Upload
others
View
3
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
1
SESIONI 6 PJESA 3 Siguria ushqimore dhe ndikimi i ambientit
shkollor neuml meumlnyreumln e ushqyerjes seuml
feumlmijeumlve Hyrje
Siguria ushqimore
Termi siguri ushqimore dhe cileumlsi ushqimore nganjeumlhereuml mund teuml jeteuml ngateumlrrues
Siguria ushqimore i referohet teuml gjitha atyre rreziqeve teuml cilat mund ti
shkaktojneuml deumlme ushqimit dhe keumlshtu sheumlndetit teuml konsumatorit
Ato mund teuml peumlrfshijneuml
Rreziqet mikro-biologjike
Teprica teuml pesticideve
Keq-peumlrdorimi i aditiveumlve shtesave ushqimore
Ndoteumls kimik
Teprica teuml peumlrdorimit teuml barnave veterinare amp hormone peumlr nxitje teuml rritjeszhvillimit
teuml kafsheumlve dhe bimeumlve
Cileumlsia Ushqimore peumlrfshineuml teuml gjitha tiparet tjera teuml cilat ndikojneuml vlereumln e
produkteve peumlr konsumatoreumlt dhe ato peumlrfshijneuml
Aromat
Struktura
Ngjyra
Origjina
Metoda Peumlrpunuese
Mbeturina
Zbardhja
Heqja e aromave
Faktoreumlt teuml cileumlt mund teuml kontribuojneuml drejt rreziqeve neuml ushqim peumlrfshijneuml
Praktikat e gabuara bujqeumlsore
Higjiena e dobeumlt neuml njeumlreumln prej fazave teuml rrjetit ushqimor
Mungesa e kontrollave parandaluese neuml peumlrpunim dhe peumlrgatitjen e shpeumlrndarjen
e ushqimeve
Keq-peumlrdorimi i kemikateve
Kontaminimi i leumlndeumls seuml pareuml peumlrbeumlreumlsve ushqimor dhe ujit
Ruajtje magazinim jo i duhur
Pra Siguria ushqimore eumlshteuml e rrezikuar nga
ndotjet biologjike (bakterie viruse paraziteuml mykra)
peumlrdorimi i substancave kimike (agjenteumlt pastrues pesticidet ngjyruesit e
ndrysheumlm neuml ushqime dhe metalet e reumlnda nga eneumlt metalike qeuml peumlrdoren peumlr gatim si
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
2
Fe Al Cu) peumlrdorimi i antibiotikeumlve dhe hormoneve (neuml qumeumlsht e mish) aditiveumlve
teuml paautorizuar
ndotja e mjedisit dhe metodat e papeumlrshtatshme teuml kontrollit teuml cileumlsiseuml
konsumimi bashkeuml me ushqimin i kockave metale xhama gureuml fije floku etjhellip
Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet trsquoju sqarojeuml nxeumlneumlsve lidhjen mes higjieneumls
meumlnyreumls seuml ruajtjes dhe tregeumltimit teuml ushqimeve dhe problemeve sheumlndeteumlsore qeuml
mund teuml shfaqen
Seumlmundjet e shkaktuara nga pasiguria ushqimore janeuml teuml shumta por infeksionet
gastro-intestinale janeuml meuml teuml shpeshtat Peumlrmireumlsimi i kushteve higjenike sjell
reduktimin e seumlmundshmeumlriseuml nga diareja neuml 32 ndeumlrkoheuml qeuml edukimi dhe
promocioni i larjes seuml duarve redukton rastet me diare neuml maseumln 45
Kontaminimi i ushqimeve mund teuml vijeuml nga duart ushqimet uji kafsheumlt shteumlpiake
insektet etj dhe seumlmundjet meuml teuml shpeshta qeuml janeuml
1 Infeksione ushqimore nga
salmoneloza (neuml mish sallamra vezeuml qumeumlsht) qeuml shfaqen brenda 6-48 oreumlve
dhe karakterizohet nga temperatureuml teuml vjella dhimbje barku diare
shigeloza (neuml sallateuml mish qumeumlsht) qeuml shfaqet peumlr 1-7 diteuml dhe
karakterizohet nga temperatureuml dhimbje barku diare dhe dehidratim
listerioza (neuml mish sallamra produkte deti zarzavate teuml pagatuara qumeumlsht i
pazier Shfaqet brenda 1-3 diteumlsh dhe karakterizohet nga temperatureuml dhimbje
koke ethe
2 Intoksikacione ushqimore kur ushqimet peumlrmbajneuml toksina (psh Stafilococus
aureus) teuml cilat gjeumlnden neuml ushqimet e skaduara proshuta sallamra veza Seumlmundja
shfaqet brenda 1-6 oreumlsh dhe karakterizohet nga teuml vjella diarre dhimbje barku
3 Infeksionet nga paraziteumlt e ndrysheumlm qeuml jetojneuml tek njerzit apo jashteuml tyre
sidomos giardia lambia apo trikinosis
4Infeksione teuml menjeumlhershme (Enterite) nga ngreumlnia e ushqimeve teuml infektuar me
mikrobe por qeuml prodhojneuml toksina neuml zorreuml si Enteriti nga clostridium perfrigens nga
mishi apo leumlngu i mishit ushqim i ringrohur neuml meumlnyreuml jo korrekte Shfaqet brenda 8-
22 oreumlsh dhe karakterizohet nga dhimbje teuml forta barku diarre e forteuml
5 Hepatit A dhe gastroenterite nga escerichia koli vibrioni kolereumls bacili
mezenterik campilobakteri etj
6 TBC i shkaktuar nga bacili i kokut dhe qeuml transmetohet me aneuml teuml kollitjes
teumlshtimeumls apo peumlrdorimit teuml njeuml gote apo pjate me njeuml teuml seumlmureuml etj
7 Infeksione zoonoze nga kontakti me kafsheuml teuml infektuara ose ngreumlnia e ushqimeve
nga kafsheumlt e infektuara nga Bruceloza (bmellitens) antraksi etj siccedil eumlshteuml qumeumlshti i
papasterizuar dhe djathi i peumlrgatitur nga ky qumeumlsht
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
3
8 Duhet keumlshilluar edhe mos konsumimi i ushqimeve fast-food teuml tregtuara nga
shiteumls ambulanteuml neuml ambjente teuml jashtme peumlrreth shkolleumls sidomos gjateuml stineumls seuml
vereumls pasi shpesh ato mund teuml jeneuml teuml ndotura dhe teuml prishura nga mosruajtja neuml
kushtet e duhura atmosferike dhe higjienike
Veumlmendje i duhet kushtuar edhe leximit teuml etiketave sqaruese teuml peumlrbeumlreumlsve ushqimoreuml
dhe sidomos teuml dateumls seuml skadenceumls pasi shpesh kaneuml ndodhur intoksikime mes
nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
Situata neuml Shqipeumlri
Vitet e fundit neuml Shqipeumlri industria ushqimore ka marreuml njeuml hov teuml madh por nga
studimet epidemiologjike bashkeuml me teuml rezulton edhe njeuml rritje e incidenceumls seuml
toksoinfeksioneve ushqimore neuml grupet meuml teuml prekshme teuml shoqeumlriseuml si feumlmijeumlt e
mosheumls shkollore teuml cileumlt peumlrdorin ushqime teuml industrializuara
Keumlshtu peumlr vitin 2000 incidenca e toksoinfeksioneve ushqimore peumlr 100000 banoreuml
ishte 559 dhe peumlr vitin 2009 arriti vlerat 1081 peumlr 100000 banoreuml Kjo rritje
alarmante e toksoinfeksioneve ushqimore vjen si rezultat i nivelit teuml uleumlt teuml siguriseuml
ushqimore neuml vend
Seumlmundjet e shkaktuara nga ndotja mikrobiologjike e ushqimeve mbeten ndeumlr
problemet meuml teuml reumlndeumlsishme teuml sheumlndetit publik Eumlshteuml vlereumlsuar se veteumlm 10 e teuml
gjitha rasteve teuml intoksikacioneve me origjineuml ushqimore raportohen dhe pjeseumln meuml teuml
madhe teuml keumltyre shpeumlrthimeve e peumlrfaqeumlsojneuml salmonelozat sidomos S Enteridis qeuml
eumlshteuml gjetur si neuml intoksikacionet nga ushqimet edhe neuml ato hidrike
Peumlr E Coli gjateuml periudheumls 2004 - 2009 nga analizimi bakteriologjik i 32
kampioneve teuml sallameve 11 ose 343 teuml mostrave rezultuan pozitive Teuml dheumlnat e
laboratorit mikrobiologjik neuml DShP-neuml e Tiraneumls peumlr periudheumln 2008- 2009 tregojneuml
se 23 e mostrave teuml analizuara peumlr shkalleumln e pasteumlrtiseuml seuml mjediseve duarve dhe
mjeteve teuml puneumls janeuml teuml kontaminuara nga E Coli
Peumlr Clostridium Perfrigens egzaminimet e kryera neuml ISHP kaneuml treguar se ndotja
eumlshteuml neuml vlera teuml uleumlta dhe haset kryesisht neuml produktin ldquoujeuml i ambalazhuarrdquo i prodhuar
neuml vend
Teuml dheumlnat e meuml poshtme paraqesin rritjen e incidenceumls seuml toksoinfeksioneve peumlr
periudheumln 2000-2009
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
4
Tabela 1 Paraqitja e toksoinfeksioneve ushqimore gjateuml periudheumls 2000-2009
Burimi ISHP
Numri i rasteve teuml toksoinfeksioneve gjateuml vitit 2009 shkon neuml 750 peumlrfshi keumltu edhe
rastet kur toksoinfeksionet kaneuml qeumlneuml me natyreuml hidrike
Referuar seumlmundshmeumlriseuml lidhur me seumlmundjet me origjineuml ushqimore evidentohet qeuml
Bruceloza dhe Antraksi janeuml seumlmundjet me numrin meuml teuml madh peumlr vitin 2009 me njeuml
hasje meuml teuml madhe gjateuml sezonit teuml vereumls si meuml poshteuml prezantohet
Kontaminimi i ushqimit (kimikate pesticide metale teuml reumlnda etj)
Neuml vendin toneuml analizimi i teuml dheumlnave peumlr ndotjen kimike teuml ushqimeve eumlshteuml jo i
ploteuml IShP ka beumlreuml peumlpjekje peumlr studimin e keumltyre mbetjeve neuml zinxhirin ushqimor
por veteumlm neuml disa zona me ish fabrika teuml prodhimit teuml kimikateve Vlereumlsimi i
pesticideve klororganik kryhet peumlr ujrat sipeumlrfaqeumlsor (osedhe tipe ujrash teuml tjereuml) si
dhe peumlr njeuml gameuml teuml ngushteuml teuml produkteve bimore si sallateuml domate dhe neuml qumeumlsht
Ndotja mykotike dhe mykotoksinat
Ndotja mykotike sidomos e dritheumlrave teuml bukeumls ka qeumlneuml njeuml ndeumlr problemet
shqeteumlsuese teuml raportuara nga laboratori i bakterologjiseuml ushqimore teuml ISHP peumlr vite
me radheuml duke ditur efektet e meumldha negative qeuml shkaktojneuml ato mbi sheumlndetin
(kancere teuml organeve teuml ndryshme) Keumlto dy grupe produktesh janeuml meuml teuml
reumlndeumlsishmet peumlr marrjen e kalorive ditore peumlr teuml gjitheuml grup moshat e popullateumls
shqiptare dhe si teuml tilla mbartin rrezikun e madh neuml rast teuml kontaminimit nga
aflatoksinat
Monitorimi i ujit teuml pijsheumlm dhe impakti neuml sheumlndet nga ndotja
Vendi yneuml karakterizohet nga burime ujore teuml shumta qeuml neuml origjineumln e tyre ruajneuml
parametra teuml keumlnaqshme peumlr peumlrdorim peumlr ujeuml teuml pijsheumlm Origjina e krijimit teuml keumltyre
burimeve kryesisht rrjedh nga rreshjet e deumlboreumls dhe daljet e tyre janeuml kryesisht neuml
zona malore Neuml 26 bashkiteuml (zonat urbane) eumlshteuml instaluar sistemi i centralizuar i
furnizimit me ujeuml teuml pijsheumlm peumlr popullateumln Banoreumlt qeuml furnizohen nga keumlto
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
5
ujeumlsjelleumlsa peumlrbeumljneuml afeumlrsisht 60 teuml popullateumls neuml vend Nga keumlto sisteme neuml disa
qytete teuml vendit si Lezheuml Shkodeumlr Vloreuml Berat Durreumls furnizohen edhe fshatra teuml
cilat janeuml neuml njeuml distanceuml teuml afeumlrt me qytetin
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet teuml dijeuml rregullat kyccedile teuml higjieneumls dhe siguriseuml
ushqimore peumlr teuml keumlshilluar dhe informuar nxeumlneumlsit dhe familjet
Peseuml ccedileleumlsat peumlr ushqim teuml sigurt
Mbani pasteumlr
Lani duart para trajtimit teuml ushqimit dhe shpesh gjateuml peumlrgatitjes seuml ushqimit
Lani duart pas shkuarjes neuml tualetbanjeuml kur ndeumlrroni feumlmijeumln ose prekni
kafsheumlt
Lani dhe mbani shumeuml pasteumlr teuml gjitha sipeumlrfaqet dhe pajisjet e peumlrdorura peumlr
peumlrgatitjen ose sheumlrbimin e ushqimit
Mbroni zonat e ushqimit nga insektet zogjteuml brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera
Ndani veccedilan ushqimet e pagatuara nga teuml gatuara Ndani mishin e gjalleuml pulat dhe prodhimet e detit nga ushqimet e tjera
Peumlrdorni pajisje teuml veccedilanta dhe vegla teuml tilla si thika dhe tavolinat e prerjes peumlr
trajtimin e ushqimeve teuml papeumlrpunuara
Ruani ushqimet neuml eneuml teuml mbuluara peumlr teuml shmangur kontaktin neuml mes teuml
ushqimeve teuml papeumlrpunuara dhe teuml peumlrgatitura
Gatuani teumlreumlsisht
Gatuani ushqimet neuml teumlreumlsi veccedilaneumlrisht mishin pulat vezeumlt dhe prodhimet e
detit
Ushqimet si supa dhe mishrat e zjera valojini mireuml Peumlr mishin dhe shpendeumlt
sigurohuni qeuml leumlngu tyre eumlshteuml i pasteumlr dhe jo ngjyreuml treumlndafili
Ringrohni ushqimin e gatuar ploteumlsisht Valoni ose ngrohni ushqimet derisa teuml
jeneuml shumeuml teuml nxehteuml kur i prekim
Peumlrzjeni ndeumlrsa ri-ngrohni
Mbajini ushqimet neuml temperatura teuml sigurta Mos e leni ushqimin e gatuar neuml temperatureuml dhome peumlr meuml shumeuml se dy oreuml
Mos ruani ushqimet peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml madje edhe neuml frigorifer
Mos shkrini ushqime teuml ngrira neuml temperatureuml dhome
Ushqimi peumlr foshnjet dhe feumlmijeumlt e vegjeumll neuml meumlnyreuml ideale duhet teuml jeteuml i
peumlrgatitur i freskeumlt neuml ccedildo vakt dhe nuk duhet ruajtur pas gatimit
Peumlrdorni ujeuml dhe leumlndeuml teuml para teuml sigurta Peumlrdorni ujeuml teuml sigurt ose e trajtoni ateuml peumlr ta beumlreuml teuml sigurt
Zgjidhni ushqime teuml freskeumlta dhe teuml sheumlndetshme
Peumlrdorni qumeumlsht teuml pasterizuar
Lani frutat dhe perimet neuml ujeuml teuml sigurt veccedilaneumlrisht neuml qofteuml se hahen teuml gjalla
Mos e peumlrdorni ushqimin peumlrtej dateumls seuml skadimit
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
6
Larja e duarve eumlshteuml meumlnyra meuml e thjeshteuml dhe meuml e dobishme e parandalimit teuml
infeksioneve kryesisht atyre gastro-intestinale Feumlmijeumlt duhet teuml lajneuml duart sa hereuml
ushqehen para dhe pas buke pasi shkojneuml neuml tualet pas lojeumls kur kryejneuml puneuml teuml
ndryshme si hedhja e mbeturinave puna neuml kopsht etj Peumlr keumlteuml mund teuml sugjerohet
sqarimi rreth
Hapave teuml larjes seuml duarve
1Lagini duart me ujeuml teuml ngrohteuml
2Merrni sapunin dhe shkumojini
3Feumlrkojini duart seuml bashku peumllleumlmbeumlt kurrizin e duarve midis gishtave me njera
-tjetreumln teuml pakteumln peumlr 15-20 sekonda
4Shpeumllajini duart mireuml
5Fshijini me peshqireuml ose leteumlr njeuml peumlrdorimshe
6Mbylleni ccedilezmeumln me letreumln qeuml fshiteuml duart dhe hidheni ateuml neuml kosh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
7
Etiketa ushqimore eumlshteuml njeuml mjet i reumlndeumlsishem neumlpeumlrmjet teuml cilit prodhuesit e
produkteve ushqimore informojneuml klienteumlt mbi vlerat nutricionale dhe peumlrbeumlrjen e
produkteve teuml tyre Kur flasim peumlr sigurineuml ushqimore dy janeuml gjeumlrat meuml teuml
reumlndeumlsishme qeuml duhet teuml keumlrkojmeuml neuml njeuml etiketeuml
koheumln e rekomanduar peumlr konsumim apo skadenceumln
listeumln e peumlrbeumlreumlsve
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
8
1 Sasia
2 Emeumlrtimin e
ushqimit
4 Data
peumlrdorimit
3 Lista
peumlrbeumlreumlsve
5 Fabrikuesi
prodhuesi
Qershor 2009
6 Biologjik
7 OMGJ
8 Origjina
9 Udheumlzim
mbi vlerat
ushqyese
10 Udheumlzime
nutricionale dhe
mbi sheumlndetin
11 Bar kodi
Sheumlmbull i njeuml etikete teuml njeuml produkti
Eumlshteuml e reumlndeumlsishme qeuml ne trsquoi edukojmeuml feumlmijeumlt qeuml teuml keumlrkojneuml dhe kuptojneuml edhe
elemente teuml tjera teuml etiketeumls peumlr teuml njohur meuml mireuml vlerat ushqimore teuml produktit qeuml
konsumojneuml si
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
9
Emrin e produktit
Sasineuml Sasia tregon sasineuml qeuml peumlrmban prodhimi e matur neuml veumlllim peumlr leumlngjet
(psh liteumlr deciliteumlr) dhe neuml maseuml peumlr prodhimet e tjera (psh gram kilogram
etj)
Emeumlrtimin e ushqimit Duhet teuml peumlrfshijeuml informacione ndaj kushteve fizike
teuml prodhimit ushqimor ose teuml trajtimit specifik qeuml ka peumlsuar produkti (prodhim
neuml pluhur i ngrireuml i peumlrqeumlndruar tymosur etj
Listeumln e peumlrbeumlreumlsve Teuml gjitheuml peumlrbeumlreumlsit duhet teuml listohen neuml meumlnyreuml zbriteumlse
nga pesha (pra peumlrbeumlreumlsi i pareuml eumlshteuml neuml sasi meuml teuml madhe i dyti meuml pak e
keumlshtu me rradheuml) peumlrfshireuml edhe ato qeuml mund teuml provokojneuml reaksione
alergjike (psh arra lajthi qumeumlsht vezeuml peshk
Koha data e skadenceumls e peumlrdorimit teuml produktit Datat qeuml shprehen ldquoteuml
konsumohet mundeumlsisht breumlnda tregon sa koheuml prodhimi mund teuml mbetet i
freskeumlt dhe mund teuml konsumohet pa asnjeuml rrezik ldquoTeuml konsumohet breumlndardquo
peumlrdoret peumlr ushqime qeuml degradohen lehteumlsisht ( psh mishrat vezeumlt bulmetrat)
dhe mbas dateumls seuml treguar prodhimet nuk munden teuml konsumohen sepse mund
teuml shkaktojneuml intoksikacione ushqimore ldquopreferohet teuml konsumohet
mundeumlsisht breumlndardquo peumlrdoret me ushqime qeuml mund teuml ruhen meuml gjateuml (psh
drithrat orizi erzat etj) dhe nuk eumlshte e rrezikshme peumlr sheumlndetin teuml
konsumohet njeuml prodhim mbas dateumls seuml treguar por ushqimi mundet teuml keteuml
humbur shije dhe peumlrbeumlrje
Emrin e prodhuesit fabrikuesit ose importuesit emri dhe adresa e
prodhuesit fabrikuesit importuesit duhet teuml tregohen qarteuml neuml konfeksion neuml
meumlnyreuml qeuml konsumatori teuml di keuml teuml kontaktoj neuml rast reklamimi ose peumlr teuml
marreuml meuml shumeuml informacione mbi prodhimin
Neumlse eumlshteuml produkt biologjik-BIO apo i ndryshuar gjenetikisht- OMGJ
Peumlrdorimi termit BIO i referohet metodave specifike teuml prodhimit ushqimor
konform standarteve teuml larta teuml mbrojtjes seuml mjedisit dhe teuml mireumlqeumlnies seuml
kafsheumlve dhe bimeumlve Simbas standarteve teuml BE termi OMGJ eumlshteuml i
detyruesheumlm teuml vihet peumlr prodhime qeuml kaneuml njeuml peumlrbeumlrje teuml organizmave teuml
ndryshuara gjenetikisht mbi 09 Teuml gjitha substancat me origjineuml OMGJ
duhet teuml tregohen neuml listeumln e peumlrbeumlreumlve meuml sheumlnimingjenetikisht i ndryshuarrdquo
Origjineumln e tij gjeografike teuml produktit tregon vendin ose rajonin nga vjen
prodhimi
Treguesit e vlerave ushqimore (flasin peumlr energjineuml (kcal) apo substancat
ushqyese qeuml peumlrmban produkti ushqimor psh proteina yndyrna fibra kripeuml
vitamina minerale etj) Keumlto informacione duhet teuml jepen neuml rastin kur
prodhimit i bashkeumlngjitet edhe njeuml udheumlzim nutricional treguesit e sheumlndetit
Treguesit e sheumlndetit (i referohen funksionit fiziologjik teuml njeuml peumlrbeumlreumlsi psh
rdquoKalciumi ndihmon neuml forcimin e kockaverdquo)
Treguesit qeuml flasin rreth zvogeumllimit teuml faktoreumlve teuml rrezikut teuml
seumlmundjeve psh ldquoFitosteroli ndihmon neuml uljen e kolesterolit neuml gjak duke
reduktuar keumlshtu njeuml faktor risku peumlr seumlmundjet kardiovaskularerdquo Keumlto
udheumlzime qeuml peumlrmbajneuml prodhimet janeuml teuml bazuara mbi elemente shkencore
Udheumlzime si ldquo me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnashrdquo ldquome peumlrmbajtje teuml madhe
fibrashrdquo duhet teuml jeneuml teuml peumlrshtatura mbi peumlrkufizime teuml sakta shkencore psh
shprehja ldquome peumlrmbajtje e madhe neuml fibrardquo mund teuml peumlrdoret kur prodhimet
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
10
kaneuml teuml pakteumln 6 gram fibra peumlr 100 gram prodhim Neuml vendet e BE neuml
prodhimet ushqimore me njeuml sasi teuml madhe sheqeri ose yndyre nuk mund teuml
japin udheumlzime si ldquopeumlrmban neuml sasi teuml madhe vitamine Crdquo Gjithashtu neuml keumlto
vende nuk eumlshteuml e lejuar qeuml teuml japin udheumlzime mbi efektet pozitive neuml sheumlndet
teuml njeuml prodhimi qeuml ka shumeuml sheqerna apo yndyrna
Pranineuml e aditiveumlveshtesave ushqimore Jqn shtesat qeuml i beumlhen produktit si
ngjyrues eumlmbeumllsues lidheumls peumlrziereumls konservues etj
Vlerat referuese ditore (GDA) informojneuml mbi sasineuml maksimale teuml
energjiseuml dhe nutrienteve qeuml i nevojiten njeuml individi teuml sheumlndetsheumlm GDA
janeuml teuml disponueshme peumlr energjineuml dhe peumlr kateumlr nutrienteuml yndyrnat totale
yndyrnat e ngopura sheqeri dhe kripa Ekzistojneuml rekomandime teuml veccedilanta
peumlr teuml rritur feumlmijeuml dhe adoleshenteuml Vlerat ditore teuml referimit peumlr feumlmijeumlt
gjeumlnden kryesisht tek etiketa ose neuml fleteumlt shoqeumlruese teuml produktit teuml
destinuara peumlr ta
Bar kodi Teuml gjitha prodhimet ushqimore kaneuml bar kode qeuml neuml pamje teuml pareuml ka
njeuml peumlrzjerje vijash e numrash Dy ose tre shifrat e para i referohen kombeumlsiseuml
teuml pronarit teuml markeumls seuml produktit p sh nga 800-839 tregojneuml Italineuml nga 400-
430 tregojneuml Gjermanineuml 560 Portugalineuml 900 Norvegjineuml 300-370 Franceumln
570-579 Danimarkeumln 730 Suedia 760 Zvicra 450-490 Japonia 870
Hollanda 700-709 Norvegjia 500-509 Anglia 840 ndash 849 Spanja 690-695
Kina e keumlshtu meuml tej Ndeumlrsa Shqipeumlria ka bar kodin 530 dhe eumlshteuml pikeumlrisht
marrja e keumltij bar kodi qeuml dallon neuml boteuml produktet e agrobiznesit shqiptar
Peumlr meuml tej neuml bar kodin ndeumlrmarrja e prodhimit identifikohet me 5 shifrat e
tjera ndeumlrsa shifrat meuml tej lidhen me produktin veteuml dhe shifra e fundit eumlshteuml
shifra e kontrollit me kompiuter aty ku tregtohet malli Shifrat e bar kodit 030-
039 kodifikojneuml barnat
PREFIKSI
KOMBETAR
(ITALIA)
KODI
PRONARIT TEuml MARKEumlS
KODI
PRODUKTIT
SHIFRA E
KONTROLLIT
Fig pamja e bar kodit
Materiali peumlrdorur peumlr ambalazhimin Neuml ambalazhet e produkteve
ushqimore ka edhe udheumlzime mbi materialin e peumlrdorur peumlr ambalazhin CA=
karton Al=alumin PVC=polivinil klorur ACC = metalike si psh kanoccedile
(kutiteuml e peshkut salceumls etj)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
11
Ccedilfareuml janeuml aditiveumlt-shtesat ushqimore
Aditiveumlt janeuml leumlndeuml teuml peumlrdorura nga industria ushqimore peumlr teuml peumlrmireumlsuar
disa karakteristika teuml produktit si koheumln e konservimit pamjen ngjyreumln
(ngjyrues peumlrzjereumls etj) shijen ( korrigjues teuml aciditetit peumlrforcues arome
shije)
Aditiveumlt janeuml konsideruar teuml gjitha ato substanca pa vlera ushqyese qeuml nuk
konsumohen si ushqim neuml vetvete dhe qeuml nuk jane normalisht peumlrbeumlreumls karakteristik teuml
njeuml lloj ushqimi por teuml shtuara qeumlllimisht peumlr njeuml qeumlllim teknologjik (edhe
organoleptik) gjateuml prodhimit peumlrpunimit peumlrgatitjes paketimit ambalazhimit teuml
cilat gjenden neuml njeuml produkt ushqimor ose neumlnproduktet e tij
Aditiveumlt nuk kaneuml asnjeuml vlereuml ushqyese dhe jo gjithnjeuml janeuml kaq teuml padeumlmsheumlm
Aditiveumlve neuml bazeuml teuml studimeve teuml kryera dhe rezultateve teuml arritura u lejohet
peumlrdorimi duke krijuar rregulla qeuml peumlrcaktojneuml qeumlllimin dhe sasineuml e aditivit qeuml mund
teuml peumlrdoret
Organizata boteumlrore e sheumlndeteumlsiseuml (OBSH) si dhe Organizata peumlr ushqimin dhe
bujqeumlsineuml (FAO) kaneuml vendosur parimet themelore teuml peumlrdorimit teuml aditiveumlve dhe
ploteumlsimin e kushteve teuml caktuara Peumlr prodhimet e vendeve teuml Komunitetit Europian
ato sheumlnohen me germeumln E pra geumlrma E tregon se ky aditiv eumlshteuml i lejuar nga teuml gjitha
vendet e Bashkimit Europian dhe numri qeuml pason tregon kategorineuml se kujt i peumlrket
Dyshimet peumlr deumlmin e disa aditiveumlve janeuml akoma shumeuml Megjitheumlse legjislacionet e
vendeve (veccedilaneumlrisht ato teuml Bashkimit Europian) fiksojneuml nivelet maksimale teuml lejuara
peumlr to keumlto vlera i referohen njeuml konsumi teuml moderuar teuml ushqimit pra nuk
konsiderojneuml shumeumln e teuml gjitha ushqimeve qeuml merren neuml njeuml vakt ose neuml njeuml diteuml
si dhe eumlshteuml e veumlshtireuml teuml vlereumlsohet ndeumlrveprimi midis tipologjive teuml ndryshme teuml
aditiveumlve qeuml gjenden neuml lloje teuml ndryshme ushqimesh dhe efekti i grumbullimit neuml
organizeumlm neuml sasi teuml vogla teuml aditiveumlve teuml ndrysheumlm
Neuml fakt nuk ka asnjeuml proveuml mbi efektet e tyre afat gjata Shumeuml prej aditiveumlve nuk
janeuml provuar se japin ndonjeuml pasojeuml mbi sheumlndetin por nuk ka as siguri qeuml me
peumlrdorimin neuml njeuml koheuml teuml gjateuml mund teuml jeneuml teuml deumlmshme Akoma nuk eumlshteuml e qarteuml neuml
se keumlto leumlndeuml mund teuml zhvillojneuml reaksione alergjike apo jo megjitheumlse disa prej tyre
akuzohen se ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e alergjiseuml ushqimore por e sigurteuml eumlshteuml se
ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e intolerancave ushqimore
Disa lloje teuml aditiveumlve
Ngjyruesit (nga E100 - E199) peumlrdoren peumlr teuml zeumlvendeumlsuar ngjyreumln natyrale qeuml
zhduket gjateuml peumlrpunimit dhe konservimit teuml prodhimit pra peumlr ti dheumlneuml prodhimeve
ngjyreuml Ngjyruesit gjenden neuml shumeuml pije neuml eumlmbeumllsira biskota karamele salsat neuml
peshkun e konservuar dhe neuml perime turshi si psh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
12
E 104 ngjyra e verdheuml kinolina E 102 tartrazina E 162 ngjyra e kuqe E 160
karoteni
E 150 ngjyreuml karamele E 110 ngjyra e verdheuml e erreumlt
Peumlrdorimi ngjyruesve teuml kuq qeuml gjenden neuml prodhimet bazeuml teuml frutave xhelatinave
karameleve dhe eumlmbeumllsirave teuml ndryshme qeuml peumllqehen shumeuml nga feumlmijeumlt ka qeumlneuml
objekt studimesh veccedilaneumlrisht peumlr 6 ngjyrues E104 E110 E124 E102 E122 E129 qeuml
mendohet se mund teuml jepnin hiperaktivitet tek feumlmijeumlt
Edhe ldquongjyruesit karamelrdquo janeuml peumlrzjerje teuml leumlndeumlve qeuml vijneuml nga sheqernat e trajtuara
me nxehteumlsi ku meuml tipike eumlshteuml ngjyra ldquokaferdquo me nuanca teuml ndryshme Peumlrdoren
shumeuml neuml industrineuml ushqimore neuml disa pije jo alkolike neuml disa supa teuml amballazhuara
neuml uthulleumln balsamike birreuml etj
Ngjyruesit e verdheuml (E101 - E110) janeuml teuml kundeumlrindikuar peumlr ato qeuml janeuml
alergjik (psh astmatikeumlt) ndaj acidit acetilsalicilik
Konservanteumlt (E200 - E299) funksioni tyre eumlshteuml teuml ngadaleumlsoj procesin e prishjes seuml
ushqimit qeuml mund teuml shkaktohet nga mykra apo bakterie Pjesa meuml e madhe e
ushqimeve qeuml ruhen peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml kaneuml konservant Disa lloj konservuesish
janeuml
E 210 (acidi benzoik) gjendet ne pijet neuml salsat neuml majoneze E 220 (anhidridi
sulfuror) gjendet neuml birreuml pijet e ndryshme teuml gazuara neuml leumlngjet e frutave neuml
marmelatat E 249-252 (nitrite e nitrate) gjendet neuml mishrat e konservuara neuml sallamra
teuml peumlrpunuara qeuml teuml pengojneuml zhvillimin e bakterit Clostridium botulinum bakteri qeuml
prodhon toksineumln vdekjeprureumlse si botulizmi Gjithashtu keumlto konservanteuml ruajneuml teuml
gjalleuml ngjyreumln e mishit dhe peumlrmireumlsojneuml shijen Nitratet neuml doza teuml vogla nuk janeuml teuml
rrezikshme ndeumlrsa nitritet duke u lidhur me amina teuml pranishme neuml ushqime formojneuml
nitrosamina qeuml konsiderohen potencialisht kancerogjene
E220-E227 sulfitet shmangin fermetimin e frutave teuml thata duke penguar nxirjen
naturale teuml tyre Keumlto aditiv janeuml irritues peumlr traktin treteumls dhe shkateumlrrojneuml vitamineumln
B1 qeuml eumlshteuml me reumlndeumlsi peumlr sistemin nervor Gjithashtu mund teuml japin reaksione
alergjike dhe dyshohen qeuml mund teuml lidhen me hiperaktivitetin infantil
Antioksidanteumlt (E300-E322) shmangin procesin e oksidimit teuml ushqimit zgjasin
jeteumlgjateumlsineuml e ushqimeve duke i penguar yndyrnat vajrat dhe disa vitamina qeuml teuml
lidhen me oksigjenin neuml ajeumlr sepse oksidimi e deumlmton ushqimin dhe e beumln teuml humbasi
ngjyreuml
E322 lecitina e sojeumls E320 Butilidroksianisol dhe E300-E304 Acidi L-askorbik i
gjejmeuml neuml prodhimet e furreumls drithrat biskota moltot keket patatina teuml skuqura etj
E 322 Lecitina e sojeumls konsiderohet toksike peumlr meumllccedilineuml dhe neuml doza teuml larta mundet
teuml ndikoj neuml thithjen intenstinale Peumlrsa i peumlrket E320 Butilidroksianisol ka disa
studime qeuml tregojneuml se mund teuml shkateumlrrojneuml vitamineumln D shton nivelet e kolesterolit
dhe teuml shkaktoj alergji E 300-3004Acidi L askorbik qeuml eumlshteuml vitamina C eumlshteuml i
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
13
padeumlmsheumlm dhe neuml doza teuml meumldha mund teuml keteuml efekte laksative gjendet neuml birreuml neuml
leumlngjet e frutave neuml komposto frutash
Korigjues teuml aciditetit (nga E325 -E385) japin ushqimit njeuml shije acide
Trasheumlsit peumlrzjereumlsit stabilizuesit (nga E 400 - E495) gjenden neuml shumeuml ushqime
akullore eumlmbeumllsira biskota salsa supa neuml kuti kremra ccedilokollata budin karamele
Sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore Trasheumlsit dhe
peumlrzjereumlsit sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore favorizojneuml
peumlrzjerjen e peumlrbeumlreumlsve si vaji dhe uji qeuml keumlto ushqime mos teuml ndahen
Stablizuesit pengojneuml peumlrbeumlreumlsit e peumlrzjereuml teuml ndahen peumlrseumlri Njeuml substanceuml
xhelifikuese meuml e peumlrdorur eumlshteuml pektina
Eumlmbeumllsuesit shpesh peumlrdoren neuml vend teuml sheqerit neuml prodhime si pije teuml gazuara
kosi ccedilimccedilakizi peumlr sheumlmbull Aspartame (E951) saharina (E954) acetilsulfame-K
(E950) dhe sorbitoli (E420) Sorbitoli (E420) Manitoli (E421) janeuml ngjyrues qeuml
mundet teuml shkaktojneuml probleme teuml stomakut
Mono e digliceridet (E 471) neuml acidet yndyrore i gjejmeuml shumeuml shpesh neuml biskota neuml
keke molto etj Polifosfatet (E 450) gjenden kryesisht neuml sallamra si prodhuta
djathrat e shkrireuml peumlr ti beumlreuml meuml teuml buteuml dhe meuml teuml leumlngsheumlm Mund teuml japin probleme
me tretjen dhe i japin organizimit doza teuml meumldha fosfori qeuml eumlshteuml e veumlshtireuml peumlr tu
eleminuar ky mineral lidhet me atomet e kalciumit dhe pastaj eleminohen bashkeuml Neuml
praktikeuml njeuml shteseuml fosfori kupton njeuml humbje kalciumi duke deumlmtuar kockat dhe
dheumlmbeumlt peumlr keumlteuml arsye mundet teuml evitohen marrja e e tepeumlrt e prodhimeve qeuml kaneuml
keumlto shtesa sidomos tek feumlmijeumlt
Acidi alginik dhe arginatet (E 400-E 405) karagenina (E 406 E 407) janeuml trasheumls qeuml
gjenden veccedilaneumlrisht neuml salsa dhe i beumljneuml ato kremoze (majoneza) Mundet teuml
provokojneuml reaksione alergjike dhe neuml se merren ne sasi teuml meumldha ndryshojneuml
metabolizmin
Peumlrforcues teuml shijes janeuml substanca qeuml shtojneuml shijen neuml ushqime teuml eumlmbla dhe
sallamra pa i shtuar atyre ndonjeuml shije teuml veccedilanteuml psh E621 (glutammati monosodik)
qeuml i shtohet ushqimeve teuml transformuara neuml veccedilanti si supa salsa dhe salccediliccedile neuml
patatina Ato gjithashtu sheumlrbejneuml peumlr teuml dheumlneuml shije dhe gjenden neuml salsa neuml dadot e
supave neuml konserva Nga disa studime akuzohet se E 621 (glutammati monosodik)
mund teuml shkaktoj dhimbje koke dhe probleme neuml sistemin nervor por veteumlm neuml
persona qeuml kaneuml predizspozicion
Neuml rregulloret e vendeve teuml BE neuml disa prodhime nuk lejohet teuml keteuml aditiv si
qumeumlshti pana kafja uji vaji ullirit gjalpi mjalti sheqeri legumet brumrat e thata
(makarona) kosi neutral fruta dhe perime teuml freskeumlta Gjithashtu ngjyruesit janeuml teuml
ndaluar neuml keumlto produkte buka mielli vera leumlngje frutash marmelatata konserva
domatesh fruta dhe perime teuml konservuara teuml thata apo teuml peumlrpunuara
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
14
Si teuml lexojmeuml disa shprehje teuml etiketave ushqimore
Kujdes me fjaleumlt ldquo Pahelliphelliprdquo qeuml peumlrmbajneuml disa produkte ushqimore
ldquoPa sheqerrdquo por kujdes neuml se neuml etiketeuml gjejmeuml shkrimet ldquoshurup glukoze shurup
fruktoze maltoz shurup vegjetal amido do teuml thoteuml qeuml prodhimi neuml meumlnyreuml indirekte
ka sheqer keumlto leumlndeuml kaneuml njeuml nivel sheqeri teuml ngjasheumlm me saharozeumln
ldquoPa kalori rdquo ose ldquoDietetikerdquo shpesh neuml keumlto prodhime gjejmeuml si eumlmbeumllsues
aspartamin i cili eumlshteuml provuar shkenceumlrisht se eumlshteuml njeuml peumlrbeumlreumls potencialisht
kancerogjen Pa kalori peumlrmban jo meuml shummeuml se 4 Kcal peumlr 100 ml
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 012 g Eumlshteuml
njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100ml ose 100 mg
Me peumlrmbajtje shumeuml teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 004
g Eumlshteuml njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100 ml 100 mg
Pa natrium prodhimi ka neuml maksimum Natriumkripeuml 0005 g peumlr 100g
Burim fibrash 3 g fibra peumlr 100 g ose 15 g fibra peumlr 100 Kcal
Me peumlrmbajtje teuml larteuml fibrash ka 6 gr fibra peumlr 100 gram prodhim
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt kalorike peumlrmban 40 Kcal peumlr 100 g peumlr ushqimet e forta
dhe 20 Kcal peumlr 100 ml peumlr teuml leumlngeumltat
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnash prodhimi ka 3 gram yndyrna peumlr 100 gram
ushqime teuml forta dhe 15 gram yndyrna peumlr 100 ml leumlngje
Sheumlmbull si mundet teuml lexojmeuml leumlndeumlt nutricionale qeuml gjenden neuml njeuml etiketeuml
ushqimore
Vlera
ENERGJITIKE
kcal 213 Tregon energjineuml e shprehur neuml kcal qeuml
jep 100g i prodhimit
kj 900 Tregon energjineuml e shprehur neuml kilozhol
qeuml jep 100 g i prodhimit
PROTEINA 53 g Tregon grameumlt e proteinave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
KARBOHIDRATET 58 g Tregon grameumlt e karbohidrateve qeuml
gjenden neuml 100 g teuml prodhimit
Nga teuml cilat sheqerna
prejt teuml cilave
amidonniseshte
8 g
50 g
Tregom karbohidratet e pranshme neuml 100
gram teuml produktit qeuml janeuml teuml peumlrbeumlreuml nga
x gram sheqerna teuml thjeshta
x gram amidon
YNDYRNA 9 g Tregon grameumlt e yndyrnave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
prej teuml cilave
- teuml ngopurai
- mono teuml pangopura
- poli teuml pangopura
43 g
33 g
14 g
Tregon qeuml yndyrnat qeuml gjenden neuml 100g
teuml keumltij produkit peumlrbeumlhen nga
x gram yndyrna teuml ngopura
x gram yndyrna mono teuml pangopura
x grami yndyrna poli teuml pangopura
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
15
FIBRA
9 g Tregon grameumlt e fibraave qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Prej teuml cilave
-teuml tretshme
-teuml patreteumlshme
4 g
5 g
Tregon qeuml fibra e pranishme neuml 100 g teuml
prodhimit peumlrbeumlhet nga x gram fibra teuml
treteumlshme
x gram fibra jo teuml treteumlshme
NATRIUMKRIPA 4 g Tregon grameumlt e natriumit qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Vitamina
Tregon peumlrmbajtjen neuml vitamina neuml 100
gram teuml produktit
B1
03
mg
21
B6
05
mg
30
PP
68
mg
38
bashkeuml me vlerat nutricionale peumlr 100
gram teuml produktit neuml etiketeumln nutricionale
mund teuml specifikohen edhe vlerat peumlr
porcion ose peumlr njeumlsi copeuml feteuml etj
Ushqimet BIO dhe OMGJ
Ccedilfareuml janeuml ushqimet OMGJ-organizma teuml modifikuara gjenetikisht
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kane ne natyreuml
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kaneuml neuml natyreuml Manipulimet gjenetike OMGJ janeuml peumlrdorur neuml bio
ushqimet bujqeumlsore dhe blegtorale
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
16
Modifikimi gjenetik beumlhet kur neuml organizmat futet pjeseuml e ADN teuml sjella nga
organizma krejteumlsisht teuml ndryshme (duke peumlrfshireuml edhe kafsheumlt) peumlr teuml peumlrfituar nga
karakteristikat e keumltij teuml fundit Shumeuml variete bimore janeuml modifikuar peumlr ti beumlreuml ato
meuml rezistente ndaj kushteve teuml pafavorshme klimaterike nga deumlmtuesit pesticidet dhe
konservim meuml teuml gjateuml OMGJ gjithashtu peumlrdoren peumlr teuml prodhuar bageumlti viccedili neuml njeuml
rritje teuml shpejteuml qeuml lopeumlt teuml japin meuml shumeuml qumeumlsht peumlr konsum etj
Teknologjia qeuml merret me shkeumlmbimin gjenetik emeumlrtohet me emra teuml ndrysheumlm si
ldquobioteknologjia modernerdquo ldquoteknologjia e gjeneverdquo ose ldquoinxhinieria gjenetikerdquo Neuml teuml
gjitheuml boteumln debati peumlr bioteknologjineuml e biosigurineuml eumlshteuml tepeumlr i pranisheumlm dhe
shumeuml i mprehteuml me rezultate kontradiktore qeuml e beumljneuml ende teuml paqarteuml qeumlndrimin
ndaj tyre
Gjysma e dyteuml e shekullit teuml kaluar eumlshteuml karakterizuar nga zbulime shkencore teuml njeuml
reumlndeumlsie kolosale neuml fusheumln e gjenetikeumls dometheumlneuml neuml ccedileumlshtjet e trasheumlgimiseuml
gjenetike teuml qenieve teuml gjalla Keumlto zbulime shkencore ccediluan neuml zbulimin neuml fillim teuml
viteve rsquo50 teuml struktureumls dyfishe dhe formeumls spirale teuml molekuleumls seuml ADN e cila eumlshteuml
barteumlsja kryesore e teuml gjitheuml trasheumlgimiseuml gjenetike teuml njeuml organizmi teuml gjalleuml
Ishte krejt e natyrshme dhe normale qeuml zbulimet shkencore nuk janeuml qeumlllim neuml
vetvete Historikisht ccedildo zbulim shkencor eumlshteuml shfryteumlzim peumlr qeumlllime praktike Edhe
neuml keumlteuml rast duke pasur neuml doreuml si hartat gjenetike ashtu edhe kodin gjenetik u krijua
njeuml degeuml e re e shkenceumls me emeumlrtimin inxhinieri gjenetike e cila kishte peumlr qeumlllim teuml
krijonte organizma teuml gjalla teuml reja (kryesisht bimore por edhe shtazore) teuml cilat me
gjenomin e tyre kishin teuml injektuar njeuml apo disa gjene teuml organizmave teuml tjereuml teuml
ndrysheumlm neuml gjini
Qeumlllimi i keumltyre punimeve tepeumlr teuml ndeumlrlikuara dhe qeuml keumlrkojneuml stafe tepeumlr teuml
peumlrgatitura shkenceumlrisht dhe laboratore shumeuml teuml sofistikuara ishte teuml krijonin bimeuml
dhe kafsheuml teuml cilat jepnin prodhime teuml larta por pa nevojeumln e peumlrdorimit teuml produkteve
kimike ashtu siccedil i peumlrdor reumlndom bujqeumlsia konvencionale Me fjaleuml teuml tjera synohej teuml
krijoheshin bimeuml e kafsheuml qeuml jepnin prodhime me kosto meuml teuml uleumlt dhe meuml teuml
sheumlndetshme peumlr njeriun
Provat e para me organizma OMGJ u kryen neuml SHBA neuml vitin 1972 dhe i peumlrkisnin
njeuml bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet peumlr teuml rritur qeumlndrueshmeumlrineuml ndaj
ngricave Meuml pas dhe konkretisht neuml mesin e viteve lsquo80 qeveria amerikane u dha
mbeumlshtetje teuml fuqishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore neuml keumlteuml fusheuml Si
efekt i keumlsaj mbeumlshtetjeje pak vite meuml voneuml u peumlrhapeumln neuml tregun amerikan fara teuml
bimeumlve teuml domates sojeumls misrit pambukut teuml modifikuara gjenetikisht Prodhimet e
keumltyre bimeumlve u peumlrhapeumln gjereumlsisht neuml tregun vendas dhe ateuml ndeumlrkombeumltar duke e
kthyer neuml keumlteuml meumlnyreuml arritjen shkencore neuml njeuml realitet teuml preksheumlm peumlr
konsumatorin
Ccedilfareuml pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me OMGJ neuml sheumlndetin e njeriut
Konsumimi i ushqimeve teuml peumlrgatitura nga organizma teuml tipit OMGJ ka rezultuar i
padeumlmsheumlm peumlr sheumlndetin e njeriut Duhet teuml sqarojmeuml se prodhimi i organizmave
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
2
Fe Al Cu) peumlrdorimi i antibiotikeumlve dhe hormoneve (neuml qumeumlsht e mish) aditiveumlve
teuml paautorizuar
ndotja e mjedisit dhe metodat e papeumlrshtatshme teuml kontrollit teuml cileumlsiseuml
konsumimi bashkeuml me ushqimin i kockave metale xhama gureuml fije floku etjhellip
Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet trsquoju sqarojeuml nxeumlneumlsve lidhjen mes higjieneumls
meumlnyreumls seuml ruajtjes dhe tregeumltimit teuml ushqimeve dhe problemeve sheumlndeteumlsore qeuml
mund teuml shfaqen
Seumlmundjet e shkaktuara nga pasiguria ushqimore janeuml teuml shumta por infeksionet
gastro-intestinale janeuml meuml teuml shpeshtat Peumlrmireumlsimi i kushteve higjenike sjell
reduktimin e seumlmundshmeumlriseuml nga diareja neuml 32 ndeumlrkoheuml qeuml edukimi dhe
promocioni i larjes seuml duarve redukton rastet me diare neuml maseumln 45
Kontaminimi i ushqimeve mund teuml vijeuml nga duart ushqimet uji kafsheumlt shteumlpiake
insektet etj dhe seumlmundjet meuml teuml shpeshta qeuml janeuml
1 Infeksione ushqimore nga
salmoneloza (neuml mish sallamra vezeuml qumeumlsht) qeuml shfaqen brenda 6-48 oreumlve
dhe karakterizohet nga temperatureuml teuml vjella dhimbje barku diare
shigeloza (neuml sallateuml mish qumeumlsht) qeuml shfaqet peumlr 1-7 diteuml dhe
karakterizohet nga temperatureuml dhimbje barku diare dhe dehidratim
listerioza (neuml mish sallamra produkte deti zarzavate teuml pagatuara qumeumlsht i
pazier Shfaqet brenda 1-3 diteumlsh dhe karakterizohet nga temperatureuml dhimbje
koke ethe
2 Intoksikacione ushqimore kur ushqimet peumlrmbajneuml toksina (psh Stafilococus
aureus) teuml cilat gjeumlnden neuml ushqimet e skaduara proshuta sallamra veza Seumlmundja
