Viti akademik 2011/2112

SHKRIMI AKADEMIKLigjratat pr studime t doktoraturs

Prgatiti Prof. Dr. Xhevat Perjuci

LEXIMI AKADEMIKLeximi akademik sht njri nga shkathtsit themelore akademike, t nevojshme pr nxnien dhe prparimin e prmbajtjeve n nivelet e shkollimit t lart. N mnyr q shkathtsit e leximit t jan vrtet akademike, ather do t jet e domosdoshme q e njjta t bazohet n mendimin kritik.

Leximi akademik i takon mendimit kritik pr tekstin e lexuar si dhe analizs s argumenteve, t cilat autori i prezanton. Andaj, qllimi themelor i leximit akademik, nuk sht vetm gjurmimi pr informatat tekstuale, por inkuadron edhe t kuptuarit e mnyrs s mendimit t autorit si dhe aftsin e interpretimit t fakteve t ofruara. N vazhdim, jan dhn disa udhzime t leximit akademik:

prcaktimi i qllimit themelor t tekstit dhe analiza e mnyrs se si autori zhvillon dhe argumenton qndrimet e veta; analiza e kontekstit, n t cilin ka buruar teksti (kujt i dedikohet, n t cilat rrethana sht shkruar etj.);

analiza e interpretimit (mnyra se si jan definuar konceptet e caktuara, baza teorike e tekstit, metodologjia, struktura e tekstit, etj.);analiza e argumenteve t ofruara; evoluimi i tekstit t gjithmbarshm, dhe prcaktimi i qndrimit vetanak.

PASQYR E PRGJITHSHME APO HAPAT Q DUHET T NDRMERREN PARA LEXIMITSi t fillohet me lexim? Mnyra m e vogl produktive sht ajo q lexuesi t filloj leximin nga faqja e par. Nse lexuesi ndan pak koh plotsuese n fillim (5-10 minuta p. sh. pr ese, apo 20-60 minuta pr libr) pr t filluar leximin n mnyr tjetr, ather n aspektin afatgjat, do t kursej mjaft koh dhe dukshm do t kontribuoj n t kuptuarit e materies. Prandaj, para se t zbatoj strategjin e zbatimit, lexuesi duhet t ndrmerr hapat themelor, t cilt prdoren me qllim t formimit t pasqyrs s prgjithshme t asaj q e lexon. Kta hapa jan si n vijim:

1.

Faqet e para dhe parathnien: Duhet lexuar do prshkrim t botuesit, t cilt mund t gjenden n faqet e para apo t fundit t librit apo n parathnie dhe t mendohet pr rndsin e titullit t librit, Prmbajtja: T lexohet prmbajtja e librit. Nse ekziston indeksi i fjalve, ather duhet hedhur syt n disa prej fjalve n t. Hyrja: Nse libri posedon kaptin t shkurtr hyrse, ather t njjtn duhet lexuar. Fillimi dhe fundi i kaptinave: sht e nevojshme t lexohet fragmenti i par dhe i fundit t secils kaptin n libr. Lexuesi duhet ti kushtoj kujdes ilustrimeve (fotove, diagrameve, skemave t ndryshme, etj).

2.

3.

4.

5.

Secila faqe: Pr nj vshtrim m detal, lexuesi duhet t kthen fletat me at shpejtsi, n mnyr q pr s shpejti t shikoj seciln faqe. Nse n to ka tituj, nn tituj apo figura, do t ishte mir q ato pr pak koh ti shikoj. Prndryshe, mjafton q syt e lexuesit t identifikojn ndonj fjal n seciln faqe. Fragmentet e kapitullit: pr nj vshtrim detaj, sht e nevojshme q lexuesi t lexoj fjalin e par dhe t fundit t secilit fragment. Nse lexuesi nuk posedon koh t mjaftueshme pr lexim komplet t librit, ather ky hap do t jet n ndihm t madhe. Seciln fjal: Hapi i fundit ndrmerret me qllim leximit t tekstit komplet, pran mbajtjes paralele shnimeve t caktuara. Lexuesi n kt rast do kuptoj se t lexuarit shkon shum m leht, nse fituar nj prshtypje paraprake mbi librin. t t t ka

6.

