar zgjedhn e kan penguar prparimin. Djali katundar i lindur n Shqipri u rrit krejt ipaditur pr arsye se Turqia lejoi t hapen shum pak shkolla n gjuhn e saj, prve atyre t huaja;kshtu q mos t zgjohej mendja, shpresa dhe ambicja e t riut Shqiptar. Babai i shkret, i mbytur nvarfrin e tij, mund ti jepte djalit t vet vetm nj rrug jasht shtetit duke e drguar n Stamboll kumedoemos do ti prshtatej jets ushtarake, do t gufosesh nn nj uniform me xhufka dhe do tushqehesh nga kazani i mbretit. Megjithat kurr nuk e pa t arsyeshme sundimtari turk zgjimin edjalit Shqiptar.

Europa prkrah sundimin turk

Diplomacia e Europs e ka njohur gjithmon karakterin e keq t sundimit turk. Pr turp t ksajdiplomacie i sht thn kjo e vrtet n shesh, por gjith ktyre protestave fuqit e mdha i janprgjegjur: Shqiptart jan nj rac e egr. Asnj njeri n Europ nuk e njohu m mir popullin dhetokn Shqiptare sesa italiani i famshm, Markezi San Xhuliano. Me nj pen t fort ky zotni e kahartuar kulmin e mizoris me t ciln sundimi turk poshtroi dhe shkretoi nj popull, pr trimrin dhekapacitetin e t cilit ky shkrimtar ka nj respekt. Por, sikurse e thot edhe vete, nga pozita diplomatikeq kish iu desh me i mohuar t drejtat e Shqiptarve me kto fjal: Prandaj Italia interesohet me eln t paprekur nderin e Sulltanit n Shqipri nga do pikpamje; prkundrazi, me sa t jet e mundurdo ta mkmb edhe m dhe do t ndaloj do gj q mund t shkaktoj zhdukjen e sundimit t tij oseq mund t shkaktoj kondita t cilat, hert a von, mund t bhen shkak pr ndrhyrje t huaj ose prshqetsim t prgjithshm. Me kt shpirt i dnoi Europa shqiptart me robrin e ndyr dhe veimine tyre nga bota e jashtme, me shtypjen e pasuris dhe t industris s tyre, me paditurin q e mkmbido dit, me fanatizmin q futi n mes tyre, me varfrin dhe me shtypjen e ndjenjave t tyre.

Mundime pr liri

Nuk do ta prshkruaj historin e gjat se si Shqiptart me lidhjet, kongreset dhe kryengritjet n doform jan munduar me zhdukur robrin e tyre. Mjafton q Turqia gjat shekujve e njohu pazotsine saj dhe pamundsin pr t shkelur Malsort. Asnj kmb ushtari turk nuk guxoi t hyj nbrendin e maleve. Biles, nj her kur Sulltani desh t msynte Malin e Zi, m par mori leje ngamalsort e pastaj mundi t kaloj ushtria e tij. Asnj her nuk doli fituese Europa n planet e saja qme an traktatesh e lidhjesh sht munduar ta fshije emrin e ktij populli nga radha e popujve.Shqipria nuk e njohu traktatin e Berlinit dhe tani po kundrshton edhe marrveshjen e Londrs.