shfaqet brenda 1-6 oreumlsh dhe karakterizohet nga teuml vjella diarre dhimbje barku
3 Infeksionet nga paraziteumlt e ndrysheumlm qeuml jetojneuml tek njerzit apo jashteuml tyre
sidomos giardia lambia apo trikinosis
4Infeksione teuml menjeumlhershme (Enterite) nga ngreumlnia e ushqimeve teuml infektuar me
mikrobe por qeuml prodhojneuml toksina neuml zorreuml si Enteriti nga clostridium perfrigens nga
mishi apo leumlngu i mishit ushqim i ringrohur neuml meumlnyreuml jo korrekte Shfaqet brenda 8-
22 oreumlsh dhe karakterizohet nga dhimbje teuml forta barku diarre e forteuml
5 Hepatit A dhe gastroenterite nga escerichia koli vibrioni kolereumls bacili
mezenterik campilobakteri etj
6 TBC i shkaktuar nga bacili i kokut dhe qeuml transmetohet me aneuml teuml kollitjes
teumlshtimeumls apo peumlrdorimit teuml njeuml gote apo pjate me njeuml teuml seumlmureuml etj
7 Infeksione zoonoze nga kontakti me kafsheuml teuml infektuara ose ngreumlnia e ushqimeve
nga kafsheumlt e infektuara nga Bruceloza (bmellitens) antraksi etj siccedil eumlshteuml qumeumlshti i
papasterizuar dhe djathi i peumlrgatitur nga ky qumeumlsht
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
3
8 Duhet keumlshilluar edhe mos konsumimi i ushqimeve fast-food teuml tregtuara nga
shiteumls ambulanteuml neuml ambjente teuml jashtme peumlrreth shkolleumls sidomos gjateuml stineumls seuml
vereumls pasi shpesh ato mund teuml jeneuml teuml ndotura dhe teuml prishura nga mosruajtja neuml
kushtet e duhura atmosferike dhe higjienike
Veumlmendje i duhet kushtuar edhe leximit teuml etiketave sqaruese teuml peumlrbeumlreumlsve ushqimoreuml
dhe sidomos teuml dateumls seuml skadenceumls pasi shpesh kaneuml ndodhur intoksikime mes
nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
Situata neuml Shqipeumlri
Vitet e fundit neuml Shqipeumlri industria ushqimore ka marreuml njeuml hov teuml madh por nga
studimet epidemiologjike bashkeuml me teuml rezulton edhe njeuml rritje e incidenceumls seuml
toksoinfeksioneve ushqimore neuml grupet meuml teuml prekshme teuml shoqeumlriseuml si feumlmijeumlt e
mosheumls shkollore teuml cileumlt peumlrdorin ushqime teuml industrializuara
Keumlshtu peumlr vitin 2000 incidenca e toksoinfeksioneve ushqimore peumlr 100000 banoreuml
ishte 559 dhe peumlr vitin 2009 arriti vlerat 1081 peumlr 100000 banoreuml Kjo rritje
alarmante e toksoinfeksioneve ushqimore vjen si rezultat i nivelit teuml uleumlt teuml siguriseuml
ushqimore neuml vend
Seumlmundjet e shkaktuara nga ndotja mikrobiologjike e ushqimeve mbeten ndeumlr
problemet meuml teuml reumlndeumlsishme teuml sheumlndetit publik Eumlshteuml vlereumlsuar se veteumlm 10 e teuml
gjitha rasteve teuml intoksikacioneve me origjineuml ushqimore raportohen dhe pjeseumln meuml teuml
madhe teuml keumltyre shpeumlrthimeve e peumlrfaqeumlsojneuml salmonelozat sidomos S Enteridis qeuml
eumlshteuml gjetur si neuml intoksikacionet nga ushqimet edhe neuml ato hidrike
Peumlr E Coli gjateuml periudheumls 2004 - 2009 nga analizimi bakteriologjik i 32
kampioneve teuml sallameve 11 ose 343 teuml mostrave rezultuan pozitive Teuml dheumlnat e
laboratorit mikrobiologjik neuml DShP-neuml e Tiraneumls peumlr periudheumln 2008- 2009 tregojneuml
se 23 e mostrave teuml analizuara peumlr shkalleumln e pasteumlrtiseuml seuml mjediseve duarve dhe
mjeteve teuml puneumls janeuml teuml kontaminuara nga E Coli
Peumlr Clostridium Perfrigens egzaminimet e kryera neuml ISHP kaneuml treguar se ndotja
eumlshteuml neuml vlera teuml uleumlta dhe haset kryesisht neuml produktin ldquoujeuml i ambalazhuarrdquo i prodhuar
neuml vend
Teuml dheumlnat e meuml poshtme paraqesin rritjen e incidenceumls seuml toksoinfeksioneve peumlr
periudheumln 2000-2009
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
4
Tabela 1 Paraqitja e toksoinfeksioneve ushqimore gjateuml periudheumls 2000-2009
Burimi ISHP
Numri i rasteve teuml toksoinfeksioneve gjateuml vitit 2009 shkon neuml 750 peumlrfshi keumltu edhe
rastet kur toksoinfeksionet kaneuml qeumlneuml me natyreuml hidrike
Referuar seumlmundshmeumlriseuml lidhur me seumlmundjet me origjineuml ushqimore evidentohet qeuml
Bruceloza dhe Antraksi janeuml seumlmundjet me numrin meuml teuml madh peumlr vitin 2009 me njeuml
hasje meuml teuml madhe gjateuml sezonit teuml vereumls si meuml poshteuml prezantohet
Kontaminimi i ushqimit (kimikate pesticide metale teuml reumlnda etj)
Neuml vendin toneuml analizimi i teuml dheumlnave peumlr ndotjen kimike teuml ushqimeve eumlshteuml jo i
ploteuml IShP ka beumlreuml peumlpjekje peumlr studimin e keumltyre mbetjeve neuml zinxhirin ushqimor
por veteumlm neuml disa zona me ish fabrika teuml prodhimit teuml kimikateve Vlereumlsimi i
pesticideve klororganik kryhet peumlr ujrat sipeumlrfaqeumlsor (osedhe tipe ujrash teuml tjereuml) si
dhe peumlr njeuml gameuml teuml ngushteuml teuml produkteve bimore si sallateuml domate dhe neuml qumeumlsht
Ndotja mykotike dhe mykotoksinat
Ndotja mykotike sidomos e dritheumlrave teuml bukeumls ka qeumlneuml njeuml ndeumlr problemet
shqeteumlsuese teuml raportuara nga laboratori i bakterologjiseuml ushqimore teuml ISHP peumlr vite
me radheuml duke ditur efektet e meumldha negative qeuml shkaktojneuml ato mbi sheumlndetin
(kancere teuml organeve teuml ndryshme) Keumlto dy grupe produktesh janeuml meuml teuml
reumlndeumlsishmet peumlr marrjen e kalorive ditore peumlr teuml gjitheuml grup moshat e popullateumls
shqiptare dhe si teuml tilla mbartin rrezikun e madh neuml rast teuml kontaminimit nga
aflatoksinat
Monitorimi i ujit teuml pijsheumlm dhe impakti neuml sheumlndet nga ndotja
Vendi yneuml karakterizohet nga burime ujore teuml shumta qeuml neuml origjineumln e tyre ruajneuml
parametra teuml keumlnaqshme peumlr peumlrdorim peumlr ujeuml teuml pijsheumlm Origjina e krijimit teuml keumltyre
burimeve kryesisht rrjedh nga rreshjet e deumlboreumls dhe daljet e tyre janeuml kryesisht neuml
zona malore Neuml 26 bashkiteuml (zonat urbane) eumlshteuml instaluar sistemi i centralizuar i
furnizimit me ujeuml teuml pijsheumlm peumlr popullateumln Banoreumlt qeuml furnizohen nga keumlto
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
5
ujeumlsjelleumlsa peumlrbeumljneuml afeumlrsisht 60 teuml popullateumls neuml vend Nga keumlto sisteme neuml disa
qytete teuml vendit si Lezheuml Shkodeumlr Vloreuml Berat Durreumls furnizohen edhe fshatra teuml
cilat janeuml neuml njeuml distanceuml teuml afeumlrt me qytetin
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet teuml dijeuml rregullat kyccedile teuml higjieneumls dhe siguriseuml
ushqimore peumlr teuml keumlshilluar dhe informuar nxeumlneumlsit dhe familjet
Peseuml ccedileleumlsat peumlr ushqim teuml sigurt
Mbani pasteumlr
Lani duart para trajtimit teuml ushqimit dhe shpesh gjateuml peumlrgatitjes seuml ushqimit
Lani duart pas shkuarjes neuml tualetbanjeuml kur ndeumlrroni feumlmijeumln ose prekni
kafsheumlt
Lani dhe mbani shumeuml pasteumlr teuml gjitha sipeumlrfaqet dhe pajisjet e peumlrdorura peumlr
peumlrgatitjen ose sheumlrbimin e ushqimit
Mbroni zonat e ushqimit nga insektet zogjteuml brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera
Ndani veccedilan ushqimet e pagatuara nga teuml gatuara Ndani mishin e gjalleuml pulat dhe prodhimet e detit nga ushqimet e tjera
Peumlrdorni pajisje teuml veccedilanta dhe vegla teuml tilla si thika dhe tavolinat e prerjes peumlr
trajtimin e ushqimeve teuml papeumlrpunuara
Ruani ushqimet neuml eneuml teuml mbuluara peumlr teuml shmangur kontaktin neuml mes teuml
ushqimeve teuml papeumlrpunuara dhe teuml peumlrgatitura
Gatuani teumlreumlsisht
Gatuani ushqimet neuml teumlreumlsi veccedilaneumlrisht mishin pulat vezeumlt dhe prodhimet e
detit
Ushqimet si supa dhe mishrat e zjera valojini mireuml Peumlr mishin dhe shpendeumlt
sigurohuni qeuml leumlngu tyre eumlshteuml i pasteumlr dhe jo ngjyreuml treumlndafili
Ringrohni ushqimin e gatuar ploteumlsisht Valoni ose ngrohni ushqimet derisa teuml
jeneuml shumeuml teuml nxehteuml kur i prekim
Peumlrzjeni ndeumlrsa ri-ngrohni
Mbajini ushqimet neuml temperatura teuml sigurta Mos e leni ushqimin e gatuar neuml temperatureuml dhome peumlr meuml shumeuml se dy oreuml
Mos ruani ushqimet peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml madje edhe neuml frigorifer
Mos shkrini ushqime teuml ngrira neuml temperatureuml dhome
Ushqimi peumlr foshnjet dhe feumlmijeumlt e vegjeumll neuml meumlnyreuml ideale duhet teuml jeteuml i
peumlrgatitur i freskeumlt neuml ccedildo vakt dhe nuk duhet ruajtur pas gatimit
Peumlrdorni ujeuml dhe leumlndeuml teuml para teuml sigurta Peumlrdorni ujeuml teuml sigurt ose e trajtoni ateuml peumlr ta beumlreuml teuml sigurt
Zgjidhni ushqime teuml freskeumlta dhe teuml sheumlndetshme
Peumlrdorni qumeumlsht teuml pasterizuar
Lani frutat dhe perimet neuml ujeuml teuml sigurt veccedilaneumlrisht neuml qofteuml se hahen teuml gjalla
Mos e peumlrdorni ushqimin peumlrtej dateumls seuml skadimit
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
6
Larja e duarve eumlshteuml meumlnyra meuml e thjeshteuml dhe meuml e dobishme e parandalimit teuml
infeksioneve kryesisht atyre gastro-intestinale Feumlmijeumlt duhet teuml lajneuml duart sa hereuml
ushqehen para dhe pas buke pasi shkojneuml neuml tualet pas lojeumls kur kryejneuml puneuml teuml
ndryshme si hedhja e mbeturinave puna neuml kopsht etj Peumlr keumlteuml mund teuml sugjerohet
sqarimi rreth
Hapave teuml larjes seuml duarve
1Lagini duart me ujeuml teuml ngrohteuml
2Merrni sapunin dhe shkumojini
3Feumlrkojini duart seuml bashku peumllleumlmbeumlt kurrizin e duarve midis gishtave me njera
-tjetreumln teuml pakteumln peumlr 15-20 sekonda
4Shpeumllajini duart mireuml
5Fshijini me peshqireuml ose leteumlr njeuml peumlrdorimshe
6Mbylleni ccedilezmeumln me letreumln qeuml fshiteuml duart dhe hidheni ateuml neuml kosh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
7
Etiketa ushqimore eumlshteuml njeuml mjet i reumlndeumlsishem neumlpeumlrmjet teuml cilit prodhuesit e
produkteve ushqimore informojneuml klienteumlt mbi vlerat nutricionale dhe peumlrbeumlrjen e
produkteve teuml tyre Kur flasim peumlr sigurineuml ushqimore dy janeuml gjeumlrat meuml teuml
reumlndeumlsishme qeuml duhet teuml keumlrkojmeuml neuml njeuml etiketeuml
koheumln e rekomanduar peumlr konsumim apo skadenceumln
listeumln e peumlrbeumlreumlsve
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
8
1 Sasia
2 Emeumlrtimin e
ushqimit
4 Data
peumlrdorimit
3 Lista
peumlrbeumlreumlsve
5 Fabrikuesi
prodhuesi
Qershor 2009
6 Biologjik
7 OMGJ
8 Origjina
9 Udheumlzim
mbi vlerat
ushqyese
10 Udheumlzime
nutricionale dhe
mbi sheumlndetin
11 Bar kodi
Sheumlmbull i njeuml etikete teuml njeuml produkti
Eumlshteuml e reumlndeumlsishme qeuml ne trsquoi edukojmeuml feumlmijeumlt qeuml teuml keumlrkojneuml dhe kuptojneuml edhe
elemente teuml tjera teuml etiketeumls peumlr teuml njohur meuml mireuml vlerat ushqimore teuml produktit qeuml
konsumojneuml si
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
9
Emrin e produktit
Sasineuml Sasia tregon sasineuml qeuml peumlrmban prodhimi e matur neuml veumlllim peumlr leumlngjet
(psh liteumlr deciliteumlr) dhe neuml maseuml peumlr prodhimet e tjera (psh gram kilogram
etj)
Emeumlrtimin e ushqimit Duhet teuml peumlrfshijeuml informacione ndaj kushteve fizike
teuml prodhimit ushqimor ose teuml trajtimit specifik qeuml ka peumlsuar produkti (prodhim
neuml pluhur i ngrireuml i peumlrqeumlndruar tymosur etj
Listeumln e peumlrbeumlreumlsve Teuml gjitheuml peumlrbeumlreumlsit duhet teuml listohen neuml meumlnyreuml zbriteumlse
nga pesha (pra peumlrbeumlreumlsi i pareuml eumlshteuml neuml sasi meuml teuml madhe i dyti meuml pak e
keumlshtu me rradheuml) peumlrfshireuml edhe ato qeuml mund teuml provokojneuml reaksione
alergjike (psh arra lajthi qumeumlsht vezeuml peshk
Koha data e skadenceumls e peumlrdorimit teuml produktit Datat qeuml shprehen ldquoteuml
konsumohet mundeumlsisht breumlnda tregon sa koheuml prodhimi mund teuml mbetet i
freskeumlt dhe mund teuml konsumohet pa asnjeuml rrezik ldquoTeuml konsumohet breumlndardquo
peumlrdoret peumlr ushqime qeuml degradohen lehteumlsisht ( psh mishrat vezeumlt bulmetrat)
dhe mbas dateumls seuml treguar prodhimet nuk munden teuml konsumohen sepse mund
teuml shkaktojneuml intoksikacione ushqimore ldquopreferohet teuml konsumohet
mundeumlsisht breumlndardquo peumlrdoret me ushqime qeuml mund teuml ruhen meuml gjateuml (psh
drithrat orizi erzat etj) dhe nuk eumlshte e rrezikshme peumlr sheumlndetin teuml
konsumohet njeuml prodhim mbas dateumls seuml treguar por ushqimi mundet teuml keteuml
humbur shije dhe peumlrbeumlrje
Emrin e prodhuesit fabrikuesit ose importuesit emri dhe adresa e
prodhuesit fabrikuesit importuesit duhet teuml tregohen qarteuml neuml konfeksion neuml
meumlnyreuml qeuml konsumatori teuml di keuml teuml kontaktoj neuml rast reklamimi ose peumlr teuml
marreuml meuml shumeuml informacione mbi prodhimin
Neumlse eumlshteuml produkt biologjik-BIO apo i ndryshuar gjenetikisht- OMGJ
Peumlrdorimi termit BIO i referohet metodave specifike teuml prodhimit ushqimor
konform standarteve teuml larta teuml mbrojtjes seuml mjedisit dhe teuml mireumlqeumlnies seuml
kafsheumlve dhe bimeumlve Simbas standarteve teuml BE termi OMGJ eumlshteuml i
detyruesheumlm teuml vihet peumlr prodhime qeuml kaneuml njeuml peumlrbeumlrje teuml organizmave teuml
ndryshuara gjenetikisht mbi 09 Teuml gjitha substancat me origjineuml OMGJ
duhet teuml tregohen neuml listeumln e peumlrbeumlreumlve meuml sheumlnimingjenetikisht i ndryshuarrdquo
Origjineumln e tij gjeografike teuml produktit tregon vendin ose rajonin nga vjen
prodhimi
Treguesit e vlerave ushqimore (flasin peumlr energjineuml (kcal) apo substancat
ushqyese qeuml peumlrmban produkti ushqimor psh proteina yndyrna fibra kripeuml
vitamina minerale etj) Keumlto informacione duhet teuml jepen neuml rastin kur
prodhimit i bashkeumlngjitet edhe njeuml udheumlzim nutricional treguesit e sheumlndetit
Treguesit e sheumlndetit (i referohen funksionit fiziologjik teuml njeuml peumlrbeumlreumlsi psh
rdquoKalciumi ndihmon neuml forcimin e kockaverdquo)
Treguesit qeuml flasin rreth zvogeumllimit teuml faktoreumlve teuml rrezikut teuml
seumlmundjeve psh ldquoFitosteroli ndihmon neuml uljen e kolesterolit neuml gjak duke
reduktuar keumlshtu njeuml faktor risku peumlr seumlmundjet kardiovaskularerdquo Keumlto
udheumlzime qeuml peumlrmbajneuml prodhimet janeuml teuml bazuara mbi elemente shkencore
Udheumlzime si ldquo me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnashrdquo ldquome peumlrmbajtje teuml madhe
fibrashrdquo duhet teuml jeneuml teuml peumlrshtatura mbi peumlrkufizime teuml sakta shkencore psh
shprehja ldquome peumlrmbajtje e madhe neuml fibrardquo mund teuml peumlrdoret kur prodhimet
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
10
kaneuml teuml pakteumln 6 gram fibra peumlr 100 gram prodhim Neuml vendet e BE neuml
prodhimet ushqimore me njeuml sasi teuml madhe sheqeri ose yndyre nuk mund teuml
japin udheumlzime si ldquopeumlrmban neuml sasi teuml madhe vitamine Crdquo Gjithashtu neuml keumlto
vende nuk eumlshteuml e lejuar qeuml teuml japin udheumlzime mbi efektet pozitive neuml sheumlndet
teuml njeuml prodhimi qeuml ka shumeuml sheqerna apo yndyrna
Pranineuml e aditiveumlveshtesave ushqimore Jqn shtesat qeuml i beumlhen produktit si
ngjyrues eumlmbeumllsues lidheumls peumlrziereumls konservues etj
Vlerat referuese ditore (GDA) informojneuml mbi sasineuml maksimale teuml
energjiseuml dhe nutrienteve qeuml i nevojiten njeuml individi teuml sheumlndetsheumlm GDA
janeuml teuml disponueshme peumlr energjineuml dhe peumlr kateumlr nutrienteuml yndyrnat totale
yndyrnat e ngopura sheqeri dhe kripa Ekzistojneuml rekomandime teuml veccedilanta
peumlr teuml rritur feumlmijeuml dhe adoleshenteuml Vlerat ditore teuml referimit peumlr feumlmijeumlt
gjeumlnden kryesisht tek etiketa ose neuml fleteumlt shoqeumlruese teuml produktit teuml
destinuara peumlr ta
Bar kodi Teuml gjitha prodhimet ushqimore kaneuml bar kode qeuml neuml pamje teuml pareuml ka
njeuml peumlrzjerje vijash e numrash Dy ose tre shifrat e para i referohen kombeumlsiseuml
teuml pronarit teuml markeumls seuml produktit p sh nga 800-839 tregojneuml Italineuml nga 400-
430 tregojneuml Gjermanineuml 560 Portugalineuml 900 Norvegjineuml 300-370 Franceumln
570-579 Danimarkeumln 730 Suedia 760 Zvicra 450-490 Japonia 870
Hollanda 700-709 Norvegjia 500-509 Anglia 840 ndash 849 Spanja 690-695
Kina e keumlshtu meuml tej Ndeumlrsa Shqipeumlria ka bar kodin 530 dhe eumlshteuml pikeumlrisht
marrja e keumltij bar kodi qeuml dallon neuml boteuml produktet e agrobiznesit shqiptar
Peumlr meuml tej neuml bar kodin ndeumlrmarrja e prodhimit identifikohet me 5 shifrat e
tjera ndeumlrsa shifrat meuml tej lidhen me produktin veteuml dhe shifra e fundit eumlshteuml
shifra e kontrollit me kompiuter aty ku tregtohet malli Shifrat e bar kodit 030-
039 kodifikojneuml barnat
PREFIKSI
KOMBETAR
(ITALIA)
KODI
PRONARIT TEuml MARKEumlS
KODI
PRODUKTIT
SHIFRA E
KONTROLLIT
Fig pamja e bar kodit
Materiali peumlrdorur peumlr ambalazhimin Neuml ambalazhet e produkteve
ushqimore ka edhe udheumlzime mbi materialin e peumlrdorur peumlr ambalazhin CA=
karton Al=alumin PVC=polivinil klorur ACC = metalike si psh kanoccedile
(kutiteuml e peshkut salceumls etj)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
11
Ccedilfareuml janeuml aditiveumlt-shtesat ushqimore
Aditiveumlt janeuml leumlndeuml teuml peumlrdorura nga industria ushqimore peumlr teuml peumlrmireumlsuar
disa karakteristika teuml produktit si koheumln e konservimit pamjen ngjyreumln
(ngjyrues peumlrzjereumls etj) shijen ( korrigjues teuml aciditetit peumlrforcues arome
shije)
Aditiveumlt janeuml konsideruar teuml gjitha ato substanca pa vlera ushqyese qeuml nuk
konsumohen si ushqim neuml vetvete dhe qeuml nuk jane normalisht peumlrbeumlreumls karakteristik teuml
njeuml lloj ushqimi por teuml shtuara qeumlllimisht peumlr njeuml qeumlllim teknologjik (edhe
organoleptik) gjateuml prodhimit peumlrpunimit peumlrgatitjes paketimit ambalazhimit teuml
cilat gjenden neuml njeuml produkt ushqimor ose neumlnproduktet e tij
Aditiveumlt nuk kaneuml asnjeuml vlereuml ushqyese dhe jo gjithnjeuml janeuml kaq teuml padeumlmsheumlm
Aditiveumlve neuml bazeuml teuml studimeve teuml kryera dhe rezultateve teuml arritura u lejohet
peumlrdorimi duke krijuar rregulla qeuml peumlrcaktojneuml qeumlllimin dhe sasineuml e aditivit qeuml mund
teuml peumlrdoret
Organizata boteumlrore e sheumlndeteumlsiseuml (OBSH) si dhe Organizata peumlr ushqimin dhe
bujqeumlsineuml (FAO) kaneuml vendosur parimet themelore teuml peumlrdorimit teuml aditiveumlve dhe
ploteumlsimin e kushteve teuml caktuara Peumlr prodhimet e vendeve teuml Komunitetit Europian
ato sheumlnohen me germeumln E pra geumlrma E tregon se ky aditiv eumlshteuml i lejuar nga teuml gjitha
vendet e Bashkimit Europian dhe numri qeuml pason tregon kategorineuml se kujt i peumlrket
Dyshimet peumlr deumlmin e disa aditiveumlve janeuml akoma shumeuml Megjitheumlse legjislacionet e
vendeve (veccedilaneumlrisht ato teuml Bashkimit Europian) fiksojneuml nivelet maksimale teuml lejuara
peumlr to keumlto vlera i referohen njeuml konsumi teuml moderuar teuml ushqimit pra nuk
konsiderojneuml shumeumln e teuml gjitha ushqimeve qeuml merren neuml njeuml vakt ose neuml njeuml diteuml
si dhe eumlshteuml e veumlshtireuml teuml vlereumlsohet ndeumlrveprimi midis tipologjive teuml ndryshme teuml
aditiveumlve qeuml gjenden neuml lloje teuml ndryshme ushqimesh dhe efekti i grumbullimit neuml
organizeumlm neuml sasi teuml vogla teuml aditiveumlve teuml ndrysheumlm
Neuml fakt nuk ka asnjeuml proveuml mbi efektet e tyre afat gjata Shumeuml prej aditiveumlve nuk
janeuml provuar se japin ndonjeuml pasojeuml mbi sheumlndetin por nuk ka as siguri qeuml me
peumlrdorimin neuml njeuml koheuml teuml gjateuml mund teuml jeneuml teuml deumlmshme Akoma nuk eumlshteuml e qarteuml neuml
se keumlto leumlndeuml mund teuml zhvillojneuml reaksione alergjike apo jo megjitheumlse disa prej tyre
akuzohen se ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e alergjiseuml ushqimore por e sigurteuml eumlshteuml se
ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e intolerancave ushqimore
Disa lloje teuml aditiveumlve
Ngjyruesit (nga E100 - E199) peumlrdoren peumlr teuml zeumlvendeumlsuar ngjyreumln natyrale qeuml
zhduket gjateuml peumlrpunimit dhe konservimit teuml prodhimit pra peumlr ti dheumlneuml prodhimeve
ngjyreuml Ngjyruesit gjenden neuml shumeuml pije neuml eumlmbeumllsira biskota karamele salsat neuml
peshkun e konservuar dhe neuml perime turshi si psh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
12
E 104 ngjyra e verdheuml kinolina E 102 tartrazina E 162 ngjyra e kuqe E 160
karoteni
E 150 ngjyreuml karamele E 110 ngjyra e verdheuml e erreumlt
Peumlrdorimi ngjyruesve teuml kuq qeuml gjenden neuml prodhimet bazeuml teuml frutave xhelatinave
karameleve dhe eumlmbeumllsirave teuml ndryshme qeuml peumllqehen shumeuml nga feumlmijeumlt ka qeumlneuml
objekt studimesh veccedilaneumlrisht peumlr 6 ngjyrues E104 E110 E124 E102 E122 E129 qeuml
mendohet se mund teuml jepnin hiperaktivitet tek feumlmijeumlt
Edhe ldquongjyruesit karamelrdquo janeuml peumlrzjerje teuml leumlndeumlve qeuml vijneuml nga sheqernat e trajtuara
me nxehteumlsi ku meuml tipike eumlshteuml ngjyra ldquokaferdquo me nuanca teuml ndryshme Peumlrdoren
shumeuml neuml industrineuml ushqimore neuml disa pije jo alkolike neuml disa supa teuml amballazhuara
neuml uthulleumln balsamike birreuml etj
Ngjyruesit e verdheuml (E101 - E110) janeuml teuml kundeumlrindikuar peumlr ato qeuml janeuml
alergjik (psh astmatikeumlt) ndaj acidit acetilsalicilik
Konservanteumlt (E200 - E299) funksioni tyre eumlshteuml teuml ngadaleumlsoj procesin e prishjes seuml
ushqimit qeuml mund teuml shkaktohet nga mykra apo bakterie Pjesa meuml e madhe e
ushqimeve qeuml ruhen peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml kaneuml konservant Disa lloj konservuesish
janeuml
E 210 (acidi benzoik) gjendet ne pijet neuml salsat neuml majoneze E 220 (anhidridi
sulfuror) gjendet neuml birreuml pijet e ndryshme teuml gazuara neuml leumlngjet e frutave neuml
marmelatat E 249-252 (nitrite e nitrate) gjendet neuml mishrat e konservuara neuml sallamra
teuml peumlrpunuara qeuml teuml pengojneuml zhvillimin e bakterit Clostridium botulinum bakteri qeuml
prodhon toksineumln vdekjeprureumlse si botulizmi Gjithashtu keumlto konservanteuml ruajneuml teuml
gjalleuml ngjyreumln e mishit dhe peumlrmireumlsojneuml shijen Nitratet neuml doza teuml vogla nuk janeuml teuml
rrezikshme ndeumlrsa nitritet duke u lidhur me amina teuml pranishme neuml ushqime formojneuml
nitrosamina qeuml konsiderohen potencialisht kancerogjene
E220-E227 sulfitet shmangin fermetimin e frutave teuml thata duke penguar nxirjen
naturale teuml tyre Keumlto aditiv janeuml irritues peumlr traktin treteumls dhe shkateumlrrojneuml vitamineumln
B1 qeuml eumlshteuml me reumlndeumlsi peumlr sistemin nervor Gjithashtu mund teuml japin reaksione
alergjike dhe dyshohen qeuml mund teuml lidhen me hiperaktivitetin infantil
Antioksidanteumlt (E300-E322) shmangin procesin e oksidimit teuml ushqimit zgjasin
jeteumlgjateumlsineuml e ushqimeve duke i penguar yndyrnat vajrat dhe disa vitamina qeuml teuml
lidhen me oksigjenin neuml ajeumlr sepse oksidimi e deumlmton ushqimin dhe e beumln teuml humbasi
ngjyreuml
E322 lecitina e sojeumls E320 Butilidroksianisol dhe E300-E304 Acidi L-askorbik i
gjejmeuml neuml prodhimet e furreumls drithrat biskota moltot keket patatina teuml skuqura etj
E 322 Lecitina e sojeumls konsiderohet toksike peumlr meumllccedilineuml dhe neuml doza teuml larta mundet
teuml ndikoj neuml thithjen intenstinale Peumlrsa i peumlrket E320 Butilidroksianisol ka disa
studime qeuml tregojneuml se mund teuml shkateumlrrojneuml vitamineumln D shton nivelet e kolesterolit
dhe teuml shkaktoj alergji E 300-3004Acidi L askorbik qeuml eumlshteuml vitamina C eumlshteuml i
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
13
padeumlmsheumlm dhe neuml doza teuml meumldha mund teuml keteuml efekte laksative gjendet neuml birreuml neuml
leumlngjet e frutave neuml komposto frutash
Korigjues teuml aciditetit (nga E325 -E385) japin ushqimit njeuml shije acide
Trasheumlsit peumlrzjereumlsit stabilizuesit (nga E 400 - E495) gjenden neuml shumeuml ushqime
akullore eumlmbeumllsira biskota salsa supa neuml kuti kremra ccedilokollata budin karamele
Sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore Trasheumlsit dhe
peumlrzjereumlsit sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore favorizojneuml
peumlrzjerjen e peumlrbeumlreumlsve si vaji dhe uji qeuml keumlto ushqime mos teuml ndahen
Stablizuesit pengojneuml peumlrbeumlreumlsit e peumlrzjereuml teuml ndahen peumlrseumlri Njeuml substanceuml
xhelifikuese meuml e peumlrdorur eumlshteuml pektina
Eumlmbeumllsuesit shpesh peumlrdoren neuml vend teuml sheqerit neuml prodhime si pije teuml gazuara
kosi ccedilimccedilakizi peumlr sheumlmbull Aspartame (E951) saharina (E954) acetilsulfame-K
(E950) dhe sorbitoli (E420) Sorbitoli (E420) Manitoli (E421) janeuml ngjyrues qeuml
mundet teuml shkaktojneuml probleme teuml stomakut
Mono e digliceridet (E 471) neuml acidet yndyrore i gjejmeuml shumeuml shpesh neuml biskota neuml
keke molto etj Polifosfatet (E 450) gjenden kryesisht neuml sallamra si prodhuta
djathrat e shkrireuml peumlr ti beumlreuml meuml teuml buteuml dhe meuml teuml leumlngsheumlm Mund teuml japin probleme
me tretjen dhe i japin organizimit doza teuml meumldha fosfori qeuml eumlshteuml e veumlshtireuml peumlr tu
eleminuar ky mineral lidhet me atomet e kalciumit dhe pastaj eleminohen bashkeuml Neuml
praktikeuml njeuml shteseuml fosfori kupton njeuml humbje kalciumi duke deumlmtuar kockat dhe
dheumlmbeumlt peumlr keumlteuml arsye mundet teuml evitohen marrja e e tepeumlrt e prodhimeve qeuml kaneuml
keumlto shtesa sidomos tek feumlmijeumlt
Acidi alginik dhe arginatet (E 400-E 405) karagenina (E 406 E 407) janeuml trasheumls qeuml
gjenden veccedilaneumlrisht neuml salsa dhe i beumljneuml ato kremoze (majoneza) Mundet teuml
provokojneuml reaksione alergjike dhe neuml se merren ne sasi teuml meumldha ndryshojneuml
metabolizmin
Peumlrforcues teuml shijes janeuml substanca qeuml shtojneuml shijen neuml ushqime teuml eumlmbla dhe
sallamra pa i shtuar atyre ndonjeuml shije teuml veccedilanteuml psh E621 (glutammati monosodik)
qeuml i shtohet ushqimeve teuml transformuara neuml veccedilanti si supa salsa dhe salccediliccedile neuml
patatina Ato gjithashtu sheumlrbejneuml peumlr teuml dheumlneuml shije dhe gjenden neuml salsa neuml dadot e
supave neuml konserva Nga disa studime akuzohet se E 621 (glutammati monosodik)
mund teuml shkaktoj dhimbje koke dhe probleme neuml sistemin nervor por veteumlm neuml
persona qeuml kaneuml predizspozicion
Neuml rregulloret e vendeve teuml BE neuml disa prodhime nuk lejohet teuml keteuml aditiv si
qumeumlshti pana kafja uji vaji ullirit gjalpi mjalti sheqeri legumet brumrat e thata
(makarona) kosi neutral fruta dhe perime teuml freskeumlta Gjithashtu ngjyruesit janeuml teuml
ndaluar neuml keumlto produkte buka mielli vera leumlngje frutash marmelatata konserva
domatesh fruta dhe perime teuml konservuara teuml thata apo teuml peumlrpunuara
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
14
Si teuml lexojmeuml disa shprehje teuml etiketave ushqimore
Kujdes me fjaleumlt ldquo Pahelliphelliprdquo qeuml peumlrmbajneuml disa produkte ushqimore
ldquoPa sheqerrdquo por kujdes neuml se neuml etiketeuml gjejmeuml shkrimet ldquoshurup glukoze shurup
fruktoze maltoz shurup vegjetal amido do teuml thoteuml qeuml prodhimi neuml meumlnyreuml indirekte
ka sheqer keumlto leumlndeuml kaneuml njeuml nivel sheqeri teuml ngjasheumlm me saharozeumln
ldquoPa kalori rdquo ose ldquoDietetikerdquo shpesh neuml keumlto prodhime gjejmeuml si eumlmbeumllsues
aspartamin i cili eumlshteuml provuar shkenceumlrisht se eumlshteuml njeuml peumlrbeumlreumls potencialisht
kancerogjen Pa kalori peumlrmban jo meuml shummeuml se 4 Kcal peumlr 100 ml
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 012 g Eumlshteuml
njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100ml ose 100 mg
Me peumlrmbajtje shumeuml teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 004
g Eumlshteuml njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100 ml 100 mg
Pa natrium prodhimi ka neuml maksimum Natriumkripeuml 0005 g peumlr 100g
Burim fibrash 3 g fibra peumlr 100 g ose 15 g fibra peumlr 100 Kcal
Me peumlrmbajtje teuml larteuml fibrash ka 6 gr fibra peumlr 100 gram prodhim
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt kalorike peumlrmban 40 Kcal peumlr 100 g peumlr ushqimet e forta
dhe 20 Kcal peumlr 100 ml peumlr teuml leumlngeumltat
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnash prodhimi ka 3 gram yndyrna peumlr 100 gram
ushqime teuml forta dhe 15 gram yndyrna peumlr 100 ml leumlngje
Sheumlmbull si mundet teuml lexojmeuml leumlndeumlt nutricionale qeuml gjenden neuml njeuml etiketeuml
ushqimore
Vlera
ENERGJITIKE
kcal 213 Tregon energjineuml e shprehur neuml kcal qeuml
jep 100g i prodhimit
kj 900 Tregon energjineuml e shprehur neuml kilozhol
qeuml jep 100 g i prodhimit
PROTEINA 53 g Tregon grameumlt e proteinave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
KARBOHIDRATET 58 g Tregon grameumlt e karbohidrateve qeuml
gjenden neuml 100 g teuml prodhimit
Nga teuml cilat sheqerna
prejt teuml cilave
amidonniseshte
8 g
50 g
Tregom karbohidratet e pranshme neuml 100
gram teuml produktit qeuml janeuml teuml peumlrbeumlreuml nga
x gram sheqerna teuml thjeshta
x gram amidon
YNDYRNA 9 g Tregon grameumlt e yndyrnave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
prej teuml cilave
- teuml ngopurai
- mono teuml pangopura
- poli teuml pangopura
43 g
33 g
14 g
Tregon qeuml yndyrnat qeuml gjenden neuml 100g
teuml keumltij produkit peumlrbeumlhen nga
x gram yndyrna teuml ngopura
x gram yndyrna mono teuml pangopura
x grami yndyrna poli teuml pangopura
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
15
FIBRA
9 g Tregon grameumlt e fibraave qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Prej teuml cilave
-teuml tretshme
-teuml patreteumlshme
4 g
5 g
Tregon qeuml fibra e pranishme neuml 100 g teuml
prodhimit peumlrbeumlhet nga x gram fibra teuml
treteumlshme
x gram fibra jo teuml treteumlshme
NATRIUMKRIPA 4 g Tregon grameumlt e natriumit qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Vitamina
Tregon peumlrmbajtjen neuml vitamina neuml 100
gram teuml produktit
B1
03
mg
21
B6
05
mg
30
PP
68
mg
38
bashkeuml me vlerat nutricionale peumlr 100
gram teuml produktit neuml etiketeumln nutricionale
mund teuml specifikohen edhe vlerat peumlr
porcion ose peumlr njeumlsi copeuml feteuml etj
Ushqimet BIO dhe OMGJ
Ccedilfareuml janeuml ushqimet OMGJ-organizma teuml modifikuara gjenetikisht
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kane ne natyreuml
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kaneuml neuml natyreuml Manipulimet gjenetike OMGJ janeuml peumlrdorur neuml bio
ushqimet bujqeumlsore dhe blegtorale
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
16
Modifikimi gjenetik beumlhet kur neuml organizmat futet pjeseuml e ADN teuml sjella nga
organizma krejteumlsisht teuml ndryshme (duke peumlrfshireuml edhe kafsheumlt) peumlr teuml peumlrfituar nga
karakteristikat e keumltij teuml fundit Shumeuml variete bimore janeuml modifikuar peumlr ti beumlreuml ato
meuml rezistente ndaj kushteve teuml pafavorshme klimaterike nga deumlmtuesit pesticidet dhe
konservim meuml teuml gjateuml OMGJ gjithashtu peumlrdoren peumlr teuml prodhuar bageumlti viccedili neuml njeuml
rritje teuml shpejteuml qeuml lopeumlt teuml japin meuml shumeuml qumeumlsht peumlr konsum etj
Teknologjia qeuml merret me shkeumlmbimin gjenetik emeumlrtohet me emra teuml ndrysheumlm si
ldquobioteknologjia modernerdquo ldquoteknologjia e gjeneverdquo ose ldquoinxhinieria gjenetikerdquo Neuml teuml
gjitheuml boteumln debati peumlr bioteknologjineuml e biosigurineuml eumlshteuml tepeumlr i pranisheumlm dhe
shumeuml i mprehteuml me rezultate kontradiktore qeuml e beumljneuml ende teuml paqarteuml qeumlndrimin
ndaj tyre
Gjysma e dyteuml e shekullit teuml kaluar eumlshteuml karakterizuar nga zbulime shkencore teuml njeuml
reumlndeumlsie kolosale neuml fusheumln e gjenetikeumls dometheumlneuml neuml ccedileumlshtjet e trasheumlgimiseuml
gjenetike teuml qenieve teuml gjalla Keumlto zbulime shkencore ccediluan neuml zbulimin neuml fillim teuml
viteve rsquo50 teuml struktureumls dyfishe dhe formeumls spirale teuml molekuleumls seuml ADN e cila eumlshteuml
barteumlsja kryesore e teuml gjitheuml trasheumlgimiseuml gjenetike teuml njeuml organizmi teuml gjalleuml
Ishte krejt e natyrshme dhe normale qeuml zbulimet shkencore nuk janeuml qeumlllim neuml
vetvete Historikisht ccedildo zbulim shkencor eumlshteuml shfryteumlzim peumlr qeumlllime praktike Edhe
neuml keumlteuml rast duke pasur neuml doreuml si hartat gjenetike ashtu edhe kodin gjenetik u krijua
njeuml degeuml e re e shkenceumls me emeumlrtimin inxhinieri gjenetike e cila kishte peumlr qeumlllim teuml
krijonte organizma teuml gjalla teuml reja (kryesisht bimore por edhe shtazore) teuml cilat me
gjenomin e tyre kishin teuml injektuar njeuml apo disa gjene teuml organizmave teuml tjereuml teuml
ndrysheumlm neuml gjini
Qeumlllimi i keumltyre punimeve tepeumlr teuml ndeumlrlikuara dhe qeuml keumlrkojneuml stafe tepeumlr teuml
peumlrgatitura shkenceumlrisht dhe laboratore shumeuml teuml sofistikuara ishte teuml krijonin bimeuml
dhe kafsheuml teuml cilat jepnin prodhime teuml larta por pa nevojeumln e peumlrdorimit teuml produkteve
kimike ashtu siccedil i peumlrdor reumlndom bujqeumlsia konvencionale Me fjaleuml teuml tjera synohej teuml
krijoheshin bimeuml e kafsheuml qeuml jepnin prodhime me kosto meuml teuml uleumlt dhe meuml teuml
sheumlndetshme peumlr njeriun
Provat e para me organizma OMGJ u kryen neuml SHBA neuml vitin 1972 dhe i peumlrkisnin
njeuml bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet peumlr teuml rritur qeumlndrueshmeumlrineuml ndaj
ngricave Meuml pas dhe konkretisht neuml mesin e viteve lsquo80 qeveria amerikane u dha
mbeumlshtetje teuml fuqishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore neuml keumlteuml fusheuml Si
efekt i keumlsaj mbeumlshtetjeje pak vite meuml voneuml u peumlrhapeumln neuml tregun amerikan fara teuml
bimeumlve teuml domates sojeumls misrit pambukut teuml modifikuara gjenetikisht Prodhimet e
keumltyre bimeumlve u peumlrhapeumln gjereumlsisht neuml tregun vendas dhe ateuml ndeumlrkombeumltar duke e
kthyer neuml keumlteuml meumlnyreuml arritjen shkencore neuml njeuml realitet teuml preksheumlm peumlr
konsumatorin
Ccedilfareuml pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me OMGJ neuml sheumlndetin e njeriut
Konsumimi i ushqimeve teuml peumlrgatitura nga organizma teuml tipit OMGJ ka rezultuar i
padeumlmsheumlm peumlr sheumlndetin e njeriut Duhet teuml sqarojmeuml se prodhimi i organizmave
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
3
8 Duhet keumlshilluar edhe mos konsumimi i ushqimeve fast-food teuml tregtuara nga
shiteumls ambulanteuml neuml ambjente teuml jashtme peumlrreth shkolleumls sidomos gjateuml stineumls seuml
vereumls pasi shpesh ato mund teuml jeneuml teuml ndotura dhe teuml prishura nga mosruajtja neuml
kushtet e duhura atmosferike dhe higjienike
Veumlmendje i duhet kushtuar edhe leximit teuml etiketave sqaruese teuml peumlrbeumlreumlsve ushqimoreuml
dhe sidomos teuml dateumls seuml skadenceumls pasi shpesh kaneuml ndodhur intoksikime mes
nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
Situata neuml Shqipeumlri
Vitet e fundit neuml Shqipeumlri industria ushqimore ka marreuml njeuml hov teuml madh por nga
studimet epidemiologjike bashkeuml me teuml rezulton edhe njeuml rritje e incidenceumls seuml
toksoinfeksioneve ushqimore neuml grupet meuml teuml prekshme teuml shoqeumlriseuml si feumlmijeumlt e
mosheumls shkollore teuml cileumlt peumlrdorin ushqime teuml industrializuara
Keumlshtu peumlr vitin 2000 incidenca e toksoinfeksioneve ushqimore peumlr 100000 banoreuml
ishte 559 dhe peumlr vitin 2009 arriti vlerat 1081 peumlr 100000 banoreuml Kjo rritje
alarmante e toksoinfeksioneve ushqimore vjen si rezultat i nivelit teuml uleumlt teuml siguriseuml
ushqimore neuml vend
Seumlmundjet e shkaktuara nga ndotja mikrobiologjike e ushqimeve mbeten ndeumlr
problemet meuml teuml reumlndeumlsishme teuml sheumlndetit publik Eumlshteuml vlereumlsuar se veteumlm 10 e teuml
gjitha rasteve teuml intoksikacioneve me origjineuml ushqimore raportohen dhe pjeseumln meuml teuml
madhe teuml keumltyre shpeumlrthimeve e peumlrfaqeumlsojneuml salmonelozat sidomos S Enteridis qeuml
eumlshteuml gjetur si neuml intoksikacionet nga ushqimet edhe neuml ato hidrike
Peumlr E Coli gjateuml periudheumls 2004 - 2009 nga analizimi bakteriologjik i 32
kampioneve teuml sallameve 11 ose 343 teuml mostrave rezultuan pozitive Teuml dheumlnat e
laboratorit mikrobiologjik neuml DShP-neuml e Tiraneumls peumlr periudheumln 2008- 2009 tregojneuml
se 23 e mostrave teuml analizuara peumlr shkalleumln e pasteumlrtiseuml seuml mjediseve duarve dhe
mjeteve teuml puneumls janeuml teuml kontaminuara nga E Coli
Peumlr Clostridium Perfrigens egzaminimet e kryera neuml ISHP kaneuml treguar se ndotja
eumlshteuml neuml vlera teuml uleumlta dhe haset kryesisht neuml produktin ldquoujeuml i ambalazhuarrdquo i prodhuar
neuml vend
Teuml dheumlnat e meuml poshtme paraqesin rritjen e incidenceumls seuml toksoinfeksioneve peumlr
periudheumln 2000-2009
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
4
Tabela 1 Paraqitja e toksoinfeksioneve ushqimore gjateuml periudheumls 2000-2009
Burimi ISHP
Numri i rasteve teuml toksoinfeksioneve gjateuml vitit 2009 shkon neuml 750 peumlrfshi keumltu edhe
rastet kur toksoinfeksionet kaneuml qeumlneuml me natyreuml hidrike
Referuar seumlmundshmeumlriseuml lidhur me seumlmundjet me origjineuml ushqimore evidentohet qeuml
Bruceloza dhe Antraksi janeuml seumlmundjet me numrin meuml teuml madh peumlr vitin 2009 me njeuml
hasje meuml teuml madhe gjateuml sezonit teuml vereumls si meuml poshteuml prezantohet
Kontaminimi i ushqimit (kimikate pesticide metale teuml reumlnda etj)
Neuml vendin toneuml analizimi i teuml dheumlnave peumlr ndotjen kimike teuml ushqimeve eumlshteuml jo i
ploteuml IShP ka beumlreuml peumlpjekje peumlr studimin e keumltyre mbetjeve neuml zinxhirin ushqimor
por veteumlm neuml disa zona me ish fabrika teuml prodhimit teuml kimikateve Vlereumlsimi i
pesticideve klororganik kryhet peumlr ujrat sipeumlrfaqeumlsor (osedhe tipe ujrash teuml tjereuml) si
dhe peumlr njeuml gameuml teuml ngushteuml teuml produkteve bimore si sallateuml domate dhe neuml qumeumlsht
Ndotja mykotike dhe mykotoksinat
Ndotja mykotike sidomos e dritheumlrave teuml bukeumls ka qeumlneuml njeuml ndeumlr problemet
shqeteumlsuese teuml raportuara nga laboratori i bakterologjiseuml ushqimore teuml ISHP peumlr vite
me radheuml duke ditur efektet e meumldha negative qeuml shkaktojneuml ato mbi sheumlndetin
(kancere teuml organeve teuml ndryshme) Keumlto dy grupe produktesh janeuml meuml teuml
reumlndeumlsishmet peumlr marrjen e kalorive ditore peumlr teuml gjitheuml grup moshat e popullateumls
shqiptare dhe si teuml tilla mbartin rrezikun e madh neuml rast teuml kontaminimit nga
aflatoksinat
Monitorimi i ujit teuml pijsheumlm dhe impakti neuml sheumlndet nga ndotja
Vendi yneuml karakterizohet nga burime ujore teuml shumta qeuml neuml origjineumln e tyre ruajneuml
parametra teuml keumlnaqshme peumlr peumlrdorim peumlr ujeuml teuml pijsheumlm Origjina e krijimit teuml keumltyre
burimeve kryesisht rrjedh nga rreshjet e deumlboreumls dhe daljet e tyre janeuml kryesisht neuml
zona malore Neuml 26 bashkiteuml (zonat urbane) eumlshteuml instaluar sistemi i centralizuar i
furnizimit me ujeuml teuml pijsheumlm peumlr popullateumln Banoreumlt qeuml furnizohen nga keumlto
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
5
ujeumlsjelleumlsa peumlrbeumljneuml afeumlrsisht 60 teuml popullateumls neuml vend Nga keumlto sisteme neuml disa
qytete teuml vendit si Lezheuml Shkodeumlr Vloreuml Berat Durreumls furnizohen edhe fshatra teuml