7.

STRATEGJIA E T LEXUARITEfikasiteti i t lexuarit fillon me przgjedhjen e strategjis s t lexuarit dhe e cila i prgjigjet llojit t tekstit t cilin duhet lexuar. Qllimi i leximit akademik mund jet: tubim i informatave pr ndonj punim shkencor, punim seminarik, punim diplome, etj, msim nxnia pr ndonj tem t caktuar ose t msuarit pr ndonj teori, dhe prgatitja e provimit

Ekziston nj numr i madh i strategjive pr nj lexim efikas. sht e nevojshme t bhet e ditur se secila prej tyre sht e dobishme, mirpo n rrethana t ndryshme. P.sh. strategjia pr t lexuar nj libr dallon nga ajo pr leximin e artikujve gazetaresk. Prandaj, duhet menduar mbi mnyrat se si mund t lexohet dika. Edhe pse ka mbshtetje logjike, nuk sht e mir gjithnj ideja q lexuesi t lexoj n trsi librin apo ngjashm, sepse nganjher nuk disponohet me koh t mjaftueshme pr nj gj t till. Strategjit themelore t leximit jan: a. skenimi,

b. vshtrimi i prcipt,c. identifikimi i fjalive kye, dhe d. t lexuarit detaj

a. SkenimiSkenimi paraqet mnyrn e t lexuarit, i cili prdoret pr nj lexim t shpejtuar si p.sh. regjistrin telefonik apo programin televiziv. Syt me kt rast, lvizin shum shpejt mbi tekstin, me qllim q t gjendet ndonj informat e caktuar. Pra, me kt rast, nuk sht e nevojshme t lexohet secila fjal, ngaq vmendja prqendrohet vetm n fjalt kye dhe titujt.

b. Vshtrimi i prciptVshtrimi i prcipt paraqet strategjin e leximit, e cila nnkupton nj lexim t tekstit vetm pr qllim t t vrejturit t ides baz, prandaj, teksti nuk lexohet n trsi. Pra, n kt rast, lexohen tituj dhe nntituj, rezymeja dhe fjalit kryesore t cilat i takojn tems, vshtron figurat dhe tabelat eventuale. Ndrsa nuk lexohen shembujt e ndryshm si dhe sqarimet e prezantuara n tekst. Leximi nprmjet vshtrimit t prcipt jo vetm q do t ndihmoj q n trsi t kalohet n tekst dhe t kursej koh, por n situata t veanta lexuesi edhe mund t merr pjes n diskutime lidhur me at tem, gj q sht m mir se sa t lexohet fillim i librit apo tekstit. Pr t mbizotruar me sukses kt strategji, rekomandohet:

q lexuesi t ket n mendje se fragmentet te pjesa drmuese e teksteve shkencore jan t organizuara n at mnyr q n vet fjalin e par prezanton apo rezymon se pr far bhet fjal, q lexuesi t zbatoj hapat e vshtrimit t prgjithshm. Prandaj, sht e nevojshme q t fillohet me hapat 1-4, t cilt jan t nevojshm n mnyr q strategjia e vshtrimit t prcipt t jet efikase, q lexuesi posarisht fokusohet n hapat 6 dhe 7, si hapa q kryesisht i dedikohen ksaj strategjie, pr faktin se tek autort e ndryshm, metodat e organizimit t fragmenteve jan t ndryshme, prandaj leximi i fjalive t para te secilit fragment nuk funksionon, ather duhet t provohet me leximin e fjalive s fjalis s par dhe t fundit t secilit fragment.