Pikrisht n kt koh q po e shkruaj kt libr, Italia ka zn qytetet e bregut Durrsin e Vlorn, prt vetmen arsye q t gjej popullin me arm n dor dhe i cili patjeter do ta kundershtoj shkeljen etyre. Mbetet pr t par n qofte se imperializmi, militarizmi dhe detaria, gjra q e kan prurEuropn n dhmbin e vdekjes, do ta ruajn kt apo jo nga dnimi pr mkatet q ka br. N qoft segjykimi i drejt i njerzis do t sjelli nj jet t re t prgjithshme, paqe e vllazrime, duhet t hedhposht e t zhduk edhe diplomacin e fsheht q ka qen dhuna dhe urrejtja e prgjithshme q kasjell gjith mizorit e sotme. sht kjo lloj diplomacie q e mbajti Shqiprin me shekuj nnsundimin e ndyr t Turqis, e mbyti n varfri, i mbylli dritn e qytetrimit dhe n gjith rrugt q tonin pr n kt vend vun shenjn: sht e rrezikshme - rrini larg. M n fund, kur qe thyerzgjedha turke vet Europa iu vu puns n kt vend duke qethur nga kjo tok pjest gati m me rndsidhe mbi copn q mbeti mori prsipr me krijuar nj qeveri aq despotike n karakterin e saj saq as

qeveria e Stambollit nuk e kish parapar kurr. N vend q me iu dhan ndonj far sigurimi pr liri e


22/27


21

nj statut Shqiptarve, Europa pruri nj princ, nj komision ndrkombetar dhe nj organizat t huajxhandarmrie pr t sunduar Shqiprin, si duket pa e menduar aspak q edhe ky popull duhet t ketnj z n qeverin e tij. Kjo qe haptazi nj tirani absolute.

Nj komb atdhetdashs

Malsort trima u pergjigjn menjher. Pikrisht si zri q ushtoi npr shpatet e maleve t Zvicrsn vesht e Hapsburgve, edhe zhurma e buris s tyre mbrriti deri n muret e sallave t Uestminsteritt Londrs. Populli trim i Shqipris nuk u tmerrua nga fuqia Europiane. Ata q kishin luftuar njtirani do t luftonin edhe nj tjeter. Ata kishin vn para fjaln DREJTESI dhe pr do marrveshtje qthirreshin me br, prgjigjeshin: Dboni nj her princin tuaj. Prej Epiri e deri n thellsin emaleve t Veriut u zgjua nj kundrshtim ndaj princit. Nga kjo gj agjentt e Europs dridheshin nportin e Durrsit dhe m n fund e lan tokn Shqiptare. Kto atdhetare nuk priheshin nga diplomatdinak ose t trhiqeshin nga hnda prej ministrash a parlamentarsh. Ata ishin vetm njerz t lir qluftonin pr lirin e tyre dhe t cilt duhet t priten nga Amerikant n tempullin e patriotve.

Amerika nuk e din

Por Amerika rri n heshtje. A nuk ka vapore me kryqzuar detrat pr t shptuar barinjt,emigrantt e Vlors? Asnj shtet nuk u mundua me iu ardhur n ndihm n vuajtjet e rnda ktyreviktimave t diplomacis s padrejt t Europs. Populli i Shteteve t Bashkuara nuk e di faktin q unpo i shkruaj kto flet vetm pr ti parashtruar ktyre ndodhin e dhimshme t Shqiptarve trima, tcilt lypin lirin e tyre, t fmijve dhe t niprve t tyre. Mundet q un jam gabim duke vnmshirn dhe bamirsin m n fund, mirpo tirania ka luajtur nj rol t tmerrshm mbi kt popull,

edhe pse pak mijra njerz duke lutur hyjnit npr shpatet e maleve t tyre nuk numrojn mjaft. Ajoq numron m teper sht nse duhet t ket apo jo ky popull lirin dhe shptimin e vet t brezave tardhshm.