cilat janeuml neuml njeuml distanceuml teuml afeumlrt me qytetin
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet teuml dijeuml rregullat kyccedile teuml higjieneumls dhe siguriseuml
ushqimore peumlr teuml keumlshilluar dhe informuar nxeumlneumlsit dhe familjet
Peseuml ccedileleumlsat peumlr ushqim teuml sigurt
Mbani pasteumlr
Lani duart para trajtimit teuml ushqimit dhe shpesh gjateuml peumlrgatitjes seuml ushqimit
Lani duart pas shkuarjes neuml tualetbanjeuml kur ndeumlrroni feumlmijeumln ose prekni
kafsheumlt
Lani dhe mbani shumeuml pasteumlr teuml gjitha sipeumlrfaqet dhe pajisjet e peumlrdorura peumlr
peumlrgatitjen ose sheumlrbimin e ushqimit
Mbroni zonat e ushqimit nga insektet zogjteuml brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera
Ndani veccedilan ushqimet e pagatuara nga teuml gatuara Ndani mishin e gjalleuml pulat dhe prodhimet e detit nga ushqimet e tjera
Peumlrdorni pajisje teuml veccedilanta dhe vegla teuml tilla si thika dhe tavolinat e prerjes peumlr
trajtimin e ushqimeve teuml papeumlrpunuara
Ruani ushqimet neuml eneuml teuml mbuluara peumlr teuml shmangur kontaktin neuml mes teuml
ushqimeve teuml papeumlrpunuara dhe teuml peumlrgatitura
Gatuani teumlreumlsisht
Gatuani ushqimet neuml teumlreumlsi veccedilaneumlrisht mishin pulat vezeumlt dhe prodhimet e
detit
Ushqimet si supa dhe mishrat e zjera valojini mireuml Peumlr mishin dhe shpendeumlt
sigurohuni qeuml leumlngu tyre eumlshteuml i pasteumlr dhe jo ngjyreuml treumlndafili
Ringrohni ushqimin e gatuar ploteumlsisht Valoni ose ngrohni ushqimet derisa teuml
jeneuml shumeuml teuml nxehteuml kur i prekim
Peumlrzjeni ndeumlrsa ri-ngrohni
Mbajini ushqimet neuml temperatura teuml sigurta Mos e leni ushqimin e gatuar neuml temperatureuml dhome peumlr meuml shumeuml se dy oreuml
Mos ruani ushqimet peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml madje edhe neuml frigorifer
Mos shkrini ushqime teuml ngrira neuml temperatureuml dhome
Ushqimi peumlr foshnjet dhe feumlmijeumlt e vegjeumll neuml meumlnyreuml ideale duhet teuml jeteuml i
peumlrgatitur i freskeumlt neuml ccedildo vakt dhe nuk duhet ruajtur pas gatimit
Peumlrdorni ujeuml dhe leumlndeuml teuml para teuml sigurta Peumlrdorni ujeuml teuml sigurt ose e trajtoni ateuml peumlr ta beumlreuml teuml sigurt
Zgjidhni ushqime teuml freskeumlta dhe teuml sheumlndetshme
Peumlrdorni qumeumlsht teuml pasterizuar
Lani frutat dhe perimet neuml ujeuml teuml sigurt veccedilaneumlrisht neuml qofteuml se hahen teuml gjalla
Mos e peumlrdorni ushqimin peumlrtej dateumls seuml skadimit
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
6
Larja e duarve eumlshteuml meumlnyra meuml e thjeshteuml dhe meuml e dobishme e parandalimit teuml
infeksioneve kryesisht atyre gastro-intestinale Feumlmijeumlt duhet teuml lajneuml duart sa hereuml
ushqehen para dhe pas buke pasi shkojneuml neuml tualet pas lojeumls kur kryejneuml puneuml teuml
ndryshme si hedhja e mbeturinave puna neuml kopsht etj Peumlr keumlteuml mund teuml sugjerohet
sqarimi rreth
Hapave teuml larjes seuml duarve
1Lagini duart me ujeuml teuml ngrohteuml
2Merrni sapunin dhe shkumojini
3Feumlrkojini duart seuml bashku peumllleumlmbeumlt kurrizin e duarve midis gishtave me njera
-tjetreumln teuml pakteumln peumlr 15-20 sekonda
4Shpeumllajini duart mireuml
5Fshijini me peshqireuml ose leteumlr njeuml peumlrdorimshe
6Mbylleni ccedilezmeumln me letreumln qeuml fshiteuml duart dhe hidheni ateuml neuml kosh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
7
Etiketa ushqimore eumlshteuml njeuml mjet i reumlndeumlsishem neumlpeumlrmjet teuml cilit prodhuesit e
produkteve ushqimore informojneuml klienteumlt mbi vlerat nutricionale dhe peumlrbeumlrjen e
produkteve teuml tyre Kur flasim peumlr sigurineuml ushqimore dy janeuml gjeumlrat meuml teuml
reumlndeumlsishme qeuml duhet teuml keumlrkojmeuml neuml njeuml etiketeuml
koheumln e rekomanduar peumlr konsumim apo skadenceumln
listeumln e peumlrbeumlreumlsve
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
8
1 Sasia
2 Emeumlrtimin e
ushqimit
4 Data
peumlrdorimit
3 Lista
peumlrbeumlreumlsve
5 Fabrikuesi
prodhuesi
Qershor 2009
6 Biologjik
7 OMGJ
8 Origjina
9 Udheumlzim
mbi vlerat
ushqyese
10 Udheumlzime
nutricionale dhe
mbi sheumlndetin
11 Bar kodi
Sheumlmbull i njeuml etikete teuml njeuml produkti
Eumlshteuml e reumlndeumlsishme qeuml ne trsquoi edukojmeuml feumlmijeumlt qeuml teuml keumlrkojneuml dhe kuptojneuml edhe
elemente teuml tjera teuml etiketeumls peumlr teuml njohur meuml mireuml vlerat ushqimore teuml produktit qeuml
konsumojneuml si
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
9
Emrin e produktit
Sasineuml Sasia tregon sasineuml qeuml peumlrmban prodhimi e matur neuml veumlllim peumlr leumlngjet
(psh liteumlr deciliteumlr) dhe neuml maseuml peumlr prodhimet e tjera (psh gram kilogram
etj)
Emeumlrtimin e ushqimit Duhet teuml peumlrfshijeuml informacione ndaj kushteve fizike
teuml prodhimit ushqimor ose teuml trajtimit specifik qeuml ka peumlsuar produkti (prodhim
neuml pluhur i ngrireuml i peumlrqeumlndruar tymosur etj
Listeumln e peumlrbeumlreumlsve Teuml gjitheuml peumlrbeumlreumlsit duhet teuml listohen neuml meumlnyreuml zbriteumlse
nga pesha (pra peumlrbeumlreumlsi i pareuml eumlshteuml neuml sasi meuml teuml madhe i dyti meuml pak e
keumlshtu me rradheuml) peumlrfshireuml edhe ato qeuml mund teuml provokojneuml reaksione
alergjike (psh arra lajthi qumeumlsht vezeuml peshk
Koha data e skadenceumls e peumlrdorimit teuml produktit Datat qeuml shprehen ldquoteuml
konsumohet mundeumlsisht breumlnda tregon sa koheuml prodhimi mund teuml mbetet i
freskeumlt dhe mund teuml konsumohet pa asnjeuml rrezik ldquoTeuml konsumohet breumlndardquo
peumlrdoret peumlr ushqime qeuml degradohen lehteumlsisht ( psh mishrat vezeumlt bulmetrat)
dhe mbas dateumls seuml treguar prodhimet nuk munden teuml konsumohen sepse mund
teuml shkaktojneuml intoksikacione ushqimore ldquopreferohet teuml konsumohet
mundeumlsisht breumlndardquo peumlrdoret me ushqime qeuml mund teuml ruhen meuml gjateuml (psh
drithrat orizi erzat etj) dhe nuk eumlshte e rrezikshme peumlr sheumlndetin teuml
konsumohet njeuml prodhim mbas dateumls seuml treguar por ushqimi mundet teuml keteuml
humbur shije dhe peumlrbeumlrje
Emrin e prodhuesit fabrikuesit ose importuesit emri dhe adresa e
prodhuesit fabrikuesit importuesit duhet teuml tregohen qarteuml neuml konfeksion neuml
meumlnyreuml qeuml konsumatori teuml di keuml teuml kontaktoj neuml rast reklamimi ose peumlr teuml
marreuml meuml shumeuml informacione mbi prodhimin
Neumlse eumlshteuml produkt biologjik-BIO apo i ndryshuar gjenetikisht- OMGJ
Peumlrdorimi termit BIO i referohet metodave specifike teuml prodhimit ushqimor
konform standarteve teuml larta teuml mbrojtjes seuml mjedisit dhe teuml mireumlqeumlnies seuml
kafsheumlve dhe bimeumlve Simbas standarteve teuml BE termi OMGJ eumlshteuml i
detyruesheumlm teuml vihet peumlr prodhime qeuml kaneuml njeuml peumlrbeumlrje teuml organizmave teuml
ndryshuara gjenetikisht mbi 09 Teuml gjitha substancat me origjineuml OMGJ
duhet teuml tregohen neuml listeumln e peumlrbeumlreumlve meuml sheumlnimingjenetikisht i ndryshuarrdquo
Origjineumln e tij gjeografike teuml produktit tregon vendin ose rajonin nga vjen
prodhimi
Treguesit e vlerave ushqimore (flasin peumlr energjineuml (kcal) apo substancat
ushqyese qeuml peumlrmban produkti ushqimor psh proteina yndyrna fibra kripeuml
vitamina minerale etj) Keumlto informacione duhet teuml jepen neuml rastin kur
prodhimit i bashkeumlngjitet edhe njeuml udheumlzim nutricional treguesit e sheumlndetit
Treguesit e sheumlndetit (i referohen funksionit fiziologjik teuml njeuml peumlrbeumlreumlsi psh
rdquoKalciumi ndihmon neuml forcimin e kockaverdquo)
Treguesit qeuml flasin rreth zvogeumllimit teuml faktoreumlve teuml rrezikut teuml
seumlmundjeve psh ldquoFitosteroli ndihmon neuml uljen e kolesterolit neuml gjak duke
reduktuar keumlshtu njeuml faktor risku peumlr seumlmundjet kardiovaskularerdquo Keumlto
udheumlzime qeuml peumlrmbajneuml prodhimet janeuml teuml bazuara mbi elemente shkencore
Udheumlzime si ldquo me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnashrdquo ldquome peumlrmbajtje teuml madhe
fibrashrdquo duhet teuml jeneuml teuml peumlrshtatura mbi peumlrkufizime teuml sakta shkencore psh
shprehja ldquome peumlrmbajtje e madhe neuml fibrardquo mund teuml peumlrdoret kur prodhimet
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
10
kaneuml teuml pakteumln 6 gram fibra peumlr 100 gram prodhim Neuml vendet e BE neuml
prodhimet ushqimore me njeuml sasi teuml madhe sheqeri ose yndyre nuk mund teuml
japin udheumlzime si ldquopeumlrmban neuml sasi teuml madhe vitamine Crdquo Gjithashtu neuml keumlto
vende nuk eumlshteuml e lejuar qeuml teuml japin udheumlzime mbi efektet pozitive neuml sheumlndet
teuml njeuml prodhimi qeuml ka shumeuml sheqerna apo yndyrna
Pranineuml e aditiveumlveshtesave ushqimore Jqn shtesat qeuml i beumlhen produktit si
ngjyrues eumlmbeumllsues lidheumls peumlrziereumls konservues etj
Vlerat referuese ditore (GDA) informojneuml mbi sasineuml maksimale teuml
energjiseuml dhe nutrienteve qeuml i nevojiten njeuml individi teuml sheumlndetsheumlm GDA
janeuml teuml disponueshme peumlr energjineuml dhe peumlr kateumlr nutrienteuml yndyrnat totale
yndyrnat e ngopura sheqeri dhe kripa Ekzistojneuml rekomandime teuml veccedilanta
peumlr teuml rritur feumlmijeuml dhe adoleshenteuml Vlerat ditore teuml referimit peumlr feumlmijeumlt
gjeumlnden kryesisht tek etiketa ose neuml fleteumlt shoqeumlruese teuml produktit teuml
destinuara peumlr ta
Bar kodi Teuml gjitha prodhimet ushqimore kaneuml bar kode qeuml neuml pamje teuml pareuml ka
njeuml peumlrzjerje vijash e numrash Dy ose tre shifrat e para i referohen kombeumlsiseuml
teuml pronarit teuml markeumls seuml produktit p sh nga 800-839 tregojneuml Italineuml nga 400-
430 tregojneuml Gjermanineuml 560 Portugalineuml 900 Norvegjineuml 300-370 Franceumln
570-579 Danimarkeumln 730 Suedia 760 Zvicra 450-490 Japonia 870
Hollanda 700-709 Norvegjia 500-509 Anglia 840 ndash 849 Spanja 690-695
Kina e keumlshtu meuml tej Ndeumlrsa Shqipeumlria ka bar kodin 530 dhe eumlshteuml pikeumlrisht
marrja e keumltij bar kodi qeuml dallon neuml boteuml produktet e agrobiznesit shqiptar
Peumlr meuml tej neuml bar kodin ndeumlrmarrja e prodhimit identifikohet me 5 shifrat e
tjera ndeumlrsa shifrat meuml tej lidhen me produktin veteuml dhe shifra e fundit eumlshteuml
shifra e kontrollit me kompiuter aty ku tregtohet malli Shifrat e bar kodit 030-
039 kodifikojneuml barnat
PREFIKSI
KOMBETAR
(ITALIA)
KODI
PRONARIT TEuml MARKEumlS
KODI
PRODUKTIT
SHIFRA E
KONTROLLIT
Fig pamja e bar kodit
Materiali peumlrdorur peumlr ambalazhimin Neuml ambalazhet e produkteve
ushqimore ka edhe udheumlzime mbi materialin e peumlrdorur peumlr ambalazhin CA=
karton Al=alumin PVC=polivinil klorur ACC = metalike si psh kanoccedile
(kutiteuml e peshkut salceumls etj)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
11
Ccedilfareuml janeuml aditiveumlt-shtesat ushqimore
Aditiveumlt janeuml leumlndeuml teuml peumlrdorura nga industria ushqimore peumlr teuml peumlrmireumlsuar
disa karakteristika teuml produktit si koheumln e konservimit pamjen ngjyreumln
(ngjyrues peumlrzjereumls etj) shijen ( korrigjues teuml aciditetit peumlrforcues arome
shije)
Aditiveumlt janeuml konsideruar teuml gjitha ato substanca pa vlera ushqyese qeuml nuk
konsumohen si ushqim neuml vetvete dhe qeuml nuk jane normalisht peumlrbeumlreumls karakteristik teuml
njeuml lloj ushqimi por teuml shtuara qeumlllimisht peumlr njeuml qeumlllim teknologjik (edhe
organoleptik) gjateuml prodhimit peumlrpunimit peumlrgatitjes paketimit ambalazhimit teuml
cilat gjenden neuml njeuml produkt ushqimor ose neumlnproduktet e tij
Aditiveumlt nuk kaneuml asnjeuml vlereuml ushqyese dhe jo gjithnjeuml janeuml kaq teuml padeumlmsheumlm
Aditiveumlve neuml bazeuml teuml studimeve teuml kryera dhe rezultateve teuml arritura u lejohet
peumlrdorimi duke krijuar rregulla qeuml peumlrcaktojneuml qeumlllimin dhe sasineuml e aditivit qeuml mund
teuml peumlrdoret
Organizata boteumlrore e sheumlndeteumlsiseuml (OBSH) si dhe Organizata peumlr ushqimin dhe
bujqeumlsineuml (FAO) kaneuml vendosur parimet themelore teuml peumlrdorimit teuml aditiveumlve dhe
ploteumlsimin e kushteve teuml caktuara Peumlr prodhimet e vendeve teuml Komunitetit Europian
ato sheumlnohen me germeumln E pra geumlrma E tregon se ky aditiv eumlshteuml i lejuar nga teuml gjitha
vendet e Bashkimit Europian dhe numri qeuml pason tregon kategorineuml se kujt i peumlrket
Dyshimet peumlr deumlmin e disa aditiveumlve janeuml akoma shumeuml Megjitheumlse legjislacionet e
vendeve (veccedilaneumlrisht ato teuml Bashkimit Europian) fiksojneuml nivelet maksimale teuml lejuara
peumlr to keumlto vlera i referohen njeuml konsumi teuml moderuar teuml ushqimit pra nuk
konsiderojneuml shumeumln e teuml gjitha ushqimeve qeuml merren neuml njeuml vakt ose neuml njeuml diteuml
si dhe eumlshteuml e veumlshtireuml teuml vlereumlsohet ndeumlrveprimi midis tipologjive teuml ndryshme teuml
aditiveumlve qeuml gjenden neuml lloje teuml ndryshme ushqimesh dhe efekti i grumbullimit neuml
organizeumlm neuml sasi teuml vogla teuml aditiveumlve teuml ndrysheumlm
Neuml fakt nuk ka asnjeuml proveuml mbi efektet e tyre afat gjata Shumeuml prej aditiveumlve nuk
janeuml provuar se japin ndonjeuml pasojeuml mbi sheumlndetin por nuk ka as siguri qeuml me
peumlrdorimin neuml njeuml koheuml teuml gjateuml mund teuml jeneuml teuml deumlmshme Akoma nuk eumlshteuml e qarteuml neuml
se keumlto leumlndeuml mund teuml zhvillojneuml reaksione alergjike apo jo megjitheumlse disa prej tyre
akuzohen se ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e alergjiseuml ushqimore por e sigurteuml eumlshteuml se
ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e intolerancave ushqimore
Disa lloje teuml aditiveumlve
Ngjyruesit (nga E100 - E199) peumlrdoren peumlr teuml zeumlvendeumlsuar ngjyreumln natyrale qeuml
zhduket gjateuml peumlrpunimit dhe konservimit teuml prodhimit pra peumlr ti dheumlneuml prodhimeve
ngjyreuml Ngjyruesit gjenden neuml shumeuml pije neuml eumlmbeumllsira biskota karamele salsat neuml
peshkun e konservuar dhe neuml perime turshi si psh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
12
E 104 ngjyra e verdheuml kinolina E 102 tartrazina E 162 ngjyra e kuqe E 160
karoteni
E 150 ngjyreuml karamele E 110 ngjyra e verdheuml e erreumlt
Peumlrdorimi ngjyruesve teuml kuq qeuml gjenden neuml prodhimet bazeuml teuml frutave xhelatinave
karameleve dhe eumlmbeumllsirave teuml ndryshme qeuml peumllqehen shumeuml nga feumlmijeumlt ka qeumlneuml
objekt studimesh veccedilaneumlrisht peumlr 6 ngjyrues E104 E110 E124 E102 E122 E129 qeuml
mendohet se mund teuml jepnin hiperaktivitet tek feumlmijeumlt
Edhe ldquongjyruesit karamelrdquo janeuml peumlrzjerje teuml leumlndeumlve qeuml vijneuml nga sheqernat e trajtuara
me nxehteumlsi ku meuml tipike eumlshteuml ngjyra ldquokaferdquo me nuanca teuml ndryshme Peumlrdoren
shumeuml neuml industrineuml ushqimore neuml disa pije jo alkolike neuml disa supa teuml amballazhuara
neuml uthulleumln balsamike birreuml etj
Ngjyruesit e verdheuml (E101 - E110) janeuml teuml kundeumlrindikuar peumlr ato qeuml janeuml
alergjik (psh astmatikeumlt) ndaj acidit acetilsalicilik
Konservanteumlt (E200 - E299) funksioni tyre eumlshteuml teuml ngadaleumlsoj procesin e prishjes seuml
ushqimit qeuml mund teuml shkaktohet nga mykra apo bakterie Pjesa meuml e madhe e
ushqimeve qeuml ruhen peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml kaneuml konservant Disa lloj konservuesish
janeuml
E 210 (acidi benzoik) gjendet ne pijet neuml salsat neuml majoneze E 220 (anhidridi
sulfuror) gjendet neuml birreuml pijet e ndryshme teuml gazuara neuml leumlngjet e frutave neuml
marmelatat E 249-252 (nitrite e nitrate) gjendet neuml mishrat e konservuara neuml sallamra
teuml peumlrpunuara qeuml teuml pengojneuml zhvillimin e bakterit Clostridium botulinum bakteri qeuml
prodhon toksineumln vdekjeprureumlse si botulizmi Gjithashtu keumlto konservanteuml ruajneuml teuml
gjalleuml ngjyreumln e mishit dhe peumlrmireumlsojneuml shijen Nitratet neuml doza teuml vogla nuk janeuml teuml
rrezikshme ndeumlrsa nitritet duke u lidhur me amina teuml pranishme neuml ushqime formojneuml
nitrosamina qeuml konsiderohen potencialisht kancerogjene
E220-E227 sulfitet shmangin fermetimin e frutave teuml thata duke penguar nxirjen
naturale teuml tyre Keumlto aditiv janeuml irritues peumlr traktin treteumls dhe shkateumlrrojneuml vitamineumln
B1 qeuml eumlshteuml me reumlndeumlsi peumlr sistemin nervor Gjithashtu mund teuml japin reaksione
alergjike dhe dyshohen qeuml mund teuml lidhen me hiperaktivitetin infantil
Antioksidanteumlt (E300-E322) shmangin procesin e oksidimit teuml ushqimit zgjasin
jeteumlgjateumlsineuml e ushqimeve duke i penguar yndyrnat vajrat dhe disa vitamina qeuml teuml
lidhen me oksigjenin neuml ajeumlr sepse oksidimi e deumlmton ushqimin dhe e beumln teuml humbasi
ngjyreuml
E322 lecitina e sojeumls E320 Butilidroksianisol dhe E300-E304 Acidi L-askorbik i
gjejmeuml neuml prodhimet e furreumls drithrat biskota moltot keket patatina teuml skuqura etj
E 322 Lecitina e sojeumls konsiderohet toksike peumlr meumllccedilineuml dhe neuml doza teuml larta mundet
teuml ndikoj neuml thithjen intenstinale Peumlrsa i peumlrket E320 Butilidroksianisol ka disa
studime qeuml tregojneuml se mund teuml shkateumlrrojneuml vitamineumln D shton nivelet e kolesterolit
dhe teuml shkaktoj alergji E 300-3004Acidi L askorbik qeuml eumlshteuml vitamina C eumlshteuml i
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
13
padeumlmsheumlm dhe neuml doza teuml meumldha mund teuml keteuml efekte laksative gjendet neuml birreuml neuml
leumlngjet e frutave neuml komposto frutash
Korigjues teuml aciditetit (nga E325 -E385) japin ushqimit njeuml shije acide
Trasheumlsit peumlrzjereumlsit stabilizuesit (nga E 400 - E495) gjenden neuml shumeuml ushqime
akullore eumlmbeumllsira biskota salsa supa neuml kuti kremra ccedilokollata budin karamele
Sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore Trasheumlsit dhe
peumlrzjereumlsit sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore favorizojneuml
peumlrzjerjen e peumlrbeumlreumlsve si vaji dhe uji qeuml keumlto ushqime mos teuml ndahen
Stablizuesit pengojneuml peumlrbeumlreumlsit e peumlrzjereuml teuml ndahen peumlrseumlri Njeuml substanceuml
xhelifikuese meuml e peumlrdorur eumlshteuml pektina
Eumlmbeumllsuesit shpesh peumlrdoren neuml vend teuml sheqerit neuml prodhime si pije teuml gazuara
kosi ccedilimccedilakizi peumlr sheumlmbull Aspartame (E951) saharina (E954) acetilsulfame-K
(E950) dhe sorbitoli (E420) Sorbitoli (E420) Manitoli (E421) janeuml ngjyrues qeuml
mundet teuml shkaktojneuml probleme teuml stomakut
Mono e digliceridet (E 471) neuml acidet yndyrore i gjejmeuml shumeuml shpesh neuml biskota neuml
keke molto etj Polifosfatet (E 450) gjenden kryesisht neuml sallamra si prodhuta
djathrat e shkrireuml peumlr ti beumlreuml meuml teuml buteuml dhe meuml teuml leumlngsheumlm Mund teuml japin probleme
me tretjen dhe i japin organizimit doza teuml meumldha fosfori qeuml eumlshteuml e veumlshtireuml peumlr tu
eleminuar ky mineral lidhet me atomet e kalciumit dhe pastaj eleminohen bashkeuml Neuml
praktikeuml njeuml shteseuml fosfori kupton njeuml humbje kalciumi duke deumlmtuar kockat dhe
dheumlmbeumlt peumlr keumlteuml arsye mundet teuml evitohen marrja e e tepeumlrt e prodhimeve qeuml kaneuml
keumlto shtesa sidomos tek feumlmijeumlt
Acidi alginik dhe arginatet (E 400-E 405) karagenina (E 406 E 407) janeuml trasheumls qeuml
gjenden veccedilaneumlrisht neuml salsa dhe i beumljneuml ato kremoze (majoneza) Mundet teuml
provokojneuml reaksione alergjike dhe neuml se merren ne sasi teuml meumldha ndryshojneuml
metabolizmin
Peumlrforcues teuml shijes janeuml substanca qeuml shtojneuml shijen neuml ushqime teuml eumlmbla dhe
sallamra pa i shtuar atyre ndonjeuml shije teuml veccedilanteuml psh E621 (glutammati monosodik)
qeuml i shtohet ushqimeve teuml transformuara neuml veccedilanti si supa salsa dhe salccediliccedile neuml
patatina Ato gjithashtu sheumlrbejneuml peumlr teuml dheumlneuml shije dhe gjenden neuml salsa neuml dadot e
supave neuml konserva Nga disa studime akuzohet se E 621 (glutammati monosodik)
mund teuml shkaktoj dhimbje koke dhe probleme neuml sistemin nervor por veteumlm neuml
persona qeuml kaneuml predizspozicion
Neuml rregulloret e vendeve teuml BE neuml disa prodhime nuk lejohet teuml keteuml aditiv si
qumeumlshti pana kafja uji vaji ullirit gjalpi mjalti sheqeri legumet brumrat e thata
(makarona) kosi neutral fruta dhe perime teuml freskeumlta Gjithashtu ngjyruesit janeuml teuml
ndaluar neuml keumlto produkte buka mielli vera leumlngje frutash marmelatata konserva
domatesh fruta dhe perime teuml konservuara teuml thata apo teuml peumlrpunuara
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
14
Si teuml lexojmeuml disa shprehje teuml etiketave ushqimore
Kujdes me fjaleumlt ldquo Pahelliphelliprdquo qeuml peumlrmbajneuml disa produkte ushqimore
ldquoPa sheqerrdquo por kujdes neuml se neuml etiketeuml gjejmeuml shkrimet ldquoshurup glukoze shurup
fruktoze maltoz shurup vegjetal amido do teuml thoteuml qeuml prodhimi neuml meumlnyreuml indirekte
ka sheqer keumlto leumlndeuml kaneuml njeuml nivel sheqeri teuml ngjasheumlm me saharozeumln
ldquoPa kalori rdquo ose ldquoDietetikerdquo shpesh neuml keumlto prodhime gjejmeuml si eumlmbeumllsues
aspartamin i cili eumlshteuml provuar shkenceumlrisht se eumlshteuml njeuml peumlrbeumlreumls potencialisht
kancerogjen Pa kalori peumlrmban jo meuml shummeuml se 4 Kcal peumlr 100 ml
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 012 g Eumlshteuml
njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100ml ose 100 mg
Me peumlrmbajtje shumeuml teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 004
g Eumlshteuml njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100 ml 100 mg
Pa natrium prodhimi ka neuml maksimum Natriumkripeuml 0005 g peumlr 100g
Burim fibrash 3 g fibra peumlr 100 g ose 15 g fibra peumlr 100 Kcal
Me peumlrmbajtje teuml larteuml fibrash ka 6 gr fibra peumlr 100 gram prodhim
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt kalorike peumlrmban 40 Kcal peumlr 100 g peumlr ushqimet e forta
dhe 20 Kcal peumlr 100 ml peumlr teuml leumlngeumltat
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnash prodhimi ka 3 gram yndyrna peumlr 100 gram
ushqime teuml forta dhe 15 gram yndyrna peumlr 100 ml leumlngje
Sheumlmbull si mundet teuml lexojmeuml leumlndeumlt nutricionale qeuml gjenden neuml njeuml etiketeuml
ushqimore
Vlera
ENERGJITIKE
kcal 213 Tregon energjineuml e shprehur neuml kcal qeuml
jep 100g i prodhimit
kj 900 Tregon energjineuml e shprehur neuml kilozhol
qeuml jep 100 g i prodhimit
PROTEINA 53 g Tregon grameumlt e proteinave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
KARBOHIDRATET 58 g Tregon grameumlt e karbohidrateve qeuml
gjenden neuml 100 g teuml prodhimit
Nga teuml cilat sheqerna
prejt teuml cilave
amidonniseshte
8 g
50 g
Tregom karbohidratet e pranshme neuml 100
gram teuml produktit qeuml janeuml teuml peumlrbeumlreuml nga
x gram sheqerna teuml thjeshta
x gram amidon
YNDYRNA 9 g Tregon grameumlt e yndyrnave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
prej teuml cilave
- teuml ngopurai
- mono teuml pangopura
- poli teuml pangopura
43 g
33 g
14 g
Tregon qeuml yndyrnat qeuml gjenden neuml 100g
teuml keumltij produkit peumlrbeumlhen nga
x gram yndyrna teuml ngopura
x gram yndyrna mono teuml pangopura
x grami yndyrna poli teuml pangopura
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
15
FIBRA
9 g Tregon grameumlt e fibraave qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Prej teuml cilave
-teuml tretshme
-teuml patreteumlshme
4 g
5 g
Tregon qeuml fibra e pranishme neuml 100 g teuml
prodhimit peumlrbeumlhet nga x gram fibra teuml
treteumlshme
x gram fibra jo teuml treteumlshme
NATRIUMKRIPA 4 g Tregon grameumlt e natriumit qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Vitamina
Tregon peumlrmbajtjen neuml vitamina neuml 100
gram teuml produktit
B1
03
mg
21
B6
05
mg
30
PP
68
mg
38
bashkeuml me vlerat nutricionale peumlr 100
gram teuml produktit neuml etiketeumln nutricionale
mund teuml specifikohen edhe vlerat peumlr
porcion ose peumlr njeumlsi copeuml feteuml etj
Ushqimet BIO dhe OMGJ
Ccedilfareuml janeuml ushqimet OMGJ-organizma teuml modifikuara gjenetikisht
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kane ne natyreuml
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kaneuml neuml natyreuml Manipulimet gjenetike OMGJ janeuml peumlrdorur neuml bio
ushqimet bujqeumlsore dhe blegtorale
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
16
Modifikimi gjenetik beumlhet kur neuml organizmat futet pjeseuml e ADN teuml sjella nga
organizma krejteumlsisht teuml ndryshme (duke peumlrfshireuml edhe kafsheumlt) peumlr teuml peumlrfituar nga
karakteristikat e keumltij teuml fundit Shumeuml variete bimore janeuml modifikuar peumlr ti beumlreuml ato
meuml rezistente ndaj kushteve teuml pafavorshme klimaterike nga deumlmtuesit pesticidet dhe
konservim meuml teuml gjateuml OMGJ gjithashtu peumlrdoren peumlr teuml prodhuar bageumlti viccedili neuml njeuml
rritje teuml shpejteuml qeuml lopeumlt teuml japin meuml shumeuml qumeumlsht peumlr konsum etj
Teknologjia qeuml merret me shkeumlmbimin gjenetik emeumlrtohet me emra teuml ndrysheumlm si
ldquobioteknologjia modernerdquo ldquoteknologjia e gjeneverdquo ose ldquoinxhinieria gjenetikerdquo Neuml teuml
gjitheuml boteumln debati peumlr bioteknologjineuml e biosigurineuml eumlshteuml tepeumlr i pranisheumlm dhe
shumeuml i mprehteuml me rezultate kontradiktore qeuml e beumljneuml ende teuml paqarteuml qeumlndrimin
ndaj tyre
Gjysma e dyteuml e shekullit teuml kaluar eumlshteuml karakterizuar nga zbulime shkencore teuml njeuml
reumlndeumlsie kolosale neuml fusheumln e gjenetikeumls dometheumlneuml neuml ccedileumlshtjet e trasheumlgimiseuml
gjenetike teuml qenieve teuml gjalla Keumlto zbulime shkencore ccediluan neuml zbulimin neuml fillim teuml
viteve rsquo50 teuml struktureumls dyfishe dhe formeumls spirale teuml molekuleumls seuml ADN e cila eumlshteuml
barteumlsja kryesore e teuml gjitheuml trasheumlgimiseuml gjenetike teuml njeuml organizmi teuml gjalleuml
Ishte krejt e natyrshme dhe normale qeuml zbulimet shkencore nuk janeuml qeumlllim neuml
vetvete Historikisht ccedildo zbulim shkencor eumlshteuml shfryteumlzim peumlr qeumlllime praktike Edhe
neuml keumlteuml rast duke pasur neuml doreuml si hartat gjenetike ashtu edhe kodin gjenetik u krijua
njeuml degeuml e re e shkenceumls me emeumlrtimin inxhinieri gjenetike e cila kishte peumlr qeumlllim teuml
krijonte organizma teuml gjalla teuml reja (kryesisht bimore por edhe shtazore) teuml cilat me
gjenomin e tyre kishin teuml injektuar njeuml apo disa gjene teuml organizmave teuml tjereuml teuml
ndrysheumlm neuml gjini
Qeumlllimi i keumltyre punimeve tepeumlr teuml ndeumlrlikuara dhe qeuml keumlrkojneuml stafe tepeumlr teuml
peumlrgatitura shkenceumlrisht dhe laboratore shumeuml teuml sofistikuara ishte teuml krijonin bimeuml
dhe kafsheuml teuml cilat jepnin prodhime teuml larta por pa nevojeumln e peumlrdorimit teuml produkteve
kimike ashtu siccedil i peumlrdor reumlndom bujqeumlsia konvencionale Me fjaleuml teuml tjera synohej teuml
krijoheshin bimeuml e kafsheuml qeuml jepnin prodhime me kosto meuml teuml uleumlt dhe meuml teuml
sheumlndetshme peumlr njeriun
Provat e para me organizma OMGJ u kryen neuml SHBA neuml vitin 1972 dhe i peumlrkisnin
njeuml bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet peumlr teuml rritur qeumlndrueshmeumlrineuml ndaj
ngricave Meuml pas dhe konkretisht neuml mesin e viteve lsquo80 qeveria amerikane u dha
mbeumlshtetje teuml fuqishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore neuml keumlteuml fusheuml Si
efekt i keumlsaj mbeumlshtetjeje pak vite meuml voneuml u peumlrhapeumln neuml tregun amerikan fara teuml
bimeumlve teuml domates sojeumls misrit pambukut teuml modifikuara gjenetikisht Prodhimet e
keumltyre bimeumlve u peumlrhapeumln gjereumlsisht neuml tregun vendas dhe ateuml ndeumlrkombeumltar duke e
kthyer neuml keumlteuml meumlnyreuml arritjen shkencore neuml njeuml realitet teuml preksheumlm peumlr
konsumatorin
Ccedilfareuml pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me OMGJ neuml sheumlndetin e njeriut
Konsumimi i ushqimeve teuml peumlrgatitura nga organizma teuml tipit OMGJ ka rezultuar i
padeumlmsheumlm peumlr sheumlndetin e njeriut Duhet teuml sqarojmeuml se prodhimi i organizmave
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
4
Tabela 1 Paraqitja e toksoinfeksioneve ushqimore gjateuml periudheumls 2000-2009
Burimi ISHP
Numri i rasteve teuml toksoinfeksioneve gjateuml vitit 2009 shkon neuml 750 peumlrfshi keumltu edhe
rastet kur toksoinfeksionet kaneuml qeumlneuml me natyreuml hidrike
Referuar seumlmundshmeumlriseuml lidhur me seumlmundjet me origjineuml ushqimore evidentohet qeuml
Bruceloza dhe Antraksi janeuml seumlmundjet me numrin meuml teuml madh peumlr vitin 2009 me njeuml
hasje meuml teuml madhe gjateuml sezonit teuml vereumls si meuml poshteuml prezantohet
Kontaminimi i ushqimit (kimikate pesticide metale teuml reumlnda etj)
Neuml vendin toneuml analizimi i teuml dheumlnave peumlr ndotjen kimike teuml ushqimeve eumlshteuml jo i
ploteuml IShP ka beumlreuml peumlpjekje peumlr studimin e keumltyre mbetjeve neuml zinxhirin ushqimor
por veteumlm neuml disa zona me ish fabrika teuml prodhimit teuml kimikateve Vlereumlsimi i
pesticideve klororganik kryhet peumlr ujrat sipeumlrfaqeumlsor (osedhe tipe ujrash teuml tjereuml) si
dhe peumlr njeuml gameuml teuml ngushteuml teuml produkteve bimore si sallateuml domate dhe neuml qumeumlsht
Ndotja mykotike dhe mykotoksinat
Ndotja mykotike sidomos e dritheumlrave teuml bukeumls ka qeumlneuml njeuml ndeumlr problemet
shqeteumlsuese teuml raportuara nga laboratori i bakterologjiseuml ushqimore teuml ISHP peumlr vite
me radheuml duke ditur efektet e meumldha negative qeuml shkaktojneuml ato mbi sheumlndetin
(kancere teuml organeve teuml ndryshme) Keumlto dy grupe produktesh janeuml meuml teuml
reumlndeumlsishmet peumlr marrjen e kalorive ditore peumlr teuml gjitheuml grup moshat e popullateumls
shqiptare dhe si teuml tilla mbartin rrezikun e madh neuml rast teuml kontaminimit nga
aflatoksinat
Monitorimi i ujit teuml pijsheumlm dhe impakti neuml sheumlndet nga ndotja
Vendi yneuml karakterizohet nga burime ujore teuml shumta qeuml neuml origjineumln e tyre ruajneuml
parametra teuml keumlnaqshme peumlr peumlrdorim peumlr ujeuml teuml pijsheumlm Origjina e krijimit teuml keumltyre
burimeve kryesisht rrjedh nga rreshjet e deumlboreumls dhe daljet e tyre janeuml kryesisht neuml
zona malore Neuml 26 bashkiteuml (zonat urbane) eumlshteuml instaluar sistemi i centralizuar i
furnizimit me ujeuml teuml pijsheumlm peumlr popullateumln Banoreumlt qeuml furnizohen nga keumlto
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
5
ujeumlsjelleumlsa peumlrbeumljneuml afeumlrsisht 60 teuml popullateumls neuml vend Nga keumlto sisteme neuml disa
qytete teuml vendit si Lezheuml Shkodeumlr Vloreuml Berat Durreumls furnizohen edhe fshatra teuml
cilat janeuml neuml njeuml distanceuml teuml afeumlrt me qytetin
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet teuml dijeuml rregullat kyccedile teuml higjieneumls dhe siguriseuml
ushqimore peumlr teuml keumlshilluar dhe informuar nxeumlneumlsit dhe familjet
Peseuml ccedileleumlsat peumlr ushqim teuml sigurt
Mbani pasteumlr
Lani duart para trajtimit teuml ushqimit dhe shpesh gjateuml peumlrgatitjes seuml ushqimit
Lani duart pas shkuarjes neuml tualetbanjeuml kur ndeumlrroni feumlmijeumln ose prekni
kafsheumlt
Lani dhe mbani shumeuml pasteumlr teuml gjitha sipeumlrfaqet dhe pajisjet e peumlrdorura peumlr
peumlrgatitjen ose sheumlrbimin e ushqimit
Mbroni zonat e ushqimit nga insektet zogjteuml brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera
Ndani veccedilan ushqimet e pagatuara nga teuml gatuara Ndani mishin e gjalleuml pulat dhe prodhimet e detit nga ushqimet e tjera
Peumlrdorni pajisje teuml veccedilanta dhe vegla teuml tilla si thika dhe tavolinat e prerjes peumlr
trajtimin e ushqimeve teuml papeumlrpunuara
Ruani ushqimet neuml eneuml teuml mbuluara peumlr teuml shmangur kontaktin neuml mes teuml
ushqimeve teuml papeumlrpunuara dhe teuml peumlrgatitura
Gatuani teumlreumlsisht
Gatuani ushqimet neuml teumlreumlsi veccedilaneumlrisht mishin pulat vezeumlt dhe prodhimet e
detit
Ushqimet si supa dhe mishrat e zjera valojini mireuml Peumlr mishin dhe shpendeumlt
sigurohuni qeuml leumlngu tyre eumlshteuml i pasteumlr dhe jo ngjyreuml treumlndafili
Ringrohni ushqimin e gatuar ploteumlsisht Valoni ose ngrohni ushqimet derisa teuml
jeneuml shumeuml teuml nxehteuml kur i prekim
Peumlrzjeni ndeumlrsa ri-ngrohni
Mbajini ushqimet neuml temperatura teuml sigurta Mos e leni ushqimin e gatuar neuml temperatureuml dhome peumlr meuml shumeuml se dy oreuml
Mos ruani ushqimet peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml madje edhe neuml frigorifer
Mos shkrini ushqime teuml ngrira neuml temperatureuml dhome
Ushqimi peumlr foshnjet dhe feumlmijeumlt e vegjeumll neuml meumlnyreuml ideale duhet teuml jeteuml i
peumlrgatitur i freskeumlt neuml ccedildo vakt dhe nuk duhet ruajtur pas gatimit
Peumlrdorni ujeuml dhe leumlndeuml teuml para teuml sigurta Peumlrdorni ujeuml teuml sigurt ose e trajtoni ateuml peumlr ta beumlreuml teuml sigurt
Zgjidhni ushqime teuml freskeumlta dhe teuml sheumlndetshme
Peumlrdorni qumeumlsht teuml pasterizuar
Lani frutat dhe perimet neuml ujeuml teuml sigurt veccedilaneumlrisht neuml qofteuml se hahen teuml gjalla
Mos e peumlrdorni ushqimin peumlrtej dateumls seuml skadimit
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
6
Larja e duarve eumlshteuml meumlnyra meuml e thjeshteuml dhe meuml e dobishme e parandalimit teuml
infeksioneve kryesisht atyre gastro-intestinale Feumlmijeumlt duhet teuml lajneuml duart sa hereuml
ushqehen para dhe pas buke pasi shkojneuml neuml tualet pas lojeumls kur kryejneuml puneuml teuml
ndryshme si hedhja e mbeturinave puna neuml kopsht etj Peumlr keumlteuml mund teuml sugjerohet
sqarimi rreth
Hapave teuml larjes seuml duarve
1Lagini duart me ujeuml teuml ngrohteuml
2Merrni sapunin dhe shkumojini
3Feumlrkojini duart seuml bashku peumllleumlmbeumlt kurrizin e duarve midis gishtave me njera
-tjetreumln teuml pakteumln peumlr 15-20 sekonda
4Shpeumllajini duart mireuml
5Fshijini me peshqireuml ose leteumlr njeuml peumlrdorimshe
6Mbylleni ccedilezmeumln me letreumln qeuml fshiteuml duart dhe hidheni ateuml neuml kosh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
7
Etiketa ushqimore eumlshteuml njeuml mjet i reumlndeumlsishem neumlpeumlrmjet teuml cilit prodhuesit e
produkteve ushqimore informojneuml klienteumlt mbi vlerat nutricionale dhe peumlrbeumlrjen e
produkteve teuml tyre Kur flasim peumlr sigurineuml ushqimore dy janeuml gjeumlrat meuml teuml
reumlndeumlsishme qeuml duhet teuml keumlrkojmeuml neuml njeuml etiketeuml
koheumln e rekomanduar peumlr konsumim apo skadenceumln
listeumln e peumlrbeumlreumlsve
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
8
1 Sasia
2 Emeumlrtimin e
ushqimit
4 Data
peumlrdorimit
3 Lista
peumlrbeumlreumlsve
5 Fabrikuesi
prodhuesi
Qershor 2009
6 Biologjik
7 OMGJ
8 Origjina
9 Udheumlzim
mbi vlerat
ushqyese
10 Udheumlzime
nutricionale dhe
mbi sheumlndetin
11 Bar kodi
Sheumlmbull i njeuml etikete teuml njeuml produkti
Eumlshteuml e reumlndeumlsishme qeuml ne trsquoi edukojmeuml feumlmijeumlt qeuml teuml keumlrkojneuml dhe kuptojneuml edhe
elemente teuml tjera teuml etiketeumls peumlr teuml njohur meuml mireuml vlerat ushqimore teuml produktit qeuml
konsumojneuml si
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
9
Emrin e produktit
Sasineuml Sasia tregon sasineuml qeuml peumlrmban prodhimi e matur neuml veumlllim peumlr leumlngjet
(psh liteumlr deciliteumlr) dhe neuml maseuml peumlr prodhimet e tjera (psh gram kilogram
etj)
Emeumlrtimin e ushqimit Duhet teuml peumlrfshijeuml informacione ndaj kushteve fizike
teuml prodhimit ushqimor ose teuml trajtimit specifik qeuml ka peumlsuar produkti (prodhim
neuml pluhur i ngrireuml i peumlrqeumlndruar tymosur etj
Listeumln e peumlrbeumlreumlsve Teuml gjitheuml peumlrbeumlreumlsit duhet teuml listohen neuml meumlnyreuml zbriteumlse
nga pesha (pra peumlrbeumlreumlsi i pareuml eumlshteuml neuml sasi meuml teuml madhe i dyti meuml pak e
keumlshtu me rradheuml) peumlrfshireuml edhe ato qeuml mund teuml provokojneuml reaksione
alergjike (psh arra lajthi qumeumlsht vezeuml peshk
Koha data e skadenceumls e peumlrdorimit teuml produktit Datat qeuml shprehen ldquoteuml
konsumohet mundeumlsisht breumlnda tregon sa koheuml prodhimi mund teuml mbetet i
freskeumlt dhe mund teuml konsumohet pa asnjeuml rrezik ldquoTeuml konsumohet breumlndardquo
peumlrdoret peumlr ushqime qeuml degradohen lehteumlsisht ( psh mishrat vezeumlt bulmetrat)
dhe mbas dateumls seuml treguar prodhimet nuk munden teuml konsumohen sepse mund
teuml shkaktojneuml intoksikacione ushqimore ldquopreferohet teuml konsumohet
mundeumlsisht breumlndardquo peumlrdoret me ushqime qeuml mund teuml ruhen meuml gjateuml (psh
drithrat orizi erzat etj) dhe nuk eumlshte e rrezikshme peumlr sheumlndetin teuml
konsumohet njeuml prodhim mbas dateumls seuml treguar por ushqimi mundet teuml keteuml
humbur shije dhe peumlrbeumlrje
Emrin e prodhuesit fabrikuesit ose importuesit emri dhe adresa e
prodhuesit fabrikuesit importuesit duhet teuml tregohen qarteuml neuml konfeksion neuml
meumlnyreuml qeuml konsumatori teuml di keuml teuml kontaktoj neuml rast reklamimi ose peumlr teuml
marreuml meuml shumeuml informacione mbi prodhimin
Neumlse eumlshteuml produkt biologjik-BIO apo i ndryshuar gjenetikisht- OMGJ
Peumlrdorimi termit BIO i referohet metodave specifike teuml prodhimit ushqimor
konform standarteve teuml larta teuml mbrojtjes seuml mjedisit dhe teuml mireumlqeumlnies seuml
kafsheumlve dhe bimeumlve Simbas standarteve teuml BE termi OMGJ eumlshteuml i
detyruesheumlm teuml vihet peumlr prodhime qeuml kaneuml njeuml peumlrbeumlrje teuml organizmave teuml
ndryshuara gjenetikisht mbi 09 Teuml gjitha substancat me origjineuml OMGJ
duhet teuml tregohen neuml listeumln e peumlrbeumlreumlve meuml sheumlnimingjenetikisht i ndryshuarrdquo
Origjineumln e tij gjeografike teuml produktit tregon vendin ose rajonin nga vjen
prodhimi
Treguesit e vlerave ushqimore (flasin peumlr energjineuml (kcal) apo substancat
ushqyese qeuml peumlrmban produkti ushqimor psh proteina yndyrna fibra kripeuml
vitamina minerale etj) Keumlto informacione duhet teuml jepen neuml rastin kur
prodhimit i bashkeumlngjitet edhe njeuml udheumlzim nutricional treguesit e sheumlndetit
Treguesit e sheumlndetit (i referohen funksionit fiziologjik teuml njeuml peumlrbeumlreumlsi psh
rdquoKalciumi ndihmon neuml forcimin e kockaverdquo)
Treguesit qeuml flasin rreth zvogeumllimit teuml faktoreumlve teuml rrezikut teuml
seumlmundjeve psh ldquoFitosteroli ndihmon neuml uljen e kolesterolit neuml gjak duke
reduktuar keumlshtu njeuml faktor risku peumlr seumlmundjet kardiovaskularerdquo Keumlto
udheumlzime qeuml peumlrmbajneuml prodhimet janeuml teuml bazuara mbi elemente shkencore
Udheumlzime si ldquo me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnashrdquo ldquome peumlrmbajtje teuml madhe
fibrashrdquo duhet teuml jeneuml teuml peumlrshtatura mbi peumlrkufizime teuml sakta shkencore psh
shprehja ldquome peumlrmbajtje e madhe neuml fibrardquo mund teuml peumlrdoret kur prodhimet
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
10
kaneuml teuml pakteumln 6 gram fibra peumlr 100 gram prodhim Neuml vendet e BE neuml
prodhimet ushqimore me njeuml sasi teuml madhe sheqeri ose yndyre nuk mund teuml
japin udheumlzime si ldquopeumlrmban neuml sasi teuml madhe vitamine Crdquo Gjithashtu neuml keumlto
vende nuk eumlshteuml e lejuar qeuml teuml japin udheumlzime mbi efektet pozitive neuml sheumlndet
teuml njeuml prodhimi qeuml ka shumeuml sheqerna apo yndyrna
Pranineuml e aditiveumlveshtesave ushqimore Jqn shtesat qeuml i beumlhen produktit si