Shembulli 1N mekanikn teorike jan trajtuar trupat e ngurt trupat t cilt nn ndikimin e ngarkesave t jashtme nuk ndryshojn formn dhe prmasat e veta. Mirpo, n natyr trupa t till nuk ekzistojn, ngaq ata jan n mas m t madhe apo m t vogl deformabil, pra nn ndikimin e ngarkesave t jashtme ndryshojn si formn ashtu edhe prmasat e veta.

Burimi: Xh. Perjuci Rezistenca e materialeve I , Prishtin 1994, f.11Analiza e tekstit: Fragmenti fillon me definicion t kuptimit kys, pra mekaniks teorike pastaj jepet sqarimi i definicionit. Nprmjet metods s vshtrimit t prcipt mund t konstatohet struktura e fragmentit(fjala kye, definicioni, krahasimet, etj.)

Pasi q lexuesi ka br nj vshtrim t prcipt t nj teksti t caktuar, ather ai mund t kuptoj kornizat e tij. Megjithat duhet t kihet parasysh, se leximi i prcipt me efikas mbshtet n lexim kritik. Ky nnkupton t menduarit pr prmbajtje t tekstit si dhe marrjen e shnimeve pr at tekst.

c. Identifikimi i fjalive kyeKjo strategji e leximit, nprmjet identifikimit t ides baz te secilit fragment me fjalin kye, do t ndihmoj si gjat prdorimit t metods s vshtrimit t prcipt ashtu edhe pr shkputjen e shnimeve. Shpesh her, fjalia e cila sht

baz pr temn prkatse, gjendet ne fillim t fragmentit.

Shembulli 2Ndikimi i temperaturs n sforcim. Temperatura ndikon n ndryshimin e vllimit t trupave, ngase t gjith trupat gjat rritjes s temperaturs bymehen, ndrsa gjat rnies ata tkurren. Pr shkak t rritjes s temperaturs, m tutje, bhet me leht shfaqja e deformimeve plastike (zvoglohet kufiri i elasticitetit), e mund t bhet edhe ndryshimi i strukturs s brendshme (si p.sh. te kalitja, etj).

Burimi: Xh. Perjuci Rezistenca e materialeve I, Prishtin, 1994, f.55.Analiza e tekstit: Ky fragment ka t bj mendikimin e temperaturs. Fjalia e cila e prshkruan temn (fjalia kye) sht: temperatura ndikon n ndryshimin e vllimit t trupave. Ndonse fjalia kye rndon gjendet ne fillim t fragmentit, nuk sht e thn q gjith nj t jet kshtu. Pastaj, fjalit t cilat prshkruajn temn, nuk jan gjithnj pohore dhe identifikuara leht, si p.sh.

Shembulli 3Ekonomia nnkupton miliona njerz prej t cilve secili bien mijra vendime gjat nj viti. Prandaj, kemi t bjm me mjaft przgjedhje! Si mos t ket kundrshtime ndrmjet tyre? N far mnyre jan ato t koordinuara? Burimi: Mc Taggort et al, 1999, f.17 Analiza e tekstit: N kt rast fjalia e cila prshkruan temn sht n fund t pyetjes. Ideja themelore sht koordinimi i vendimeve n ekonomi.

Leximi detajNdonjher, sht me rndsi q t lexohet secila fjal dhe secili shembull, si dhe t lexohet i tr artikulli, kaptina apo libri. Nj strategji e till e leximit sht e nevojshme poq se materia e cila lexohet sht relevante pr ndonj punim, n t cilin lexuesi punon apo paraqet nj koncept q lexuesit i shkakton probleme. Secila strategji e leximit sht e rndsishme n situata t caktuara, kshtu q kombinimi i strategjive sht gjithnj i dobishm dhe i mirseardhur. Lexuesi mund t dshiroj t bj shnimin e kaptins derisa nuk e gjen fragmentin prkats ose sqarimin e cila sht me interes pr t. Mund t krkoj q t bj nj vshtrim t prcipt, me qllim q t kuptoj idet e rndsishme, para se t filloj me punim dhe t lexoj disa pjes t caktuara n trsi, kur t fillon kt punim. Lexuesi mund t shfrytzoj qasjen e vshtrimit t prcipt pasi q e kupton konceptin e caktuar, mirpo pr kt shkak, duhet t lexoj n trsi kur do t jet nevoja q t kuptoj idet n mnyrn e till t ciln autori e ka sqaruar dhe shfrytzuar shembujt, n mnyr q lexuesit ti bhet e qart.