23/27


22

FAR MUND T BJN SHTETET E BASHKUARA T AMERIKS

Anton Arnu, nj gazetar i shquar frng, m 19 Dhjetor t vitit t kaluar tha pr Shqiprin: Me njpopullsi m pak se nj milion dhe me nj siprfaqe afro 34299 km katror, Shqiqria sht nj vend ipazhvilluar dhe populli i pafat i saj sht duke vdekur. Kjo rrjedh drejtprsdrejti nga sundimi i keqdhe i padrejt gjat shekujve. Praktikisht ska rrug e ura e asnj udh hekuri, ska t holla ose kreditdhe sht e rrethuar nga t gjitha ant prej luftash prve ballit t Greqis, por edhe kndej shtviktim e intrigave. Prsri ata meritojn t jen m mir. Ata nuk vodhn Pjetrin pr t paguar Palin;ata nuk kan qen fallco n punn e tyre. Shqiptart jan nj popull i mir por mjerisht pa agjentshtypi. Pa agjenta shtypi! E vrtet! Si popull i panjohur ka nevoj pr agjent shtypi q historia eShqiptarve ti bhet e ditur popullit Amerikan, ti bhet e ditur edhe se Shqiptart jan burra dhe grasimpatike, mshironjs e liridashs, n mnyr q Amerika ti japi dorn ktij populli pr ta ngriturnga mjerimi n nj jet t r e t lir. Bajroni e vizitoi kt tok por kaloi pr t ndihmuar lirin greke,ndrsa Gladstone qe mbrojts i Malit Zi. Emrat e tyre jan t muar n jetshkrimin e shteteve q ataprkrahn. Gjithashtu edhe disa njerz besnik Amerikan mund t punojn pr lirin e Shqipris.

Bamirsi apo drejtsi

E kuptoj se mendimi m i par dhe e para gj q populli i jon do t thot sht se Amerika nukduhet t zhysi duart n punt e prgjakshme t Europs. Por n ann tjetr, do rast pr bamirsi prejnesh sht i mirpritur. Miliona dollar po kalojn oqeanin pr tu ardh n ndihm viktimave t luftsq vuajn n Belgjik, n Rusi, n Serbi dhe n Franc. Sigurisht, mshira pr t shptuar edhepopullin e prvujtur Shqiptar do t trheqi patjetr zemrn e popullit Amerikan. Por nuk sht pun e

mir me mkmbur kt popull vetm pr t ngjall viktima t reja pr n frontin e tiranis,padrejtsis dhe t varfris. Mbi kt popull ndihma pr ta nxjerr nga varfria dhe ndihma pr tisiguruar lirin duhet t shkojn doradors. Q Shqipria sht prdorur shum keq prej Europs skadyshim. Pr tu dhn fund gjith padrejtsive mund t prdoret vetm e drejta. Edhe tani Shqiptartjan me arm n dor kundr Italis e Greqis q ua kan pushtuar tokn; dhnia fund e ksaj do tsjell paqen. Lufta Europiane e ka ln Shqiprin pa qeveri e t humbur n mes t shteteve t tjer. Tformuarit e nj vetqeverimi sht nj premtim pr pavarsi t plot.

Shqipria e pavarur

N qoft se Shtetet e Bashkuara t Ameriks i japin dorn paris Shqiptare duke i mbledhur s

bashku pr t zgjedhur npunsat e vendit dhe pr t vn prpara nj statut, ata do t bjn at qEuropa nuk mundi ta bj, gj t ciln medoemos do ta shoh t arsyeshme. Europa nuk duhet ttregohet e paknaqur pr nj qeveri q i pelqen popullit vet. Gjasht fuqit Europiane krijuan shtetin elir t Shqipris, por duke mos qen t zott me themeluar nj qeveri e lan kt vend n dor t fatit.Megjithse marrveshja e Londrs u prish nga lufta, pavarsia Shqiptare nuk mbeti e pa br. Nuk kafuqi tjetr n faqen e toks q t krkoj t drejt mbi kt vend tani ve popullit Shqiptar. Italia dheGreqia q kan shtyr ushtrit e veta n Shqipri thon se e bn kt vetm pr t mbrojtur pasurindhe jetn e vendasve. Populli i Shteteve te Bashkuara mundet ta ndihmoj kt popull duke iu siguruarpaqen dhe duke larguar anarkin. Mundet q ti udhheqi Shqiptart me formuar nj qeveri tprkohshme edhe deri sa kta t vihen n udhn e drejt t puns e t prparojn n vetqeverimin etyre. Nuk e mohoj faktin se gjith kto q thash mund t mos realizohen plotsisht, por do hap n

nxjerrjen e liris s tyre, e sa do i vogl qoft, nuk sht kurr i kot. Mundime t tilla doemos do t