ngjyrues eumlmbeumllsues lidheumls peumlrziereumls konservues etj
Vlerat referuese ditore (GDA) informojneuml mbi sasineuml maksimale teuml
energjiseuml dhe nutrienteve qeuml i nevojiten njeuml individi teuml sheumlndetsheumlm GDA
janeuml teuml disponueshme peumlr energjineuml dhe peumlr kateumlr nutrienteuml yndyrnat totale
yndyrnat e ngopura sheqeri dhe kripa Ekzistojneuml rekomandime teuml veccedilanta
peumlr teuml rritur feumlmijeuml dhe adoleshenteuml Vlerat ditore teuml referimit peumlr feumlmijeumlt
gjeumlnden kryesisht tek etiketa ose neuml fleteumlt shoqeumlruese teuml produktit teuml
destinuara peumlr ta
Bar kodi Teuml gjitha prodhimet ushqimore kaneuml bar kode qeuml neuml pamje teuml pareuml ka
njeuml peumlrzjerje vijash e numrash Dy ose tre shifrat e para i referohen kombeumlsiseuml
teuml pronarit teuml markeumls seuml produktit p sh nga 800-839 tregojneuml Italineuml nga 400-
430 tregojneuml Gjermanineuml 560 Portugalineuml 900 Norvegjineuml 300-370 Franceumln
570-579 Danimarkeumln 730 Suedia 760 Zvicra 450-490 Japonia 870
Hollanda 700-709 Norvegjia 500-509 Anglia 840 ndash 849 Spanja 690-695
Kina e keumlshtu meuml tej Ndeumlrsa Shqipeumlria ka bar kodin 530 dhe eumlshteuml pikeumlrisht
marrja e keumltij bar kodi qeuml dallon neuml boteuml produktet e agrobiznesit shqiptar
Peumlr meuml tej neuml bar kodin ndeumlrmarrja e prodhimit identifikohet me 5 shifrat e
tjera ndeumlrsa shifrat meuml tej lidhen me produktin veteuml dhe shifra e fundit eumlshteuml
shifra e kontrollit me kompiuter aty ku tregtohet malli Shifrat e bar kodit 030-
039 kodifikojneuml barnat
PREFIKSI
KOMBETAR
(ITALIA)
KODI
PRONARIT TEuml MARKEumlS
KODI
PRODUKTIT
SHIFRA E
KONTROLLIT
Fig pamja e bar kodit
Materiali peumlrdorur peumlr ambalazhimin Neuml ambalazhet e produkteve
ushqimore ka edhe udheumlzime mbi materialin e peumlrdorur peumlr ambalazhin CA=
karton Al=alumin PVC=polivinil klorur ACC = metalike si psh kanoccedile
(kutiteuml e peshkut salceumls etj)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
11
Ccedilfareuml janeuml aditiveumlt-shtesat ushqimore
Aditiveumlt janeuml leumlndeuml teuml peumlrdorura nga industria ushqimore peumlr teuml peumlrmireumlsuar
disa karakteristika teuml produktit si koheumln e konservimit pamjen ngjyreumln
(ngjyrues peumlrzjereumls etj) shijen ( korrigjues teuml aciditetit peumlrforcues arome
shije)
Aditiveumlt janeuml konsideruar teuml gjitha ato substanca pa vlera ushqyese qeuml nuk
konsumohen si ushqim neuml vetvete dhe qeuml nuk jane normalisht peumlrbeumlreumls karakteristik teuml
njeuml lloj ushqimi por teuml shtuara qeumlllimisht peumlr njeuml qeumlllim teknologjik (edhe
organoleptik) gjateuml prodhimit peumlrpunimit peumlrgatitjes paketimit ambalazhimit teuml
cilat gjenden neuml njeuml produkt ushqimor ose neumlnproduktet e tij
Aditiveumlt nuk kaneuml asnjeuml vlereuml ushqyese dhe jo gjithnjeuml janeuml kaq teuml padeumlmsheumlm
Aditiveumlve neuml bazeuml teuml studimeve teuml kryera dhe rezultateve teuml arritura u lejohet
peumlrdorimi duke krijuar rregulla qeuml peumlrcaktojneuml qeumlllimin dhe sasineuml e aditivit qeuml mund
teuml peumlrdoret
Organizata boteumlrore e sheumlndeteumlsiseuml (OBSH) si dhe Organizata peumlr ushqimin dhe
bujqeumlsineuml (FAO) kaneuml vendosur parimet themelore teuml peumlrdorimit teuml aditiveumlve dhe
ploteumlsimin e kushteve teuml caktuara Peumlr prodhimet e vendeve teuml Komunitetit Europian
ato sheumlnohen me germeumln E pra geumlrma E tregon se ky aditiv eumlshteuml i lejuar nga teuml gjitha
vendet e Bashkimit Europian dhe numri qeuml pason tregon kategorineuml se kujt i peumlrket
Dyshimet peumlr deumlmin e disa aditiveumlve janeuml akoma shumeuml Megjitheumlse legjislacionet e
vendeve (veccedilaneumlrisht ato teuml Bashkimit Europian) fiksojneuml nivelet maksimale teuml lejuara
peumlr to keumlto vlera i referohen njeuml konsumi teuml moderuar teuml ushqimit pra nuk
konsiderojneuml shumeumln e teuml gjitha ushqimeve qeuml merren neuml njeuml vakt ose neuml njeuml diteuml
si dhe eumlshteuml e veumlshtireuml teuml vlereumlsohet ndeumlrveprimi midis tipologjive teuml ndryshme teuml
aditiveumlve qeuml gjenden neuml lloje teuml ndryshme ushqimesh dhe efekti i grumbullimit neuml
organizeumlm neuml sasi teuml vogla teuml aditiveumlve teuml ndrysheumlm
Neuml fakt nuk ka asnjeuml proveuml mbi efektet e tyre afat gjata Shumeuml prej aditiveumlve nuk
janeuml provuar se japin ndonjeuml pasojeuml mbi sheumlndetin por nuk ka as siguri qeuml me
peumlrdorimin neuml njeuml koheuml teuml gjateuml mund teuml jeneuml teuml deumlmshme Akoma nuk eumlshteuml e qarteuml neuml
se keumlto leumlndeuml mund teuml zhvillojneuml reaksione alergjike apo jo megjitheumlse disa prej tyre
akuzohen se ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e alergjiseuml ushqimore por e sigurteuml eumlshteuml se
ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e intolerancave ushqimore
Disa lloje teuml aditiveumlve
Ngjyruesit (nga E100 - E199) peumlrdoren peumlr teuml zeumlvendeumlsuar ngjyreumln natyrale qeuml
zhduket gjateuml peumlrpunimit dhe konservimit teuml prodhimit pra peumlr ti dheumlneuml prodhimeve
ngjyreuml Ngjyruesit gjenden neuml shumeuml pije neuml eumlmbeumllsira biskota karamele salsat neuml
peshkun e konservuar dhe neuml perime turshi si psh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
12
E 104 ngjyra e verdheuml kinolina E 102 tartrazina E 162 ngjyra e kuqe E 160
karoteni
E 150 ngjyreuml karamele E 110 ngjyra e verdheuml e erreumlt
Peumlrdorimi ngjyruesve teuml kuq qeuml gjenden neuml prodhimet bazeuml teuml frutave xhelatinave
karameleve dhe eumlmbeumllsirave teuml ndryshme qeuml peumllqehen shumeuml nga feumlmijeumlt ka qeumlneuml
objekt studimesh veccedilaneumlrisht peumlr 6 ngjyrues E104 E110 E124 E102 E122 E129 qeuml
mendohet se mund teuml jepnin hiperaktivitet tek feumlmijeumlt
Edhe ldquongjyruesit karamelrdquo janeuml peumlrzjerje teuml leumlndeumlve qeuml vijneuml nga sheqernat e trajtuara
me nxehteumlsi ku meuml tipike eumlshteuml ngjyra ldquokaferdquo me nuanca teuml ndryshme Peumlrdoren
shumeuml neuml industrineuml ushqimore neuml disa pije jo alkolike neuml disa supa teuml amballazhuara
neuml uthulleumln balsamike birreuml etj
Ngjyruesit e verdheuml (E101 - E110) janeuml teuml kundeumlrindikuar peumlr ato qeuml janeuml
alergjik (psh astmatikeumlt) ndaj acidit acetilsalicilik
Konservanteumlt (E200 - E299) funksioni tyre eumlshteuml teuml ngadaleumlsoj procesin e prishjes seuml
ushqimit qeuml mund teuml shkaktohet nga mykra apo bakterie Pjesa meuml e madhe e
ushqimeve qeuml ruhen peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml kaneuml konservant Disa lloj konservuesish
janeuml
E 210 (acidi benzoik) gjendet ne pijet neuml salsat neuml majoneze E 220 (anhidridi
sulfuror) gjendet neuml birreuml pijet e ndryshme teuml gazuara neuml leumlngjet e frutave neuml
marmelatat E 249-252 (nitrite e nitrate) gjendet neuml mishrat e konservuara neuml sallamra
teuml peumlrpunuara qeuml teuml pengojneuml zhvillimin e bakterit Clostridium botulinum bakteri qeuml
prodhon toksineumln vdekjeprureumlse si botulizmi Gjithashtu keumlto konservanteuml ruajneuml teuml
gjalleuml ngjyreumln e mishit dhe peumlrmireumlsojneuml shijen Nitratet neuml doza teuml vogla nuk janeuml teuml
rrezikshme ndeumlrsa nitritet duke u lidhur me amina teuml pranishme neuml ushqime formojneuml
nitrosamina qeuml konsiderohen potencialisht kancerogjene
E220-E227 sulfitet shmangin fermetimin e frutave teuml thata duke penguar nxirjen
naturale teuml tyre Keumlto aditiv janeuml irritues peumlr traktin treteumls dhe shkateumlrrojneuml vitamineumln
B1 qeuml eumlshteuml me reumlndeumlsi peumlr sistemin nervor Gjithashtu mund teuml japin reaksione
alergjike dhe dyshohen qeuml mund teuml lidhen me hiperaktivitetin infantil
Antioksidanteumlt (E300-E322) shmangin procesin e oksidimit teuml ushqimit zgjasin
jeteumlgjateumlsineuml e ushqimeve duke i penguar yndyrnat vajrat dhe disa vitamina qeuml teuml
lidhen me oksigjenin neuml ajeumlr sepse oksidimi e deumlmton ushqimin dhe e beumln teuml humbasi
ngjyreuml
E322 lecitina e sojeumls E320 Butilidroksianisol dhe E300-E304 Acidi L-askorbik i
gjejmeuml neuml prodhimet e furreumls drithrat biskota moltot keket patatina teuml skuqura etj
E 322 Lecitina e sojeumls konsiderohet toksike peumlr meumllccedilineuml dhe neuml doza teuml larta mundet
teuml ndikoj neuml thithjen intenstinale Peumlrsa i peumlrket E320 Butilidroksianisol ka disa
studime qeuml tregojneuml se mund teuml shkateumlrrojneuml vitamineumln D shton nivelet e kolesterolit
dhe teuml shkaktoj alergji E 300-3004Acidi L askorbik qeuml eumlshteuml vitamina C eumlshteuml i
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
13
padeumlmsheumlm dhe neuml doza teuml meumldha mund teuml keteuml efekte laksative gjendet neuml birreuml neuml
leumlngjet e frutave neuml komposto frutash
Korigjues teuml aciditetit (nga E325 -E385) japin ushqimit njeuml shije acide
Trasheumlsit peumlrzjereumlsit stabilizuesit (nga E 400 - E495) gjenden neuml shumeuml ushqime
akullore eumlmbeumllsira biskota salsa supa neuml kuti kremra ccedilokollata budin karamele
Sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore Trasheumlsit dhe
peumlrzjereumlsit sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore favorizojneuml
peumlrzjerjen e peumlrbeumlreumlsve si vaji dhe uji qeuml keumlto ushqime mos teuml ndahen
Stablizuesit pengojneuml peumlrbeumlreumlsit e peumlrzjereuml teuml ndahen peumlrseumlri Njeuml substanceuml
xhelifikuese meuml e peumlrdorur eumlshteuml pektina
Eumlmbeumllsuesit shpesh peumlrdoren neuml vend teuml sheqerit neuml prodhime si pije teuml gazuara
kosi ccedilimccedilakizi peumlr sheumlmbull Aspartame (E951) saharina (E954) acetilsulfame-K
(E950) dhe sorbitoli (E420) Sorbitoli (E420) Manitoli (E421) janeuml ngjyrues qeuml
mundet teuml shkaktojneuml probleme teuml stomakut
Mono e digliceridet (E 471) neuml acidet yndyrore i gjejmeuml shumeuml shpesh neuml biskota neuml
keke molto etj Polifosfatet (E 450) gjenden kryesisht neuml sallamra si prodhuta
djathrat e shkrireuml peumlr ti beumlreuml meuml teuml buteuml dhe meuml teuml leumlngsheumlm Mund teuml japin probleme
me tretjen dhe i japin organizimit doza teuml meumldha fosfori qeuml eumlshteuml e veumlshtireuml peumlr tu
eleminuar ky mineral lidhet me atomet e kalciumit dhe pastaj eleminohen bashkeuml Neuml
praktikeuml njeuml shteseuml fosfori kupton njeuml humbje kalciumi duke deumlmtuar kockat dhe
dheumlmbeumlt peumlr keumlteuml arsye mundet teuml evitohen marrja e e tepeumlrt e prodhimeve qeuml kaneuml
keumlto shtesa sidomos tek feumlmijeumlt
Acidi alginik dhe arginatet (E 400-E 405) karagenina (E 406 E 407) janeuml trasheumls qeuml
gjenden veccedilaneumlrisht neuml salsa dhe i beumljneuml ato kremoze (majoneza) Mundet teuml
provokojneuml reaksione alergjike dhe neuml se merren ne sasi teuml meumldha ndryshojneuml
metabolizmin
Peumlrforcues teuml shijes janeuml substanca qeuml shtojneuml shijen neuml ushqime teuml eumlmbla dhe
sallamra pa i shtuar atyre ndonjeuml shije teuml veccedilanteuml psh E621 (glutammati monosodik)
qeuml i shtohet ushqimeve teuml transformuara neuml veccedilanti si supa salsa dhe salccediliccedile neuml
patatina Ato gjithashtu sheumlrbejneuml peumlr teuml dheumlneuml shije dhe gjenden neuml salsa neuml dadot e
supave neuml konserva Nga disa studime akuzohet se E 621 (glutammati monosodik)
mund teuml shkaktoj dhimbje koke dhe probleme neuml sistemin nervor por veteumlm neuml
persona qeuml kaneuml predizspozicion
Neuml rregulloret e vendeve teuml BE neuml disa prodhime nuk lejohet teuml keteuml aditiv si
qumeumlshti pana kafja uji vaji ullirit gjalpi mjalti sheqeri legumet brumrat e thata
(makarona) kosi neutral fruta dhe perime teuml freskeumlta Gjithashtu ngjyruesit janeuml teuml
ndaluar neuml keumlto produkte buka mielli vera leumlngje frutash marmelatata konserva
domatesh fruta dhe perime teuml konservuara teuml thata apo teuml peumlrpunuara
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
14
Si teuml lexojmeuml disa shprehje teuml etiketave ushqimore
Kujdes me fjaleumlt ldquo Pahelliphelliprdquo qeuml peumlrmbajneuml disa produkte ushqimore
ldquoPa sheqerrdquo por kujdes neuml se neuml etiketeuml gjejmeuml shkrimet ldquoshurup glukoze shurup
fruktoze maltoz shurup vegjetal amido do teuml thoteuml qeuml prodhimi neuml meumlnyreuml indirekte
ka sheqer keumlto leumlndeuml kaneuml njeuml nivel sheqeri teuml ngjasheumlm me saharozeumln
ldquoPa kalori rdquo ose ldquoDietetikerdquo shpesh neuml keumlto prodhime gjejmeuml si eumlmbeumllsues
aspartamin i cili eumlshteuml provuar shkenceumlrisht se eumlshteuml njeuml peumlrbeumlreumls potencialisht
kancerogjen Pa kalori peumlrmban jo meuml shummeuml se 4 Kcal peumlr 100 ml
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 012 g Eumlshteuml
njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100ml ose 100 mg
Me peumlrmbajtje shumeuml teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 004
g Eumlshteuml njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100 ml 100 mg
Pa natrium prodhimi ka neuml maksimum Natriumkripeuml 0005 g peumlr 100g
Burim fibrash 3 g fibra peumlr 100 g ose 15 g fibra peumlr 100 Kcal
Me peumlrmbajtje teuml larteuml fibrash ka 6 gr fibra peumlr 100 gram prodhim
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt kalorike peumlrmban 40 Kcal peumlr 100 g peumlr ushqimet e forta
dhe 20 Kcal peumlr 100 ml peumlr teuml leumlngeumltat
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnash prodhimi ka 3 gram yndyrna peumlr 100 gram
ushqime teuml forta dhe 15 gram yndyrna peumlr 100 ml leumlngje
Sheumlmbull si mundet teuml lexojmeuml leumlndeumlt nutricionale qeuml gjenden neuml njeuml etiketeuml
ushqimore
Vlera
ENERGJITIKE
kcal 213 Tregon energjineuml e shprehur neuml kcal qeuml
jep 100g i prodhimit
kj 900 Tregon energjineuml e shprehur neuml kilozhol
qeuml jep 100 g i prodhimit
PROTEINA 53 g Tregon grameumlt e proteinave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
KARBOHIDRATET 58 g Tregon grameumlt e karbohidrateve qeuml
gjenden neuml 100 g teuml prodhimit
Nga teuml cilat sheqerna
prejt teuml cilave
amidonniseshte
8 g
50 g
Tregom karbohidratet e pranshme neuml 100
gram teuml produktit qeuml janeuml teuml peumlrbeumlreuml nga
x gram sheqerna teuml thjeshta
x gram amidon
YNDYRNA 9 g Tregon grameumlt e yndyrnave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
prej teuml cilave
- teuml ngopurai
- mono teuml pangopura
- poli teuml pangopura
43 g
33 g
14 g
Tregon qeuml yndyrnat qeuml gjenden neuml 100g
teuml keumltij produkit peumlrbeumlhen nga
x gram yndyrna teuml ngopura
x gram yndyrna mono teuml pangopura
x grami yndyrna poli teuml pangopura
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
15
FIBRA
9 g Tregon grameumlt e fibraave qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Prej teuml cilave
-teuml tretshme
-teuml patreteumlshme
4 g
5 g
Tregon qeuml fibra e pranishme neuml 100 g teuml
prodhimit peumlrbeumlhet nga x gram fibra teuml
treteumlshme
x gram fibra jo teuml treteumlshme
NATRIUMKRIPA 4 g Tregon grameumlt e natriumit qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Vitamina
Tregon peumlrmbajtjen neuml vitamina neuml 100
gram teuml produktit
B1
03
mg
21
B6
05
mg
30
PP
68
mg
38
bashkeuml me vlerat nutricionale peumlr 100
gram teuml produktit neuml etiketeumln nutricionale
mund teuml specifikohen edhe vlerat peumlr
porcion ose peumlr njeumlsi copeuml feteuml etj
Ushqimet BIO dhe OMGJ
Ccedilfareuml janeuml ushqimet OMGJ-organizma teuml modifikuara gjenetikisht
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kane ne natyreuml
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kaneuml neuml natyreuml Manipulimet gjenetike OMGJ janeuml peumlrdorur neuml bio
ushqimet bujqeumlsore dhe blegtorale
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
16
Modifikimi gjenetik beumlhet kur neuml organizmat futet pjeseuml e ADN teuml sjella nga
organizma krejteumlsisht teuml ndryshme (duke peumlrfshireuml edhe kafsheumlt) peumlr teuml peumlrfituar nga
karakteristikat e keumltij teuml fundit Shumeuml variete bimore janeuml modifikuar peumlr ti beumlreuml ato
meuml rezistente ndaj kushteve teuml pafavorshme klimaterike nga deumlmtuesit pesticidet dhe
konservim meuml teuml gjateuml OMGJ gjithashtu peumlrdoren peumlr teuml prodhuar bageumlti viccedili neuml njeuml
rritje teuml shpejteuml qeuml lopeumlt teuml japin meuml shumeuml qumeumlsht peumlr konsum etj
Teknologjia qeuml merret me shkeumlmbimin gjenetik emeumlrtohet me emra teuml ndrysheumlm si
ldquobioteknologjia modernerdquo ldquoteknologjia e gjeneverdquo ose ldquoinxhinieria gjenetikerdquo Neuml teuml
gjitheuml boteumln debati peumlr bioteknologjineuml e biosigurineuml eumlshteuml tepeumlr i pranisheumlm dhe
shumeuml i mprehteuml me rezultate kontradiktore qeuml e beumljneuml ende teuml paqarteuml qeumlndrimin
ndaj tyre
Gjysma e dyteuml e shekullit teuml kaluar eumlshteuml karakterizuar nga zbulime shkencore teuml njeuml
reumlndeumlsie kolosale neuml fusheumln e gjenetikeumls dometheumlneuml neuml ccedileumlshtjet e trasheumlgimiseuml
gjenetike teuml qenieve teuml gjalla Keumlto zbulime shkencore ccediluan neuml zbulimin neuml fillim teuml
viteve rsquo50 teuml struktureumls dyfishe dhe formeumls spirale teuml molekuleumls seuml ADN e cila eumlshteuml
barteumlsja kryesore e teuml gjitheuml trasheumlgimiseuml gjenetike teuml njeuml organizmi teuml gjalleuml
Ishte krejt e natyrshme dhe normale qeuml zbulimet shkencore nuk janeuml qeumlllim neuml
vetvete Historikisht ccedildo zbulim shkencor eumlshteuml shfryteumlzim peumlr qeumlllime praktike Edhe
neuml keumlteuml rast duke pasur neuml doreuml si hartat gjenetike ashtu edhe kodin gjenetik u krijua
njeuml degeuml e re e shkenceumls me emeumlrtimin inxhinieri gjenetike e cila kishte peumlr qeumlllim teuml
krijonte organizma teuml gjalla teuml reja (kryesisht bimore por edhe shtazore) teuml cilat me
gjenomin e tyre kishin teuml injektuar njeuml apo disa gjene teuml organizmave teuml tjereuml teuml
ndrysheumlm neuml gjini
Qeumlllimi i keumltyre punimeve tepeumlr teuml ndeumlrlikuara dhe qeuml keumlrkojneuml stafe tepeumlr teuml
peumlrgatitura shkenceumlrisht dhe laboratore shumeuml teuml sofistikuara ishte teuml krijonin bimeuml
dhe kafsheuml teuml cilat jepnin prodhime teuml larta por pa nevojeumln e peumlrdorimit teuml produkteve
kimike ashtu siccedil i peumlrdor reumlndom bujqeumlsia konvencionale Me fjaleuml teuml tjera synohej teuml
krijoheshin bimeuml e kafsheuml qeuml jepnin prodhime me kosto meuml teuml uleumlt dhe meuml teuml
sheumlndetshme peumlr njeriun
Provat e para me organizma OMGJ u kryen neuml SHBA neuml vitin 1972 dhe i peumlrkisnin
njeuml bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet peumlr teuml rritur qeumlndrueshmeumlrineuml ndaj
ngricave Meuml pas dhe konkretisht neuml mesin e viteve lsquo80 qeveria amerikane u dha
mbeumlshtetje teuml fuqishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore neuml keumlteuml fusheuml Si
efekt i keumlsaj mbeumlshtetjeje pak vite meuml voneuml u peumlrhapeumln neuml tregun amerikan fara teuml
bimeumlve teuml domates sojeumls misrit pambukut teuml modifikuara gjenetikisht Prodhimet e
keumltyre bimeumlve u peumlrhapeumln gjereumlsisht neuml tregun vendas dhe ateuml ndeumlrkombeumltar duke e
kthyer neuml keumlteuml meumlnyreuml arritjen shkencore neuml njeuml realitet teuml preksheumlm peumlr
konsumatorin
Ccedilfareuml pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me OMGJ neuml sheumlndetin e njeriut
Konsumimi i ushqimeve teuml peumlrgatitura nga organizma teuml tipit OMGJ ka rezultuar i
padeumlmsheumlm peumlr sheumlndetin e njeriut Duhet teuml sqarojmeuml se prodhimi i organizmave
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
5
ujeumlsjelleumlsa peumlrbeumljneuml afeumlrsisht 60 teuml popullateumls neuml vend Nga keumlto sisteme neuml disa
qytete teuml vendit si Lezheuml Shkodeumlr Vloreuml Berat Durreumls furnizohen edhe fshatra teuml
cilat janeuml neuml njeuml distanceuml teuml afeumlrt me qytetin
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet teuml dijeuml rregullat kyccedile teuml higjieneumls dhe siguriseuml
ushqimore peumlr teuml keumlshilluar dhe informuar nxeumlneumlsit dhe familjet
Peseuml ccedileleumlsat peumlr ushqim teuml sigurt
Mbani pasteumlr
Lani duart para trajtimit teuml ushqimit dhe shpesh gjateuml peumlrgatitjes seuml ushqimit
Lani duart pas shkuarjes neuml tualetbanjeuml kur ndeumlrroni feumlmijeumln ose prekni
kafsheumlt
Lani dhe mbani shumeuml pasteumlr teuml gjitha sipeumlrfaqet dhe pajisjet e peumlrdorura peumlr
peumlrgatitjen ose sheumlrbimin e ushqimit
Mbroni zonat e ushqimit nga insektet zogjteuml brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera
Ndani veccedilan ushqimet e pagatuara nga teuml gatuara Ndani mishin e gjalleuml pulat dhe prodhimet e detit nga ushqimet e tjera
Peumlrdorni pajisje teuml veccedilanta dhe vegla teuml tilla si thika dhe tavolinat e prerjes peumlr
trajtimin e ushqimeve teuml papeumlrpunuara
Ruani ushqimet neuml eneuml teuml mbuluara peumlr teuml shmangur kontaktin neuml mes teuml
ushqimeve teuml papeumlrpunuara dhe teuml peumlrgatitura
Gatuani teumlreumlsisht
Gatuani ushqimet neuml teumlreumlsi veccedilaneumlrisht mishin pulat vezeumlt dhe prodhimet e
detit
Ushqimet si supa dhe mishrat e zjera valojini mireuml Peumlr mishin dhe shpendeumlt
sigurohuni qeuml leumlngu tyre eumlshteuml i pasteumlr dhe jo ngjyreuml treumlndafili
Ringrohni ushqimin e gatuar ploteumlsisht Valoni ose ngrohni ushqimet derisa teuml
jeneuml shumeuml teuml nxehteuml kur i prekim
Peumlrzjeni ndeumlrsa ri-ngrohni
Mbajini ushqimet neuml temperatura teuml sigurta Mos e leni ushqimin e gatuar neuml temperatureuml dhome peumlr meuml shumeuml se dy oreuml
Mos ruani ushqimet peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml madje edhe neuml frigorifer
Mos shkrini ushqime teuml ngrira neuml temperatureuml dhome
Ushqimi peumlr foshnjet dhe feumlmijeumlt e vegjeumll neuml meumlnyreuml ideale duhet teuml jeteuml i
peumlrgatitur i freskeumlt neuml ccedildo vakt dhe nuk duhet ruajtur pas gatimit
Peumlrdorni ujeuml dhe leumlndeuml teuml para teuml sigurta Peumlrdorni ujeuml teuml sigurt ose e trajtoni ateuml peumlr ta beumlreuml teuml sigurt
Zgjidhni ushqime teuml freskeumlta dhe teuml sheumlndetshme
Peumlrdorni qumeumlsht teuml pasterizuar
Lani frutat dhe perimet neuml ujeuml teuml sigurt veccedilaneumlrisht neuml qofteuml se hahen teuml gjalla
Mos e peumlrdorni ushqimin peumlrtej dateumls seuml skadimit
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
6
Larja e duarve eumlshteuml meumlnyra meuml e thjeshteuml dhe meuml e dobishme e parandalimit teuml
infeksioneve kryesisht atyre gastro-intestinale Feumlmijeumlt duhet teuml lajneuml duart sa hereuml
ushqehen para dhe pas buke pasi shkojneuml neuml tualet pas lojeumls kur kryejneuml puneuml teuml
ndryshme si hedhja e mbeturinave puna neuml kopsht etj Peumlr keumlteuml mund teuml sugjerohet
sqarimi rreth
Hapave teuml larjes seuml duarve
1Lagini duart me ujeuml teuml ngrohteuml
2Merrni sapunin dhe shkumojini
3Feumlrkojini duart seuml bashku peumllleumlmbeumlt kurrizin e duarve midis gishtave me njera
-tjetreumln teuml pakteumln peumlr 15-20 sekonda
4Shpeumllajini duart mireuml
5Fshijini me peshqireuml ose leteumlr njeuml peumlrdorimshe
6Mbylleni ccedilezmeumln me letreumln qeuml fshiteuml duart dhe hidheni ateuml neuml kosh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
7
Etiketa ushqimore eumlshteuml njeuml mjet i reumlndeumlsishem neumlpeumlrmjet teuml cilit prodhuesit e
produkteve ushqimore informojneuml klienteumlt mbi vlerat nutricionale dhe peumlrbeumlrjen e
produkteve teuml tyre Kur flasim peumlr sigurineuml ushqimore dy janeuml gjeumlrat meuml teuml
reumlndeumlsishme qeuml duhet teuml keumlrkojmeuml neuml njeuml etiketeuml
koheumln e rekomanduar peumlr konsumim apo skadenceumln
listeumln e peumlrbeumlreumlsve
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
8
1 Sasia
2 Emeumlrtimin e
ushqimit
4 Data
peumlrdorimit
3 Lista
peumlrbeumlreumlsve
5 Fabrikuesi
prodhuesi
Qershor 2009
6 Biologjik
7 OMGJ
8 Origjina
9 Udheumlzim
mbi vlerat
ushqyese
10 Udheumlzime
nutricionale dhe
mbi sheumlndetin
11 Bar kodi
Sheumlmbull i njeuml etikete teuml njeuml produkti
Eumlshteuml e reumlndeumlsishme qeuml ne trsquoi edukojmeuml feumlmijeumlt qeuml teuml keumlrkojneuml dhe kuptojneuml edhe
elemente teuml tjera teuml etiketeumls peumlr teuml njohur meuml mireuml vlerat ushqimore teuml produktit qeuml
konsumojneuml si
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
9
Emrin e produktit
Sasineuml Sasia tregon sasineuml qeuml peumlrmban prodhimi e matur neuml veumlllim peumlr leumlngjet
(psh liteumlr deciliteumlr) dhe neuml maseuml peumlr prodhimet e tjera (psh gram kilogram
etj)
Emeumlrtimin e ushqimit Duhet teuml peumlrfshijeuml informacione ndaj kushteve fizike
teuml prodhimit ushqimor ose teuml trajtimit specifik qeuml ka peumlsuar produkti (prodhim
neuml pluhur i ngrireuml i peumlrqeumlndruar tymosur etj
Listeumln e peumlrbeumlreumlsve Teuml gjitheuml peumlrbeumlreumlsit duhet teuml listohen neuml meumlnyreuml zbriteumlse
nga pesha (pra peumlrbeumlreumlsi i pareuml eumlshteuml neuml sasi meuml teuml madhe i dyti meuml pak e
keumlshtu me rradheuml) peumlrfshireuml edhe ato qeuml mund teuml provokojneuml reaksione
alergjike (psh arra lajthi qumeumlsht vezeuml peshk
Koha data e skadenceumls e peumlrdorimit teuml produktit Datat qeuml shprehen ldquoteuml
konsumohet mundeumlsisht breumlnda tregon sa koheuml prodhimi mund teuml mbetet i
freskeumlt dhe mund teuml konsumohet pa asnjeuml rrezik ldquoTeuml konsumohet breumlndardquo
peumlrdoret peumlr ushqime qeuml degradohen lehteumlsisht ( psh mishrat vezeumlt bulmetrat)
dhe mbas dateumls seuml treguar prodhimet nuk munden teuml konsumohen sepse mund
teuml shkaktojneuml intoksikacione ushqimore ldquopreferohet teuml konsumohet
mundeumlsisht breumlndardquo peumlrdoret me ushqime qeuml mund teuml ruhen meuml gjateuml (psh
drithrat orizi erzat etj) dhe nuk eumlshte e rrezikshme peumlr sheumlndetin teuml
konsumohet njeuml prodhim mbas dateumls seuml treguar por ushqimi mundet teuml keteuml
humbur shije dhe peumlrbeumlrje
Emrin e prodhuesit fabrikuesit ose importuesit emri dhe adresa e
prodhuesit fabrikuesit importuesit duhet teuml tregohen qarteuml neuml konfeksion neuml
meumlnyreuml qeuml konsumatori teuml di keuml teuml kontaktoj neuml rast reklamimi ose peumlr teuml
marreuml meuml shumeuml informacione mbi prodhimin
Neumlse eumlshteuml produkt biologjik-BIO apo i ndryshuar gjenetikisht- OMGJ
Peumlrdorimi termit BIO i referohet metodave specifike teuml prodhimit ushqimor
konform standarteve teuml larta teuml mbrojtjes seuml mjedisit dhe teuml mireumlqeumlnies seuml
kafsheumlve dhe bimeumlve Simbas standarteve teuml BE termi OMGJ eumlshteuml i
detyruesheumlm teuml vihet peumlr prodhime qeuml kaneuml njeuml peumlrbeumlrje teuml organizmave teuml
ndryshuara gjenetikisht mbi 09 Teuml gjitha substancat me origjineuml OMGJ
duhet teuml tregohen neuml listeumln e peumlrbeumlreumlve meuml sheumlnimingjenetikisht i ndryshuarrdquo
Origjineumln e tij gjeografike teuml produktit tregon vendin ose rajonin nga vjen
prodhimi
Treguesit e vlerave ushqimore (flasin peumlr energjineuml (kcal) apo substancat
ushqyese qeuml peumlrmban produkti ushqimor psh proteina yndyrna fibra kripeuml
vitamina minerale etj) Keumlto informacione duhet teuml jepen neuml rastin kur
prodhimit i bashkeumlngjitet edhe njeuml udheumlzim nutricional treguesit e sheumlndetit
Treguesit e sheumlndetit (i referohen funksionit fiziologjik teuml njeuml peumlrbeumlreumlsi psh
rdquoKalciumi ndihmon neuml forcimin e kockaverdquo)
Treguesit qeuml flasin rreth zvogeumllimit teuml faktoreumlve teuml rrezikut teuml
seumlmundjeve psh ldquoFitosteroli ndihmon neuml uljen e kolesterolit neuml gjak duke
reduktuar keumlshtu njeuml faktor risku peumlr seumlmundjet kardiovaskularerdquo Keumlto
udheumlzime qeuml peumlrmbajneuml prodhimet janeuml teuml bazuara mbi elemente shkencore
Udheumlzime si ldquo me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnashrdquo ldquome peumlrmbajtje teuml madhe
fibrashrdquo duhet teuml jeneuml teuml peumlrshtatura mbi peumlrkufizime teuml sakta shkencore psh
shprehja ldquome peumlrmbajtje e madhe neuml fibrardquo mund teuml peumlrdoret kur prodhimet
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
10
kaneuml teuml pakteumln 6 gram fibra peumlr 100 gram prodhim Neuml vendet e BE neuml
prodhimet ushqimore me njeuml sasi teuml madhe sheqeri ose yndyre nuk mund teuml
japin udheumlzime si ldquopeumlrmban neuml sasi teuml madhe vitamine Crdquo Gjithashtu neuml keumlto
vende nuk eumlshteuml e lejuar qeuml teuml japin udheumlzime mbi efektet pozitive neuml sheumlndet
teuml njeuml prodhimi qeuml ka shumeuml sheqerna apo yndyrna
Pranineuml e aditiveumlveshtesave ushqimore Jqn shtesat qeuml i beumlhen produktit si
ngjyrues eumlmbeumllsues lidheumls peumlrziereumls konservues etj
Vlerat referuese ditore (GDA) informojneuml mbi sasineuml maksimale teuml
energjiseuml dhe nutrienteve qeuml i nevojiten njeuml individi teuml sheumlndetsheumlm GDA
janeuml teuml disponueshme peumlr energjineuml dhe peumlr kateumlr nutrienteuml yndyrnat totale
yndyrnat e ngopura sheqeri dhe kripa Ekzistojneuml rekomandime teuml veccedilanta
peumlr teuml rritur feumlmijeuml dhe adoleshenteuml Vlerat ditore teuml referimit peumlr feumlmijeumlt
gjeumlnden kryesisht tek etiketa ose neuml fleteumlt shoqeumlruese teuml produktit teuml
destinuara peumlr ta
Bar kodi Teuml gjitha prodhimet ushqimore kaneuml bar kode qeuml neuml pamje teuml pareuml ka
njeuml peumlrzjerje vijash e numrash Dy ose tre shifrat e para i referohen kombeumlsiseuml
teuml pronarit teuml markeumls seuml produktit p sh nga 800-839 tregojneuml Italineuml nga 400-
430 tregojneuml Gjermanineuml 560 Portugalineuml 900 Norvegjineuml 300-370 Franceumln
570-579 Danimarkeumln 730 Suedia 760 Zvicra 450-490 Japonia 870
Hollanda 700-709 Norvegjia 500-509 Anglia 840 ndash 849 Spanja 690-695
Kina e keumlshtu meuml tej Ndeumlrsa Shqipeumlria ka bar kodin 530 dhe eumlshteuml pikeumlrisht
marrja e keumltij bar kodi qeuml dallon neuml boteuml produktet e agrobiznesit shqiptar
Peumlr meuml tej neuml bar kodin ndeumlrmarrja e prodhimit identifikohet me 5 shifrat e
tjera ndeumlrsa shifrat meuml tej lidhen me produktin veteuml dhe shifra e fundit eumlshteuml
shifra e kontrollit me kompiuter aty ku tregtohet malli Shifrat e bar kodit 030-
039 kodifikojneuml barnat
PREFIKSI
KOMBETAR
(ITALIA)
KODI
PRONARIT TEuml MARKEumlS
KODI
PRODUKTIT
SHIFRA E
KONTROLLIT
Fig pamja e bar kodit
Materiali peumlrdorur peumlr ambalazhimin Neuml ambalazhet e produkteve
ushqimore ka edhe udheumlzime mbi materialin e peumlrdorur peumlr ambalazhin CA=
karton Al=alumin PVC=polivinil klorur ACC = metalike si psh kanoccedile
(kutiteuml e peshkut salceumls etj)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
11
Ccedilfareuml janeuml aditiveumlt-shtesat ushqimore
Aditiveumlt janeuml leumlndeuml teuml peumlrdorura nga industria ushqimore peumlr teuml peumlrmireumlsuar
disa karakteristika teuml produktit si koheumln e konservimit pamjen ngjyreumln
(ngjyrues peumlrzjereumls etj) shijen ( korrigjues teuml aciditetit peumlrforcues arome
shije)
Aditiveumlt janeuml konsideruar teuml gjitha ato substanca pa vlera ushqyese qeuml nuk
konsumohen si ushqim neuml vetvete dhe qeuml nuk jane normalisht peumlrbeumlreumls karakteristik teuml
njeuml lloj ushqimi por teuml shtuara qeumlllimisht peumlr njeuml qeumlllim teknologjik (edhe
organoleptik) gjateuml prodhimit peumlrpunimit peumlrgatitjes paketimit ambalazhimit teuml
cilat gjenden neuml njeuml produkt ushqimor ose neumlnproduktet e tij
Aditiveumlt nuk kaneuml asnjeuml vlereuml ushqyese dhe jo gjithnjeuml janeuml kaq teuml padeumlmsheumlm
Aditiveumlve neuml bazeuml teuml studimeve teuml kryera dhe rezultateve teuml arritura u lejohet
peumlrdorimi duke krijuar rregulla qeuml peumlrcaktojneuml qeumlllimin dhe sasineuml e aditivit qeuml mund
teuml peumlrdoret
Organizata boteumlrore e sheumlndeteumlsiseuml (OBSH) si dhe Organizata peumlr ushqimin dhe
bujqeumlsineuml (FAO) kaneuml vendosur parimet themelore teuml peumlrdorimit teuml aditiveumlve dhe
ploteumlsimin e kushteve teuml caktuara Peumlr prodhimet e vendeve teuml Komunitetit Europian
ato sheumlnohen me germeumln E pra geumlrma E tregon se ky aditiv eumlshteuml i lejuar nga teuml gjitha
vendet e Bashkimit Europian dhe numri qeuml pason tregon kategorineuml se kujt i peumlrket
Dyshimet peumlr deumlmin e disa aditiveumlve janeuml akoma shumeuml Megjitheumlse legjislacionet e
vendeve (veccedilaneumlrisht ato teuml Bashkimit Europian) fiksojneuml nivelet maksimale teuml lejuara
peumlr to keumlto vlera i referohen njeuml konsumi teuml moderuar teuml ushqimit pra nuk
konsiderojneuml shumeumln e teuml gjitha ushqimeve qeuml merren neuml njeuml vakt ose neuml njeuml diteuml
si dhe eumlshteuml e veumlshtireuml teuml vlereumlsohet ndeumlrveprimi midis tipologjive teuml ndryshme teuml
aditiveumlve qeuml gjenden neuml lloje teuml ndryshme ushqimesh dhe efekti i grumbullimit neuml
organizeumlm neuml sasi teuml vogla teuml aditiveumlve teuml ndrysheumlm
Neuml fakt nuk ka asnjeuml proveuml mbi efektet e tyre afat gjata Shumeuml prej aditiveumlve nuk
janeuml provuar se japin ndonjeuml pasojeuml mbi sheumlndetin por nuk ka as siguri qeuml me
peumlrdorimin neuml njeuml koheuml teuml gjateuml mund teuml jeneuml teuml deumlmshme Akoma nuk eumlshteuml e qarteuml neuml
se keumlto leumlndeuml mund teuml zhvillojneuml reaksione alergjike apo jo megjitheumlse disa prej tyre
akuzohen se ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e alergjiseuml ushqimore por e sigurteuml eumlshteuml se
ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e intolerancave ushqimore
Disa lloje teuml aditiveumlve
Ngjyruesit (nga E100 - E199) peumlrdoren peumlr teuml zeumlvendeumlsuar ngjyreumln natyrale qeuml
zhduket gjateuml peumlrpunimit dhe konservimit teuml prodhimit pra peumlr ti dheumlneuml prodhimeve
ngjyreuml Ngjyruesit gjenden neuml shumeuml pije neuml eumlmbeumllsira biskota karamele salsat neuml
peshkun e konservuar dhe neuml perime turshi si psh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
12
E 104 ngjyra e verdheuml kinolina E 102 tartrazina E 162 ngjyra e kuqe E 160
karoteni
E 150 ngjyreuml karamele E 110 ngjyra e verdheuml e erreumlt
Peumlrdorimi ngjyruesve teuml kuq qeuml gjenden neuml prodhimet bazeuml teuml frutave xhelatinave
karameleve dhe eumlmbeumllsirave teuml ndryshme qeuml peumllqehen shumeuml nga feumlmijeumlt ka qeumlneuml
objekt studimesh veccedilaneumlrisht peumlr 6 ngjyrues E104 E110 E124 E102 E122 E129 qeuml
mendohet se mund teuml jepnin hiperaktivitet tek feumlmijeumlt
Edhe ldquongjyruesit karamelrdquo janeuml peumlrzjerje teuml leumlndeumlve qeuml vijneuml nga sheqernat e trajtuara
me nxehteumlsi ku meuml tipike eumlshteuml ngjyra ldquokaferdquo me nuanca teuml ndryshme Peumlrdoren
shumeuml neuml industrineuml ushqimore neuml disa pije jo alkolike neuml disa supa teuml amballazhuara
neuml uthulleumln balsamike birreuml etj
Ngjyruesit e verdheuml (E101 - E110) janeuml teuml kundeumlrindikuar peumlr ato qeuml janeuml
alergjik (psh astmatikeumlt) ndaj acidit acetilsalicilik
Konservanteumlt (E200 - E299) funksioni tyre eumlshteuml teuml ngadaleumlsoj procesin e prishjes seuml
ushqimit qeuml mund teuml shkaktohet nga mykra apo bakterie Pjesa meuml e madhe e
ushqimeve qeuml ruhen peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml kaneuml konservant Disa lloj konservuesish
janeuml
E 210 (acidi benzoik) gjendet ne pijet neuml salsat neuml majoneze E 220 (anhidridi
sulfuror) gjendet neuml birreuml pijet e ndryshme teuml gazuara neuml leumlngjet e frutave neuml
marmelatat E 249-252 (nitrite e nitrate) gjendet neuml mishrat e konservuara neuml sallamra
teuml peumlrpunuara qeuml teuml pengojneuml zhvillimin e bakterit Clostridium botulinum bakteri qeuml
prodhon toksineumln vdekjeprureumlse si botulizmi Gjithashtu keumlto konservanteuml ruajneuml teuml
gjalleuml ngjyreumln e mishit dhe peumlrmireumlsojneuml shijen Nitratet neuml doza teuml vogla nuk janeuml teuml
rrezikshme ndeumlrsa nitritet duke u lidhur me amina teuml pranishme neuml ushqime formojneuml
nitrosamina qeuml konsiderohen potencialisht kancerogjene
E220-E227 sulfitet shmangin fermetimin e frutave teuml thata duke penguar nxirjen
naturale teuml tyre Keumlto aditiv janeuml irritues peumlr traktin treteumls dhe shkateumlrrojneuml vitamineumln
B1 qeuml eumlshteuml me reumlndeumlsi peumlr sistemin nervor Gjithashtu mund teuml japin reaksione
alergjike dhe dyshohen qeuml mund teuml lidhen me hiperaktivitetin infantil
Antioksidanteumlt (E300-E322) shmangin procesin e oksidimit teuml ushqimit zgjasin
jeteumlgjateumlsineuml e ushqimeve duke i penguar yndyrnat vajrat dhe disa vitamina qeuml teuml
lidhen me oksigjenin neuml ajeumlr sepse oksidimi e deumlmton ushqimin dhe e beumln teuml humbasi
ngjyreuml
E322 lecitina e sojeumls E320 Butilidroksianisol dhe E300-E304 Acidi L-askorbik i
gjejmeuml neuml prodhimet e furreumls drithrat biskota moltot keket patatina teuml skuqura etj
E 322 Lecitina e sojeumls konsiderohet toksike peumlr meumllccedilineuml dhe neuml doza teuml larta mundet
teuml ndikoj neuml thithjen intenstinale Peumlrsa i peumlrket E320 Butilidroksianisol ka disa
studime qeuml tregojneuml se mund teuml shkateumlrrojneuml vitamineumln D shton nivelet e kolesterolit
dhe teuml shkaktoj alergji E 300-3004Acidi L askorbik qeuml eumlshteuml vitamina C eumlshteuml i
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
13
padeumlmsheumlm dhe neuml doza teuml meumldha mund teuml keteuml efekte laksative gjendet neuml birreuml neuml
leumlngjet e frutave neuml komposto frutash
Korigjues teuml aciditetit (nga E325 -E385) japin ushqimit njeuml shije acide
Trasheumlsit peumlrzjereumlsit stabilizuesit (nga E 400 - E495) gjenden neuml shumeuml ushqime
akullore eumlmbeumllsira biskota salsa supa neuml kuti kremra ccedilokollata budin karamele
Sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore Trasheumlsit dhe
peumlrzjereumlsit sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore favorizojneuml
peumlrzjerjen e peumlrbeumlreumlsve si vaji dhe uji qeuml keumlto ushqime mos teuml ndahen
Stablizuesit pengojneuml peumlrbeumlreumlsit e peumlrzjereuml teuml ndahen peumlrseumlri Njeuml substanceuml
xhelifikuese meuml e peumlrdorur eumlshteuml pektina
Eumlmbeumllsuesit shpesh peumlrdoren neuml vend teuml sheqerit neuml prodhime si pije teuml gazuara
kosi ccedilimccedilakizi peumlr sheumlmbull Aspartame (E951) saharina (E954) acetilsulfame-K
(E950) dhe sorbitoli (E420) Sorbitoli (E420) Manitoli (E421) janeuml ngjyrues qeuml
mundet teuml shkaktojneuml probleme teuml stomakut
Mono e digliceridet (E 471) neuml acidet yndyrore i gjejmeuml shumeuml shpesh neuml biskota neuml
keke molto etj Polifosfatet (E 450) gjenden kryesisht neuml sallamra si prodhuta
djathrat e shkrireuml peumlr ti beumlreuml meuml teuml buteuml dhe meuml teuml leumlngsheumlm Mund teuml japin probleme
me tretjen dhe i japin organizimit doza teuml meumldha fosfori qeuml eumlshteuml e veumlshtireuml peumlr tu
eleminuar ky mineral lidhet me atomet e kalciumit dhe pastaj eleminohen bashkeuml Neuml
praktikeuml njeuml shteseuml fosfori kupton njeuml humbje kalciumi duke deumlmtuar kockat dhe
dheumlmbeumlt peumlr keumlteuml arsye mundet teuml evitohen marrja e e tepeumlrt e prodhimeve qeuml kaneuml
keumlto shtesa sidomos tek feumlmijeumlt
Acidi alginik dhe arginatet (E 400-E 405) karagenina (E 406 E 407) janeuml trasheumls qeuml
gjenden veccedilaneumlrisht neuml salsa dhe i beumljneuml ato kremoze (majoneza) Mundet teuml
provokojneuml reaksione alergjike dhe neuml se merren ne sasi teuml meumldha ndryshojneuml
metabolizmin
Peumlrforcues teuml shijes janeuml substanca qeuml shtojneuml shijen neuml ushqime teuml eumlmbla dhe
sallamra pa i shtuar atyre ndonjeuml shije teuml veccedilanteuml psh E621 (glutammati monosodik)
qeuml i shtohet ushqimeve teuml transformuara neuml veccedilanti si supa salsa dhe salccediliccedile neuml
patatina Ato gjithashtu sheumlrbejneuml peumlr teuml dheumlneuml shije dhe gjenden neuml salsa neuml dadot e