LEXIMI KRITIKSi t lexohet n mnyr kritike? Si sht cekur edhe prpara, nuk ekziston nj lexim akademik por nj mendim kritik. Leximi efikas nuk sht shkathtsia e vetme e nevojshme gjat studimit, por sht e nevojshme edhe leximi kritik i teksteve. far do t thot se nuk duhet gjykuar tekstin derisa lexuesi nuk: kupton porosin e cila sht komunikuar, vlerson dshmit t cilat prkrahin porosin dhe vlerson perspektivn e shkruesit t tekstit. Poq se teksti lexohet n mnyr jo kritike, do t jet e mundur t pranohen tekstet dhe argumentet, t cilat jan t mangt, me plot paragjykime dhe t shkruar n mnyr subjektive. Leximi kritik mund t ndihmoj q studimi dhe aktivitetet e hulumtimeve t vazhdojn n mnyr sa m t drejt. N mnyr q teksti i caktuar t lexohet n mnyr kritike, si dhe njkohsisht t ushtrohet aftsia e mendimit kritik, lexuesi mund t shfrytzoj listn pr verifikimin e leximit kritik, e cila do ti ndihmoj n ekspedimin apo e drgimin e pyetjeve t duhura lidhur me materialin q e ka trajtuar.

Lista pr ushtrime dhe verifikimin e leximit kritikPyetjet n kuadr t ksaj liste pr verifikim jan t disejnuara si udhrrfyes npr procesin e leximit t teksteve akademike, dhe mund t zbatohen n pjesn drmuese t teksteve akademike. Pyetjet jan si n vijim:

Cila sht qasja e autorit? Nse ekziston ndonj qasje tjetr e cila kishte mundur t shfrytzohet? far mungon n tekst? Nse pajtohemi me at q autori ka dhn n dukje? Nse verifikimi sht i tipit t anektods apo paraqet nj rezultat t studimit apo hulumtimit shkencor?

Nse verifikimi ka ca porosi apo referenca? A jan t kohs s fundit? Nse shkruesi shpreh mendimin e vet apo t huaj, si faktik? Nse autori ka br thjeshtimin e ideve komplekse? Nse autori ka shprehur konkluzione t qarta? Nse autori ka br prezantimin e ideve t autorve tjer mnyr t sakt? Poq se teksti m vehte prmban pjes t statistiks, grafikeve, ilustrime t ndryshme, etj, a jan t prezantuara n mnyr adekuate dhe nse kontribuojn argumenteve t autorit?

Lista e mtejme e pyetjeve i takon punimeve shkencore:

Nse jan prkufizimet e hulumtimeve t qarta? Nse metodologjia sht valide? A jan rezultatet konsistente me qllimet?

Nse rezultatet mund t vrtetohen?Nse konstatimet t cilat autori i ka prezantuar gjat hulumtimeve t veta jan, respektivisht a jan qllimet, metodat, rezultatet dhe prfundimet e hulumtimeve logjikisht konsistente njra me tjetrn (pra, nse verifikimi n baz t hulumtimeve sht prkrahur me rezultate)? Nse diagramet apo figurat jan t qarta pr lexuesin?