24/27


23

shoqrohen me prfundime t zyrtarve t lart t qeverive Europiane. Sr Eduard Grei mund tiprsrisi fjalt e bukura t Gladstonit dhe t gjith njerzit nn arm duhet t presin m gzim njqeveri t rregullt. N qoft se me gjith ndihmat e dhna bashkimi Shqiptar nuk bhet, athere faji biembi Shqiptart vet. Ata nuk mund t shpresojn kurr m pr kushte m t favorshme se kto tsotmet pr t fituar lirin dhe vetqeverimin e tyre.

Fati i Shqipris

Asnjeri nuk mundet t thot se Shqiptart nuk jan t zott pr vetqeverim, sepse asnj rast provenuk u qe dhn pr t formuar nj qeveri t vetn. Markezi San Xhuliano ka patur t drejt q kathan: Shqiptart jan nj fuqi e paprovuar pr sa i prket vetqeverimit, as prej vehtes e as prej ttjerve. N zakone, n udhheqje, n karakter ose n mundsi u ngjajne shum Skocezve thershm; jan pikrisht si ata t paprkulur dhe liridashs, gjra q karakterizojn edhe malsort eSvicrs. Koha m e volitshme q pritet pr vendimin e fatit t Shqipris do t vij kur t bhentraktatet e paqes Europiane. Kur t vij kjo dit, pa lejuar ndrhyrje intrigash e shpirtkeqsije, Shtetet eBashkuara do t qndrojn si avokate t nj populli t vogl e pa fuqi q me plot t drejt e arsyekrkon lirin e vet. Duhet shnuar se Austria, Italia, Mali i Zi, Serbia dhe Greqia, q t gjithadshirojn me e patur Sliqiprin; sht edhe aq e drejt se asnjeri prej tyre nuk dshiron q tjetri tdali fitues. N kt gjendje t punve sht shpresa m e madhe e Shqiptarve. Ata jan nj popull iveant, flasin gjuhn e tyre dhe kan kufi krejt t shquar nga tjert si n zakone ashtu edhe nga natyrae toks. sht larg mendjes q Europa t mundi t ushtroj paqen duke humbur t drejtat e ktij kombiose duke e ndar tokn e tyre. Ngjarjet e kohs s Vidit e pasqyrojn faktin q pa u siguruar liria eplot e Shqiptarve sht i pamundur ndalimi i lufts dhe parimi pr t ndar tokn Shqiptare do thapi nj plage t re e t helmatisur n politikn e Ballkanit. Dardanelet do t hapin nj problem mjaftt rnd, zhvillimi i t cilit sht i teprt pr fuqit e mdha, e pr kt nuk sht nevoja ta ngarkojnvehten edhe me nj problem tjetr si ky i Shqiptarve.

T drejtat e nj kombi

Me sa duket, Gjermania dhe Austria nuk e mendojn m zgjerimin e fuqive t tyre n Shqipri. Dheas nuk besohet t ken ndonj kundrshtim mbi deklaratat e Sr Eduard Greit q thot: Gjith kombete Europs t jen t lir t formojn sipas dshirs vetqeverimin e tyre e ti prin vet prparimit t vetn liri t plot; ky ideal i jon prfshin pa prjashtim gjith kombet e Europs, t vegjl e t mdhenj.Kjo deklarat mshiron t vrtetn dhe t vetmin parim mbi t cilin mund t bazohet nj paq pak ashum e gjat. Kjo prjashton do marrveshje e do mendim pr t hequr Shqiprin nga radha e