supave neuml konserva Nga disa studime akuzohet se E 621 (glutammati monosodik)
mund teuml shkaktoj dhimbje koke dhe probleme neuml sistemin nervor por veteumlm neuml
persona qeuml kaneuml predizspozicion
Neuml rregulloret e vendeve teuml BE neuml disa prodhime nuk lejohet teuml keteuml aditiv si
qumeumlshti pana kafja uji vaji ullirit gjalpi mjalti sheqeri legumet brumrat e thata
(makarona) kosi neutral fruta dhe perime teuml freskeumlta Gjithashtu ngjyruesit janeuml teuml
ndaluar neuml keumlto produkte buka mielli vera leumlngje frutash marmelatata konserva
domatesh fruta dhe perime teuml konservuara teuml thata apo teuml peumlrpunuara
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
14
Si teuml lexojmeuml disa shprehje teuml etiketave ushqimore
Kujdes me fjaleumlt ldquo Pahelliphelliprdquo qeuml peumlrmbajneuml disa produkte ushqimore
ldquoPa sheqerrdquo por kujdes neuml se neuml etiketeuml gjejmeuml shkrimet ldquoshurup glukoze shurup
fruktoze maltoz shurup vegjetal amido do teuml thoteuml qeuml prodhimi neuml meumlnyreuml indirekte
ka sheqer keumlto leumlndeuml kaneuml njeuml nivel sheqeri teuml ngjasheumlm me saharozeumln
ldquoPa kalori rdquo ose ldquoDietetikerdquo shpesh neuml keumlto prodhime gjejmeuml si eumlmbeumllsues
aspartamin i cili eumlshteuml provuar shkenceumlrisht se eumlshteuml njeuml peumlrbeumlreumls potencialisht
kancerogjen Pa kalori peumlrmban jo meuml shummeuml se 4 Kcal peumlr 100 ml
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 012 g Eumlshteuml
njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100ml ose 100 mg
Me peumlrmbajtje shumeuml teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 004
g Eumlshteuml njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100 ml 100 mg
Pa natrium prodhimi ka neuml maksimum Natriumkripeuml 0005 g peumlr 100g
Burim fibrash 3 g fibra peumlr 100 g ose 15 g fibra peumlr 100 Kcal
Me peumlrmbajtje teuml larteuml fibrash ka 6 gr fibra peumlr 100 gram prodhim
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt kalorike peumlrmban 40 Kcal peumlr 100 g peumlr ushqimet e forta
dhe 20 Kcal peumlr 100 ml peumlr teuml leumlngeumltat
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnash prodhimi ka 3 gram yndyrna peumlr 100 gram
ushqime teuml forta dhe 15 gram yndyrna peumlr 100 ml leumlngje
Sheumlmbull si mundet teuml lexojmeuml leumlndeumlt nutricionale qeuml gjenden neuml njeuml etiketeuml
ushqimore
Vlera
ENERGJITIKE
kcal 213 Tregon energjineuml e shprehur neuml kcal qeuml
jep 100g i prodhimit
kj 900 Tregon energjineuml e shprehur neuml kilozhol
qeuml jep 100 g i prodhimit
PROTEINA 53 g Tregon grameumlt e proteinave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
KARBOHIDRATET 58 g Tregon grameumlt e karbohidrateve qeuml
gjenden neuml 100 g teuml prodhimit
Nga teuml cilat sheqerna
prejt teuml cilave
amidonniseshte
8 g
50 g
Tregom karbohidratet e pranshme neuml 100
gram teuml produktit qeuml janeuml teuml peumlrbeumlreuml nga
x gram sheqerna teuml thjeshta
x gram amidon
YNDYRNA 9 g Tregon grameumlt e yndyrnave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
prej teuml cilave
- teuml ngopurai
- mono teuml pangopura
- poli teuml pangopura
43 g
33 g
14 g
Tregon qeuml yndyrnat qeuml gjenden neuml 100g
teuml keumltij produkit peumlrbeumlhen nga
x gram yndyrna teuml ngopura
x gram yndyrna mono teuml pangopura
x grami yndyrna poli teuml pangopura
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
15
FIBRA
9 g Tregon grameumlt e fibraave qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Prej teuml cilave
-teuml tretshme
-teuml patreteumlshme
4 g
5 g
Tregon qeuml fibra e pranishme neuml 100 g teuml
prodhimit peumlrbeumlhet nga x gram fibra teuml
treteumlshme
x gram fibra jo teuml treteumlshme
NATRIUMKRIPA 4 g Tregon grameumlt e natriumit qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Vitamina
Tregon peumlrmbajtjen neuml vitamina neuml 100
gram teuml produktit
B1
03
mg
21
B6
05
mg
30
PP
68
mg
38
bashkeuml me vlerat nutricionale peumlr 100
gram teuml produktit neuml etiketeumln nutricionale
mund teuml specifikohen edhe vlerat peumlr
porcion ose peumlr njeumlsi copeuml feteuml etj
Ushqimet BIO dhe OMGJ
Ccedilfareuml janeuml ushqimet OMGJ-organizma teuml modifikuara gjenetikisht
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kane ne natyreuml
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kaneuml neuml natyreuml Manipulimet gjenetike OMGJ janeuml peumlrdorur neuml bio
ushqimet bujqeumlsore dhe blegtorale
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
16
Modifikimi gjenetik beumlhet kur neuml organizmat futet pjeseuml e ADN teuml sjella nga
organizma krejteumlsisht teuml ndryshme (duke peumlrfshireuml edhe kafsheumlt) peumlr teuml peumlrfituar nga
karakteristikat e keumltij teuml fundit Shumeuml variete bimore janeuml modifikuar peumlr ti beumlreuml ato
meuml rezistente ndaj kushteve teuml pafavorshme klimaterike nga deumlmtuesit pesticidet dhe
konservim meuml teuml gjateuml OMGJ gjithashtu peumlrdoren peumlr teuml prodhuar bageumlti viccedili neuml njeuml
rritje teuml shpejteuml qeuml lopeumlt teuml japin meuml shumeuml qumeumlsht peumlr konsum etj
Teknologjia qeuml merret me shkeumlmbimin gjenetik emeumlrtohet me emra teuml ndrysheumlm si
ldquobioteknologjia modernerdquo ldquoteknologjia e gjeneverdquo ose ldquoinxhinieria gjenetikerdquo Neuml teuml
gjitheuml boteumln debati peumlr bioteknologjineuml e biosigurineuml eumlshteuml tepeumlr i pranisheumlm dhe
shumeuml i mprehteuml me rezultate kontradiktore qeuml e beumljneuml ende teuml paqarteuml qeumlndrimin
ndaj tyre
Gjysma e dyteuml e shekullit teuml kaluar eumlshteuml karakterizuar nga zbulime shkencore teuml njeuml
reumlndeumlsie kolosale neuml fusheumln e gjenetikeumls dometheumlneuml neuml ccedileumlshtjet e trasheumlgimiseuml
gjenetike teuml qenieve teuml gjalla Keumlto zbulime shkencore ccediluan neuml zbulimin neuml fillim teuml
viteve rsquo50 teuml struktureumls dyfishe dhe formeumls spirale teuml molekuleumls seuml ADN e cila eumlshteuml
barteumlsja kryesore e teuml gjitheuml trasheumlgimiseuml gjenetike teuml njeuml organizmi teuml gjalleuml
Ishte krejt e natyrshme dhe normale qeuml zbulimet shkencore nuk janeuml qeumlllim neuml
vetvete Historikisht ccedildo zbulim shkencor eumlshteuml shfryteumlzim peumlr qeumlllime praktike Edhe
neuml keumlteuml rast duke pasur neuml doreuml si hartat gjenetike ashtu edhe kodin gjenetik u krijua
njeuml degeuml e re e shkenceumls me emeumlrtimin inxhinieri gjenetike e cila kishte peumlr qeumlllim teuml
krijonte organizma teuml gjalla teuml reja (kryesisht bimore por edhe shtazore) teuml cilat me
gjenomin e tyre kishin teuml injektuar njeuml apo disa gjene teuml organizmave teuml tjereuml teuml
ndrysheumlm neuml gjini
Qeumlllimi i keumltyre punimeve tepeumlr teuml ndeumlrlikuara dhe qeuml keumlrkojneuml stafe tepeumlr teuml
peumlrgatitura shkenceumlrisht dhe laboratore shumeuml teuml sofistikuara ishte teuml krijonin bimeuml
dhe kafsheuml teuml cilat jepnin prodhime teuml larta por pa nevojeumln e peumlrdorimit teuml produkteve
kimike ashtu siccedil i peumlrdor reumlndom bujqeumlsia konvencionale Me fjaleuml teuml tjera synohej teuml
krijoheshin bimeuml e kafsheuml qeuml jepnin prodhime me kosto meuml teuml uleumlt dhe meuml teuml
sheumlndetshme peumlr njeriun
Provat e para me organizma OMGJ u kryen neuml SHBA neuml vitin 1972 dhe i peumlrkisnin
njeuml bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet peumlr teuml rritur qeumlndrueshmeumlrineuml ndaj
ngricave Meuml pas dhe konkretisht neuml mesin e viteve lsquo80 qeveria amerikane u dha
mbeumlshtetje teuml fuqishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore neuml keumlteuml fusheuml Si
efekt i keumlsaj mbeumlshtetjeje pak vite meuml voneuml u peumlrhapeumln neuml tregun amerikan fara teuml
bimeumlve teuml domates sojeumls misrit pambukut teuml modifikuara gjenetikisht Prodhimet e
keumltyre bimeumlve u peumlrhapeumln gjereumlsisht neuml tregun vendas dhe ateuml ndeumlrkombeumltar duke e
kthyer neuml keumlteuml meumlnyreuml arritjen shkencore neuml njeuml realitet teuml preksheumlm peumlr
konsumatorin
Ccedilfareuml pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me OMGJ neuml sheumlndetin e njeriut
Konsumimi i ushqimeve teuml peumlrgatitura nga organizma teuml tipit OMGJ ka rezultuar i
padeumlmsheumlm peumlr sheumlndetin e njeriut Duhet teuml sqarojmeuml se prodhimi i organizmave
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
6
Larja e duarve eumlshteuml meumlnyra meuml e thjeshteuml dhe meuml e dobishme e parandalimit teuml
infeksioneve kryesisht atyre gastro-intestinale Feumlmijeumlt duhet teuml lajneuml duart sa hereuml
ushqehen para dhe pas buke pasi shkojneuml neuml tualet pas lojeumls kur kryejneuml puneuml teuml
ndryshme si hedhja e mbeturinave puna neuml kopsht etj Peumlr keumlteuml mund teuml sugjerohet
sqarimi rreth
Hapave teuml larjes seuml duarve
1Lagini duart me ujeuml teuml ngrohteuml
2Merrni sapunin dhe shkumojini
3Feumlrkojini duart seuml bashku peumllleumlmbeumlt kurrizin e duarve midis gishtave me njera
-tjetreumln teuml pakteumln peumlr 15-20 sekonda
4Shpeumllajini duart mireuml
5Fshijini me peshqireuml ose leteumlr njeuml peumlrdorimshe
6Mbylleni ccedilezmeumln me letreumln qeuml fshiteuml duart dhe hidheni ateuml neuml kosh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
7
Etiketa ushqimore eumlshteuml njeuml mjet i reumlndeumlsishem neumlpeumlrmjet teuml cilit prodhuesit e
produkteve ushqimore informojneuml klienteumlt mbi vlerat nutricionale dhe peumlrbeumlrjen e
produkteve teuml tyre Kur flasim peumlr sigurineuml ushqimore dy janeuml gjeumlrat meuml teuml
reumlndeumlsishme qeuml duhet teuml keumlrkojmeuml neuml njeuml etiketeuml
koheumln e rekomanduar peumlr konsumim apo skadenceumln
listeumln e peumlrbeumlreumlsve
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
8
1 Sasia
2 Emeumlrtimin e
ushqimit
4 Data
peumlrdorimit
3 Lista
peumlrbeumlreumlsve
5 Fabrikuesi
prodhuesi
Qershor 2009
6 Biologjik
7 OMGJ
8 Origjina
9 Udheumlzim
mbi vlerat
ushqyese
10 Udheumlzime
nutricionale dhe
mbi sheumlndetin
11 Bar kodi
Sheumlmbull i njeuml etikete teuml njeuml produkti
Eumlshteuml e reumlndeumlsishme qeuml ne trsquoi edukojmeuml feumlmijeumlt qeuml teuml keumlrkojneuml dhe kuptojneuml edhe
elemente teuml tjera teuml etiketeumls peumlr teuml njohur meuml mireuml vlerat ushqimore teuml produktit qeuml
konsumojneuml si
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
9
Emrin e produktit
Sasineuml Sasia tregon sasineuml qeuml peumlrmban prodhimi e matur neuml veumlllim peumlr leumlngjet
(psh liteumlr deciliteumlr) dhe neuml maseuml peumlr prodhimet e tjera (psh gram kilogram
etj)
Emeumlrtimin e ushqimit Duhet teuml peumlrfshijeuml informacione ndaj kushteve fizike
teuml prodhimit ushqimor ose teuml trajtimit specifik qeuml ka peumlsuar produkti (prodhim
neuml pluhur i ngrireuml i peumlrqeumlndruar tymosur etj
Listeumln e peumlrbeumlreumlsve Teuml gjitheuml peumlrbeumlreumlsit duhet teuml listohen neuml meumlnyreuml zbriteumlse
nga pesha (pra peumlrbeumlreumlsi i pareuml eumlshteuml neuml sasi meuml teuml madhe i dyti meuml pak e
keumlshtu me rradheuml) peumlrfshireuml edhe ato qeuml mund teuml provokojneuml reaksione
alergjike (psh arra lajthi qumeumlsht vezeuml peshk
Koha data e skadenceumls e peumlrdorimit teuml produktit Datat qeuml shprehen ldquoteuml
konsumohet mundeumlsisht breumlnda tregon sa koheuml prodhimi mund teuml mbetet i
freskeumlt dhe mund teuml konsumohet pa asnjeuml rrezik ldquoTeuml konsumohet breumlndardquo
peumlrdoret peumlr ushqime qeuml degradohen lehteumlsisht ( psh mishrat vezeumlt bulmetrat)
dhe mbas dateumls seuml treguar prodhimet nuk munden teuml konsumohen sepse mund
teuml shkaktojneuml intoksikacione ushqimore ldquopreferohet teuml konsumohet
mundeumlsisht breumlndardquo peumlrdoret me ushqime qeuml mund teuml ruhen meuml gjateuml (psh
drithrat orizi erzat etj) dhe nuk eumlshte e rrezikshme peumlr sheumlndetin teuml
konsumohet njeuml prodhim mbas dateumls seuml treguar por ushqimi mundet teuml keteuml
humbur shije dhe peumlrbeumlrje
Emrin e prodhuesit fabrikuesit ose importuesit emri dhe adresa e
prodhuesit fabrikuesit importuesit duhet teuml tregohen qarteuml neuml konfeksion neuml
meumlnyreuml qeuml konsumatori teuml di keuml teuml kontaktoj neuml rast reklamimi ose peumlr teuml
marreuml meuml shumeuml informacione mbi prodhimin
Neumlse eumlshteuml produkt biologjik-BIO apo i ndryshuar gjenetikisht- OMGJ
Peumlrdorimi termit BIO i referohet metodave specifike teuml prodhimit ushqimor
konform standarteve teuml larta teuml mbrojtjes seuml mjedisit dhe teuml mireumlqeumlnies seuml
kafsheumlve dhe bimeumlve Simbas standarteve teuml BE termi OMGJ eumlshteuml i
detyruesheumlm teuml vihet peumlr prodhime qeuml kaneuml njeuml peumlrbeumlrje teuml organizmave teuml
ndryshuara gjenetikisht mbi 09 Teuml gjitha substancat me origjineuml OMGJ
duhet teuml tregohen neuml listeumln e peumlrbeumlreumlve meuml sheumlnimingjenetikisht i ndryshuarrdquo
Origjineumln e tij gjeografike teuml produktit tregon vendin ose rajonin nga vjen
prodhimi
Treguesit e vlerave ushqimore (flasin peumlr energjineuml (kcal) apo substancat
ushqyese qeuml peumlrmban produkti ushqimor psh proteina yndyrna fibra kripeuml
vitamina minerale etj) Keumlto informacione duhet teuml jepen neuml rastin kur
prodhimit i bashkeumlngjitet edhe njeuml udheumlzim nutricional treguesit e sheumlndetit
Treguesit e sheumlndetit (i referohen funksionit fiziologjik teuml njeuml peumlrbeumlreumlsi psh
rdquoKalciumi ndihmon neuml forcimin e kockaverdquo)
Treguesit qeuml flasin rreth zvogeumllimit teuml faktoreumlve teuml rrezikut teuml
seumlmundjeve psh ldquoFitosteroli ndihmon neuml uljen e kolesterolit neuml gjak duke
reduktuar keumlshtu njeuml faktor risku peumlr seumlmundjet kardiovaskularerdquo Keumlto
udheumlzime qeuml peumlrmbajneuml prodhimet janeuml teuml bazuara mbi elemente shkencore
Udheumlzime si ldquo me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnashrdquo ldquome peumlrmbajtje teuml madhe
fibrashrdquo duhet teuml jeneuml teuml peumlrshtatura mbi peumlrkufizime teuml sakta shkencore psh
shprehja ldquome peumlrmbajtje e madhe neuml fibrardquo mund teuml peumlrdoret kur prodhimet
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
10
kaneuml teuml pakteumln 6 gram fibra peumlr 100 gram prodhim Neuml vendet e BE neuml
prodhimet ushqimore me njeuml sasi teuml madhe sheqeri ose yndyre nuk mund teuml
japin udheumlzime si ldquopeumlrmban neuml sasi teuml madhe vitamine Crdquo Gjithashtu neuml keumlto
vende nuk eumlshteuml e lejuar qeuml teuml japin udheumlzime mbi efektet pozitive neuml sheumlndet
teuml njeuml prodhimi qeuml ka shumeuml sheqerna apo yndyrna
Pranineuml e aditiveumlveshtesave ushqimore Jqn shtesat qeuml i beumlhen produktit si
ngjyrues eumlmbeumllsues lidheumls peumlrziereumls konservues etj
Vlerat referuese ditore (GDA) informojneuml mbi sasineuml maksimale teuml
energjiseuml dhe nutrienteve qeuml i nevojiten njeuml individi teuml sheumlndetsheumlm GDA
janeuml teuml disponueshme peumlr energjineuml dhe peumlr kateumlr nutrienteuml yndyrnat totale
yndyrnat e ngopura sheqeri dhe kripa Ekzistojneuml rekomandime teuml veccedilanta
peumlr teuml rritur feumlmijeuml dhe adoleshenteuml Vlerat ditore teuml referimit peumlr feumlmijeumlt
gjeumlnden kryesisht tek etiketa ose neuml fleteumlt shoqeumlruese teuml produktit teuml
destinuara peumlr ta
Bar kodi Teuml gjitha prodhimet ushqimore kaneuml bar kode qeuml neuml pamje teuml pareuml ka
njeuml peumlrzjerje vijash e numrash Dy ose tre shifrat e para i referohen kombeumlsiseuml
teuml pronarit teuml markeumls seuml produktit p sh nga 800-839 tregojneuml Italineuml nga 400-
430 tregojneuml Gjermanineuml 560 Portugalineuml 900 Norvegjineuml 300-370 Franceumln
570-579 Danimarkeumln 730 Suedia 760 Zvicra 450-490 Japonia 870
Hollanda 700-709 Norvegjia 500-509 Anglia 840 ndash 849 Spanja 690-695
Kina e keumlshtu meuml tej Ndeumlrsa Shqipeumlria ka bar kodin 530 dhe eumlshteuml pikeumlrisht
marrja e keumltij bar kodi qeuml dallon neuml boteuml produktet e agrobiznesit shqiptar
Peumlr meuml tej neuml bar kodin ndeumlrmarrja e prodhimit identifikohet me 5 shifrat e
tjera ndeumlrsa shifrat meuml tej lidhen me produktin veteuml dhe shifra e fundit eumlshteuml
shifra e kontrollit me kompiuter aty ku tregtohet malli Shifrat e bar kodit 030-
039 kodifikojneuml barnat
PREFIKSI
KOMBETAR
(ITALIA)
KODI
PRONARIT TEuml MARKEumlS
KODI
PRODUKTIT
SHIFRA E
KONTROLLIT
Fig pamja e bar kodit
Materiali peumlrdorur peumlr ambalazhimin Neuml ambalazhet e produkteve
ushqimore ka edhe udheumlzime mbi materialin e peumlrdorur peumlr ambalazhin CA=
karton Al=alumin PVC=polivinil klorur ACC = metalike si psh kanoccedile
(kutiteuml e peshkut salceumls etj)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
11
Ccedilfareuml janeuml aditiveumlt-shtesat ushqimore
Aditiveumlt janeuml leumlndeuml teuml peumlrdorura nga industria ushqimore peumlr teuml peumlrmireumlsuar
disa karakteristika teuml produktit si koheumln e konservimit pamjen ngjyreumln
(ngjyrues peumlrzjereumls etj) shijen ( korrigjues teuml aciditetit peumlrforcues arome
shije)
Aditiveumlt janeuml konsideruar teuml gjitha ato substanca pa vlera ushqyese qeuml nuk
konsumohen si ushqim neuml vetvete dhe qeuml nuk jane normalisht peumlrbeumlreumls karakteristik teuml
njeuml lloj ushqimi por teuml shtuara qeumlllimisht peumlr njeuml qeumlllim teknologjik (edhe
organoleptik) gjateuml prodhimit peumlrpunimit peumlrgatitjes paketimit ambalazhimit teuml
cilat gjenden neuml njeuml produkt ushqimor ose neumlnproduktet e tij
Aditiveumlt nuk kaneuml asnjeuml vlereuml ushqyese dhe jo gjithnjeuml janeuml kaq teuml padeumlmsheumlm
Aditiveumlve neuml bazeuml teuml studimeve teuml kryera dhe rezultateve teuml arritura u lejohet
peumlrdorimi duke krijuar rregulla qeuml peumlrcaktojneuml qeumlllimin dhe sasineuml e aditivit qeuml mund
teuml peumlrdoret
Organizata boteumlrore e sheumlndeteumlsiseuml (OBSH) si dhe Organizata peumlr ushqimin dhe
bujqeumlsineuml (FAO) kaneuml vendosur parimet themelore teuml peumlrdorimit teuml aditiveumlve dhe
ploteumlsimin e kushteve teuml caktuara Peumlr prodhimet e vendeve teuml Komunitetit Europian
ato sheumlnohen me germeumln E pra geumlrma E tregon se ky aditiv eumlshteuml i lejuar nga teuml gjitha
vendet e Bashkimit Europian dhe numri qeuml pason tregon kategorineuml se kujt i peumlrket
Dyshimet peumlr deumlmin e disa aditiveumlve janeuml akoma shumeuml Megjitheumlse legjislacionet e
vendeve (veccedilaneumlrisht ato teuml Bashkimit Europian) fiksojneuml nivelet maksimale teuml lejuara
peumlr to keumlto vlera i referohen njeuml konsumi teuml moderuar teuml ushqimit pra nuk
konsiderojneuml shumeumln e teuml gjitha ushqimeve qeuml merren neuml njeuml vakt ose neuml njeuml diteuml
si dhe eumlshteuml e veumlshtireuml teuml vlereumlsohet ndeumlrveprimi midis tipologjive teuml ndryshme teuml
aditiveumlve qeuml gjenden neuml lloje teuml ndryshme ushqimesh dhe efekti i grumbullimit neuml
organizeumlm neuml sasi teuml vogla teuml aditiveumlve teuml ndrysheumlm
Neuml fakt nuk ka asnjeuml proveuml mbi efektet e tyre afat gjata Shumeuml prej aditiveumlve nuk
janeuml provuar se japin ndonjeuml pasojeuml mbi sheumlndetin por nuk ka as siguri qeuml me
peumlrdorimin neuml njeuml koheuml teuml gjateuml mund teuml jeneuml teuml deumlmshme Akoma nuk eumlshteuml e qarteuml neuml
se keumlto leumlndeuml mund teuml zhvillojneuml reaksione alergjike apo jo megjitheumlse disa prej tyre
akuzohen se ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e alergjiseuml ushqimore por e sigurteuml eumlshteuml se
ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e intolerancave ushqimore
Disa lloje teuml aditiveumlve
Ngjyruesit (nga E100 - E199) peumlrdoren peumlr teuml zeumlvendeumlsuar ngjyreumln natyrale qeuml
zhduket gjateuml peumlrpunimit dhe konservimit teuml prodhimit pra peumlr ti dheumlneuml prodhimeve
ngjyreuml Ngjyruesit gjenden neuml shumeuml pije neuml eumlmbeumllsira biskota karamele salsat neuml
peshkun e konservuar dhe neuml perime turshi si psh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
12
E 104 ngjyra e verdheuml kinolina E 102 tartrazina E 162 ngjyra e kuqe E 160
karoteni
E 150 ngjyreuml karamele E 110 ngjyra e verdheuml e erreumlt
Peumlrdorimi ngjyruesve teuml kuq qeuml gjenden neuml prodhimet bazeuml teuml frutave xhelatinave
karameleve dhe eumlmbeumllsirave teuml ndryshme qeuml peumllqehen shumeuml nga feumlmijeumlt ka qeumlneuml
objekt studimesh veccedilaneumlrisht peumlr 6 ngjyrues E104 E110 E124 E102 E122 E129 qeuml
mendohet se mund teuml jepnin hiperaktivitet tek feumlmijeumlt
Edhe ldquongjyruesit karamelrdquo janeuml peumlrzjerje teuml leumlndeumlve qeuml vijneuml nga sheqernat e trajtuara
me nxehteumlsi ku meuml tipike eumlshteuml ngjyra ldquokaferdquo me nuanca teuml ndryshme Peumlrdoren
shumeuml neuml industrineuml ushqimore neuml disa pije jo alkolike neuml disa supa teuml amballazhuara
neuml uthulleumln balsamike birreuml etj
Ngjyruesit e verdheuml (E101 - E110) janeuml teuml kundeumlrindikuar peumlr ato qeuml janeuml
alergjik (psh astmatikeumlt) ndaj acidit acetilsalicilik
Konservanteumlt (E200 - E299) funksioni tyre eumlshteuml teuml ngadaleumlsoj procesin e prishjes seuml
ushqimit qeuml mund teuml shkaktohet nga mykra apo bakterie Pjesa meuml e madhe e
ushqimeve qeuml ruhen peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml kaneuml konservant Disa lloj konservuesish
janeuml
E 210 (acidi benzoik) gjendet ne pijet neuml salsat neuml majoneze E 220 (anhidridi
sulfuror) gjendet neuml birreuml pijet e ndryshme teuml gazuara neuml leumlngjet e frutave neuml
marmelatat E 249-252 (nitrite e nitrate) gjendet neuml mishrat e konservuara neuml sallamra
teuml peumlrpunuara qeuml teuml pengojneuml zhvillimin e bakterit Clostridium botulinum bakteri qeuml
prodhon toksineumln vdekjeprureumlse si botulizmi Gjithashtu keumlto konservanteuml ruajneuml teuml
gjalleuml ngjyreumln e mishit dhe peumlrmireumlsojneuml shijen Nitratet neuml doza teuml vogla nuk janeuml teuml
rrezikshme ndeumlrsa nitritet duke u lidhur me amina teuml pranishme neuml ushqime formojneuml
nitrosamina qeuml konsiderohen potencialisht kancerogjene
E220-E227 sulfitet shmangin fermetimin e frutave teuml thata duke penguar nxirjen
naturale teuml tyre Keumlto aditiv janeuml irritues peumlr traktin treteumls dhe shkateumlrrojneuml vitamineumln
B1 qeuml eumlshteuml me reumlndeumlsi peumlr sistemin nervor Gjithashtu mund teuml japin reaksione
alergjike dhe dyshohen qeuml mund teuml lidhen me hiperaktivitetin infantil
Antioksidanteumlt (E300-E322) shmangin procesin e oksidimit teuml ushqimit zgjasin
jeteumlgjateumlsineuml e ushqimeve duke i penguar yndyrnat vajrat dhe disa vitamina qeuml teuml
lidhen me oksigjenin neuml ajeumlr sepse oksidimi e deumlmton ushqimin dhe e beumln teuml humbasi
ngjyreuml
E322 lecitina e sojeumls E320 Butilidroksianisol dhe E300-E304 Acidi L-askorbik i
gjejmeuml neuml prodhimet e furreumls drithrat biskota moltot keket patatina teuml skuqura etj
E 322 Lecitina e sojeumls konsiderohet toksike peumlr meumllccedilineuml dhe neuml doza teuml larta mundet
teuml ndikoj neuml thithjen intenstinale Peumlrsa i peumlrket E320 Butilidroksianisol ka disa
studime qeuml tregojneuml se mund teuml shkateumlrrojneuml vitamineumln D shton nivelet e kolesterolit
dhe teuml shkaktoj alergji E 300-3004Acidi L askorbik qeuml eumlshteuml vitamina C eumlshteuml i
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
13
padeumlmsheumlm dhe neuml doza teuml meumldha mund teuml keteuml efekte laksative gjendet neuml birreuml neuml
leumlngjet e frutave neuml komposto frutash
Korigjues teuml aciditetit (nga E325 -E385) japin ushqimit njeuml shije acide
Trasheumlsit peumlrzjereumlsit stabilizuesit (nga E 400 - E495) gjenden neuml shumeuml ushqime
akullore eumlmbeumllsira biskota salsa supa neuml kuti kremra ccedilokollata budin karamele
Sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore Trasheumlsit dhe
peumlrzjereumlsit sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore favorizojneuml
peumlrzjerjen e peumlrbeumlreumlsve si vaji dhe uji qeuml keumlto ushqime mos teuml ndahen
Stablizuesit pengojneuml peumlrbeumlreumlsit e peumlrzjereuml teuml ndahen peumlrseumlri Njeuml substanceuml
xhelifikuese meuml e peumlrdorur eumlshteuml pektina
Eumlmbeumllsuesit shpesh peumlrdoren neuml vend teuml sheqerit neuml prodhime si pije teuml gazuara
kosi ccedilimccedilakizi peumlr sheumlmbull Aspartame (E951) saharina (E954) acetilsulfame-K
(E950) dhe sorbitoli (E420) Sorbitoli (E420) Manitoli (E421) janeuml ngjyrues qeuml
mundet teuml shkaktojneuml probleme teuml stomakut
Mono e digliceridet (E 471) neuml acidet yndyrore i gjejmeuml shumeuml shpesh neuml biskota neuml
keke molto etj Polifosfatet (E 450) gjenden kryesisht neuml sallamra si prodhuta
djathrat e shkrireuml peumlr ti beumlreuml meuml teuml buteuml dhe meuml teuml leumlngsheumlm Mund teuml japin probleme
me tretjen dhe i japin organizimit doza teuml meumldha fosfori qeuml eumlshteuml e veumlshtireuml peumlr tu
eleminuar ky mineral lidhet me atomet e kalciumit dhe pastaj eleminohen bashkeuml Neuml
praktikeuml njeuml shteseuml fosfori kupton njeuml humbje kalciumi duke deumlmtuar kockat dhe
dheumlmbeumlt peumlr keumlteuml arsye mundet teuml evitohen marrja e e tepeumlrt e prodhimeve qeuml kaneuml
keumlto shtesa sidomos tek feumlmijeumlt
Acidi alginik dhe arginatet (E 400-E 405) karagenina (E 406 E 407) janeuml trasheumls qeuml
gjenden veccedilaneumlrisht neuml salsa dhe i beumljneuml ato kremoze (majoneza) Mundet teuml
provokojneuml reaksione alergjike dhe neuml se merren ne sasi teuml meumldha ndryshojneuml
metabolizmin
Peumlrforcues teuml shijes janeuml substanca qeuml shtojneuml shijen neuml ushqime teuml eumlmbla dhe
sallamra pa i shtuar atyre ndonjeuml shije teuml veccedilanteuml psh E621 (glutammati monosodik)
qeuml i shtohet ushqimeve teuml transformuara neuml veccedilanti si supa salsa dhe salccediliccedile neuml
patatina Ato gjithashtu sheumlrbejneuml peumlr teuml dheumlneuml shije dhe gjenden neuml salsa neuml dadot e
supave neuml konserva Nga disa studime akuzohet se E 621 (glutammati monosodik)
mund teuml shkaktoj dhimbje koke dhe probleme neuml sistemin nervor por veteumlm neuml
persona qeuml kaneuml predizspozicion
Neuml rregulloret e vendeve teuml BE neuml disa prodhime nuk lejohet teuml keteuml aditiv si
qumeumlshti pana kafja uji vaji ullirit gjalpi mjalti sheqeri legumet brumrat e thata
(makarona) kosi neutral fruta dhe perime teuml freskeumlta Gjithashtu ngjyruesit janeuml teuml
ndaluar neuml keumlto produkte buka mielli vera leumlngje frutash marmelatata konserva
domatesh fruta dhe perime teuml konservuara teuml thata apo teuml peumlrpunuara
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
14
Si teuml lexojmeuml disa shprehje teuml etiketave ushqimore
Kujdes me fjaleumlt ldquo Pahelliphelliprdquo qeuml peumlrmbajneuml disa produkte ushqimore
ldquoPa sheqerrdquo por kujdes neuml se neuml etiketeuml gjejmeuml shkrimet ldquoshurup glukoze shurup
fruktoze maltoz shurup vegjetal amido do teuml thoteuml qeuml prodhimi neuml meumlnyreuml indirekte
ka sheqer keumlto leumlndeuml kaneuml njeuml nivel sheqeri teuml ngjasheumlm me saharozeumln
ldquoPa kalori rdquo ose ldquoDietetikerdquo shpesh neuml keumlto prodhime gjejmeuml si eumlmbeumllsues
aspartamin i cili eumlshteuml provuar shkenceumlrisht se eumlshteuml njeuml peumlrbeumlreumls potencialisht
kancerogjen Pa kalori peumlrmban jo meuml shummeuml se 4 Kcal peumlr 100 ml
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 012 g Eumlshteuml
njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100ml ose 100 mg
Me peumlrmbajtje shumeuml teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 004
g Eumlshteuml njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100 ml 100 mg
Pa natrium prodhimi ka neuml maksimum Natriumkripeuml 0005 g peumlr 100g
Burim fibrash 3 g fibra peumlr 100 g ose 15 g fibra peumlr 100 Kcal
Me peumlrmbajtje teuml larteuml fibrash ka 6 gr fibra peumlr 100 gram prodhim
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt kalorike peumlrmban 40 Kcal peumlr 100 g peumlr ushqimet e forta
dhe 20 Kcal peumlr 100 ml peumlr teuml leumlngeumltat
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnash prodhimi ka 3 gram yndyrna peumlr 100 gram
ushqime teuml forta dhe 15 gram yndyrna peumlr 100 ml leumlngje
Sheumlmbull si mundet teuml lexojmeuml leumlndeumlt nutricionale qeuml gjenden neuml njeuml etiketeuml
ushqimore
Vlera
ENERGJITIKE
kcal 213 Tregon energjineuml e shprehur neuml kcal qeuml
jep 100g i prodhimit
kj 900 Tregon energjineuml e shprehur neuml kilozhol
qeuml jep 100 g i prodhimit
PROTEINA 53 g Tregon grameumlt e proteinave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
KARBOHIDRATET 58 g Tregon grameumlt e karbohidrateve qeuml
gjenden neuml 100 g teuml prodhimit
Nga teuml cilat sheqerna
prejt teuml cilave
amidonniseshte
8 g
50 g
Tregom karbohidratet e pranshme neuml 100
gram teuml produktit qeuml janeuml teuml peumlrbeumlreuml nga
x gram sheqerna teuml thjeshta
x gram amidon
YNDYRNA 9 g Tregon grameumlt e yndyrnave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
prej teuml cilave
- teuml ngopurai
- mono teuml pangopura
- poli teuml pangopura
43 g
33 g
14 g
Tregon qeuml yndyrnat qeuml gjenden neuml 100g
teuml keumltij produkit peumlrbeumlhen nga
x gram yndyrna teuml ngopura
x gram yndyrna mono teuml pangopura
x grami yndyrna poli teuml pangopura
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
15
FIBRA
9 g Tregon grameumlt e fibraave qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Prej teuml cilave
-teuml tretshme
-teuml patreteumlshme
4 g
5 g
Tregon qeuml fibra e pranishme neuml 100 g teuml
prodhimit peumlrbeumlhet nga x gram fibra teuml
treteumlshme
x gram fibra jo teuml treteumlshme
NATRIUMKRIPA 4 g Tregon grameumlt e natriumit qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Vitamina
Tregon peumlrmbajtjen neuml vitamina neuml 100
gram teuml produktit
B1
03
mg
21
B6
05
mg
30
PP
68
mg
38
bashkeuml me vlerat nutricionale peumlr 100
gram teuml produktit neuml etiketeumln nutricionale
mund teuml specifikohen edhe vlerat peumlr
porcion ose peumlr njeumlsi copeuml feteuml etj
Ushqimet BIO dhe OMGJ
Ccedilfareuml janeuml ushqimet OMGJ-organizma teuml modifikuara gjenetikisht
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kane ne natyreuml
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kaneuml neuml natyreuml Manipulimet gjenetike OMGJ janeuml peumlrdorur neuml bio
ushqimet bujqeumlsore dhe blegtorale
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
16
Modifikimi gjenetik beumlhet kur neuml organizmat futet pjeseuml e ADN teuml sjella nga
organizma krejteumlsisht teuml ndryshme (duke peumlrfshireuml edhe kafsheumlt) peumlr teuml peumlrfituar nga
karakteristikat e keumltij teuml fundit Shumeuml variete bimore janeuml modifikuar peumlr ti beumlreuml ato
meuml rezistente ndaj kushteve teuml pafavorshme klimaterike nga deumlmtuesit pesticidet dhe
konservim meuml teuml gjateuml OMGJ gjithashtu peumlrdoren peumlr teuml prodhuar bageumlti viccedili neuml njeuml
rritje teuml shpejteuml qeuml lopeumlt teuml japin meuml shumeuml qumeumlsht peumlr konsum etj
Teknologjia qeuml merret me shkeumlmbimin gjenetik emeumlrtohet me emra teuml ndrysheumlm si
ldquobioteknologjia modernerdquo ldquoteknologjia e gjeneverdquo ose ldquoinxhinieria gjenetikerdquo Neuml teuml
gjitheuml boteumln debati peumlr bioteknologjineuml e biosigurineuml eumlshteuml tepeumlr i pranisheumlm dhe
shumeuml i mprehteuml me rezultate kontradiktore qeuml e beumljneuml ende teuml paqarteuml qeumlndrimin
ndaj tyre
Gjysma e dyteuml e shekullit teuml kaluar eumlshteuml karakterizuar nga zbulime shkencore teuml njeuml
reumlndeumlsie kolosale neuml fusheumln e gjenetikeumls dometheumlneuml neuml ccedileumlshtjet e trasheumlgimiseuml
gjenetike teuml qenieve teuml gjalla Keumlto zbulime shkencore ccediluan neuml zbulimin neuml fillim teuml
viteve rsquo50 teuml struktureumls dyfishe dhe formeumls spirale teuml molekuleumls seuml ADN e cila eumlshteuml
barteumlsja kryesore e teuml gjitheuml trasheumlgimiseuml gjenetike teuml njeuml organizmi teuml gjalleuml
Ishte krejt e natyrshme dhe normale qeuml zbulimet shkencore nuk janeuml qeumlllim neuml
vetvete Historikisht ccedildo zbulim shkencor eumlshteuml shfryteumlzim peumlr qeumlllime praktike Edhe
neuml keumlteuml rast duke pasur neuml doreuml si hartat gjenetike ashtu edhe kodin gjenetik u krijua
njeuml degeuml e re e shkenceumls me emeumlrtimin inxhinieri gjenetike e cila kishte peumlr qeumlllim teuml
krijonte organizma teuml gjalla teuml reja (kryesisht bimore por edhe shtazore) teuml cilat me
gjenomin e tyre kishin teuml injektuar njeuml apo disa gjene teuml organizmave teuml tjereuml teuml
ndrysheumlm neuml gjini
Qeumlllimi i keumltyre punimeve tepeumlr teuml ndeumlrlikuara dhe qeuml keumlrkojneuml stafe tepeumlr teuml
peumlrgatitura shkenceumlrisht dhe laboratore shumeuml teuml sofistikuara ishte teuml krijonin bimeuml
dhe kafsheuml teuml cilat jepnin prodhime teuml larta por pa nevojeumln e peumlrdorimit teuml produkteve
kimike ashtu siccedil i peumlrdor reumlndom bujqeumlsia konvencionale Me fjaleuml teuml tjera synohej teuml
krijoheshin bimeuml e kafsheuml qeuml jepnin prodhime me kosto meuml teuml uleumlt dhe meuml teuml
sheumlndetshme peumlr njeriun
Provat e para me organizma OMGJ u kryen neuml SHBA neuml vitin 1972 dhe i peumlrkisnin
njeuml bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet peumlr teuml rritur qeumlndrueshmeumlrineuml ndaj
ngricave Meuml pas dhe konkretisht neuml mesin e viteve lsquo80 qeveria amerikane u dha
mbeumlshtetje teuml fuqishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore neuml keumlteuml fusheuml Si
efekt i keumlsaj mbeumlshtetjeje pak vite meuml voneuml u peumlrhapeumln neuml tregun amerikan fara teuml
bimeumlve teuml domates sojeumls misrit pambukut teuml modifikuara gjenetikisht Prodhimet e
keumltyre bimeumlve u peumlrhapeumln gjereumlsisht neuml tregun vendas dhe ateuml ndeumlrkombeumltar duke e
kthyer neuml keumlteuml meumlnyreuml arritjen shkencore neuml njeuml realitet teuml preksheumlm peumlr
konsumatorin
Ccedilfareuml pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me OMGJ neuml sheumlndetin e njeriut
Konsumimi i ushqimeve teuml peumlrgatitura nga organizma teuml tipit OMGJ ka rezultuar i
padeumlmsheumlm peumlr sheumlndetin e njeriut Duhet teuml sqarojmeuml se prodhimi i organizmave
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
7
Etiketa ushqimore eumlshteuml njeuml mjet i reumlndeumlsishem neumlpeumlrmjet teuml cilit prodhuesit e
produkteve ushqimore informojneuml klienteumlt mbi vlerat nutricionale dhe peumlrbeumlrjen e
produkteve teuml tyre Kur flasim peumlr sigurineuml ushqimore dy janeuml gjeumlrat meuml teuml
reumlndeumlsishme qeuml duhet teuml keumlrkojmeuml neuml njeuml etiketeuml
koheumln e rekomanduar peumlr konsumim apo skadenceumln
listeumln e peumlrbeumlreumlsve
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
8
1 Sasia
2 Emeumlrtimin e
ushqimit
4 Data
peumlrdorimit
3 Lista
peumlrbeumlreumlsve
5 Fabrikuesi
prodhuesi
Qershor 2009
6 Biologjik
7 OMGJ
8 Origjina
9 Udheumlzim
mbi vlerat
ushqyese
10 Udheumlzime
nutricionale dhe
mbi sheumlndetin
11 Bar kodi
Sheumlmbull i njeuml etikete teuml njeuml produkti
Eumlshteuml e reumlndeumlsishme qeuml ne trsquoi edukojmeuml feumlmijeumlt qeuml teuml keumlrkojneuml dhe kuptojneuml edhe
elemente teuml tjera teuml etiketeumls peumlr teuml njohur meuml mireuml vlerat ushqimore teuml produktit qeuml
konsumojneuml si
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
9
Emrin e produktit
Sasineuml Sasia tregon sasineuml qeuml peumlrmban prodhimi e matur neuml veumlllim peumlr leumlngjet
(psh liteumlr deciliteumlr) dhe neuml maseuml peumlr prodhimet e tjera (psh gram kilogram
etj)
Emeumlrtimin e ushqimit Duhet teuml peumlrfshijeuml informacione ndaj kushteve fizike
teuml prodhimit ushqimor ose teuml trajtimit specifik qeuml ka peumlsuar produkti (prodhim
neuml pluhur i ngrireuml i peumlrqeumlndruar tymosur etj
Listeumln e peumlrbeumlreumlsve Teuml gjitheuml peumlrbeumlreumlsit duhet teuml listohen neuml meumlnyreuml zbriteumlse
nga pesha (pra peumlrbeumlreumlsi i pareuml eumlshteuml neuml sasi meuml teuml madhe i dyti meuml pak e
keumlshtu me rradheuml) peumlrfshireuml edhe ato qeuml mund teuml provokojneuml reaksione
alergjike (psh arra lajthi qumeumlsht vezeuml peshk
Koha data e skadenceumls e peumlrdorimit teuml produktit Datat qeuml shprehen ldquoteuml
konsumohet mundeumlsisht breumlnda tregon sa koheuml prodhimi mund teuml mbetet i
freskeumlt dhe mund teuml konsumohet pa asnjeuml rrezik ldquoTeuml konsumohet breumlndardquo
peumlrdoret peumlr ushqime qeuml degradohen lehteumlsisht ( psh mishrat vezeumlt bulmetrat)
dhe mbas dateumls seuml treguar prodhimet nuk munden teuml konsumohen sepse mund
teuml shkaktojneuml intoksikacione ushqimore ldquopreferohet teuml konsumohet
mundeumlsisht breumlndardquo peumlrdoret me ushqime qeuml mund teuml ruhen meuml gjateuml (psh
drithrat orizi erzat etj) dhe nuk eumlshte e rrezikshme peumlr sheumlndetin teuml
konsumohet njeuml prodhim mbas dateumls seuml treguar por ushqimi mundet teuml keteuml
humbur shije dhe peumlrbeumlrje
Emrin e prodhuesit fabrikuesit ose importuesit emri dhe adresa e
prodhuesit fabrikuesit importuesit duhet teuml tregohen qarteuml neuml konfeksion neuml
meumlnyreuml qeuml konsumatori teuml di keuml teuml kontaktoj neuml rast reklamimi ose peumlr teuml
marreuml meuml shumeuml informacione mbi prodhimin
Neumlse eumlshteuml produkt biologjik-BIO apo i ndryshuar gjenetikisht- OMGJ
Peumlrdorimi termit BIO i referohet metodave specifike teuml prodhimit ushqimor
konform standarteve teuml larta teuml mbrojtjes seuml mjedisit dhe teuml mireumlqeumlnies seuml
kafsheumlve dhe bimeumlve Simbas standarteve teuml BE termi OMGJ eumlshteuml i
detyruesheumlm teuml vihet peumlr prodhime qeuml kaneuml njeuml peumlrbeumlrje teuml organizmave teuml
ndryshuara gjenetikisht mbi 09 Teuml gjitha substancat me origjineuml OMGJ
duhet teuml tregohen neuml listeumln e peumlrbeumlreumlve meuml sheumlnimingjenetikisht i ndryshuarrdquo
Origjineumln e tij gjeografike teuml produktit tregon vendin ose rajonin nga vjen
prodhimi
Treguesit e vlerave ushqimore (flasin peumlr energjineuml (kcal) apo substancat
ushqyese qeuml peumlrmban produkti ushqimor psh proteina yndyrna fibra kripeuml
vitamina minerale etj) Keumlto informacione duhet teuml jepen neuml rastin kur
prodhimit i bashkeumlngjitet edhe njeuml udheumlzim nutricional treguesit e sheumlndetit
Treguesit e sheumlndetit (i referohen funksionit fiziologjik teuml njeuml peumlrbeumlreumlsi psh
rdquoKalciumi ndihmon neuml forcimin e kockaverdquo)
Treguesit qeuml flasin rreth zvogeumllimit teuml faktoreumlve teuml rrezikut teuml
seumlmundjeve psh ldquoFitosteroli ndihmon neuml uljen e kolesterolit neuml gjak duke
reduktuar keumlshtu njeuml faktor risku peumlr seumlmundjet kardiovaskularerdquo Keumlto
udheumlzime qeuml peumlrmbajneuml prodhimet janeuml teuml bazuara mbi elemente shkencore
Udheumlzime si ldquo me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnashrdquo ldquome peumlrmbajtje teuml madhe
fibrashrdquo duhet teuml jeneuml teuml peumlrshtatura mbi peumlrkufizime teuml sakta shkencore psh
shprehja ldquome peumlrmbajtje e madhe neuml fibrardquo mund teuml peumlrdoret kur prodhimet
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
10
kaneuml teuml pakteumln 6 gram fibra peumlr 100 gram prodhim Neuml vendet e BE neuml
prodhimet ushqimore me njeuml sasi teuml madhe sheqeri ose yndyre nuk mund teuml
japin udheumlzime si ldquopeumlrmban neuml sasi teuml madhe vitamine Crdquo Gjithashtu neuml keumlto
vende nuk eumlshteuml e lejuar qeuml teuml japin udheumlzime mbi efektet pozitive neuml sheumlndet
teuml njeuml prodhimi qeuml ka shumeuml sheqerna apo yndyrna
Pranineuml e aditiveumlveshtesave ushqimore Jqn shtesat qeuml i beumlhen produktit si
ngjyrues eumlmbeumllsues lidheumls peumlrziereumls konservues etj
Vlerat referuese ditore (GDA) informojneuml mbi sasineuml maksimale teuml
energjiseuml dhe nutrienteve qeuml i nevojiten njeuml individi teuml sheumlndetsheumlm GDA