SI T LEXOHEN TEKSTET AKADEMIKE?Tekstet akademike jan kryesisht formale sipas strukturs dhe stilit t shkrimit. N mnyr q t nxjerrn sa m tepr informata nga fragmenti, kaptina apo pjesa e tekstit t lexuar akademik, sht e nevojshme t shfrytzohen strategjit e leximit akademik. M s miri sht q t fokusohemi n:

leximi i hyrjes, n mnyr q t gjendet poenta themelore, pra, qllimi i tezs apo argumenti ky (kryesor), roli i hyrjes sht q t formuloj bazn e tems s tekstit akademik dhe n plan t ar t theksoj poentn themelore t autorit, dhe vshtrimin apo prcaktimin e fjalive kye, pra, fjalive t cilat sajojn poentn e fragmentit; fjalia kye prcakton poentn baz e cila sht prezantuar n fragment, ndrsa t gjitha fjalit tjera n fragment, luajn rolin e dhnies s sqarimeve plotsuese ose ofrojn verifikimin e poents s dhn.

SI T LEXOHEN LIBRAT SHKOLLOR?Si pjes e eksperimentit, drejtori i qendrs s Harvardit pr hulumtim t leximit, Dr. Perry ka krkuar nga 1500 student t vitit t par, t lexojn nj kaptin prej 30 faqesh. Po ashtu, u sht thn se do ti ndrpres pr 20 minuta dhe do tiu krkoj atyre q ti identifikojn detajet e rndsishme dhe t shkruajn nj ese mbi at se far kan lexuar. Ndonse studentet kan qen relativisht t suksesshm n pyetjet e shkurtra me shum prgjigje shtruar, vetm 15 student kan qen n gjendje t shkruajn esen mbi temn e kaptins. Rrjedhimisht, vetm kta 15 student kan arritur t lexojn prmbajtjen e kaptins dhe pjest e tekstit, t cilt kan qen t ndar n margjina (http://www.dartmanth.edu?~aeskills/success/reading.html). Rezultatet e ktij hulumtimi vn n dukje faktin se studentet humbin shum koh n prpjekje q t lexojn tr tekstin. Si konstaton Dr. Perry, studentt duhet t pyesin vetn, se far dshirojn t arrijn me leximin, kshtu q n tekst t krkojn pikrisht kt. Librat shkollor duhet lexuar ndryshe krahasuar me llojet e tjera t librave, sidomos beletristikn.

Gjat leximit t librave shkollor, informatat mund t tubohen duke zbatuar strategji t ndryshme, por m s miri sht q menjher:

t ndahet libri n kaptina, t ndahen kaptinat n seksione dhe t ndahen seksionet n nn seksione.

Tubim i mtejm dhe detaj i informatave bhet n nivel t nn seksioneve duke shqyrtuar mnyrn n t ciln fjalit kye mund t shfrytzohen, kshtu q:

t vrehet dhe t kuptohet poenta themelore e fragmentit dhe t vrehet dhe t kuptohet ideja e prgjithshme e nn seksionit.

Poq se gjat leximit, shfrytzohen m tepr shqisa (syt, vesht, t folurit, t shkruarit, etj), ather m leht do t jet t kuptohet poenta e fragmentit apo seksionit. Ndonse leximi m z pr shum knd mund t jet qasje e pazakont, ky, megjithat ndikon n transformimin e lexuesit pasiv n at aktiv. Leximi m z merr m shum koh, mirpo mund t kontribuoj t nxnit dhe rishqyrtimit t disa pjesve t tekstit t lexuar. T shkruarit e konkluzioneve dhe shnimeve tjera n margjinat e librit apo n fletore t veant, po ashtu mund t jen me rndsi. Sikurse edhe nnvizimi i fjalve dhe fjalive kye, shnimi i pjesve t paqarta (p.sh. me pikpyetje), rrumbullakimi i fjalive t panjohura, pr t cilat duhet gjetur sqarimet n fjalor.

Shum informata mbi porosit e autorit mund t shkputn nprmjet vshtrimit t prcipt, para se t fillohet me leximin themelor. Kur t flitet pr librat shkollor apo manualt, duhet t kihet kujdes n:

titullin e librit, titujt e kapitujve, titujt e seksioneve dhe prmbajtja