shteteve. Meqense fuqit e mdha jan detyruar me dhn pavarsin Shqiptare si shtet, deklaratat eSr Eduard Greit jan nj garanci pr vetqeverimin e tyre. Pra, vetm nj kondit mbetet pr tumbushur nga Shqiptart vet, dhe kjo kondit sht nnshkrimi n mes tyre dhe organizimi kombtar.N qoft se Shqipria sht e zonja me dal para Konferencs s Paqes me prova t sakta se ka zotsit vetqeveriset, lutjet e saja pr liri dhe pr t mbledhur gjith tokat q i prkasin n baz t s drejtsdo t jen t pranueshme dhe pa vones.

Opinioni popullor i Shteteve t Bashkuara mund ti kujtoj mundimet e veta pr liri dhe mund tbashkohet me ta. Prandaj dera e liris sht e hapur pr Shqiptart. Un kisha me thn se ata ekuptojn rastin, por meqense jan t kputur e t varfr kan nevoj pr ndihm q ta realizojnkrejtsisht faktin. Sigurisht Amerika nuk mund t gjej rast m t nderuar bamirsie se sa mendihmuar dhe me udhhequr Shqiptart pr t siguruar nj paqe kombtare dhe nj rregull t

mbrendshm. Nj rast i till nuk ka shembull n historin moderne. Organizatat e paqes mund t


25/27


24

shpenzojn miliona n bamirsira, por kurr nuk kishin me br punn q bjn pak mijra duke iprdorur pr t ndihmuar kt popull t varfr, t munduar, t vuajtur e t shprdoruar, pr t formuarnj qeveri dhe si komb i organizuar t dali para Konferencs s Paqes e t krkoj autonomin e vetdhe vendin e vogl nn rrezet e Diellit. sht shpres e madhe se prej ktij konflikti kontinental dot lindi nj vllazri e re n mes t kombeve dhe meqense Shqipria nuk ka autoritet t brendshm prshkak t atyre q ndezin cmira apo zemrime n konflikte, ajo do t jet i vetmi shtet q do t krkojm tepr vetmin dhe qetsin pa u perzjer n ngatrresat e t tjerve.

Paqja e Europs

Simbas opinionit ton, paqa e Europs do t jet nj zbutje e prgjithshme. N t tilla raste paraqitjae Shqipris si komb i vetqeverisur patjetr do t siguroj lirin e saj. Sikurse do shtet tjetr iBallkanit, as Shipria nuk mund t coptohet e tu ndahet shteteve fqinj. Europa q do t bj paqendhe ka krijuar shtetin e pavarur t Shqipris nuk mund ta mohoj dhnien e liris s plot n qoft seShqipria e organizuar u del prpara dhe ngul kmb n t drejtat e veta. Nj shtet i formuar n ktmnyr nuk do t ishte nj kanosje pr paqen e Ballkanit; nuk do t mund t kishte flot q t alarmojItalin ose Austrin n Adriatik. Ngritja e hekurudhave dhe prmirsimi i porteve t saj do t lejoninmiqsisht dhe me an traktatesh tregtare edhe daljen e Serbis n Mesdhe se sa me shkelje ebarbarizma. Shqipria e pavarur nn zhvillimin e saj ekonomik do t niste nj jet t re duke kthyershpatat n plugje, rrugt e verbta n rrug t gjra, katundet n qytete t vegjl dhe qytetet e vegjl nqytete me rndsi. Shqiptart, prve t drejts, mund t krkojn edhe ndihm nga Europa, sepse mbiEuropn e krishter bie prgjegjsia dhe shkaku q ky popull qe br skllav e qe varfruar. E kamthn q Europa e krishter n kundrshtim me protestn time shkaktoi q t emigrojn n qarkun eVlors 100000 katundar, t cilt tani po zhduken nga uria dhe as vend ku me shtir kryet nuk kan; evetmja ati e tyre sht qielli.