janeuml teuml disponueshme peumlr energjineuml dhe peumlr kateumlr nutrienteuml yndyrnat totale
yndyrnat e ngopura sheqeri dhe kripa Ekzistojneuml rekomandime teuml veccedilanta
peumlr teuml rritur feumlmijeuml dhe adoleshenteuml Vlerat ditore teuml referimit peumlr feumlmijeumlt
gjeumlnden kryesisht tek etiketa ose neuml fleteumlt shoqeumlruese teuml produktit teuml
destinuara peumlr ta
Bar kodi Teuml gjitha prodhimet ushqimore kaneuml bar kode qeuml neuml pamje teuml pareuml ka
njeuml peumlrzjerje vijash e numrash Dy ose tre shifrat e para i referohen kombeumlsiseuml
teuml pronarit teuml markeumls seuml produktit p sh nga 800-839 tregojneuml Italineuml nga 400-
430 tregojneuml Gjermanineuml 560 Portugalineuml 900 Norvegjineuml 300-370 Franceumln
570-579 Danimarkeumln 730 Suedia 760 Zvicra 450-490 Japonia 870
Hollanda 700-709 Norvegjia 500-509 Anglia 840 ndash 849 Spanja 690-695
Kina e keumlshtu meuml tej Ndeumlrsa Shqipeumlria ka bar kodin 530 dhe eumlshteuml pikeumlrisht
marrja e keumltij bar kodi qeuml dallon neuml boteuml produktet e agrobiznesit shqiptar
Peumlr meuml tej neuml bar kodin ndeumlrmarrja e prodhimit identifikohet me 5 shifrat e
tjera ndeumlrsa shifrat meuml tej lidhen me produktin veteuml dhe shifra e fundit eumlshteuml
shifra e kontrollit me kompiuter aty ku tregtohet malli Shifrat e bar kodit 030-
039 kodifikojneuml barnat
PREFIKSI
KOMBETAR
(ITALIA)
KODI
PRONARIT TEuml MARKEumlS
KODI
PRODUKTIT
SHIFRA E
KONTROLLIT
Fig pamja e bar kodit
Materiali peumlrdorur peumlr ambalazhimin Neuml ambalazhet e produkteve
ushqimore ka edhe udheumlzime mbi materialin e peumlrdorur peumlr ambalazhin CA=
karton Al=alumin PVC=polivinil klorur ACC = metalike si psh kanoccedile
(kutiteuml e peshkut salceumls etj)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
11
Ccedilfareuml janeuml aditiveumlt-shtesat ushqimore
Aditiveumlt janeuml leumlndeuml teuml peumlrdorura nga industria ushqimore peumlr teuml peumlrmireumlsuar
disa karakteristika teuml produktit si koheumln e konservimit pamjen ngjyreumln
(ngjyrues peumlrzjereumls etj) shijen ( korrigjues teuml aciditetit peumlrforcues arome
shije)
Aditiveumlt janeuml konsideruar teuml gjitha ato substanca pa vlera ushqyese qeuml nuk
konsumohen si ushqim neuml vetvete dhe qeuml nuk jane normalisht peumlrbeumlreumls karakteristik teuml
njeuml lloj ushqimi por teuml shtuara qeumlllimisht peumlr njeuml qeumlllim teknologjik (edhe
organoleptik) gjateuml prodhimit peumlrpunimit peumlrgatitjes paketimit ambalazhimit teuml
cilat gjenden neuml njeuml produkt ushqimor ose neumlnproduktet e tij
Aditiveumlt nuk kaneuml asnjeuml vlereuml ushqyese dhe jo gjithnjeuml janeuml kaq teuml padeumlmsheumlm
Aditiveumlve neuml bazeuml teuml studimeve teuml kryera dhe rezultateve teuml arritura u lejohet
peumlrdorimi duke krijuar rregulla qeuml peumlrcaktojneuml qeumlllimin dhe sasineuml e aditivit qeuml mund
teuml peumlrdoret
Organizata boteumlrore e sheumlndeteumlsiseuml (OBSH) si dhe Organizata peumlr ushqimin dhe
bujqeumlsineuml (FAO) kaneuml vendosur parimet themelore teuml peumlrdorimit teuml aditiveumlve dhe
ploteumlsimin e kushteve teuml caktuara Peumlr prodhimet e vendeve teuml Komunitetit Europian
ato sheumlnohen me germeumln E pra geumlrma E tregon se ky aditiv eumlshteuml i lejuar nga teuml gjitha
vendet e Bashkimit Europian dhe numri qeuml pason tregon kategorineuml se kujt i peumlrket
Dyshimet peumlr deumlmin e disa aditiveumlve janeuml akoma shumeuml Megjitheumlse legjislacionet e
vendeve (veccedilaneumlrisht ato teuml Bashkimit Europian) fiksojneuml nivelet maksimale teuml lejuara
peumlr to keumlto vlera i referohen njeuml konsumi teuml moderuar teuml ushqimit pra nuk
konsiderojneuml shumeumln e teuml gjitha ushqimeve qeuml merren neuml njeuml vakt ose neuml njeuml diteuml
si dhe eumlshteuml e veumlshtireuml teuml vlereumlsohet ndeumlrveprimi midis tipologjive teuml ndryshme teuml
aditiveumlve qeuml gjenden neuml lloje teuml ndryshme ushqimesh dhe efekti i grumbullimit neuml
organizeumlm neuml sasi teuml vogla teuml aditiveumlve teuml ndrysheumlm
Neuml fakt nuk ka asnjeuml proveuml mbi efektet e tyre afat gjata Shumeuml prej aditiveumlve nuk
janeuml provuar se japin ndonjeuml pasojeuml mbi sheumlndetin por nuk ka as siguri qeuml me
peumlrdorimin neuml njeuml koheuml teuml gjateuml mund teuml jeneuml teuml deumlmshme Akoma nuk eumlshteuml e qarteuml neuml
se keumlto leumlndeuml mund teuml zhvillojneuml reaksione alergjike apo jo megjitheumlse disa prej tyre
akuzohen se ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e alergjiseuml ushqimore por e sigurteuml eumlshteuml se
ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e intolerancave ushqimore
Disa lloje teuml aditiveumlve
Ngjyruesit (nga E100 - E199) peumlrdoren peumlr teuml zeumlvendeumlsuar ngjyreumln natyrale qeuml
zhduket gjateuml peumlrpunimit dhe konservimit teuml prodhimit pra peumlr ti dheumlneuml prodhimeve
ngjyreuml Ngjyruesit gjenden neuml shumeuml pije neuml eumlmbeumllsira biskota karamele salsat neuml
peshkun e konservuar dhe neuml perime turshi si psh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
12
E 104 ngjyra e verdheuml kinolina E 102 tartrazina E 162 ngjyra e kuqe E 160
karoteni
E 150 ngjyreuml karamele E 110 ngjyra e verdheuml e erreumlt
Peumlrdorimi ngjyruesve teuml kuq qeuml gjenden neuml prodhimet bazeuml teuml frutave xhelatinave
karameleve dhe eumlmbeumllsirave teuml ndryshme qeuml peumllqehen shumeuml nga feumlmijeumlt ka qeumlneuml
objekt studimesh veccedilaneumlrisht peumlr 6 ngjyrues E104 E110 E124 E102 E122 E129 qeuml
mendohet se mund teuml jepnin hiperaktivitet tek feumlmijeumlt
Edhe ldquongjyruesit karamelrdquo janeuml peumlrzjerje teuml leumlndeumlve qeuml vijneuml nga sheqernat e trajtuara
me nxehteumlsi ku meuml tipike eumlshteuml ngjyra ldquokaferdquo me nuanca teuml ndryshme Peumlrdoren
shumeuml neuml industrineuml ushqimore neuml disa pije jo alkolike neuml disa supa teuml amballazhuara
neuml uthulleumln balsamike birreuml etj
Ngjyruesit e verdheuml (E101 - E110) janeuml teuml kundeumlrindikuar peumlr ato qeuml janeuml
alergjik (psh astmatikeumlt) ndaj acidit acetilsalicilik
Konservanteumlt (E200 - E299) funksioni tyre eumlshteuml teuml ngadaleumlsoj procesin e prishjes seuml
ushqimit qeuml mund teuml shkaktohet nga mykra apo bakterie Pjesa meuml e madhe e
ushqimeve qeuml ruhen peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml kaneuml konservant Disa lloj konservuesish
janeuml
E 210 (acidi benzoik) gjendet ne pijet neuml salsat neuml majoneze E 220 (anhidridi
sulfuror) gjendet neuml birreuml pijet e ndryshme teuml gazuara neuml leumlngjet e frutave neuml
marmelatat E 249-252 (nitrite e nitrate) gjendet neuml mishrat e konservuara neuml sallamra
teuml peumlrpunuara qeuml teuml pengojneuml zhvillimin e bakterit Clostridium botulinum bakteri qeuml
prodhon toksineumln vdekjeprureumlse si botulizmi Gjithashtu keumlto konservanteuml ruajneuml teuml
gjalleuml ngjyreumln e mishit dhe peumlrmireumlsojneuml shijen Nitratet neuml doza teuml vogla nuk janeuml teuml
rrezikshme ndeumlrsa nitritet duke u lidhur me amina teuml pranishme neuml ushqime formojneuml
nitrosamina qeuml konsiderohen potencialisht kancerogjene
E220-E227 sulfitet shmangin fermetimin e frutave teuml thata duke penguar nxirjen
naturale teuml tyre Keumlto aditiv janeuml irritues peumlr traktin treteumls dhe shkateumlrrojneuml vitamineumln
B1 qeuml eumlshteuml me reumlndeumlsi peumlr sistemin nervor Gjithashtu mund teuml japin reaksione
alergjike dhe dyshohen qeuml mund teuml lidhen me hiperaktivitetin infantil
Antioksidanteumlt (E300-E322) shmangin procesin e oksidimit teuml ushqimit zgjasin
jeteumlgjateumlsineuml e ushqimeve duke i penguar yndyrnat vajrat dhe disa vitamina qeuml teuml
lidhen me oksigjenin neuml ajeumlr sepse oksidimi e deumlmton ushqimin dhe e beumln teuml humbasi
ngjyreuml
E322 lecitina e sojeumls E320 Butilidroksianisol dhe E300-E304 Acidi L-askorbik i
gjejmeuml neuml prodhimet e furreumls drithrat biskota moltot keket patatina teuml skuqura etj
E 322 Lecitina e sojeumls konsiderohet toksike peumlr meumllccedilineuml dhe neuml doza teuml larta mundet
teuml ndikoj neuml thithjen intenstinale Peumlrsa i peumlrket E320 Butilidroksianisol ka disa
studime qeuml tregojneuml se mund teuml shkateumlrrojneuml vitamineumln D shton nivelet e kolesterolit
dhe teuml shkaktoj alergji E 300-3004Acidi L askorbik qeuml eumlshteuml vitamina C eumlshteuml i
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
13
padeumlmsheumlm dhe neuml doza teuml meumldha mund teuml keteuml efekte laksative gjendet neuml birreuml neuml
leumlngjet e frutave neuml komposto frutash
Korigjues teuml aciditetit (nga E325 -E385) japin ushqimit njeuml shije acide
Trasheumlsit peumlrzjereumlsit stabilizuesit (nga E 400 - E495) gjenden neuml shumeuml ushqime
akullore eumlmbeumllsira biskota salsa supa neuml kuti kremra ccedilokollata budin karamele
Sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore Trasheumlsit dhe
peumlrzjereumlsit sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore favorizojneuml
peumlrzjerjen e peumlrbeumlreumlsve si vaji dhe uji qeuml keumlto ushqime mos teuml ndahen
Stablizuesit pengojneuml peumlrbeumlreumlsit e peumlrzjereuml teuml ndahen peumlrseumlri Njeuml substanceuml
xhelifikuese meuml e peumlrdorur eumlshteuml pektina
Eumlmbeumllsuesit shpesh peumlrdoren neuml vend teuml sheqerit neuml prodhime si pije teuml gazuara
kosi ccedilimccedilakizi peumlr sheumlmbull Aspartame (E951) saharina (E954) acetilsulfame-K
(E950) dhe sorbitoli (E420) Sorbitoli (E420) Manitoli (E421) janeuml ngjyrues qeuml
mundet teuml shkaktojneuml probleme teuml stomakut
Mono e digliceridet (E 471) neuml acidet yndyrore i gjejmeuml shumeuml shpesh neuml biskota neuml
keke molto etj Polifosfatet (E 450) gjenden kryesisht neuml sallamra si prodhuta
djathrat e shkrireuml peumlr ti beumlreuml meuml teuml buteuml dhe meuml teuml leumlngsheumlm Mund teuml japin probleme
me tretjen dhe i japin organizimit doza teuml meumldha fosfori qeuml eumlshteuml e veumlshtireuml peumlr tu
eleminuar ky mineral lidhet me atomet e kalciumit dhe pastaj eleminohen bashkeuml Neuml
praktikeuml njeuml shteseuml fosfori kupton njeuml humbje kalciumi duke deumlmtuar kockat dhe
dheumlmbeumlt peumlr keumlteuml arsye mundet teuml evitohen marrja e e tepeumlrt e prodhimeve qeuml kaneuml
keumlto shtesa sidomos tek feumlmijeumlt
Acidi alginik dhe arginatet (E 400-E 405) karagenina (E 406 E 407) janeuml trasheumls qeuml
gjenden veccedilaneumlrisht neuml salsa dhe i beumljneuml ato kremoze (majoneza) Mundet teuml
provokojneuml reaksione alergjike dhe neuml se merren ne sasi teuml meumldha ndryshojneuml
metabolizmin
Peumlrforcues teuml shijes janeuml substanca qeuml shtojneuml shijen neuml ushqime teuml eumlmbla dhe
sallamra pa i shtuar atyre ndonjeuml shije teuml veccedilanteuml psh E621 (glutammati monosodik)
qeuml i shtohet ushqimeve teuml transformuara neuml veccedilanti si supa salsa dhe salccediliccedile neuml
patatina Ato gjithashtu sheumlrbejneuml peumlr teuml dheumlneuml shije dhe gjenden neuml salsa neuml dadot e
supave neuml konserva Nga disa studime akuzohet se E 621 (glutammati monosodik)
mund teuml shkaktoj dhimbje koke dhe probleme neuml sistemin nervor por veteumlm neuml
persona qeuml kaneuml predizspozicion
Neuml rregulloret e vendeve teuml BE neuml disa prodhime nuk lejohet teuml keteuml aditiv si
qumeumlshti pana kafja uji vaji ullirit gjalpi mjalti sheqeri legumet brumrat e thata
(makarona) kosi neutral fruta dhe perime teuml freskeumlta Gjithashtu ngjyruesit janeuml teuml
ndaluar neuml keumlto produkte buka mielli vera leumlngje frutash marmelatata konserva
domatesh fruta dhe perime teuml konservuara teuml thata apo teuml peumlrpunuara
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
14
Si teuml lexojmeuml disa shprehje teuml etiketave ushqimore
Kujdes me fjaleumlt ldquo Pahelliphelliprdquo qeuml peumlrmbajneuml disa produkte ushqimore
ldquoPa sheqerrdquo por kujdes neuml se neuml etiketeuml gjejmeuml shkrimet ldquoshurup glukoze shurup
fruktoze maltoz shurup vegjetal amido do teuml thoteuml qeuml prodhimi neuml meumlnyreuml indirekte
ka sheqer keumlto leumlndeuml kaneuml njeuml nivel sheqeri teuml ngjasheumlm me saharozeumln
ldquoPa kalori rdquo ose ldquoDietetikerdquo shpesh neuml keumlto prodhime gjejmeuml si eumlmbeumllsues
aspartamin i cili eumlshteuml provuar shkenceumlrisht se eumlshteuml njeuml peumlrbeumlreumls potencialisht
kancerogjen Pa kalori peumlrmban jo meuml shummeuml se 4 Kcal peumlr 100 ml
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 012 g Eumlshteuml
njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100ml ose 100 mg
Me peumlrmbajtje shumeuml teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 004
g Eumlshteuml njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100 ml 100 mg
Pa natrium prodhimi ka neuml maksimum Natriumkripeuml 0005 g peumlr 100g
Burim fibrash 3 g fibra peumlr 100 g ose 15 g fibra peumlr 100 Kcal
Me peumlrmbajtje teuml larteuml fibrash ka 6 gr fibra peumlr 100 gram prodhim
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt kalorike peumlrmban 40 Kcal peumlr 100 g peumlr ushqimet e forta
dhe 20 Kcal peumlr 100 ml peumlr teuml leumlngeumltat
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnash prodhimi ka 3 gram yndyrna peumlr 100 gram
ushqime teuml forta dhe 15 gram yndyrna peumlr 100 ml leumlngje
Sheumlmbull si mundet teuml lexojmeuml leumlndeumlt nutricionale qeuml gjenden neuml njeuml etiketeuml
ushqimore
Vlera
ENERGJITIKE
kcal 213 Tregon energjineuml e shprehur neuml kcal qeuml
jep 100g i prodhimit
kj 900 Tregon energjineuml e shprehur neuml kilozhol
qeuml jep 100 g i prodhimit
PROTEINA 53 g Tregon grameumlt e proteinave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
KARBOHIDRATET 58 g Tregon grameumlt e karbohidrateve qeuml
gjenden neuml 100 g teuml prodhimit
Nga teuml cilat sheqerna
prejt teuml cilave
amidonniseshte
8 g
50 g
Tregom karbohidratet e pranshme neuml 100
gram teuml produktit qeuml janeuml teuml peumlrbeumlreuml nga
x gram sheqerna teuml thjeshta
x gram amidon
YNDYRNA 9 g Tregon grameumlt e yndyrnave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
prej teuml cilave
- teuml ngopurai
- mono teuml pangopura
- poli teuml pangopura
43 g
33 g
14 g
Tregon qeuml yndyrnat qeuml gjenden neuml 100g
teuml keumltij produkit peumlrbeumlhen nga
x gram yndyrna teuml ngopura
x gram yndyrna mono teuml pangopura
x grami yndyrna poli teuml pangopura
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
15
FIBRA
9 g Tregon grameumlt e fibraave qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Prej teuml cilave
-teuml tretshme
-teuml patreteumlshme
4 g
5 g
Tregon qeuml fibra e pranishme neuml 100 g teuml
prodhimit peumlrbeumlhet nga x gram fibra teuml
treteumlshme
x gram fibra jo teuml treteumlshme
NATRIUMKRIPA 4 g Tregon grameumlt e natriumit qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Vitamina
Tregon peumlrmbajtjen neuml vitamina neuml 100
gram teuml produktit
B1
03
mg
21
B6
05
mg
30
PP
68
mg
38
bashkeuml me vlerat nutricionale peumlr 100
gram teuml produktit neuml etiketeumln nutricionale
mund teuml specifikohen edhe vlerat peumlr
porcion ose peumlr njeumlsi copeuml feteuml etj
Ushqimet BIO dhe OMGJ
Ccedilfareuml janeuml ushqimet OMGJ-organizma teuml modifikuara gjenetikisht
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kane ne natyreuml
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kaneuml neuml natyreuml Manipulimet gjenetike OMGJ janeuml peumlrdorur neuml bio
ushqimet bujqeumlsore dhe blegtorale
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
16
Modifikimi gjenetik beumlhet kur neuml organizmat futet pjeseuml e ADN teuml sjella nga
organizma krejteumlsisht teuml ndryshme (duke peumlrfshireuml edhe kafsheumlt) peumlr teuml peumlrfituar nga
karakteristikat e keumltij teuml fundit Shumeuml variete bimore janeuml modifikuar peumlr ti beumlreuml ato
meuml rezistente ndaj kushteve teuml pafavorshme klimaterike nga deumlmtuesit pesticidet dhe
konservim meuml teuml gjateuml OMGJ gjithashtu peumlrdoren peumlr teuml prodhuar bageumlti viccedili neuml njeuml
rritje teuml shpejteuml qeuml lopeumlt teuml japin meuml shumeuml qumeumlsht peumlr konsum etj
Teknologjia qeuml merret me shkeumlmbimin gjenetik emeumlrtohet me emra teuml ndrysheumlm si
ldquobioteknologjia modernerdquo ldquoteknologjia e gjeneverdquo ose ldquoinxhinieria gjenetikerdquo Neuml teuml
gjitheuml boteumln debati peumlr bioteknologjineuml e biosigurineuml eumlshteuml tepeumlr i pranisheumlm dhe
shumeuml i mprehteuml me rezultate kontradiktore qeuml e beumljneuml ende teuml paqarteuml qeumlndrimin
ndaj tyre
Gjysma e dyteuml e shekullit teuml kaluar eumlshteuml karakterizuar nga zbulime shkencore teuml njeuml
reumlndeumlsie kolosale neuml fusheumln e gjenetikeumls dometheumlneuml neuml ccedileumlshtjet e trasheumlgimiseuml
gjenetike teuml qenieve teuml gjalla Keumlto zbulime shkencore ccediluan neuml zbulimin neuml fillim teuml
viteve rsquo50 teuml struktureumls dyfishe dhe formeumls spirale teuml molekuleumls seuml ADN e cila eumlshteuml
barteumlsja kryesore e teuml gjitheuml trasheumlgimiseuml gjenetike teuml njeuml organizmi teuml gjalleuml
Ishte krejt e natyrshme dhe normale qeuml zbulimet shkencore nuk janeuml qeumlllim neuml
vetvete Historikisht ccedildo zbulim shkencor eumlshteuml shfryteumlzim peumlr qeumlllime praktike Edhe
neuml keumlteuml rast duke pasur neuml doreuml si hartat gjenetike ashtu edhe kodin gjenetik u krijua
njeuml degeuml e re e shkenceumls me emeumlrtimin inxhinieri gjenetike e cila kishte peumlr qeumlllim teuml
krijonte organizma teuml gjalla teuml reja (kryesisht bimore por edhe shtazore) teuml cilat me
gjenomin e tyre kishin teuml injektuar njeuml apo disa gjene teuml organizmave teuml tjereuml teuml
ndrysheumlm neuml gjini
Qeumlllimi i keumltyre punimeve tepeumlr teuml ndeumlrlikuara dhe qeuml keumlrkojneuml stafe tepeumlr teuml
peumlrgatitura shkenceumlrisht dhe laboratore shumeuml teuml sofistikuara ishte teuml krijonin bimeuml
dhe kafsheuml teuml cilat jepnin prodhime teuml larta por pa nevojeumln e peumlrdorimit teuml produkteve
kimike ashtu siccedil i peumlrdor reumlndom bujqeumlsia konvencionale Me fjaleuml teuml tjera synohej teuml
krijoheshin bimeuml e kafsheuml qeuml jepnin prodhime me kosto meuml teuml uleumlt dhe meuml teuml
sheumlndetshme peumlr njeriun
Provat e para me organizma OMGJ u kryen neuml SHBA neuml vitin 1972 dhe i peumlrkisnin
njeuml bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet peumlr teuml rritur qeumlndrueshmeumlrineuml ndaj
ngricave Meuml pas dhe konkretisht neuml mesin e viteve lsquo80 qeveria amerikane u dha
mbeumlshtetje teuml fuqishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore neuml keumlteuml fusheuml Si
efekt i keumlsaj mbeumlshtetjeje pak vite meuml voneuml u peumlrhapeumln neuml tregun amerikan fara teuml
bimeumlve teuml domates sojeumls misrit pambukut teuml modifikuara gjenetikisht Prodhimet e
keumltyre bimeumlve u peumlrhapeumln gjereumlsisht neuml tregun vendas dhe ateuml ndeumlrkombeumltar duke e
kthyer neuml keumlteuml meumlnyreuml arritjen shkencore neuml njeuml realitet teuml preksheumlm peumlr
konsumatorin
Ccedilfareuml pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me OMGJ neuml sheumlndetin e njeriut
Konsumimi i ushqimeve teuml peumlrgatitura nga organizma teuml tipit OMGJ ka rezultuar i
padeumlmsheumlm peumlr sheumlndetin e njeriut Duhet teuml sqarojmeuml se prodhimi i organizmave
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
8
1 Sasia
2 Emeumlrtimin e
ushqimit
4 Data
peumlrdorimit
3 Lista
peumlrbeumlreumlsve
5 Fabrikuesi
prodhuesi
Qershor 2009
6 Biologjik
7 OMGJ
8 Origjina
9 Udheumlzim
mbi vlerat
ushqyese
10 Udheumlzime
nutricionale dhe
mbi sheumlndetin
11 Bar kodi
Sheumlmbull i njeuml etikete teuml njeuml produkti
Eumlshteuml e reumlndeumlsishme qeuml ne trsquoi edukojmeuml feumlmijeumlt qeuml teuml keumlrkojneuml dhe kuptojneuml edhe
elemente teuml tjera teuml etiketeumls peumlr teuml njohur meuml mireuml vlerat ushqimore teuml produktit qeuml
konsumojneuml si
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
9
Emrin e produktit
Sasineuml Sasia tregon sasineuml qeuml peumlrmban prodhimi e matur neuml veumlllim peumlr leumlngjet
(psh liteumlr deciliteumlr) dhe neuml maseuml peumlr prodhimet e tjera (psh gram kilogram
etj)
Emeumlrtimin e ushqimit Duhet teuml peumlrfshijeuml informacione ndaj kushteve fizike
teuml prodhimit ushqimor ose teuml trajtimit specifik qeuml ka peumlsuar produkti (prodhim
neuml pluhur i ngrireuml i peumlrqeumlndruar tymosur etj
Listeumln e peumlrbeumlreumlsve Teuml gjitheuml peumlrbeumlreumlsit duhet teuml listohen neuml meumlnyreuml zbriteumlse
nga pesha (pra peumlrbeumlreumlsi i pareuml eumlshteuml neuml sasi meuml teuml madhe i dyti meuml pak e
keumlshtu me rradheuml) peumlrfshireuml edhe ato qeuml mund teuml provokojneuml reaksione
alergjike (psh arra lajthi qumeumlsht vezeuml peshk
Koha data e skadenceumls e peumlrdorimit teuml produktit Datat qeuml shprehen ldquoteuml
konsumohet mundeumlsisht breumlnda tregon sa koheuml prodhimi mund teuml mbetet i
freskeumlt dhe mund teuml konsumohet pa asnjeuml rrezik ldquoTeuml konsumohet breumlndardquo
peumlrdoret peumlr ushqime qeuml degradohen lehteumlsisht ( psh mishrat vezeumlt bulmetrat)
dhe mbas dateumls seuml treguar prodhimet nuk munden teuml konsumohen sepse mund
teuml shkaktojneuml intoksikacione ushqimore ldquopreferohet teuml konsumohet
mundeumlsisht breumlndardquo peumlrdoret me ushqime qeuml mund teuml ruhen meuml gjateuml (psh
drithrat orizi erzat etj) dhe nuk eumlshte e rrezikshme peumlr sheumlndetin teuml
konsumohet njeuml prodhim mbas dateumls seuml treguar por ushqimi mundet teuml keteuml
humbur shije dhe peumlrbeumlrje
Emrin e prodhuesit fabrikuesit ose importuesit emri dhe adresa e
prodhuesit fabrikuesit importuesit duhet teuml tregohen qarteuml neuml konfeksion neuml
meumlnyreuml qeuml konsumatori teuml di keuml teuml kontaktoj neuml rast reklamimi ose peumlr teuml
marreuml meuml shumeuml informacione mbi prodhimin
Neumlse eumlshteuml produkt biologjik-BIO apo i ndryshuar gjenetikisht- OMGJ
Peumlrdorimi termit BIO i referohet metodave specifike teuml prodhimit ushqimor
konform standarteve teuml larta teuml mbrojtjes seuml mjedisit dhe teuml mireumlqeumlnies seuml
kafsheumlve dhe bimeumlve Simbas standarteve teuml BE termi OMGJ eumlshteuml i
detyruesheumlm teuml vihet peumlr prodhime qeuml kaneuml njeuml peumlrbeumlrje teuml organizmave teuml
ndryshuara gjenetikisht mbi 09 Teuml gjitha substancat me origjineuml OMGJ
duhet teuml tregohen neuml listeumln e peumlrbeumlreumlve meuml sheumlnimingjenetikisht i ndryshuarrdquo
Origjineumln e tij gjeografike teuml produktit tregon vendin ose rajonin nga vjen
prodhimi
Treguesit e vlerave ushqimore (flasin peumlr energjineuml (kcal) apo substancat
ushqyese qeuml peumlrmban produkti ushqimor psh proteina yndyrna fibra kripeuml
vitamina minerale etj) Keumlto informacione duhet teuml jepen neuml rastin kur
prodhimit i bashkeumlngjitet edhe njeuml udheumlzim nutricional treguesit e sheumlndetit
Treguesit e sheumlndetit (i referohen funksionit fiziologjik teuml njeuml peumlrbeumlreumlsi psh
rdquoKalciumi ndihmon neuml forcimin e kockaverdquo)
Treguesit qeuml flasin rreth zvogeumllimit teuml faktoreumlve teuml rrezikut teuml
seumlmundjeve psh ldquoFitosteroli ndihmon neuml uljen e kolesterolit neuml gjak duke
reduktuar keumlshtu njeuml faktor risku peumlr seumlmundjet kardiovaskularerdquo Keumlto
udheumlzime qeuml peumlrmbajneuml prodhimet janeuml teuml bazuara mbi elemente shkencore
Udheumlzime si ldquo me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnashrdquo ldquome peumlrmbajtje teuml madhe
fibrashrdquo duhet teuml jeneuml teuml peumlrshtatura mbi peumlrkufizime teuml sakta shkencore psh
shprehja ldquome peumlrmbajtje e madhe neuml fibrardquo mund teuml peumlrdoret kur prodhimet
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
10
kaneuml teuml pakteumln 6 gram fibra peumlr 100 gram prodhim Neuml vendet e BE neuml
prodhimet ushqimore me njeuml sasi teuml madhe sheqeri ose yndyre nuk mund teuml
japin udheumlzime si ldquopeumlrmban neuml sasi teuml madhe vitamine Crdquo Gjithashtu neuml keumlto
vende nuk eumlshteuml e lejuar qeuml teuml japin udheumlzime mbi efektet pozitive neuml sheumlndet
teuml njeuml prodhimi qeuml ka shumeuml sheqerna apo yndyrna
Pranineuml e aditiveumlveshtesave ushqimore Jqn shtesat qeuml i beumlhen produktit si
ngjyrues eumlmbeumllsues lidheumls peumlrziereumls konservues etj
Vlerat referuese ditore (GDA) informojneuml mbi sasineuml maksimale teuml
energjiseuml dhe nutrienteve qeuml i nevojiten njeuml individi teuml sheumlndetsheumlm GDA
janeuml teuml disponueshme peumlr energjineuml dhe peumlr kateumlr nutrienteuml yndyrnat totale
yndyrnat e ngopura sheqeri dhe kripa Ekzistojneuml rekomandime teuml veccedilanta
peumlr teuml rritur feumlmijeuml dhe adoleshenteuml Vlerat ditore teuml referimit peumlr feumlmijeumlt
gjeumlnden kryesisht tek etiketa ose neuml fleteumlt shoqeumlruese teuml produktit teuml
destinuara peumlr ta
Bar kodi Teuml gjitha prodhimet ushqimore kaneuml bar kode qeuml neuml pamje teuml pareuml ka
njeuml peumlrzjerje vijash e numrash Dy ose tre shifrat e para i referohen kombeumlsiseuml
teuml pronarit teuml markeumls seuml produktit p sh nga 800-839 tregojneuml Italineuml nga 400-
430 tregojneuml Gjermanineuml 560 Portugalineuml 900 Norvegjineuml 300-370 Franceumln
570-579 Danimarkeumln 730 Suedia 760 Zvicra 450-490 Japonia 870
Hollanda 700-709 Norvegjia 500-509 Anglia 840 ndash 849 Spanja 690-695
Kina e keumlshtu meuml tej Ndeumlrsa Shqipeumlria ka bar kodin 530 dhe eumlshteuml pikeumlrisht
marrja e keumltij bar kodi qeuml dallon neuml boteuml produktet e agrobiznesit shqiptar
Peumlr meuml tej neuml bar kodin ndeumlrmarrja e prodhimit identifikohet me 5 shifrat e
tjera ndeumlrsa shifrat meuml tej lidhen me produktin veteuml dhe shifra e fundit eumlshteuml
shifra e kontrollit me kompiuter aty ku tregtohet malli Shifrat e bar kodit 030-
039 kodifikojneuml barnat
PREFIKSI
KOMBETAR
(ITALIA)
KODI
PRONARIT TEuml MARKEumlS
KODI
PRODUKTIT
SHIFRA E
KONTROLLIT
Fig pamja e bar kodit
Materiali peumlrdorur peumlr ambalazhimin Neuml ambalazhet e produkteve
ushqimore ka edhe udheumlzime mbi materialin e peumlrdorur peumlr ambalazhin CA=
karton Al=alumin PVC=polivinil klorur ACC = metalike si psh kanoccedile
(kutiteuml e peshkut salceumls etj)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
11
Ccedilfareuml janeuml aditiveumlt-shtesat ushqimore
Aditiveumlt janeuml leumlndeuml teuml peumlrdorura nga industria ushqimore peumlr teuml peumlrmireumlsuar
disa karakteristika teuml produktit si koheumln e konservimit pamjen ngjyreumln
(ngjyrues peumlrzjereumls etj) shijen ( korrigjues teuml aciditetit peumlrforcues arome
shije)
Aditiveumlt janeuml konsideruar teuml gjitha ato substanca pa vlera ushqyese qeuml nuk
konsumohen si ushqim neuml vetvete dhe qeuml nuk jane normalisht peumlrbeumlreumls karakteristik teuml
njeuml lloj ushqimi por teuml shtuara qeumlllimisht peumlr njeuml qeumlllim teknologjik (edhe
organoleptik) gjateuml prodhimit peumlrpunimit peumlrgatitjes paketimit ambalazhimit teuml
cilat gjenden neuml njeuml produkt ushqimor ose neumlnproduktet e tij
Aditiveumlt nuk kaneuml asnjeuml vlereuml ushqyese dhe jo gjithnjeuml janeuml kaq teuml padeumlmsheumlm
Aditiveumlve neuml bazeuml teuml studimeve teuml kryera dhe rezultateve teuml arritura u lejohet
peumlrdorimi duke krijuar rregulla qeuml peumlrcaktojneuml qeumlllimin dhe sasineuml e aditivit qeuml mund
teuml peumlrdoret
Organizata boteumlrore e sheumlndeteumlsiseuml (OBSH) si dhe Organizata peumlr ushqimin dhe
bujqeumlsineuml (FAO) kaneuml vendosur parimet themelore teuml peumlrdorimit teuml aditiveumlve dhe
ploteumlsimin e kushteve teuml caktuara Peumlr prodhimet e vendeve teuml Komunitetit Europian
ato sheumlnohen me germeumln E pra geumlrma E tregon se ky aditiv eumlshteuml i lejuar nga teuml gjitha
vendet e Bashkimit Europian dhe numri qeuml pason tregon kategorineuml se kujt i peumlrket
Dyshimet peumlr deumlmin e disa aditiveumlve janeuml akoma shumeuml Megjitheumlse legjislacionet e
vendeve (veccedilaneumlrisht ato teuml Bashkimit Europian) fiksojneuml nivelet maksimale teuml lejuara
peumlr to keumlto vlera i referohen njeuml konsumi teuml moderuar teuml ushqimit pra nuk
konsiderojneuml shumeumln e teuml gjitha ushqimeve qeuml merren neuml njeuml vakt ose neuml njeuml diteuml
si dhe eumlshteuml e veumlshtireuml teuml vlereumlsohet ndeumlrveprimi midis tipologjive teuml ndryshme teuml
aditiveumlve qeuml gjenden neuml lloje teuml ndryshme ushqimesh dhe efekti i grumbullimit neuml
organizeumlm neuml sasi teuml vogla teuml aditiveumlve teuml ndrysheumlm
Neuml fakt nuk ka asnjeuml proveuml mbi efektet e tyre afat gjata Shumeuml prej aditiveumlve nuk
janeuml provuar se japin ndonjeuml pasojeuml mbi sheumlndetin por nuk ka as siguri qeuml me
peumlrdorimin neuml njeuml koheuml teuml gjateuml mund teuml jeneuml teuml deumlmshme Akoma nuk eumlshteuml e qarteuml neuml
se keumlto leumlndeuml mund teuml zhvillojneuml reaksione alergjike apo jo megjitheumlse disa prej tyre
akuzohen se ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e alergjiseuml ushqimore por e sigurteuml eumlshteuml se
ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e intolerancave ushqimore
Disa lloje teuml aditiveumlve
Ngjyruesit (nga E100 - E199) peumlrdoren peumlr teuml zeumlvendeumlsuar ngjyreumln natyrale qeuml
zhduket gjateuml peumlrpunimit dhe konservimit teuml prodhimit pra peumlr ti dheumlneuml prodhimeve
ngjyreuml Ngjyruesit gjenden neuml shumeuml pije neuml eumlmbeumllsira biskota karamele salsat neuml
peshkun e konservuar dhe neuml perime turshi si psh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
12
E 104 ngjyra e verdheuml kinolina E 102 tartrazina E 162 ngjyra e kuqe E 160
karoteni
E 150 ngjyreuml karamele E 110 ngjyra e verdheuml e erreumlt
Peumlrdorimi ngjyruesve teuml kuq qeuml gjenden neuml prodhimet bazeuml teuml frutave xhelatinave
karameleve dhe eumlmbeumllsirave teuml ndryshme qeuml peumllqehen shumeuml nga feumlmijeumlt ka qeumlneuml
objekt studimesh veccedilaneumlrisht peumlr 6 ngjyrues E104 E110 E124 E102 E122 E129 qeuml
mendohet se mund teuml jepnin hiperaktivitet tek feumlmijeumlt
Edhe ldquongjyruesit karamelrdquo janeuml peumlrzjerje teuml leumlndeumlve qeuml vijneuml nga sheqernat e trajtuara
me nxehteumlsi ku meuml tipike eumlshteuml ngjyra ldquokaferdquo me nuanca teuml ndryshme Peumlrdoren
shumeuml neuml industrineuml ushqimore neuml disa pije jo alkolike neuml disa supa teuml amballazhuara
neuml uthulleumln balsamike birreuml etj
Ngjyruesit e verdheuml (E101 - E110) janeuml teuml kundeumlrindikuar peumlr ato qeuml janeuml
alergjik (psh astmatikeumlt) ndaj acidit acetilsalicilik
Konservanteumlt (E200 - E299) funksioni tyre eumlshteuml teuml ngadaleumlsoj procesin e prishjes seuml
ushqimit qeuml mund teuml shkaktohet nga mykra apo bakterie Pjesa meuml e madhe e
ushqimeve qeuml ruhen peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml kaneuml konservant Disa lloj konservuesish
janeuml
E 210 (acidi benzoik) gjendet ne pijet neuml salsat neuml majoneze E 220 (anhidridi
sulfuror) gjendet neuml birreuml pijet e ndryshme teuml gazuara neuml leumlngjet e frutave neuml
marmelatat E 249-252 (nitrite e nitrate) gjendet neuml mishrat e konservuara neuml sallamra
teuml peumlrpunuara qeuml teuml pengojneuml zhvillimin e bakterit Clostridium botulinum bakteri qeuml
prodhon toksineumln vdekjeprureumlse si botulizmi Gjithashtu keumlto konservanteuml ruajneuml teuml
gjalleuml ngjyreumln e mishit dhe peumlrmireumlsojneuml shijen Nitratet neuml doza teuml vogla nuk janeuml teuml
rrezikshme ndeumlrsa nitritet duke u lidhur me amina teuml pranishme neuml ushqime formojneuml
nitrosamina qeuml konsiderohen potencialisht kancerogjene
E220-E227 sulfitet shmangin fermetimin e frutave teuml thata duke penguar nxirjen
naturale teuml tyre Keumlto aditiv janeuml irritues peumlr traktin treteumls dhe shkateumlrrojneuml vitamineumln
B1 qeuml eumlshteuml me reumlndeumlsi peumlr sistemin nervor Gjithashtu mund teuml japin reaksione
alergjike dhe dyshohen qeuml mund teuml lidhen me hiperaktivitetin infantil
Antioksidanteumlt (E300-E322) shmangin procesin e oksidimit teuml ushqimit zgjasin
jeteumlgjateumlsineuml e ushqimeve duke i penguar yndyrnat vajrat dhe disa vitamina qeuml teuml
lidhen me oksigjenin neuml ajeumlr sepse oksidimi e deumlmton ushqimin dhe e beumln teuml humbasi
ngjyreuml
E322 lecitina e sojeumls E320 Butilidroksianisol dhe E300-E304 Acidi L-askorbik i
gjejmeuml neuml prodhimet e furreumls drithrat biskota moltot keket patatina teuml skuqura etj
E 322 Lecitina e sojeumls konsiderohet toksike peumlr meumllccedilineuml dhe neuml doza teuml larta mundet
teuml ndikoj neuml thithjen intenstinale Peumlrsa i peumlrket E320 Butilidroksianisol ka disa
studime qeuml tregojneuml se mund teuml shkateumlrrojneuml vitamineumln D shton nivelet e kolesterolit
dhe teuml shkaktoj alergji E 300-3004Acidi L askorbik qeuml eumlshteuml vitamina C eumlshteuml i
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
13
padeumlmsheumlm dhe neuml doza teuml meumldha mund teuml keteuml efekte laksative gjendet neuml birreuml neuml
leumlngjet e frutave neuml komposto frutash
Korigjues teuml aciditetit (nga E325 -E385) japin ushqimit njeuml shije acide
Trasheumlsit peumlrzjereumlsit stabilizuesit (nga E 400 - E495) gjenden neuml shumeuml ushqime
akullore eumlmbeumllsira biskota salsa supa neuml kuti kremra ccedilokollata budin karamele
Sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore Trasheumlsit dhe
peumlrzjereumlsit sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore favorizojneuml
peumlrzjerjen e peumlrbeumlreumlsve si vaji dhe uji qeuml keumlto ushqime mos teuml ndahen
Stablizuesit pengojneuml peumlrbeumlreumlsit e peumlrzjereuml teuml ndahen peumlrseumlri Njeuml substanceuml
xhelifikuese meuml e peumlrdorur eumlshteuml pektina
Eumlmbeumllsuesit shpesh peumlrdoren neuml vend teuml sheqerit neuml prodhime si pije teuml gazuara
kosi ccedilimccedilakizi peumlr sheumlmbull Aspartame (E951) saharina (E954) acetilsulfame-K
(E950) dhe sorbitoli (E420) Sorbitoli (E420) Manitoli (E421) janeuml ngjyrues qeuml
mundet teuml shkaktojneuml probleme teuml stomakut
Mono e digliceridet (E 471) neuml acidet yndyrore i gjejmeuml shumeuml shpesh neuml biskota neuml
keke molto etj Polifosfatet (E 450) gjenden kryesisht neuml sallamra si prodhuta
djathrat e shkrireuml peumlr ti beumlreuml meuml teuml buteuml dhe meuml teuml leumlngsheumlm Mund teuml japin probleme
me tretjen dhe i japin organizimit doza teuml meumldha fosfori qeuml eumlshteuml e veumlshtireuml peumlr tu
eleminuar ky mineral lidhet me atomet e kalciumit dhe pastaj eleminohen bashkeuml Neuml
praktikeuml njeuml shteseuml fosfori kupton njeuml humbje kalciumi duke deumlmtuar kockat dhe
dheumlmbeumlt peumlr keumlteuml arsye mundet teuml evitohen marrja e e tepeumlrt e prodhimeve qeuml kaneuml
keumlto shtesa sidomos tek feumlmijeumlt
Acidi alginik dhe arginatet (E 400-E 405) karagenina (E 406 E 407) janeuml trasheumls qeuml
gjenden veccedilaneumlrisht neuml salsa dhe i beumljneuml ato kremoze (majoneza) Mundet teuml
provokojneuml reaksione alergjike dhe neuml se merren ne sasi teuml meumldha ndryshojneuml
metabolizmin
Peumlrforcues teuml shijes janeuml substanca qeuml shtojneuml shijen neuml ushqime teuml eumlmbla dhe
sallamra pa i shtuar atyre ndonjeuml shije teuml veccedilanteuml psh E621 (glutammati monosodik)
qeuml i shtohet ushqimeve teuml transformuara neuml veccedilanti si supa salsa dhe salccediliccedile neuml
patatina Ato gjithashtu sheumlrbejneuml peumlr teuml dheumlneuml shije dhe gjenden neuml salsa neuml dadot e
supave neuml konserva Nga disa studime akuzohet se E 621 (glutammati monosodik)
mund teuml shkaktoj dhimbje koke dhe probleme neuml sistemin nervor por veteumlm neuml
persona qeuml kaneuml predizspozicion
Neuml rregulloret e vendeve teuml BE neuml disa prodhime nuk lejohet teuml keteuml aditiv si
qumeumlshti pana kafja uji vaji ullirit gjalpi mjalti sheqeri legumet brumrat e thata
(makarona) kosi neutral fruta dhe perime teuml freskeumlta Gjithashtu ngjyruesit janeuml teuml
ndaluar neuml keumlto produkte buka mielli vera leumlngje frutash marmelatata konserva
domatesh fruta dhe perime teuml konservuara teuml thata apo teuml peumlrpunuara
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
14
Si teuml lexojmeuml disa shprehje teuml etiketave ushqimore
Kujdes me fjaleumlt ldquo Pahelliphelliprdquo qeuml peumlrmbajneuml disa produkte ushqimore
ldquoPa sheqerrdquo por kujdes neuml se neuml etiketeuml gjejmeuml shkrimet ldquoshurup glukoze shurup
fruktoze maltoz shurup vegjetal amido do teuml thoteuml qeuml prodhimi neuml meumlnyreuml indirekte
ka sheqer keumlto leumlndeuml kaneuml njeuml nivel sheqeri teuml ngjasheumlm me saharozeumln
ldquoPa kalori rdquo ose ldquoDietetikerdquo shpesh neuml keumlto prodhime gjejmeuml si eumlmbeumllsues
aspartamin i cili eumlshteuml provuar shkenceumlrisht se eumlshteuml njeuml peumlrbeumlreumls potencialisht
kancerogjen Pa kalori peumlrmban jo meuml shummeuml se 4 Kcal peumlr 100 ml
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 012 g Eumlshteuml
njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100ml ose 100 mg
Me peumlrmbajtje shumeuml teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 004
g Eumlshteuml njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100 ml 100 mg
Pa natrium prodhimi ka neuml maksimum Natriumkripeuml 0005 g peumlr 100g
Burim fibrash 3 g fibra peumlr 100 g ose 15 g fibra peumlr 100 Kcal
Me peumlrmbajtje teuml larteuml fibrash ka 6 gr fibra peumlr 100 gram prodhim
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt kalorike peumlrmban 40 Kcal peumlr 100 g peumlr ushqimet e forta
dhe 20 Kcal peumlr 100 ml peumlr teuml leumlngeumltat
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnash prodhimi ka 3 gram yndyrna peumlr 100 gram
ushqime teuml forta dhe 15 gram yndyrna peumlr 100 ml leumlngje
Sheumlmbull si mundet teuml lexojmeuml leumlndeumlt nutricionale qeuml gjenden neuml njeuml etiketeuml
ushqimore
Vlera
ENERGJITIKE
kcal 213 Tregon energjineuml e shprehur neuml kcal qeuml
jep 100g i prodhimit
kj 900 Tregon energjineuml e shprehur neuml kilozhol
qeuml jep 100 g i prodhimit
PROTEINA 53 g Tregon grameumlt e proteinave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
KARBOHIDRATET 58 g Tregon grameumlt e karbohidrateve qeuml
gjenden neuml 100 g teuml prodhimit
Nga teuml cilat sheqerna
prejt teuml cilave
amidonniseshte
8 g
50 g
Tregom karbohidratet e pranshme neuml 100
gram teuml produktit qeuml janeuml teuml peumlrbeumlreuml nga
x gram sheqerna teuml thjeshta
x gram amidon
YNDYRNA 9 g Tregon grameumlt e yndyrnave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
prej teuml cilave
- teuml ngopurai
- mono teuml pangopura
- poli teuml pangopura
43 g
33 g
14 g
Tregon qeuml yndyrnat qeuml gjenden neuml 100g
teuml keumltij produkit peumlrbeumlhen nga
x gram yndyrna teuml ngopura
x gram yndyrna mono teuml pangopura
x grami yndyrna poli teuml pangopura
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
15
FIBRA
9 g Tregon grameumlt e fibraave qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Prej teuml cilave
-teuml tretshme
-teuml patreteumlshme
4 g
5 g
Tregon qeuml fibra e pranishme neuml 100 g teuml
prodhimit peumlrbeumlhet nga x gram fibra teuml
treteumlshme
x gram fibra jo teuml treteumlshme
NATRIUMKRIPA 4 g Tregon grameumlt e natriumit qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Vitamina
Tregon peumlrmbajtjen neuml vitamina neuml 100
gram teuml produktit
B1
03
mg
21
B6
05
mg
30
PP
68
mg
38
bashkeuml me vlerat nutricionale peumlr 100
gram teuml produktit neuml etiketeumln nutricionale
mund teuml specifikohen edhe vlerat peumlr
porcion ose peumlr njeumlsi copeuml feteuml etj
Ushqimet BIO dhe OMGJ
Ccedilfareuml janeuml ushqimet OMGJ-organizma teuml modifikuara gjenetikisht
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kane ne natyreuml
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kaneuml neuml natyreuml Manipulimet gjenetike OMGJ janeuml peumlrdorur neuml bio
ushqimet bujqeumlsore dhe blegtorale
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
16
Modifikimi gjenetik beumlhet kur neuml organizmat futet pjeseuml e ADN teuml sjella nga
organizma krejteumlsisht teuml ndryshme (duke peumlrfshireuml edhe kafsheumlt) peumlr teuml peumlrfituar nga
karakteristikat e keumltij teuml fundit Shumeuml variete bimore janeuml modifikuar peumlr ti beumlreuml ato
meuml rezistente ndaj kushteve teuml pafavorshme klimaterike nga deumlmtuesit pesticidet dhe
konservim meuml teuml gjateuml OMGJ gjithashtu peumlrdoren peumlr teuml prodhuar bageumlti viccedili neuml njeuml
rritje teuml shpejteuml qeuml lopeumlt teuml japin meuml shumeuml qumeumlsht peumlr konsum etj
Teknologjia qeuml merret me shkeumlmbimin gjenetik emeumlrtohet me emra teuml ndrysheumlm si
ldquobioteknologjia modernerdquo ldquoteknologjia e gjeneverdquo ose ldquoinxhinieria gjenetikerdquo Neuml teuml
gjitheuml boteumln debati peumlr bioteknologjineuml e biosigurineuml eumlshteuml tepeumlr i pranisheumlm dhe
shumeuml i mprehteuml me rezultate kontradiktore qeuml e beumljneuml ende teuml paqarteuml qeumlndrimin
ndaj tyre
Gjysma e dyteuml e shekullit teuml kaluar eumlshteuml karakterizuar nga zbulime shkencore teuml njeuml
reumlndeumlsie kolosale neuml fusheumln e gjenetikeumls dometheumlneuml neuml ccedileumlshtjet e trasheumlgimiseuml
gjenetike teuml qenieve teuml gjalla Keumlto zbulime shkencore ccediluan neuml zbulimin neuml fillim teuml
viteve rsquo50 teuml struktureumls dyfishe dhe formeumls spirale teuml molekuleumls seuml ADN e cila eumlshteuml
barteumlsja kryesore e teuml gjitheuml trasheumlgimiseuml gjenetike teuml njeuml organizmi teuml gjalleuml
Ishte krejt e natyrshme dhe normale qeuml zbulimet shkencore nuk janeuml qeumlllim neuml
vetvete Historikisht ccedildo zbulim shkencor eumlshteuml shfryteumlzim peumlr qeumlllime praktike Edhe
neuml keumlteuml rast duke pasur neuml doreuml si hartat gjenetike ashtu edhe kodin gjenetik u krijua
njeuml degeuml e re e shkenceumls me emeumlrtimin inxhinieri gjenetike e cila kishte peumlr qeumlllim teuml
krijonte organizma teuml gjalla teuml reja (kryesisht bimore por edhe shtazore) teuml cilat me
gjenomin e tyre kishin teuml injektuar njeuml apo disa gjene teuml organizmave teuml tjereuml teuml
ndrysheumlm neuml gjini
Qeumlllimi i keumltyre punimeve tepeumlr teuml ndeumlrlikuara dhe qeuml keumlrkojneuml stafe tepeumlr teuml
peumlrgatitura shkenceumlrisht dhe laboratore shumeuml teuml sofistikuara ishte teuml krijonin bimeuml
dhe kafsheuml teuml cilat jepnin prodhime teuml larta por pa nevojeumln e peumlrdorimit teuml produkteve
kimike ashtu siccedil i peumlrdor reumlndom bujqeumlsia konvencionale Me fjaleuml teuml tjera synohej teuml
krijoheshin bimeuml e kafsheuml qeuml jepnin prodhime me kosto meuml teuml uleumlt dhe meuml teuml
sheumlndetshme peumlr njeriun
Provat e para me organizma OMGJ u kryen neuml SHBA neuml vitin 1972 dhe i peumlrkisnin
njeuml bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet peumlr teuml rritur qeumlndrueshmeumlrineuml ndaj
ngricave Meuml pas dhe konkretisht neuml mesin e viteve lsquo80 qeveria amerikane u dha
mbeumlshtetje teuml fuqishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore neuml keumlteuml fusheuml Si
efekt i keumlsaj mbeumlshtetjeje pak vite meuml voneuml u peumlrhapeumln neuml tregun amerikan fara teuml
bimeumlve teuml domates sojeumls misrit pambukut teuml modifikuara gjenetikisht Prodhimet e
keumltyre bimeumlve u peumlrhapeumln gjereumlsisht neuml tregun vendas dhe ateuml ndeumlrkombeumltar duke e
kthyer neuml keumlteuml meumlnyreuml arritjen shkencore neuml njeuml realitet teuml preksheumlm peumlr
konsumatorin
Ccedilfareuml pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me OMGJ neuml sheumlndetin e njeriut
Konsumimi i ushqimeve teuml peumlrgatitura nga organizma teuml tipit OMGJ ka rezultuar i
padeumlmsheumlm peumlr sheumlndetin e njeriut Duhet teuml sqarojmeuml se prodhimi i organizmave
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
9
Emrin e produktit
Sasineuml Sasia tregon sasineuml qeuml peumlrmban prodhimi e matur neuml veumlllim peumlr leumlngjet
(psh liteumlr deciliteumlr) dhe neuml maseuml peumlr prodhimet e tjera (psh gram kilogram
etj)
Emeumlrtimin e ushqimit Duhet teuml peumlrfshijeuml informacione ndaj kushteve fizike
teuml prodhimit ushqimor ose teuml trajtimit specifik qeuml ka peumlsuar produkti (prodhim
neuml pluhur i ngrireuml i peumlrqeumlndruar tymosur etj
Listeumln e peumlrbeumlreumlsve Teuml gjitheuml peumlrbeumlreumlsit duhet teuml listohen neuml meumlnyreuml zbriteumlse
nga pesha (pra peumlrbeumlreumlsi i pareuml eumlshteuml neuml sasi meuml teuml madhe i dyti meuml pak e
keumlshtu me rradheuml) peumlrfshireuml edhe ato qeuml mund teuml provokojneuml reaksione
alergjike (psh arra lajthi qumeumlsht vezeuml peshk
Koha data e skadenceumls e peumlrdorimit teuml produktit Datat qeuml shprehen ldquoteuml
konsumohet mundeumlsisht breumlnda tregon sa koheuml prodhimi mund teuml mbetet i
freskeumlt dhe mund teuml konsumohet pa asnjeuml rrezik ldquoTeuml konsumohet breumlndardquo
peumlrdoret peumlr ushqime qeuml degradohen lehteumlsisht ( psh mishrat vezeumlt bulmetrat)
dhe mbas dateumls seuml treguar prodhimet nuk munden teuml konsumohen sepse mund
teuml shkaktojneuml intoksikacione ushqimore ldquopreferohet teuml konsumohet
mundeumlsisht breumlndardquo peumlrdoret me ushqime qeuml mund teuml ruhen meuml gjateuml (psh
drithrat orizi erzat etj) dhe nuk eumlshte e rrezikshme peumlr sheumlndetin teuml
konsumohet njeuml prodhim mbas dateumls seuml treguar por ushqimi mundet teuml keteuml
humbur shije dhe peumlrbeumlrje
Emrin e prodhuesit fabrikuesit ose importuesit emri dhe adresa e
prodhuesit fabrikuesit importuesit duhet teuml tregohen qarteuml neuml konfeksion neuml
meumlnyreuml qeuml konsumatori teuml di keuml teuml kontaktoj neuml rast reklamimi ose peumlr teuml
marreuml meuml shumeuml informacione mbi prodhimin
Neumlse eumlshteuml produkt biologjik-BIO apo i ndryshuar gjenetikisht- OMGJ
Peumlrdorimi termit BIO i referohet metodave specifike teuml prodhimit ushqimor
konform standarteve teuml larta teuml mbrojtjes seuml mjedisit dhe teuml mireumlqeumlnies seuml
kafsheumlve dhe bimeumlve Simbas standarteve teuml BE termi OMGJ eumlshteuml i
detyruesheumlm teuml vihet peumlr prodhime qeuml kaneuml njeuml peumlrbeumlrje teuml organizmave teuml
ndryshuara gjenetikisht mbi 09 Teuml gjitha substancat me origjineuml OMGJ
duhet teuml tregohen neuml listeumln e peumlrbeumlreumlve meuml sheumlnimingjenetikisht i ndryshuarrdquo
Origjineumln e tij gjeografike teuml produktit tregon vendin ose rajonin nga vjen
prodhimi
Treguesit e vlerave ushqimore (flasin peumlr energjineuml (kcal) apo substancat
ushqyese qeuml peumlrmban produkti ushqimor psh proteina yndyrna fibra kripeuml
vitamina minerale etj) Keumlto informacione duhet teuml jepen neuml rastin kur
prodhimit i bashkeumlngjitet edhe njeuml udheumlzim nutricional treguesit e sheumlndetit
Treguesit e sheumlndetit (i referohen funksionit fiziologjik teuml njeuml peumlrbeumlreumlsi psh
rdquoKalciumi ndihmon neuml forcimin e kockaverdquo)
Treguesit qeuml flasin rreth zvogeumllimit teuml faktoreumlve teuml rrezikut teuml
seumlmundjeve psh ldquoFitosteroli ndihmon neuml uljen e kolesterolit neuml gjak duke
reduktuar keumlshtu njeuml faktor risku peumlr seumlmundjet kardiovaskularerdquo Keumlto
udheumlzime qeuml peumlrmbajneuml prodhimet janeuml teuml bazuara mbi elemente shkencore
Udheumlzime si ldquo me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnashrdquo ldquome peumlrmbajtje teuml madhe
fibrashrdquo duhet teuml jeneuml teuml peumlrshtatura mbi peumlrkufizime teuml sakta shkencore psh
shprehja ldquome peumlrmbajtje e madhe neuml fibrardquo mund teuml peumlrdoret kur prodhimet
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
10
kaneuml teuml pakteumln 6 gram fibra peumlr 100 gram prodhim Neuml vendet e BE neuml
prodhimet ushqimore me njeuml sasi teuml madhe sheqeri ose yndyre nuk mund teuml
japin udheumlzime si ldquopeumlrmban neuml sasi teuml madhe vitamine Crdquo Gjithashtu neuml keumlto
vende nuk eumlshteuml e lejuar qeuml teuml japin udheumlzime mbi efektet pozitive neuml sheumlndet
teuml njeuml prodhimi qeuml ka shumeuml sheqerna apo yndyrna
Pranineuml e aditiveumlveshtesave ushqimore Jqn shtesat qeuml i beumlhen produktit si
ngjyrues eumlmbeumllsues lidheumls peumlrziereumls konservues etj
Vlerat referuese ditore (GDA) informojneuml mbi sasineuml maksimale teuml
energjiseuml dhe nutrienteve qeuml i nevojiten njeuml individi teuml sheumlndetsheumlm GDA
janeuml teuml disponueshme peumlr energjineuml dhe peumlr kateumlr nutrienteuml yndyrnat totale
yndyrnat e ngopura sheqeri dhe kripa Ekzistojneuml rekomandime teuml veccedilanta
peumlr teuml rritur feumlmijeuml dhe adoleshenteuml Vlerat ditore teuml referimit peumlr feumlmijeumlt
gjeumlnden kryesisht tek etiketa ose neuml fleteumlt shoqeumlruese teuml produktit teuml
destinuara peumlr ta
Bar kodi Teuml gjitha prodhimet ushqimore kaneuml bar kode qeuml neuml pamje teuml pareuml ka
njeuml peumlrzjerje vijash e numrash Dy ose tre shifrat e para i referohen kombeumlsiseuml
teuml pronarit teuml markeumls seuml produktit p sh nga 800-839 tregojneuml Italineuml nga 400-
430 tregojneuml Gjermanineuml 560 Portugalineuml 900 Norvegjineuml 300-370 Franceumln
570-579 Danimarkeumln 730 Suedia 760 Zvicra 450-490 Japonia 870
Hollanda 700-709 Norvegjia 500-509 Anglia 840 ndash 849 Spanja 690-695
Kina e keumlshtu meuml tej Ndeumlrsa Shqipeumlria ka bar kodin 530 dhe eumlshteuml pikeumlrisht
marrja e keumltij bar kodi qeuml dallon neuml boteuml produktet e agrobiznesit shqiptar
Peumlr meuml tej neuml bar kodin ndeumlrmarrja e prodhimit identifikohet me 5 shifrat e
tjera ndeumlrsa shifrat meuml tej lidhen me produktin veteuml dhe shifra e fundit eumlshteuml
shifra e kontrollit me kompiuter aty ku tregtohet malli Shifrat e bar kodit 030-
039 kodifikojneuml barnat
PREFIKSI
KOMBETAR
(ITALIA)
KODI
PRONARIT TEuml MARKEumlS
KODI
PRODUKTIT
SHIFRA E
KONTROLLIT
Fig pamja e bar kodit
Materiali peumlrdorur peumlr ambalazhimin Neuml ambalazhet e produkteve
ushqimore ka edhe udheumlzime mbi materialin e peumlrdorur peumlr ambalazhin CA=
karton Al=alumin PVC=polivinil klorur ACC = metalike si psh kanoccedile
(kutiteuml e peshkut salceumls etj)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
11
Ccedilfareuml janeuml aditiveumlt-shtesat ushqimore
Aditiveumlt janeuml leumlndeuml teuml peumlrdorura nga industria ushqimore peumlr teuml peumlrmireumlsuar
disa karakteristika teuml produktit si koheumln e konservimit pamjen ngjyreumln
(ngjyrues peumlrzjereumls etj) shijen ( korrigjues teuml aciditetit peumlrforcues arome
shije)
Aditiveumlt janeuml konsideruar teuml gjitha ato substanca pa vlera ushqyese qeuml nuk
konsumohen si ushqim neuml vetvete dhe qeuml nuk jane normalisht peumlrbeumlreumls karakteristik teuml
njeuml lloj ushqimi por teuml shtuara qeumlllimisht peumlr njeuml qeumlllim teknologjik (edhe
organoleptik) gjateuml prodhimit peumlrpunimit peumlrgatitjes paketimit ambalazhimit teuml
cilat gjenden neuml njeuml produkt ushqimor ose neumlnproduktet e tij
Aditiveumlt nuk kaneuml asnjeuml vlereuml ushqyese dhe jo gjithnjeuml janeuml kaq teuml padeumlmsheumlm
Aditiveumlve neuml bazeuml teuml studimeve teuml kryera dhe rezultateve teuml arritura u lejohet
peumlrdorimi duke krijuar rregulla qeuml peumlrcaktojneuml qeumlllimin dhe sasineuml e aditivit qeuml mund
teuml peumlrdoret
Organizata boteumlrore e sheumlndeteumlsiseuml (OBSH) si dhe Organizata peumlr ushqimin dhe
bujqeumlsineuml (FAO) kaneuml vendosur parimet themelore teuml peumlrdorimit teuml aditiveumlve dhe
ploteumlsimin e kushteve teuml caktuara Peumlr prodhimet e vendeve teuml Komunitetit Europian
ato sheumlnohen me germeumln E pra geumlrma E tregon se ky aditiv eumlshteuml i lejuar nga teuml gjitha
vendet e Bashkimit Europian dhe numri qeuml pason tregon kategorineuml se kujt i peumlrket
Dyshimet peumlr deumlmin e disa aditiveumlve janeuml akoma shumeuml Megjitheumlse legjislacionet e
vendeve (veccedilaneumlrisht ato teuml Bashkimit Europian) fiksojneuml nivelet maksimale teuml lejuara
peumlr to keumlto vlera i referohen njeuml konsumi teuml moderuar teuml ushqimit pra nuk
konsiderojneuml shumeumln e teuml gjitha ushqimeve qeuml merren neuml njeuml vakt ose neuml njeuml diteuml
si dhe eumlshteuml e veumlshtireuml teuml vlereumlsohet ndeumlrveprimi midis tipologjive teuml ndryshme teuml
aditiveumlve qeuml gjenden neuml lloje teuml ndryshme ushqimesh dhe efekti i grumbullimit neuml
organizeumlm neuml sasi teuml vogla teuml aditiveumlve teuml ndrysheumlm
Neuml fakt nuk ka asnjeuml proveuml mbi efektet e tyre afat gjata Shumeuml prej aditiveumlve nuk
janeuml provuar se japin ndonjeuml pasojeuml mbi sheumlndetin por nuk ka as siguri qeuml me
peumlrdorimin neuml njeuml koheuml teuml gjateuml mund teuml jeneuml teuml deumlmshme Akoma nuk eumlshteuml e qarteuml neuml
se keumlto leumlndeuml mund teuml zhvillojneuml reaksione alergjike apo jo megjitheumlse disa prej tyre
akuzohen se ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e alergjiseuml ushqimore por e sigurteuml eumlshteuml se
ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e intolerancave ushqimore
Disa lloje teuml aditiveumlve
Ngjyruesit (nga E100 - E199) peumlrdoren peumlr teuml zeumlvendeumlsuar ngjyreumln natyrale qeuml
zhduket gjateuml peumlrpunimit dhe konservimit teuml prodhimit pra peumlr ti dheumlneuml prodhimeve
ngjyreuml Ngjyruesit gjenden neuml shumeuml pije neuml eumlmbeumllsira biskota karamele salsat neuml
peshkun e konservuar dhe neuml perime turshi si psh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
12
E 104 ngjyra e verdheuml kinolina E 102 tartrazina E 162 ngjyra e kuqe E 160
karoteni
E 150 ngjyreuml karamele E 110 ngjyra e verdheuml e erreumlt
Peumlrdorimi ngjyruesve teuml kuq qeuml gjenden neuml prodhimet bazeuml teuml frutave xhelatinave
karameleve dhe eumlmbeumllsirave teuml ndryshme qeuml peumllqehen shumeuml nga feumlmijeumlt ka qeumlneuml
objekt studimesh veccedilaneumlrisht peumlr 6 ngjyrues E104 E110 E124 E102 E122 E129 qeuml
mendohet se mund teuml jepnin hiperaktivitet tek feumlmijeumlt
Edhe ldquongjyruesit karamelrdquo janeuml peumlrzjerje teuml leumlndeumlve qeuml vijneuml nga sheqernat e trajtuara
me nxehteumlsi ku meuml tipike eumlshteuml ngjyra ldquokaferdquo me nuanca teuml ndryshme Peumlrdoren
shumeuml neuml industrineuml ushqimore neuml disa pije jo alkolike neuml disa supa teuml amballazhuara
neuml uthulleumln balsamike birreuml etj
Ngjyruesit e verdheuml (E101 - E110) janeuml teuml kundeumlrindikuar peumlr ato qeuml janeuml
alergjik (psh astmatikeumlt) ndaj acidit acetilsalicilik
Konservanteumlt (E200 - E299) funksioni tyre eumlshteuml teuml ngadaleumlsoj procesin e prishjes seuml
ushqimit qeuml mund teuml shkaktohet nga mykra apo bakterie Pjesa meuml e madhe e
ushqimeve qeuml ruhen peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml kaneuml konservant Disa lloj konservuesish
janeuml
E 210 (acidi benzoik) gjendet ne pijet neuml salsat neuml majoneze E 220 (anhidridi
sulfuror) gjendet neuml birreuml pijet e ndryshme teuml gazuara neuml leumlngjet e frutave neuml
marmelatat E 249-252 (nitrite e nitrate) gjendet neuml mishrat e konservuara neuml sallamra
teuml peumlrpunuara qeuml teuml pengojneuml zhvillimin e bakterit Clostridium botulinum bakteri qeuml
prodhon toksineumln vdekjeprureumlse si botulizmi Gjithashtu keumlto konservanteuml ruajneuml teuml
gjalleuml ngjyreumln e mishit dhe peumlrmireumlsojneuml shijen Nitratet neuml doza teuml vogla nuk janeuml teuml
rrezikshme ndeumlrsa nitritet duke u lidhur me amina teuml pranishme neuml ushqime formojneuml
nitrosamina qeuml konsiderohen potencialisht kancerogjene
E220-E227 sulfitet shmangin fermetimin e frutave teuml thata duke penguar nxirjen
naturale teuml tyre Keumlto aditiv janeuml irritues peumlr traktin treteumls dhe shkateumlrrojneuml vitamineumln
B1 qeuml eumlshteuml me reumlndeumlsi peumlr sistemin nervor Gjithashtu mund teuml japin reaksione
alergjike dhe dyshohen qeuml mund teuml lidhen me hiperaktivitetin infantil
Antioksidanteumlt (E300-E322) shmangin procesin e oksidimit teuml ushqimit zgjasin
jeteumlgjateumlsineuml e ushqimeve duke i penguar yndyrnat vajrat dhe disa vitamina qeuml teuml
lidhen me oksigjenin neuml ajeumlr sepse oksidimi e deumlmton ushqimin dhe e beumln teuml humbasi
ngjyreuml
E322 lecitina e sojeumls E320 Butilidroksianisol dhe E300-E304 Acidi L-askorbik i
gjejmeuml neuml prodhimet e furreumls drithrat biskota moltot keket patatina teuml skuqura etj
E 322 Lecitina e sojeumls konsiderohet toksike peumlr meumllccedilineuml dhe neuml doza teuml larta mundet
teuml ndikoj neuml thithjen intenstinale Peumlrsa i peumlrket E320 Butilidroksianisol ka disa
studime qeuml tregojneuml se mund teuml shkateumlrrojneuml vitamineumln D shton nivelet e kolesterolit
dhe teuml shkaktoj alergji E 300-3004Acidi L askorbik qeuml eumlshteuml vitamina C eumlshteuml i
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
13
padeumlmsheumlm dhe neuml doza teuml meumldha mund teuml keteuml efekte laksative gjendet neuml birreuml neuml
leumlngjet e frutave neuml komposto frutash
Korigjues teuml aciditetit (nga E325 -E385) japin ushqimit njeuml shije acide
Trasheumlsit peumlrzjereumlsit stabilizuesit (nga E 400 - E495) gjenden neuml shumeuml ushqime
akullore eumlmbeumllsira biskota salsa supa neuml kuti kremra ccedilokollata budin karamele
Sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore Trasheumlsit dhe
peumlrzjereumlsit sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore favorizojneuml
peumlrzjerjen e peumlrbeumlreumlsve si vaji dhe uji qeuml keumlto ushqime mos teuml ndahen
Stablizuesit pengojneuml peumlrbeumlreumlsit e peumlrzjereuml teuml ndahen peumlrseumlri Njeuml substanceuml
xhelifikuese meuml e peumlrdorur eumlshteuml pektina
Eumlmbeumllsuesit shpesh peumlrdoren neuml vend teuml sheqerit neuml prodhime si pije teuml gazuara
kosi ccedilimccedilakizi peumlr sheumlmbull Aspartame (E951) saharina (E954) acetilsulfame-K
(E950) dhe sorbitoli (E420) Sorbitoli (E420) Manitoli (E421) janeuml ngjyrues qeuml
mundet teuml shkaktojneuml probleme teuml stomakut
Mono e digliceridet (E 471) neuml acidet yndyrore i gjejmeuml shumeuml shpesh neuml biskota neuml
keke molto etj Polifosfatet (E 450) gjenden kryesisht neuml sallamra si prodhuta
djathrat e shkrireuml peumlr ti beumlreuml meuml teuml buteuml dhe meuml teuml leumlngsheumlm Mund teuml japin probleme
me tretjen dhe i japin organizimit doza teuml meumldha fosfori qeuml eumlshteuml e veumlshtireuml peumlr tu
eleminuar ky mineral lidhet me atomet e kalciumit dhe pastaj eleminohen bashkeuml Neuml
praktikeuml njeuml shteseuml fosfori kupton njeuml humbje kalciumi duke deumlmtuar kockat dhe
dheumlmbeumlt peumlr keumlteuml arsye mundet teuml evitohen marrja e e tepeumlrt e prodhimeve qeuml kaneuml
keumlto shtesa sidomos tek feumlmijeumlt
Acidi alginik dhe arginatet (E 400-E 405) karagenina (E 406 E 407) janeuml trasheumls qeuml
gjenden veccedilaneumlrisht neuml salsa dhe i beumljneuml ato kremoze (majoneza) Mundet teuml
provokojneuml reaksione alergjike dhe neuml se merren ne sasi teuml meumldha ndryshojneuml
metabolizmin
Peumlrforcues teuml shijes janeuml substanca qeuml shtojneuml shijen neuml ushqime teuml eumlmbla dhe
sallamra pa i shtuar atyre ndonjeuml shije teuml veccedilanteuml psh E621 (glutammati monosodik)
qeuml i shtohet ushqimeve teuml transformuara neuml veccedilanti si supa salsa dhe salccediliccedile neuml
patatina Ato gjithashtu sheumlrbejneuml peumlr teuml dheumlneuml shije dhe gjenden neuml salsa neuml dadot e
supave neuml konserva Nga disa studime akuzohet se E 621 (glutammati monosodik)
mund teuml shkaktoj dhimbje koke dhe probleme neuml sistemin nervor por veteumlm neuml
persona qeuml kaneuml predizspozicion
Neuml rregulloret e vendeve teuml BE neuml disa prodhime nuk lejohet teuml keteuml aditiv si
qumeumlshti pana kafja uji vaji ullirit gjalpi mjalti sheqeri legumet brumrat e thata
(makarona) kosi neutral fruta dhe perime teuml freskeumlta Gjithashtu ngjyruesit janeuml teuml
ndaluar neuml keumlto produkte buka mielli vera leumlngje frutash marmelatata konserva
domatesh fruta dhe perime teuml konservuara teuml thata apo teuml peumlrpunuara
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
14
Si teuml lexojmeuml disa shprehje teuml etiketave ushqimore
Kujdes me fjaleumlt ldquo Pahelliphelliprdquo qeuml peumlrmbajneuml disa produkte ushqimore
ldquoPa sheqerrdquo por kujdes neuml se neuml etiketeuml gjejmeuml shkrimet ldquoshurup glukoze shurup
fruktoze maltoz shurup vegjetal amido do teuml thoteuml qeuml prodhimi neuml meumlnyreuml indirekte
ka sheqer keumlto leumlndeuml kaneuml njeuml nivel sheqeri teuml ngjasheumlm me saharozeumln
ldquoPa kalori rdquo ose ldquoDietetikerdquo shpesh neuml keumlto prodhime gjejmeuml si eumlmbeumllsues
aspartamin i cili eumlshteuml provuar shkenceumlrisht se eumlshteuml njeuml peumlrbeumlreumls potencialisht
kancerogjen Pa kalori peumlrmban jo meuml shummeuml se 4 Kcal peumlr 100 ml
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 012 g Eumlshteuml
njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100ml ose 100 mg
Me peumlrmbajtje shumeuml teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 004
g Eumlshteuml njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100 ml 100 mg
Pa natrium prodhimi ka neuml maksimum Natriumkripeuml 0005 g peumlr 100g
Burim fibrash 3 g fibra peumlr 100 g ose 15 g fibra peumlr 100 Kcal
Me peumlrmbajtje teuml larteuml fibrash ka 6 gr fibra peumlr 100 gram prodhim
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt kalorike peumlrmban 40 Kcal peumlr 100 g peumlr ushqimet e forta
dhe 20 Kcal peumlr 100 ml peumlr teuml leumlngeumltat
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnash prodhimi ka 3 gram yndyrna peumlr 100 gram
ushqime teuml forta dhe 15 gram yndyrna peumlr 100 ml leumlngje
Sheumlmbull si mundet teuml lexojmeuml leumlndeumlt nutricionale qeuml gjenden neuml njeuml etiketeuml
ushqimore
Vlera
ENERGJITIKE
kcal 213 Tregon energjineuml e shprehur neuml kcal qeuml
jep 100g i prodhimit
kj 900 Tregon energjineuml e shprehur neuml kilozhol
qeuml jep 100 g i prodhimit
PROTEINA 53 g Tregon grameumlt e proteinave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
KARBOHIDRATET 58 g Tregon grameumlt e karbohidrateve qeuml
gjenden neuml 100 g teuml prodhimit
Nga teuml cilat sheqerna
prejt teuml cilave
amidonniseshte
8 g
50 g
Tregom karbohidratet e pranshme neuml 100
gram teuml produktit qeuml janeuml teuml peumlrbeumlreuml nga
x gram sheqerna teuml thjeshta
x gram amidon
YNDYRNA 9 g Tregon grameumlt e yndyrnave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
prej teuml cilave
- teuml ngopurai
- mono teuml pangopura
- poli teuml pangopura
43 g
33 g
14 g
Tregon qeuml yndyrnat qeuml gjenden neuml 100g
teuml keumltij produkit peumlrbeumlhen nga
x gram yndyrna teuml ngopura
x gram yndyrna mono teuml pangopura
x grami yndyrna poli teuml pangopura
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
15
FIBRA
9 g Tregon grameumlt e fibraave qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Prej teuml cilave
-teuml tretshme
-teuml patreteumlshme
4 g
5 g
Tregon qeuml fibra e pranishme neuml 100 g teuml
prodhimit peumlrbeumlhet nga x gram fibra teuml
treteumlshme
x gram fibra jo teuml treteumlshme
NATRIUMKRIPA 4 g Tregon grameumlt e natriumit qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Vitamina
Tregon peumlrmbajtjen neuml vitamina neuml 100
gram teuml produktit
B1
03
mg
21
B6
05
mg
30
PP
68
mg
38
bashkeuml me vlerat nutricionale peumlr 100
gram teuml produktit neuml etiketeumln nutricionale
mund teuml specifikohen edhe vlerat peumlr
porcion ose peumlr njeumlsi copeuml feteuml etj
Ushqimet BIO dhe OMGJ
Ccedilfareuml janeuml ushqimet OMGJ-organizma teuml modifikuara gjenetikisht
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kane ne natyreuml
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kaneuml neuml natyreuml Manipulimet gjenetike OMGJ janeuml peumlrdorur neuml bio
ushqimet bujqeumlsore dhe blegtorale
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
16
Modifikimi gjenetik beumlhet kur neuml organizmat futet pjeseuml e ADN teuml sjella nga
organizma krejteumlsisht teuml ndryshme (duke peumlrfshireuml edhe kafsheumlt) peumlr teuml peumlrfituar nga
karakteristikat e keumltij teuml fundit Shumeuml variete bimore janeuml modifikuar peumlr ti beumlreuml ato
meuml rezistente ndaj kushteve teuml pafavorshme klimaterike nga deumlmtuesit pesticidet dhe
konservim meuml teuml gjateuml OMGJ gjithashtu peumlrdoren peumlr teuml prodhuar bageumlti viccedili neuml njeuml
rritje teuml shpejteuml qeuml lopeumlt teuml japin meuml shumeuml qumeumlsht peumlr konsum etj
Teknologjia qeuml merret me shkeumlmbimin gjenetik emeumlrtohet me emra teuml ndrysheumlm si
ldquobioteknologjia modernerdquo ldquoteknologjia e gjeneverdquo ose ldquoinxhinieria gjenetikerdquo Neuml teuml
gjitheuml boteumln debati peumlr bioteknologjineuml e biosigurineuml eumlshteuml tepeumlr i pranisheumlm dhe
shumeuml i mprehteuml me rezultate kontradiktore qeuml e beumljneuml ende teuml paqarteuml qeumlndrimin
ndaj tyre
Gjysma e dyteuml e shekullit teuml kaluar eumlshteuml karakterizuar nga zbulime shkencore teuml njeuml
reumlndeumlsie kolosale neuml fusheumln e gjenetikeumls dometheumlneuml neuml ccedileumlshtjet e trasheumlgimiseuml
gjenetike teuml qenieve teuml gjalla Keumlto zbulime shkencore ccediluan neuml zbulimin neuml fillim teuml
viteve rsquo50 teuml struktureumls dyfishe dhe formeumls spirale teuml molekuleumls seuml ADN e cila eumlshteuml
barteumlsja kryesore e teuml gjitheuml trasheumlgimiseuml gjenetike teuml njeuml organizmi teuml gjalleuml
Ishte krejt e natyrshme dhe normale qeuml zbulimet shkencore nuk janeuml qeumlllim neuml
vetvete Historikisht ccedildo zbulim shkencor eumlshteuml shfryteumlzim peumlr qeumlllime praktike Edhe
neuml keumlteuml rast duke pasur neuml doreuml si hartat gjenetike ashtu edhe kodin gjenetik u krijua
njeuml degeuml e re e shkenceumls me emeumlrtimin inxhinieri gjenetike e cila kishte peumlr qeumlllim teuml
krijonte organizma teuml gjalla teuml reja (kryesisht bimore por edhe shtazore) teuml cilat me
gjenomin e tyre kishin teuml injektuar njeuml apo disa gjene teuml organizmave teuml tjereuml teuml
ndrysheumlm neuml gjini
Qeumlllimi i keumltyre punimeve tepeumlr teuml ndeumlrlikuara dhe qeuml keumlrkojneuml stafe tepeumlr teuml
peumlrgatitura shkenceumlrisht dhe laboratore shumeuml teuml sofistikuara ishte teuml krijonin bimeuml
dhe kafsheuml teuml cilat jepnin prodhime teuml larta por pa nevojeumln e peumlrdorimit teuml produkteve
kimike ashtu siccedil i peumlrdor reumlndom bujqeumlsia konvencionale Me fjaleuml teuml tjera synohej teuml
krijoheshin bimeuml e kafsheuml qeuml jepnin prodhime me kosto meuml teuml uleumlt dhe meuml teuml
sheumlndetshme peumlr njeriun
Provat e para me organizma OMGJ u kryen neuml SHBA neuml vitin 1972 dhe i peumlrkisnin
njeuml bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet peumlr teuml rritur qeumlndrueshmeumlrineuml ndaj
ngricave Meuml pas dhe konkretisht neuml mesin e viteve lsquo80 qeveria amerikane u dha
mbeumlshtetje teuml fuqishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore neuml keumlteuml fusheuml Si
efekt i keumlsaj mbeumlshtetjeje pak vite meuml voneuml u peumlrhapeumln neuml tregun amerikan fara teuml
bimeumlve teuml domates sojeumls misrit pambukut teuml modifikuara gjenetikisht Prodhimet e
keumltyre bimeumlve u peumlrhapeumln gjereumlsisht neuml tregun vendas dhe ateuml ndeumlrkombeumltar duke e
kthyer neuml keumlteuml meumlnyreuml arritjen shkencore neuml njeuml realitet teuml preksheumlm peumlr
konsumatorin
Ccedilfareuml pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me OMGJ neuml sheumlndetin e njeriut
Konsumimi i ushqimeve teuml peumlrgatitura nga organizma teuml tipit OMGJ ka rezultuar i
padeumlmsheumlm peumlr sheumlndetin e njeriut Duhet teuml sqarojmeuml se prodhimi i organizmave
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
10
kaneuml teuml pakteumln 6 gram fibra peumlr 100 gram prodhim Neuml vendet e BE neuml
prodhimet ushqimore me njeuml sasi teuml madhe sheqeri ose yndyre nuk mund teuml
japin udheumlzime si ldquopeumlrmban neuml sasi teuml madhe vitamine Crdquo Gjithashtu neuml keumlto
vende nuk eumlshteuml e lejuar qeuml teuml japin udheumlzime mbi efektet pozitive neuml sheumlndet
teuml njeuml prodhimi qeuml ka shumeuml sheqerna apo yndyrna
Pranineuml e aditiveumlveshtesave ushqimore Jqn shtesat qeuml i beumlhen produktit si
ngjyrues eumlmbeumllsues lidheumls peumlrziereumls konservues etj
Vlerat referuese ditore (GDA) informojneuml mbi sasineuml maksimale teuml
energjiseuml dhe nutrienteve qeuml i nevojiten njeuml individi teuml sheumlndetsheumlm GDA
janeuml teuml disponueshme peumlr energjineuml dhe peumlr kateumlr nutrienteuml yndyrnat totale
yndyrnat e ngopura sheqeri dhe kripa Ekzistojneuml rekomandime teuml veccedilanta
peumlr teuml rritur feumlmijeuml dhe adoleshenteuml Vlerat ditore teuml referimit peumlr feumlmijeumlt
gjeumlnden kryesisht tek etiketa ose neuml fleteumlt shoqeumlruese teuml produktit teuml
destinuara peumlr ta
Bar kodi Teuml gjitha prodhimet ushqimore kaneuml bar kode qeuml neuml pamje teuml pareuml ka
njeuml peumlrzjerje vijash e numrash Dy ose tre shifrat e para i referohen kombeumlsiseuml
teuml pronarit teuml markeumls seuml produktit p sh nga 800-839 tregojneuml Italineuml nga 400-
430 tregojneuml Gjermanineuml 560 Portugalineuml 900 Norvegjineuml 300-370 Franceumln
570-579 Danimarkeumln 730 Suedia 760 Zvicra 450-490 Japonia 870
Hollanda 700-709 Norvegjia 500-509 Anglia 840 ndash 849 Spanja 690-695
Kina e keumlshtu meuml tej Ndeumlrsa Shqipeumlria ka bar kodin 530 dhe eumlshteuml pikeumlrisht
marrja e keumltij bar kodi qeuml dallon neuml boteuml produktet e agrobiznesit shqiptar
Peumlr meuml tej neuml bar kodin ndeumlrmarrja e prodhimit identifikohet me 5 shifrat e
tjera ndeumlrsa shifrat meuml tej lidhen me produktin veteuml dhe shifra e fundit eumlshteuml
shifra e kontrollit me kompiuter aty ku tregtohet malli Shifrat e bar kodit 030-
039 kodifikojneuml barnat
PREFIKSI
KOMBETAR
(ITALIA)
KODI
PRONARIT TEuml MARKEumlS
KODI
PRODUKTIT
SHIFRA E
KONTROLLIT
Fig pamja e bar kodit
Materiali peumlrdorur peumlr ambalazhimin Neuml ambalazhet e produkteve
ushqimore ka edhe udheumlzime mbi materialin e peumlrdorur peumlr ambalazhin CA=
karton Al=alumin PVC=polivinil klorur ACC = metalike si psh kanoccedile
(kutiteuml e peshkut salceumls etj)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
11
Ccedilfareuml janeuml aditiveumlt-shtesat ushqimore
Aditiveumlt janeuml leumlndeuml teuml peumlrdorura nga industria ushqimore peumlr teuml peumlrmireumlsuar
disa karakteristika teuml produktit si koheumln e konservimit pamjen ngjyreumln
(ngjyrues peumlrzjereumls etj) shijen ( korrigjues teuml aciditetit peumlrforcues arome
shije)
Aditiveumlt janeuml konsideruar teuml gjitha ato substanca pa vlera ushqyese qeuml nuk
konsumohen si ushqim neuml vetvete dhe qeuml nuk jane normalisht peumlrbeumlreumls karakteristik teuml
njeuml lloj ushqimi por teuml shtuara qeumlllimisht peumlr njeuml qeumlllim teknologjik (edhe
organoleptik) gjateuml prodhimit peumlrpunimit peumlrgatitjes paketimit ambalazhimit teuml
cilat gjenden neuml njeuml produkt ushqimor ose neumlnproduktet e tij
Aditiveumlt nuk kaneuml asnjeuml vlereuml ushqyese dhe jo gjithnjeuml janeuml kaq teuml padeumlmsheumlm
Aditiveumlve neuml bazeuml teuml studimeve teuml kryera dhe rezultateve teuml arritura u lejohet
peumlrdorimi duke krijuar rregulla qeuml peumlrcaktojneuml qeumlllimin dhe sasineuml e aditivit qeuml mund
teuml peumlrdoret
Organizata boteumlrore e sheumlndeteumlsiseuml (OBSH) si dhe Organizata peumlr ushqimin dhe
bujqeumlsineuml (FAO) kaneuml vendosur parimet themelore teuml peumlrdorimit teuml aditiveumlve dhe
ploteumlsimin e kushteve teuml caktuara Peumlr prodhimet e vendeve teuml Komunitetit Europian
ato sheumlnohen me germeumln E pra geumlrma E tregon se ky aditiv eumlshteuml i lejuar nga teuml gjitha
vendet e Bashkimit Europian dhe numri qeuml pason tregon kategorineuml se kujt i peumlrket
Dyshimet peumlr deumlmin e disa aditiveumlve janeuml akoma shumeuml Megjitheumlse legjislacionet e
vendeve (veccedilaneumlrisht ato teuml Bashkimit Europian) fiksojneuml nivelet maksimale teuml lejuara
peumlr to keumlto vlera i referohen njeuml konsumi teuml moderuar teuml ushqimit pra nuk
konsiderojneuml shumeumln e teuml gjitha ushqimeve qeuml merren neuml njeuml vakt ose neuml njeuml diteuml
si dhe eumlshteuml e veumlshtireuml teuml vlereumlsohet ndeumlrveprimi midis tipologjive teuml ndryshme teuml
aditiveumlve qeuml gjenden neuml lloje teuml ndryshme ushqimesh dhe efekti i grumbullimit neuml
organizeumlm neuml sasi teuml vogla teuml aditiveumlve teuml ndrysheumlm
Neuml fakt nuk ka asnjeuml proveuml mbi efektet e tyre afat gjata Shumeuml prej aditiveumlve nuk
janeuml provuar se japin ndonjeuml pasojeuml mbi sheumlndetin por nuk ka as siguri qeuml me
peumlrdorimin neuml njeuml koheuml teuml gjateuml mund teuml jeneuml teuml deumlmshme Akoma nuk eumlshteuml e qarteuml neuml
se keumlto leumlndeuml mund teuml zhvillojneuml reaksione alergjike apo jo megjitheumlse disa prej tyre
akuzohen se ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e alergjiseuml ushqimore por e sigurteuml eumlshteuml se
ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e intolerancave ushqimore
Disa lloje teuml aditiveumlve
Ngjyruesit (nga E100 - E199) peumlrdoren peumlr teuml zeumlvendeumlsuar ngjyreumln natyrale qeuml
zhduket gjateuml peumlrpunimit dhe konservimit teuml prodhimit pra peumlr ti dheumlneuml prodhimeve
ngjyreuml Ngjyruesit gjenden neuml shumeuml pije neuml eumlmbeumllsira biskota karamele salsat neuml
peshkun e konservuar dhe neuml perime turshi si psh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
12
E 104 ngjyra e verdheuml kinolina E 102 tartrazina E 162 ngjyra e kuqe E 160
karoteni
E 150 ngjyreuml karamele E 110 ngjyra e verdheuml e erreumlt
Peumlrdorimi ngjyruesve teuml kuq qeuml gjenden neuml prodhimet bazeuml teuml frutave xhelatinave
karameleve dhe eumlmbeumllsirave teuml ndryshme qeuml peumllqehen shumeuml nga feumlmijeumlt ka qeumlneuml
objekt studimesh veccedilaneumlrisht peumlr 6 ngjyrues E104 E110 E124 E102 E122 E129 qeuml
mendohet se mund teuml jepnin hiperaktivitet tek feumlmijeumlt
Edhe ldquongjyruesit karamelrdquo janeuml peumlrzjerje teuml leumlndeumlve qeuml vijneuml nga sheqernat e trajtuara
me nxehteumlsi ku meuml tipike eumlshteuml ngjyra ldquokaferdquo me nuanca teuml ndryshme Peumlrdoren
shumeuml neuml industrineuml ushqimore neuml disa pije jo alkolike neuml disa supa teuml amballazhuara
neuml uthulleumln balsamike birreuml etj
Ngjyruesit e verdheuml (E101 - E110) janeuml teuml kundeumlrindikuar peumlr ato qeuml janeuml
alergjik (psh astmatikeumlt) ndaj acidit acetilsalicilik
Konservanteumlt (E200 - E299) funksioni tyre eumlshteuml teuml ngadaleumlsoj procesin e prishjes seuml
ushqimit qeuml mund teuml shkaktohet nga mykra apo bakterie Pjesa meuml e madhe e
ushqimeve qeuml ruhen peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml kaneuml konservant Disa lloj konservuesish
janeuml
E 210 (acidi benzoik) gjendet ne pijet neuml salsat neuml majoneze E 220 (anhidridi
sulfuror) gjendet neuml birreuml pijet e ndryshme teuml gazuara neuml leumlngjet e frutave neuml
marmelatat E 249-252 (nitrite e nitrate) gjendet neuml mishrat e konservuara neuml sallamra
teuml peumlrpunuara qeuml teuml pengojneuml zhvillimin e bakterit Clostridium botulinum bakteri qeuml
prodhon toksineumln vdekjeprureumlse si botulizmi Gjithashtu keumlto konservanteuml ruajneuml teuml
gjalleuml ngjyreumln e mishit dhe peumlrmireumlsojneuml shijen Nitratet neuml doza teuml vogla nuk janeuml teuml
rrezikshme ndeumlrsa nitritet duke u lidhur me amina teuml pranishme neuml ushqime formojneuml
nitrosamina qeuml konsiderohen potencialisht kancerogjene
E220-E227 sulfitet shmangin fermetimin e frutave teuml thata duke penguar nxirjen
naturale teuml tyre Keumlto aditiv janeuml irritues peumlr traktin treteumls dhe shkateumlrrojneuml vitamineumln
B1 qeuml eumlshteuml me reumlndeumlsi peumlr sistemin nervor Gjithashtu mund teuml japin reaksione
alergjike dhe dyshohen qeuml mund teuml lidhen me hiperaktivitetin infantil
Antioksidanteumlt (E300-E322) shmangin procesin e oksidimit teuml ushqimit zgjasin
jeteumlgjateumlsineuml e ushqimeve duke i penguar yndyrnat vajrat dhe disa vitamina qeuml teuml
lidhen me oksigjenin neuml ajeumlr sepse oksidimi e deumlmton ushqimin dhe e beumln teuml humbasi
ngjyreuml
E322 lecitina e sojeumls E320 Butilidroksianisol dhe E300-E304 Acidi L-askorbik i
gjejmeuml neuml prodhimet e furreumls drithrat biskota moltot keket patatina teuml skuqura etj
E 322 Lecitina e sojeumls konsiderohet toksike peumlr meumllccedilineuml dhe neuml doza teuml larta mundet
teuml ndikoj neuml thithjen intenstinale Peumlrsa i peumlrket E320 Butilidroksianisol ka disa
studime qeuml tregojneuml se mund teuml shkateumlrrojneuml vitamineumln D shton nivelet e kolesterolit
dhe teuml shkaktoj alergji E 300-3004Acidi L askorbik qeuml eumlshteuml vitamina C eumlshteuml i
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
13
padeumlmsheumlm dhe neuml doza teuml meumldha mund teuml keteuml efekte laksative gjendet neuml birreuml neuml
leumlngjet e frutave neuml komposto frutash
Korigjues teuml aciditetit (nga E325 -E385) japin ushqimit njeuml shije acide
Trasheumlsit peumlrzjereumlsit stabilizuesit (nga E 400 - E495) gjenden neuml shumeuml ushqime
akullore eumlmbeumllsira biskota salsa supa neuml kuti kremra ccedilokollata budin karamele
Sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore Trasheumlsit dhe
peumlrzjereumlsit sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore favorizojneuml
peumlrzjerjen e peumlrbeumlreumlsve si vaji dhe uji qeuml keumlto ushqime mos teuml ndahen
Stablizuesit pengojneuml peumlrbeumlreumlsit e peumlrzjereuml teuml ndahen peumlrseumlri Njeuml substanceuml
xhelifikuese meuml e peumlrdorur eumlshteuml pektina
Eumlmbeumllsuesit shpesh peumlrdoren neuml vend teuml sheqerit neuml prodhime si pije teuml gazuara
kosi ccedilimccedilakizi peumlr sheumlmbull Aspartame (E951) saharina (E954) acetilsulfame-K
(E950) dhe sorbitoli (E420) Sorbitoli (E420) Manitoli (E421) janeuml ngjyrues qeuml
mundet teuml shkaktojneuml probleme teuml stomakut
Mono e digliceridet (E 471) neuml acidet yndyrore i gjejmeuml shumeuml shpesh neuml biskota neuml
keke molto etj Polifosfatet (E 450) gjenden kryesisht neuml sallamra si prodhuta
djathrat e shkrireuml peumlr ti beumlreuml meuml teuml buteuml dhe meuml teuml leumlngsheumlm Mund teuml japin probleme
me tretjen dhe i japin organizimit doza teuml meumldha fosfori qeuml eumlshteuml e veumlshtireuml peumlr tu
eleminuar ky mineral lidhet me atomet e kalciumit dhe pastaj eleminohen bashkeuml Neuml
praktikeuml njeuml shteseuml fosfori kupton njeuml humbje kalciumi duke deumlmtuar kockat dhe
dheumlmbeumlt peumlr keumlteuml arsye mundet teuml evitohen marrja e e tepeumlrt e prodhimeve qeuml kaneuml
keumlto shtesa sidomos tek feumlmijeumlt
Acidi alginik dhe arginatet (E 400-E 405) karagenina (E 406 E 407) janeuml trasheumls qeuml
gjenden veccedilaneumlrisht neuml salsa dhe i beumljneuml ato kremoze (majoneza) Mundet teuml
provokojneuml reaksione alergjike dhe neuml se merren ne sasi teuml meumldha ndryshojneuml
metabolizmin
Peumlrforcues teuml shijes janeuml substanca qeuml shtojneuml shijen neuml ushqime teuml eumlmbla dhe
sallamra pa i shtuar atyre ndonjeuml shije teuml veccedilanteuml psh E621 (glutammati monosodik)
qeuml i shtohet ushqimeve teuml transformuara neuml veccedilanti si supa salsa dhe salccediliccedile neuml
patatina Ato gjithashtu sheumlrbejneuml peumlr teuml dheumlneuml shije dhe gjenden neuml salsa neuml dadot e
supave neuml konserva Nga disa studime akuzohet se E 621 (glutammati monosodik)
mund teuml shkaktoj dhimbje koke dhe probleme neuml sistemin nervor por veteumlm neuml
persona qeuml kaneuml predizspozicion
Neuml rregulloret e vendeve teuml BE neuml disa prodhime nuk lejohet teuml keteuml aditiv si