Detyra e krishter

Ndaj Shqiptarve, krishtrizmi Europian dhe mohamedanizmi shkaktojn si njri ashtu dhe tjetrivarfrin dhe robrin. Krishtrimi q n Shtetet e Bashkuara jep liri t plot, vetqeverim, lumturi embi t gjitha dashurin, do t japi nj shembull vllazrimi dhe bashkimi n mes t Shqiptarve. Kundrgjith shpifjeve q i jan ngarkuar ktij populli me fjaln e ngurt barbar, un vej kto fjal t zotitErikson, i misionit Amerikan, i cili sht dhn mbas Shqiptarve, ka punuar dhe ka vuajtur me ta:Nuk ka popull m shpirtmir e m t sjellshm n Europe sesa Shqiptart. Ata si element fuqie,burrnie dhe kuraje mblidhen me m t madhen besnikri dhe japin jetn pr fjaln e dhn. Shqiptart

njohin Mohamedin dhe Krishtin si profet, por m kot u luten si pr njrin ashtu edhe pr tjetrin. Nemr t kujt ti bjn tanim lutjet pr lirin e tyre? Un kam nj besim t qndrueshm se kur shtetetkundrshtonjs t liris Shqiptare do t jen duke heq frymn e fundit, t prgjakur e t shkatruardhe grindjet e konfliktet t ken marr fund, vetm athere do t arrijn n vesht e tyre thirrjet dhelutjet e Shqiptarve pr lirin e vet. Shpresat Europiane tani prqndrohen pr nj paqe duke u bazuarm shum mbi drejtesi se mbi forc n nj vllazrim dhe bashkpunim t prgjithshm. Nj paqe e tilldo t dij dhe do t pranoj se do rac e do besim ka t drejt me ekzistuar dhe se kufijt e kombevedo t vendosen si sht e drejta dhe ku gjejn m pak kundrshtime.

Detyra e Ameriks


26/27


25

Un kam n ndrgjegjen time t drejtat dhe lutjet e ktij populli sepse m ra mua shorti t flas e tthem pr ta t vetmen fjal shprese, prej nj burimi politik, e cila duhet t ishte thn shekuj m par.Pr kt arsye dhe m tepr pse un jam Amerikan, shumica e kryesis Shqiptar m shikojn me njfar mirbesimi. Edhe tani e ushqejn shpresn se un do tu jap zemr dhe bashkpunim n mundimete tyre pr liri. Un vetm mund t bj shum pak pr ta, por kam besim t plot se shtypi Amerikan dot vej gjith fuqin e tij pr t ndihmuar formimin e vetqeverimit Shqiptar. sht nj qllim i shenjtky, e prandaj Amerika do ta bj medoemos.

Rasti i Ameriks

Pres kshilla dhe ndihma prej t gjith miqve liridashs. Sigurimi i pavarsis Shqiptare mund tjet edhe nj sherbim i madh pr bashkimin Ballkanik dhe pr paqen Europiane. Ndihma e Shteteve tBashkuara mundet, ose patjetr q shkakton lulzimin e ksaj shkretie t br nga duar njerzish, edhet japi fruta shum t mira. Kur parmenda e drujt t zhduket dhe vendin e saj ta zej plugu i elikt,athere toka pjellore e Shqipris mund t kthehet nga kullot e padobishme n ara gruri e drithi, pyjetdo t nxjerrin miliona nn nj prdorim t mir, fuqit e ujrave mund t shfrytzohen, shtretrit eminiereve mund t hapen, knetat t thahen e t mbillen, pemishte t mdha t krijohen, fara tprmirsohet dhe e gjithe bujqsia dhe industria e vendit me metoda shum t lehta mund t shtohet.Princi Odeskalki i Austris thot se delet e Astrakanit mund t zvndsojn racn e mjeruar t deleveShqiptare dhe ti sigurojn katundarit nj t ardhur t mir. Me nj qeveri t mir, portet dhe lumenjtdo t thellohen e do t prmiresohen, do t bhen rrug dhe hekurudha, do t bhen t holla t vendit edo t krijohet kredidhnia dhe shrbimet e postave do t bhen t qndrueshme. Pjest e mdha ttokave qeveritare do tu ndahen me vmendje bujqve, t cilat nn nj administrim t mir do tisigurojn qeveris nj t ardhur t madhe. Do t ngrihen edhe shkolla dhe do t prgatiten msues qt zhvillojn mendjen e t rinjve. Kam folur me msues n Vlor t cilt ma kan treguar shum tmadhe zgjuarsin e djalit Shqiptar. N pak vjet kjo lloj pune do ti ndrroj kushtet e kqia t sotme.Arkeologtt e rinj do ta lartsojn mburrjen e Shqiptarve pr heroizmin e t parve t tyre dhe do tijapin shkencs jo m pak se ata t Shlimanit (1822-1890); biles kjo pasuri e pafund n lashtsi shtakoma e virgjr.

Shptimi i nj kombi

Shum Shqiptar t Ameriks m premtojn se jan gati me u kthyer n Atdheun e tyre posa tjepet nj far lirie n Shqipri. Kta, t bashkuar me disa Amerikan t vrtet, do t rikrijonin njtok t begat dhe n vendin e tiranis e t mizoris s ndryshkur prej shekujsh do t mbillnin farn e

liris. Doja t thoja se nuk ka rast m t mir me br mirsi n asnj vend t bots se sa n Shqipri.Jo, nuk ka rast ma t mir bamirsie se me vu n vij vetqeverimin Shqiptar dhe me hap dyert eqytetrimit mbi ta, tcilat magjia e politik Europiane i ka mbajtur mbyllur. Jo bamirsi, por drejtsisht thirrja e Shqiptarve. Po si? Kto thirrje t bien n vesh t shurdht?

Shpirtrimet pr liri

E dij se ka burra e gra q do t ndjenin nj knaqsi t madhe duke shikuar kt popull t mjeruar tkthehet n lirin e bekuar t t parve t vet, t ciln natyra e ka prgatitur pr ta por njerz shpirtligj ekan penguar. Ka burra n Shtetet e Bashkuara q jan gati me i pre rrnjt e tiranis kudo q tduken; n Shqipri, a nuk jane kto fare n shesh? Ka shum gra q me pasurit e tyre t mdha

krkojn t bjn bamirsira pr shpirtin e tyre. Sa gzim t madh do t ndjenin kto duke par nj


27/27


26

popull q do ngrihej nga fundi i tiranis drejt liris s tij! Ato pastaj do ta kuptojn vet bamirsin etyre n jeten e r t nj populli t prvujtur dhe sigurisht do t radhiten n flett e liris s ktij kombi.Prmbi ret e zeza t imperializmit dhe t militarizmit Europian, rrezet e shklqyera t demokracisAmerikane duhet ti ndriojn rrugn njerzve pr nj jet m t mir dhe pr idealin pa fund: Paqmbi tok, vullnet t mir njerzve. Kto mund t shklqejn tani mbi Shqiprin e prvujtur q pokrkon lumturin e saj me ann e liris, se nuk sht fajtore pr ndonj ofendim vese pr mbrojtjen esaj. Nuk ka mundim m t mir se mundimi pr t nxjerr lirin e nj kombi. Me ndihmuar nj njerisht nj bamirsi; me liruar nj popull nga zgjedha sht nj bamirsi e pavdekshme.

FUND

PRMBAJTJA

Toka dhe banort .4

Ngatrresat e fuqive t mdha .9

Rnia e qeveris s Vidit ..............................................................................13

Prpjekjet pr liri..........................................................................................18

far mund t bjn Shtetet e Bashkuara t Ameriks ...................................22

Documents

Shqiptaret GeorgeFredWilliams Perk