qumeumlshti pana kafja uji vaji ullirit gjalpi mjalti sheqeri legumet brumrat e thata
(makarona) kosi neutral fruta dhe perime teuml freskeumlta Gjithashtu ngjyruesit janeuml teuml
ndaluar neuml keumlto produkte buka mielli vera leumlngje frutash marmelatata konserva
domatesh fruta dhe perime teuml konservuara teuml thata apo teuml peumlrpunuara
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
14
Si teuml lexojmeuml disa shprehje teuml etiketave ushqimore
Kujdes me fjaleumlt ldquo Pahelliphelliprdquo qeuml peumlrmbajneuml disa produkte ushqimore
ldquoPa sheqerrdquo por kujdes neuml se neuml etiketeuml gjejmeuml shkrimet ldquoshurup glukoze shurup
fruktoze maltoz shurup vegjetal amido do teuml thoteuml qeuml prodhimi neuml meumlnyreuml indirekte
ka sheqer keumlto leumlndeuml kaneuml njeuml nivel sheqeri teuml ngjasheumlm me saharozeumln
ldquoPa kalori rdquo ose ldquoDietetikerdquo shpesh neuml keumlto prodhime gjejmeuml si eumlmbeumllsues
aspartamin i cili eumlshteuml provuar shkenceumlrisht se eumlshteuml njeuml peumlrbeumlreumls potencialisht
kancerogjen Pa kalori peumlrmban jo meuml shummeuml se 4 Kcal peumlr 100 ml
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 012 g Eumlshteuml
njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100ml ose 100 mg
Me peumlrmbajtje shumeuml teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 004
g Eumlshteuml njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100 ml 100 mg
Pa natrium prodhimi ka neuml maksimum Natriumkripeuml 0005 g peumlr 100g
Burim fibrash 3 g fibra peumlr 100 g ose 15 g fibra peumlr 100 Kcal
Me peumlrmbajtje teuml larteuml fibrash ka 6 gr fibra peumlr 100 gram prodhim
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt kalorike peumlrmban 40 Kcal peumlr 100 g peumlr ushqimet e forta
dhe 20 Kcal peumlr 100 ml peumlr teuml leumlngeumltat
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnash prodhimi ka 3 gram yndyrna peumlr 100 gram
ushqime teuml forta dhe 15 gram yndyrna peumlr 100 ml leumlngje
Sheumlmbull si mundet teuml lexojmeuml leumlndeumlt nutricionale qeuml gjenden neuml njeuml etiketeuml
ushqimore
Vlera
ENERGJITIKE
kcal 213 Tregon energjineuml e shprehur neuml kcal qeuml
jep 100g i prodhimit
kj 900 Tregon energjineuml e shprehur neuml kilozhol
qeuml jep 100 g i prodhimit
PROTEINA 53 g Tregon grameumlt e proteinave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
KARBOHIDRATET 58 g Tregon grameumlt e karbohidrateve qeuml
gjenden neuml 100 g teuml prodhimit
Nga teuml cilat sheqerna
prejt teuml cilave
amidonniseshte
8 g
50 g
Tregom karbohidratet e pranshme neuml 100
gram teuml produktit qeuml janeuml teuml peumlrbeumlreuml nga
x gram sheqerna teuml thjeshta
x gram amidon
YNDYRNA 9 g Tregon grameumlt e yndyrnave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
prej teuml cilave
- teuml ngopurai
- mono teuml pangopura
- poli teuml pangopura
43 g
33 g
14 g
Tregon qeuml yndyrnat qeuml gjenden neuml 100g
teuml keumltij produkit peumlrbeumlhen nga
x gram yndyrna teuml ngopura
x gram yndyrna mono teuml pangopura
x grami yndyrna poli teuml pangopura
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
15
FIBRA
9 g Tregon grameumlt e fibraave qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Prej teuml cilave
-teuml tretshme
-teuml patreteumlshme
4 g
5 g
Tregon qeuml fibra e pranishme neuml 100 g teuml
prodhimit peumlrbeumlhet nga x gram fibra teuml
treteumlshme
x gram fibra jo teuml treteumlshme
NATRIUMKRIPA 4 g Tregon grameumlt e natriumit qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Vitamina
Tregon peumlrmbajtjen neuml vitamina neuml 100
gram teuml produktit
B1
03
mg
21
B6
05
mg
30
PP
68
mg
38
bashkeuml me vlerat nutricionale peumlr 100
gram teuml produktit neuml etiketeumln nutricionale
mund teuml specifikohen edhe vlerat peumlr
porcion ose peumlr njeumlsi copeuml feteuml etj
Ushqimet BIO dhe OMGJ
Ccedilfareuml janeuml ushqimet OMGJ-organizma teuml modifikuara gjenetikisht
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kane ne natyreuml
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kaneuml neuml natyreuml Manipulimet gjenetike OMGJ janeuml peumlrdorur neuml bio
ushqimet bujqeumlsore dhe blegtorale
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
16
Modifikimi gjenetik beumlhet kur neuml organizmat futet pjeseuml e ADN teuml sjella nga
organizma krejteumlsisht teuml ndryshme (duke peumlrfshireuml edhe kafsheumlt) peumlr teuml peumlrfituar nga
karakteristikat e keumltij teuml fundit Shumeuml variete bimore janeuml modifikuar peumlr ti beumlreuml ato
meuml rezistente ndaj kushteve teuml pafavorshme klimaterike nga deumlmtuesit pesticidet dhe
konservim meuml teuml gjateuml OMGJ gjithashtu peumlrdoren peumlr teuml prodhuar bageumlti viccedili neuml njeuml
rritje teuml shpejteuml qeuml lopeumlt teuml japin meuml shumeuml qumeumlsht peumlr konsum etj
Teknologjia qeuml merret me shkeumlmbimin gjenetik emeumlrtohet me emra teuml ndrysheumlm si
ldquobioteknologjia modernerdquo ldquoteknologjia e gjeneverdquo ose ldquoinxhinieria gjenetikerdquo Neuml teuml
gjitheuml boteumln debati peumlr bioteknologjineuml e biosigurineuml eumlshteuml tepeumlr i pranisheumlm dhe
shumeuml i mprehteuml me rezultate kontradiktore qeuml e beumljneuml ende teuml paqarteuml qeumlndrimin
ndaj tyre
Gjysma e dyteuml e shekullit teuml kaluar eumlshteuml karakterizuar nga zbulime shkencore teuml njeuml
reumlndeumlsie kolosale neuml fusheumln e gjenetikeumls dometheumlneuml neuml ccedileumlshtjet e trasheumlgimiseuml
gjenetike teuml qenieve teuml gjalla Keumlto zbulime shkencore ccediluan neuml zbulimin neuml fillim teuml
viteve rsquo50 teuml struktureumls dyfishe dhe formeumls spirale teuml molekuleumls seuml ADN e cila eumlshteuml
barteumlsja kryesore e teuml gjitheuml trasheumlgimiseuml gjenetike teuml njeuml organizmi teuml gjalleuml
Ishte krejt e natyrshme dhe normale qeuml zbulimet shkencore nuk janeuml qeumlllim neuml
vetvete Historikisht ccedildo zbulim shkencor eumlshteuml shfryteumlzim peumlr qeumlllime praktike Edhe
neuml keumlteuml rast duke pasur neuml doreuml si hartat gjenetike ashtu edhe kodin gjenetik u krijua
njeuml degeuml e re e shkenceumls me emeumlrtimin inxhinieri gjenetike e cila kishte peumlr qeumlllim teuml
krijonte organizma teuml gjalla teuml reja (kryesisht bimore por edhe shtazore) teuml cilat me
gjenomin e tyre kishin teuml injektuar njeuml apo disa gjene teuml organizmave teuml tjereuml teuml
ndrysheumlm neuml gjini
Qeumlllimi i keumltyre punimeve tepeumlr teuml ndeumlrlikuara dhe qeuml keumlrkojneuml stafe tepeumlr teuml
peumlrgatitura shkenceumlrisht dhe laboratore shumeuml teuml sofistikuara ishte teuml krijonin bimeuml
dhe kafsheuml teuml cilat jepnin prodhime teuml larta por pa nevojeumln e peumlrdorimit teuml produkteve
kimike ashtu siccedil i peumlrdor reumlndom bujqeumlsia konvencionale Me fjaleuml teuml tjera synohej teuml
krijoheshin bimeuml e kafsheuml qeuml jepnin prodhime me kosto meuml teuml uleumlt dhe meuml teuml
sheumlndetshme peumlr njeriun
Provat e para me organizma OMGJ u kryen neuml SHBA neuml vitin 1972 dhe i peumlrkisnin
njeuml bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet peumlr teuml rritur qeumlndrueshmeumlrineuml ndaj
ngricave Meuml pas dhe konkretisht neuml mesin e viteve lsquo80 qeveria amerikane u dha
mbeumlshtetje teuml fuqishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore neuml keumlteuml fusheuml Si
efekt i keumlsaj mbeumlshtetjeje pak vite meuml voneuml u peumlrhapeumln neuml tregun amerikan fara teuml
bimeumlve teuml domates sojeumls misrit pambukut teuml modifikuara gjenetikisht Prodhimet e
keumltyre bimeumlve u peumlrhapeumln gjereumlsisht neuml tregun vendas dhe ateuml ndeumlrkombeumltar duke e
kthyer neuml keumlteuml meumlnyreuml arritjen shkencore neuml njeuml realitet teuml preksheumlm peumlr
konsumatorin
Ccedilfareuml pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me OMGJ neuml sheumlndetin e njeriut
Konsumimi i ushqimeve teuml peumlrgatitura nga organizma teuml tipit OMGJ ka rezultuar i
padeumlmsheumlm peumlr sheumlndetin e njeriut Duhet teuml sqarojmeuml se prodhimi i organizmave
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
11
Ccedilfareuml janeuml aditiveumlt-shtesat ushqimore
Aditiveumlt janeuml leumlndeuml teuml peumlrdorura nga industria ushqimore peumlr teuml peumlrmireumlsuar
disa karakteristika teuml produktit si koheumln e konservimit pamjen ngjyreumln
(ngjyrues peumlrzjereumls etj) shijen ( korrigjues teuml aciditetit peumlrforcues arome
shije)
Aditiveumlt janeuml konsideruar teuml gjitha ato substanca pa vlera ushqyese qeuml nuk
konsumohen si ushqim neuml vetvete dhe qeuml nuk jane normalisht peumlrbeumlreumls karakteristik teuml
njeuml lloj ushqimi por teuml shtuara qeumlllimisht peumlr njeuml qeumlllim teknologjik (edhe
organoleptik) gjateuml prodhimit peumlrpunimit peumlrgatitjes paketimit ambalazhimit teuml
cilat gjenden neuml njeuml produkt ushqimor ose neumlnproduktet e tij
Aditiveumlt nuk kaneuml asnjeuml vlereuml ushqyese dhe jo gjithnjeuml janeuml kaq teuml padeumlmsheumlm
Aditiveumlve neuml bazeuml teuml studimeve teuml kryera dhe rezultateve teuml arritura u lejohet
peumlrdorimi duke krijuar rregulla qeuml peumlrcaktojneuml qeumlllimin dhe sasineuml e aditivit qeuml mund
teuml peumlrdoret
Organizata boteumlrore e sheumlndeteumlsiseuml (OBSH) si dhe Organizata peumlr ushqimin dhe
bujqeumlsineuml (FAO) kaneuml vendosur parimet themelore teuml peumlrdorimit teuml aditiveumlve dhe
ploteumlsimin e kushteve teuml caktuara Peumlr prodhimet e vendeve teuml Komunitetit Europian
ato sheumlnohen me germeumln E pra geumlrma E tregon se ky aditiv eumlshteuml i lejuar nga teuml gjitha
vendet e Bashkimit Europian dhe numri qeuml pason tregon kategorineuml se kujt i peumlrket
Dyshimet peumlr deumlmin e disa aditiveumlve janeuml akoma shumeuml Megjitheumlse legjislacionet e
vendeve (veccedilaneumlrisht ato teuml Bashkimit Europian) fiksojneuml nivelet maksimale teuml lejuara
peumlr to keumlto vlera i referohen njeuml konsumi teuml moderuar teuml ushqimit pra nuk
konsiderojneuml shumeumln e teuml gjitha ushqimeve qeuml merren neuml njeuml vakt ose neuml njeuml diteuml
si dhe eumlshteuml e veumlshtireuml teuml vlereumlsohet ndeumlrveprimi midis tipologjive teuml ndryshme teuml
aditiveumlve qeuml gjenden neuml lloje teuml ndryshme ushqimesh dhe efekti i grumbullimit neuml
organizeumlm neuml sasi teuml vogla teuml aditiveumlve teuml ndrysheumlm
Neuml fakt nuk ka asnjeuml proveuml mbi efektet e tyre afat gjata Shumeuml prej aditiveumlve nuk
janeuml provuar se japin ndonjeuml pasojeuml mbi sheumlndetin por nuk ka as siguri qeuml me
peumlrdorimin neuml njeuml koheuml teuml gjateuml mund teuml jeneuml teuml deumlmshme Akoma nuk eumlshteuml e qarteuml neuml
se keumlto leumlndeuml mund teuml zhvillojneuml reaksione alergjike apo jo megjitheumlse disa prej tyre
akuzohen se ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e alergjiseuml ushqimore por e sigurteuml eumlshteuml se
ndikojneuml neuml shpeumlrthimin e intolerancave ushqimore
Disa lloje teuml aditiveumlve
Ngjyruesit (nga E100 - E199) peumlrdoren peumlr teuml zeumlvendeumlsuar ngjyreumln natyrale qeuml
zhduket gjateuml peumlrpunimit dhe konservimit teuml prodhimit pra peumlr ti dheumlneuml prodhimeve
ngjyreuml Ngjyruesit gjenden neuml shumeuml pije neuml eumlmbeumllsira biskota karamele salsat neuml
peshkun e konservuar dhe neuml perime turshi si psh
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
12
E 104 ngjyra e verdheuml kinolina E 102 tartrazina E 162 ngjyra e kuqe E 160
karoteni
E 150 ngjyreuml karamele E 110 ngjyra e verdheuml e erreumlt
Peumlrdorimi ngjyruesve teuml kuq qeuml gjenden neuml prodhimet bazeuml teuml frutave xhelatinave
karameleve dhe eumlmbeumllsirave teuml ndryshme qeuml peumllqehen shumeuml nga feumlmijeumlt ka qeumlneuml
objekt studimesh veccedilaneumlrisht peumlr 6 ngjyrues E104 E110 E124 E102 E122 E129 qeuml
mendohet se mund teuml jepnin hiperaktivitet tek feumlmijeumlt
Edhe ldquongjyruesit karamelrdquo janeuml peumlrzjerje teuml leumlndeumlve qeuml vijneuml nga sheqernat e trajtuara
me nxehteumlsi ku meuml tipike eumlshteuml ngjyra ldquokaferdquo me nuanca teuml ndryshme Peumlrdoren
shumeuml neuml industrineuml ushqimore neuml disa pije jo alkolike neuml disa supa teuml amballazhuara
neuml uthulleumln balsamike birreuml etj
Ngjyruesit e verdheuml (E101 - E110) janeuml teuml kundeumlrindikuar peumlr ato qeuml janeuml
alergjik (psh astmatikeumlt) ndaj acidit acetilsalicilik
Konservanteumlt (E200 - E299) funksioni tyre eumlshteuml teuml ngadaleumlsoj procesin e prishjes seuml
ushqimit qeuml mund teuml shkaktohet nga mykra apo bakterie Pjesa meuml e madhe e
ushqimeve qeuml ruhen peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml kaneuml konservant Disa lloj konservuesish
janeuml
E 210 (acidi benzoik) gjendet ne pijet neuml salsat neuml majoneze E 220 (anhidridi
sulfuror) gjendet neuml birreuml pijet e ndryshme teuml gazuara neuml leumlngjet e frutave neuml
marmelatat E 249-252 (nitrite e nitrate) gjendet neuml mishrat e konservuara neuml sallamra
teuml peumlrpunuara qeuml teuml pengojneuml zhvillimin e bakterit Clostridium botulinum bakteri qeuml
prodhon toksineumln vdekjeprureumlse si botulizmi Gjithashtu keumlto konservanteuml ruajneuml teuml
gjalleuml ngjyreumln e mishit dhe peumlrmireumlsojneuml shijen Nitratet neuml doza teuml vogla nuk janeuml teuml
rrezikshme ndeumlrsa nitritet duke u lidhur me amina teuml pranishme neuml ushqime formojneuml
nitrosamina qeuml konsiderohen potencialisht kancerogjene
E220-E227 sulfitet shmangin fermetimin e frutave teuml thata duke penguar nxirjen
naturale teuml tyre Keumlto aditiv janeuml irritues peumlr traktin treteumls dhe shkateumlrrojneuml vitamineumln
B1 qeuml eumlshteuml me reumlndeumlsi peumlr sistemin nervor Gjithashtu mund teuml japin reaksione
alergjike dhe dyshohen qeuml mund teuml lidhen me hiperaktivitetin infantil
Antioksidanteumlt (E300-E322) shmangin procesin e oksidimit teuml ushqimit zgjasin
jeteumlgjateumlsineuml e ushqimeve duke i penguar yndyrnat vajrat dhe disa vitamina qeuml teuml
lidhen me oksigjenin neuml ajeumlr sepse oksidimi e deumlmton ushqimin dhe e beumln teuml humbasi
ngjyreuml
E322 lecitina e sojeumls E320 Butilidroksianisol dhe E300-E304 Acidi L-askorbik i
gjejmeuml neuml prodhimet e furreumls drithrat biskota moltot keket patatina teuml skuqura etj
E 322 Lecitina e sojeumls konsiderohet toksike peumlr meumllccedilineuml dhe neuml doza teuml larta mundet
teuml ndikoj neuml thithjen intenstinale Peumlrsa i peumlrket E320 Butilidroksianisol ka disa
studime qeuml tregojneuml se mund teuml shkateumlrrojneuml vitamineumln D shton nivelet e kolesterolit
dhe teuml shkaktoj alergji E 300-3004Acidi L askorbik qeuml eumlshteuml vitamina C eumlshteuml i
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
13
padeumlmsheumlm dhe neuml doza teuml meumldha mund teuml keteuml efekte laksative gjendet neuml birreuml neuml
leumlngjet e frutave neuml komposto frutash
Korigjues teuml aciditetit (nga E325 -E385) japin ushqimit njeuml shije acide
Trasheumlsit peumlrzjereumlsit stabilizuesit (nga E 400 - E495) gjenden neuml shumeuml ushqime
akullore eumlmbeumllsira biskota salsa supa neuml kuti kremra ccedilokollata budin karamele
Sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore Trasheumlsit dhe
peumlrzjereumlsit sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore favorizojneuml
peumlrzjerjen e peumlrbeumlreumlsve si vaji dhe uji qeuml keumlto ushqime mos teuml ndahen
Stablizuesit pengojneuml peumlrbeumlreumlsit e peumlrzjereuml teuml ndahen peumlrseumlri Njeuml substanceuml
xhelifikuese meuml e peumlrdorur eumlshteuml pektina
Eumlmbeumllsuesit shpesh peumlrdoren neuml vend teuml sheqerit neuml prodhime si pije teuml gazuara
kosi ccedilimccedilakizi peumlr sheumlmbull Aspartame (E951) saharina (E954) acetilsulfame-K
(E950) dhe sorbitoli (E420) Sorbitoli (E420) Manitoli (E421) janeuml ngjyrues qeuml
mundet teuml shkaktojneuml probleme teuml stomakut
Mono e digliceridet (E 471) neuml acidet yndyrore i gjejmeuml shumeuml shpesh neuml biskota neuml
keke molto etj Polifosfatet (E 450) gjenden kryesisht neuml sallamra si prodhuta
djathrat e shkrireuml peumlr ti beumlreuml meuml teuml buteuml dhe meuml teuml leumlngsheumlm Mund teuml japin probleme
me tretjen dhe i japin organizimit doza teuml meumldha fosfori qeuml eumlshteuml e veumlshtireuml peumlr tu
eleminuar ky mineral lidhet me atomet e kalciumit dhe pastaj eleminohen bashkeuml Neuml
praktikeuml njeuml shteseuml fosfori kupton njeuml humbje kalciumi duke deumlmtuar kockat dhe
dheumlmbeumlt peumlr keumlteuml arsye mundet teuml evitohen marrja e e tepeumlrt e prodhimeve qeuml kaneuml
keumlto shtesa sidomos tek feumlmijeumlt
Acidi alginik dhe arginatet (E 400-E 405) karagenina (E 406 E 407) janeuml trasheumls qeuml
gjenden veccedilaneumlrisht neuml salsa dhe i beumljneuml ato kremoze (majoneza) Mundet teuml
provokojneuml reaksione alergjike dhe neuml se merren ne sasi teuml meumldha ndryshojneuml
metabolizmin
Peumlrforcues teuml shijes janeuml substanca qeuml shtojneuml shijen neuml ushqime teuml eumlmbla dhe
sallamra pa i shtuar atyre ndonjeuml shije teuml veccedilanteuml psh E621 (glutammati monosodik)
qeuml i shtohet ushqimeve teuml transformuara neuml veccedilanti si supa salsa dhe salccediliccedile neuml
patatina Ato gjithashtu sheumlrbejneuml peumlr teuml dheumlneuml shije dhe gjenden neuml salsa neuml dadot e
supave neuml konserva Nga disa studime akuzohet se E 621 (glutammati monosodik)
mund teuml shkaktoj dhimbje koke dhe probleme neuml sistemin nervor por veteumlm neuml
persona qeuml kaneuml predizspozicion
Neuml rregulloret e vendeve teuml BE neuml disa prodhime nuk lejohet teuml keteuml aditiv si
qumeumlshti pana kafja uji vaji ullirit gjalpi mjalti sheqeri legumet brumrat e thata
(makarona) kosi neutral fruta dhe perime teuml freskeumlta Gjithashtu ngjyruesit janeuml teuml
ndaluar neuml keumlto produkte buka mielli vera leumlngje frutash marmelatata konserva
domatesh fruta dhe perime teuml konservuara teuml thata apo teuml peumlrpunuara
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
14
Si teuml lexojmeuml disa shprehje teuml etiketave ushqimore
Kujdes me fjaleumlt ldquo Pahelliphelliprdquo qeuml peumlrmbajneuml disa produkte ushqimore
ldquoPa sheqerrdquo por kujdes neuml se neuml etiketeuml gjejmeuml shkrimet ldquoshurup glukoze shurup
fruktoze maltoz shurup vegjetal amido do teuml thoteuml qeuml prodhimi neuml meumlnyreuml indirekte
ka sheqer keumlto leumlndeuml kaneuml njeuml nivel sheqeri teuml ngjasheumlm me saharozeumln
ldquoPa kalori rdquo ose ldquoDietetikerdquo shpesh neuml keumlto prodhime gjejmeuml si eumlmbeumllsues
aspartamin i cili eumlshteuml provuar shkenceumlrisht se eumlshteuml njeuml peumlrbeumlreumls potencialisht
kancerogjen Pa kalori peumlrmban jo meuml shummeuml se 4 Kcal peumlr 100 ml
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 012 g Eumlshteuml
njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100ml ose 100 mg
Me peumlrmbajtje shumeuml teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 004
g Eumlshteuml njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100 ml 100 mg
Pa natrium prodhimi ka neuml maksimum Natriumkripeuml 0005 g peumlr 100g
Burim fibrash 3 g fibra peumlr 100 g ose 15 g fibra peumlr 100 Kcal
Me peumlrmbajtje teuml larteuml fibrash ka 6 gr fibra peumlr 100 gram prodhim
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt kalorike peumlrmban 40 Kcal peumlr 100 g peumlr ushqimet e forta
dhe 20 Kcal peumlr 100 ml peumlr teuml leumlngeumltat
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnash prodhimi ka 3 gram yndyrna peumlr 100 gram
ushqime teuml forta dhe 15 gram yndyrna peumlr 100 ml leumlngje
Sheumlmbull si mundet teuml lexojmeuml leumlndeumlt nutricionale qeuml gjenden neuml njeuml etiketeuml
ushqimore
Vlera
ENERGJITIKE
kcal 213 Tregon energjineuml e shprehur neuml kcal qeuml
jep 100g i prodhimit
kj 900 Tregon energjineuml e shprehur neuml kilozhol
qeuml jep 100 g i prodhimit
PROTEINA 53 g Tregon grameumlt e proteinave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
KARBOHIDRATET 58 g Tregon grameumlt e karbohidrateve qeuml
gjenden neuml 100 g teuml prodhimit
Nga teuml cilat sheqerna
prejt teuml cilave
amidonniseshte
8 g
50 g
Tregom karbohidratet e pranshme neuml 100
gram teuml produktit qeuml janeuml teuml peumlrbeumlreuml nga
x gram sheqerna teuml thjeshta
x gram amidon
YNDYRNA 9 g Tregon grameumlt e yndyrnave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
prej teuml cilave
- teuml ngopurai
- mono teuml pangopura
- poli teuml pangopura
43 g
33 g
14 g
Tregon qeuml yndyrnat qeuml gjenden neuml 100g
teuml keumltij produkit peumlrbeumlhen nga
x gram yndyrna teuml ngopura
x gram yndyrna mono teuml pangopura
x grami yndyrna poli teuml pangopura
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
15
FIBRA
9 g Tregon grameumlt e fibraave qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Prej teuml cilave
-teuml tretshme
-teuml patreteumlshme
4 g
5 g
Tregon qeuml fibra e pranishme neuml 100 g teuml
prodhimit peumlrbeumlhet nga x gram fibra teuml
treteumlshme
x gram fibra jo teuml treteumlshme
NATRIUMKRIPA 4 g Tregon grameumlt e natriumit qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Vitamina
Tregon peumlrmbajtjen neuml vitamina neuml 100
gram teuml produktit
B1
03
mg
21
B6
05
mg
30
PP
68
mg
38
bashkeuml me vlerat nutricionale peumlr 100
gram teuml produktit neuml etiketeumln nutricionale
mund teuml specifikohen edhe vlerat peumlr
porcion ose peumlr njeumlsi copeuml feteuml etj
Ushqimet BIO dhe OMGJ
Ccedilfareuml janeuml ushqimet OMGJ-organizma teuml modifikuara gjenetikisht
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kane ne natyreuml
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kaneuml neuml natyreuml Manipulimet gjenetike OMGJ janeuml peumlrdorur neuml bio
ushqimet bujqeumlsore dhe blegtorale
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
16
Modifikimi gjenetik beumlhet kur neuml organizmat futet pjeseuml e ADN teuml sjella nga
organizma krejteumlsisht teuml ndryshme (duke peumlrfshireuml edhe kafsheumlt) peumlr teuml peumlrfituar nga
karakteristikat e keumltij teuml fundit Shumeuml variete bimore janeuml modifikuar peumlr ti beumlreuml ato
meuml rezistente ndaj kushteve teuml pafavorshme klimaterike nga deumlmtuesit pesticidet dhe
konservim meuml teuml gjateuml OMGJ gjithashtu peumlrdoren peumlr teuml prodhuar bageumlti viccedili neuml njeuml
rritje teuml shpejteuml qeuml lopeumlt teuml japin meuml shumeuml qumeumlsht peumlr konsum etj
Teknologjia qeuml merret me shkeumlmbimin gjenetik emeumlrtohet me emra teuml ndrysheumlm si
ldquobioteknologjia modernerdquo ldquoteknologjia e gjeneverdquo ose ldquoinxhinieria gjenetikerdquo Neuml teuml
gjitheuml boteumln debati peumlr bioteknologjineuml e biosigurineuml eumlshteuml tepeumlr i pranisheumlm dhe
shumeuml i mprehteuml me rezultate kontradiktore qeuml e beumljneuml ende teuml paqarteuml qeumlndrimin
ndaj tyre
Gjysma e dyteuml e shekullit teuml kaluar eumlshteuml karakterizuar nga zbulime shkencore teuml njeuml
reumlndeumlsie kolosale neuml fusheumln e gjenetikeumls dometheumlneuml neuml ccedileumlshtjet e trasheumlgimiseuml
gjenetike teuml qenieve teuml gjalla Keumlto zbulime shkencore ccediluan neuml zbulimin neuml fillim teuml
viteve rsquo50 teuml struktureumls dyfishe dhe formeumls spirale teuml molekuleumls seuml ADN e cila eumlshteuml
barteumlsja kryesore e teuml gjitheuml trasheumlgimiseuml gjenetike teuml njeuml organizmi teuml gjalleuml
Ishte krejt e natyrshme dhe normale qeuml zbulimet shkencore nuk janeuml qeumlllim neuml
vetvete Historikisht ccedildo zbulim shkencor eumlshteuml shfryteumlzim peumlr qeumlllime praktike Edhe
neuml keumlteuml rast duke pasur neuml doreuml si hartat gjenetike ashtu edhe kodin gjenetik u krijua
njeuml degeuml e re e shkenceumls me emeumlrtimin inxhinieri gjenetike e cila kishte peumlr qeumlllim teuml
krijonte organizma teuml gjalla teuml reja (kryesisht bimore por edhe shtazore) teuml cilat me
gjenomin e tyre kishin teuml injektuar njeuml apo disa gjene teuml organizmave teuml tjereuml teuml
ndrysheumlm neuml gjini
Qeumlllimi i keumltyre punimeve tepeumlr teuml ndeumlrlikuara dhe qeuml keumlrkojneuml stafe tepeumlr teuml
peumlrgatitura shkenceumlrisht dhe laboratore shumeuml teuml sofistikuara ishte teuml krijonin bimeuml
dhe kafsheuml teuml cilat jepnin prodhime teuml larta por pa nevojeumln e peumlrdorimit teuml produkteve
kimike ashtu siccedil i peumlrdor reumlndom bujqeumlsia konvencionale Me fjaleuml teuml tjera synohej teuml
krijoheshin bimeuml e kafsheuml qeuml jepnin prodhime me kosto meuml teuml uleumlt dhe meuml teuml
sheumlndetshme peumlr njeriun
Provat e para me organizma OMGJ u kryen neuml SHBA neuml vitin 1972 dhe i peumlrkisnin
njeuml bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet peumlr teuml rritur qeumlndrueshmeumlrineuml ndaj
ngricave Meuml pas dhe konkretisht neuml mesin e viteve lsquo80 qeveria amerikane u dha
mbeumlshtetje teuml fuqishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore neuml keumlteuml fusheuml Si
efekt i keumlsaj mbeumlshtetjeje pak vite meuml voneuml u peumlrhapeumln neuml tregun amerikan fara teuml
bimeumlve teuml domates sojeumls misrit pambukut teuml modifikuara gjenetikisht Prodhimet e
keumltyre bimeumlve u peumlrhapeumln gjereumlsisht neuml tregun vendas dhe ateuml ndeumlrkombeumltar duke e
kthyer neuml keumlteuml meumlnyreuml arritjen shkencore neuml njeuml realitet teuml preksheumlm peumlr
konsumatorin
Ccedilfareuml pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me OMGJ neuml sheumlndetin e njeriut
Konsumimi i ushqimeve teuml peumlrgatitura nga organizma teuml tipit OMGJ ka rezultuar i
padeumlmsheumlm peumlr sheumlndetin e njeriut Duhet teuml sqarojmeuml se prodhimi i organizmave
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
12
E 104 ngjyra e verdheuml kinolina E 102 tartrazina E 162 ngjyra e kuqe E 160
karoteni
E 150 ngjyreuml karamele E 110 ngjyra e verdheuml e erreumlt
Peumlrdorimi ngjyruesve teuml kuq qeuml gjenden neuml prodhimet bazeuml teuml frutave xhelatinave
karameleve dhe eumlmbeumllsirave teuml ndryshme qeuml peumllqehen shumeuml nga feumlmijeumlt ka qeumlneuml
objekt studimesh veccedilaneumlrisht peumlr 6 ngjyrues E104 E110 E124 E102 E122 E129 qeuml
mendohet se mund teuml jepnin hiperaktivitet tek feumlmijeumlt
Edhe ldquongjyruesit karamelrdquo janeuml peumlrzjerje teuml leumlndeumlve qeuml vijneuml nga sheqernat e trajtuara
me nxehteumlsi ku meuml tipike eumlshteuml ngjyra ldquokaferdquo me nuanca teuml ndryshme Peumlrdoren
shumeuml neuml industrineuml ushqimore neuml disa pije jo alkolike neuml disa supa teuml amballazhuara
neuml uthulleumln balsamike birreuml etj
Ngjyruesit e verdheuml (E101 - E110) janeuml teuml kundeumlrindikuar peumlr ato qeuml janeuml
alergjik (psh astmatikeumlt) ndaj acidit acetilsalicilik
Konservanteumlt (E200 - E299) funksioni tyre eumlshteuml teuml ngadaleumlsoj procesin e prishjes seuml
ushqimit qeuml mund teuml shkaktohet nga mykra apo bakterie Pjesa meuml e madhe e
ushqimeve qeuml ruhen peumlr njeuml koheuml teuml gjateuml kaneuml konservant Disa lloj konservuesish
janeuml
E 210 (acidi benzoik) gjendet ne pijet neuml salsat neuml majoneze E 220 (anhidridi
sulfuror) gjendet neuml birreuml pijet e ndryshme teuml gazuara neuml leumlngjet e frutave neuml
marmelatat E 249-252 (nitrite e nitrate) gjendet neuml mishrat e konservuara neuml sallamra
teuml peumlrpunuara qeuml teuml pengojneuml zhvillimin e bakterit Clostridium botulinum bakteri qeuml
prodhon toksineumln vdekjeprureumlse si botulizmi Gjithashtu keumlto konservanteuml ruajneuml teuml
gjalleuml ngjyreumln e mishit dhe peumlrmireumlsojneuml shijen Nitratet neuml doza teuml vogla nuk janeuml teuml
rrezikshme ndeumlrsa nitritet duke u lidhur me amina teuml pranishme neuml ushqime formojneuml
nitrosamina qeuml konsiderohen potencialisht kancerogjene
E220-E227 sulfitet shmangin fermetimin e frutave teuml thata duke penguar nxirjen
naturale teuml tyre Keumlto aditiv janeuml irritues peumlr traktin treteumls dhe shkateumlrrojneuml vitamineumln
B1 qeuml eumlshteuml me reumlndeumlsi peumlr sistemin nervor Gjithashtu mund teuml japin reaksione
alergjike dhe dyshohen qeuml mund teuml lidhen me hiperaktivitetin infantil
Antioksidanteumlt (E300-E322) shmangin procesin e oksidimit teuml ushqimit zgjasin
jeteumlgjateumlsineuml e ushqimeve duke i penguar yndyrnat vajrat dhe disa vitamina qeuml teuml
lidhen me oksigjenin neuml ajeumlr sepse oksidimi e deumlmton ushqimin dhe e beumln teuml humbasi
ngjyreuml
E322 lecitina e sojeumls E320 Butilidroksianisol dhe E300-E304 Acidi L-askorbik i
gjejmeuml neuml prodhimet e furreumls drithrat biskota moltot keket patatina teuml skuqura etj
E 322 Lecitina e sojeumls konsiderohet toksike peumlr meumllccedilineuml dhe neuml doza teuml larta mundet
teuml ndikoj neuml thithjen intenstinale Peumlrsa i peumlrket E320 Butilidroksianisol ka disa
studime qeuml tregojneuml se mund teuml shkateumlrrojneuml vitamineumln D shton nivelet e kolesterolit
dhe teuml shkaktoj alergji E 300-3004Acidi L askorbik qeuml eumlshteuml vitamina C eumlshteuml i
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
13
padeumlmsheumlm dhe neuml doza teuml meumldha mund teuml keteuml efekte laksative gjendet neuml birreuml neuml
leumlngjet e frutave neuml komposto frutash
Korigjues teuml aciditetit (nga E325 -E385) japin ushqimit njeuml shije acide
Trasheumlsit peumlrzjereumlsit stabilizuesit (nga E 400 - E495) gjenden neuml shumeuml ushqime
akullore eumlmbeumllsira biskota salsa supa neuml kuti kremra ccedilokollata budin karamele
Sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore Trasheumlsit dhe
peumlrzjereumlsit sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore favorizojneuml
peumlrzjerjen e peumlrbeumlreumlsve si vaji dhe uji qeuml keumlto ushqime mos teuml ndahen
Stablizuesit pengojneuml peumlrbeumlreumlsit e peumlrzjereuml teuml ndahen peumlrseumlri Njeuml substanceuml
xhelifikuese meuml e peumlrdorur eumlshteuml pektina
Eumlmbeumllsuesit shpesh peumlrdoren neuml vend teuml sheqerit neuml prodhime si pije teuml gazuara
kosi ccedilimccedilakizi peumlr sheumlmbull Aspartame (E951) saharina (E954) acetilsulfame-K
(E950) dhe sorbitoli (E420) Sorbitoli (E420) Manitoli (E421) janeuml ngjyrues qeuml
mundet teuml shkaktojneuml probleme teuml stomakut
Mono e digliceridet (E 471) neuml acidet yndyrore i gjejmeuml shumeuml shpesh neuml biskota neuml
keke molto etj Polifosfatet (E 450) gjenden kryesisht neuml sallamra si prodhuta
djathrat e shkrireuml peumlr ti beumlreuml meuml teuml buteuml dhe meuml teuml leumlngsheumlm Mund teuml japin probleme
me tretjen dhe i japin organizimit doza teuml meumldha fosfori qeuml eumlshteuml e veumlshtireuml peumlr tu
eleminuar ky mineral lidhet me atomet e kalciumit dhe pastaj eleminohen bashkeuml Neuml
praktikeuml njeuml shteseuml fosfori kupton njeuml humbje kalciumi duke deumlmtuar kockat dhe
dheumlmbeumlt peumlr keumlteuml arsye mundet teuml evitohen marrja e e tepeumlrt e prodhimeve qeuml kaneuml
keumlto shtesa sidomos tek feumlmijeumlt
Acidi alginik dhe arginatet (E 400-E 405) karagenina (E 406 E 407) janeuml trasheumls qeuml
gjenden veccedilaneumlrisht neuml salsa dhe i beumljneuml ato kremoze (majoneza) Mundet teuml
provokojneuml reaksione alergjike dhe neuml se merren ne sasi teuml meumldha ndryshojneuml
metabolizmin
Peumlrforcues teuml shijes janeuml substanca qeuml shtojneuml shijen neuml ushqime teuml eumlmbla dhe
sallamra pa i shtuar atyre ndonjeuml shije teuml veccedilanteuml psh E621 (glutammati monosodik)
qeuml i shtohet ushqimeve teuml transformuara neuml veccedilanti si supa salsa dhe salccediliccedile neuml
patatina Ato gjithashtu sheumlrbejneuml peumlr teuml dheumlneuml shije dhe gjenden neuml salsa neuml dadot e
supave neuml konserva Nga disa studime akuzohet se E 621 (glutammati monosodik)
mund teuml shkaktoj dhimbje koke dhe probleme neuml sistemin nervor por veteumlm neuml
persona qeuml kaneuml predizspozicion
Neuml rregulloret e vendeve teuml BE neuml disa prodhime nuk lejohet teuml keteuml aditiv si
qumeumlshti pana kafja uji vaji ullirit gjalpi mjalti sheqeri legumet brumrat e thata
(makarona) kosi neutral fruta dhe perime teuml freskeumlta Gjithashtu ngjyruesit janeuml teuml
ndaluar neuml keumlto produkte buka mielli vera leumlngje frutash marmelatata konserva
domatesh fruta dhe perime teuml konservuara teuml thata apo teuml peumlrpunuara
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
14
Si teuml lexojmeuml disa shprehje teuml etiketave ushqimore
Kujdes me fjaleumlt ldquo Pahelliphelliprdquo qeuml peumlrmbajneuml disa produkte ushqimore
ldquoPa sheqerrdquo por kujdes neuml se neuml etiketeuml gjejmeuml shkrimet ldquoshurup glukoze shurup
fruktoze maltoz shurup vegjetal amido do teuml thoteuml qeuml prodhimi neuml meumlnyreuml indirekte
ka sheqer keumlto leumlndeuml kaneuml njeuml nivel sheqeri teuml ngjasheumlm me saharozeumln
ldquoPa kalori rdquo ose ldquoDietetikerdquo shpesh neuml keumlto prodhime gjejmeuml si eumlmbeumllsues
aspartamin i cili eumlshteuml provuar shkenceumlrisht se eumlshteuml njeuml peumlrbeumlreumls potencialisht
kancerogjen Pa kalori peumlrmban jo meuml shummeuml se 4 Kcal peumlr 100 ml
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 012 g Eumlshteuml
njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100ml ose 100 mg
Me peumlrmbajtje shumeuml teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 004
g Eumlshteuml njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100 ml 100 mg
Pa natrium prodhimi ka neuml maksimum Natriumkripeuml 0005 g peumlr 100g
Burim fibrash 3 g fibra peumlr 100 g ose 15 g fibra peumlr 100 Kcal
Me peumlrmbajtje teuml larteuml fibrash ka 6 gr fibra peumlr 100 gram prodhim
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt kalorike peumlrmban 40 Kcal peumlr 100 g peumlr ushqimet e forta
dhe 20 Kcal peumlr 100 ml peumlr teuml leumlngeumltat
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnash prodhimi ka 3 gram yndyrna peumlr 100 gram
ushqime teuml forta dhe 15 gram yndyrna peumlr 100 ml leumlngje
Sheumlmbull si mundet teuml lexojmeuml leumlndeumlt nutricionale qeuml gjenden neuml njeuml etiketeuml
ushqimore
Vlera
ENERGJITIKE
kcal 213 Tregon energjineuml e shprehur neuml kcal qeuml
jep 100g i prodhimit
kj 900 Tregon energjineuml e shprehur neuml kilozhol
qeuml jep 100 g i prodhimit
PROTEINA 53 g Tregon grameumlt e proteinave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
KARBOHIDRATET 58 g Tregon grameumlt e karbohidrateve qeuml
gjenden neuml 100 g teuml prodhimit
Nga teuml cilat sheqerna
prejt teuml cilave
amidonniseshte
8 g
50 g
Tregom karbohidratet e pranshme neuml 100
gram teuml produktit qeuml janeuml teuml peumlrbeumlreuml nga
x gram sheqerna teuml thjeshta
x gram amidon
YNDYRNA 9 g Tregon grameumlt e yndyrnave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
prej teuml cilave
- teuml ngopurai
- mono teuml pangopura
- poli teuml pangopura
43 g
33 g
14 g
Tregon qeuml yndyrnat qeuml gjenden neuml 100g
teuml keumltij produkit peumlrbeumlhen nga
x gram yndyrna teuml ngopura
x gram yndyrna mono teuml pangopura
x grami yndyrna poli teuml pangopura
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
15
FIBRA
9 g Tregon grameumlt e fibraave qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Prej teuml cilave
-teuml tretshme
-teuml patreteumlshme
4 g
5 g
Tregon qeuml fibra e pranishme neuml 100 g teuml
prodhimit peumlrbeumlhet nga x gram fibra teuml
treteumlshme
x gram fibra jo teuml treteumlshme
NATRIUMKRIPA 4 g Tregon grameumlt e natriumit qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Vitamina
Tregon peumlrmbajtjen neuml vitamina neuml 100
gram teuml produktit
B1
03
mg
21
B6
05
mg
30
PP
68
mg
38
bashkeuml me vlerat nutricionale peumlr 100
gram teuml produktit neuml etiketeumln nutricionale
mund teuml specifikohen edhe vlerat peumlr
porcion ose peumlr njeumlsi copeuml feteuml etj
Ushqimet BIO dhe OMGJ
Ccedilfareuml janeuml ushqimet OMGJ-organizma teuml modifikuara gjenetikisht
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kane ne natyreuml
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kaneuml neuml natyreuml Manipulimet gjenetike OMGJ janeuml peumlrdorur neuml bio
ushqimet bujqeumlsore dhe blegtorale
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
16
Modifikimi gjenetik beumlhet kur neuml organizmat futet pjeseuml e ADN teuml sjella nga
organizma krejteumlsisht teuml ndryshme (duke peumlrfshireuml edhe kafsheumlt) peumlr teuml peumlrfituar nga
karakteristikat e keumltij teuml fundit Shumeuml variete bimore janeuml modifikuar peumlr ti beumlreuml ato
meuml rezistente ndaj kushteve teuml pafavorshme klimaterike nga deumlmtuesit pesticidet dhe
konservim meuml teuml gjateuml OMGJ gjithashtu peumlrdoren peumlr teuml prodhuar bageumlti viccedili neuml njeuml
rritje teuml shpejteuml qeuml lopeumlt teuml japin meuml shumeuml qumeumlsht peumlr konsum etj
Teknologjia qeuml merret me shkeumlmbimin gjenetik emeumlrtohet me emra teuml ndrysheumlm si
ldquobioteknologjia modernerdquo ldquoteknologjia e gjeneverdquo ose ldquoinxhinieria gjenetikerdquo Neuml teuml
gjitheuml boteumln debati peumlr bioteknologjineuml e biosigurineuml eumlshteuml tepeumlr i pranisheumlm dhe
shumeuml i mprehteuml me rezultate kontradiktore qeuml e beumljneuml ende teuml paqarteuml qeumlndrimin
ndaj tyre
Gjysma e dyteuml e shekullit teuml kaluar eumlshteuml karakterizuar nga zbulime shkencore teuml njeuml
reumlndeumlsie kolosale neuml fusheumln e gjenetikeumls dometheumlneuml neuml ccedileumlshtjet e trasheumlgimiseuml
gjenetike teuml qenieve teuml gjalla Keumlto zbulime shkencore ccediluan neuml zbulimin neuml fillim teuml
viteve rsquo50 teuml struktureumls dyfishe dhe formeumls spirale teuml molekuleumls seuml ADN e cila eumlshteuml
barteumlsja kryesore e teuml gjitheuml trasheumlgimiseuml gjenetike teuml njeuml organizmi teuml gjalleuml
Ishte krejt e natyrshme dhe normale qeuml zbulimet shkencore nuk janeuml qeumlllim neuml
vetvete Historikisht ccedildo zbulim shkencor eumlshteuml shfryteumlzim peumlr qeumlllime praktike Edhe
neuml keumlteuml rast duke pasur neuml doreuml si hartat gjenetike ashtu edhe kodin gjenetik u krijua
njeuml degeuml e re e shkenceumls me emeumlrtimin inxhinieri gjenetike e cila kishte peumlr qeumlllim teuml
krijonte organizma teuml gjalla teuml reja (kryesisht bimore por edhe shtazore) teuml cilat me
gjenomin e tyre kishin teuml injektuar njeuml apo disa gjene teuml organizmave teuml tjereuml teuml
ndrysheumlm neuml gjini
Qeumlllimi i keumltyre punimeve tepeumlr teuml ndeumlrlikuara dhe qeuml keumlrkojneuml stafe tepeumlr teuml
peumlrgatitura shkenceumlrisht dhe laboratore shumeuml teuml sofistikuara ishte teuml krijonin bimeuml
dhe kafsheuml teuml cilat jepnin prodhime teuml larta por pa nevojeumln e peumlrdorimit teuml produkteve
kimike ashtu siccedil i peumlrdor reumlndom bujqeumlsia konvencionale Me fjaleuml teuml tjera synohej teuml
krijoheshin bimeuml e kafsheuml qeuml jepnin prodhime me kosto meuml teuml uleumlt dhe meuml teuml
sheumlndetshme peumlr njeriun
Provat e para me organizma OMGJ u kryen neuml SHBA neuml vitin 1972 dhe i peumlrkisnin
njeuml bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet peumlr teuml rritur qeumlndrueshmeumlrineuml ndaj
ngricave Meuml pas dhe konkretisht neuml mesin e viteve lsquo80 qeveria amerikane u dha
mbeumlshtetje teuml fuqishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore neuml keumlteuml fusheuml Si
efekt i keumlsaj mbeumlshtetjeje pak vite meuml voneuml u peumlrhapeumln neuml tregun amerikan fara teuml
bimeumlve teuml domates sojeumls misrit pambukut teuml modifikuara gjenetikisht Prodhimet e
keumltyre bimeumlve u peumlrhapeumln gjereumlsisht neuml tregun vendas dhe ateuml ndeumlrkombeumltar duke e
kthyer neuml keumlteuml meumlnyreuml arritjen shkencore neuml njeuml realitet teuml preksheumlm peumlr
konsumatorin
Ccedilfareuml pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me OMGJ neuml sheumlndetin e njeriut
Konsumimi i ushqimeve teuml peumlrgatitura nga organizma teuml tipit OMGJ ka rezultuar i
padeumlmsheumlm peumlr sheumlndetin e njeriut Duhet teuml sqarojmeuml se prodhimi i organizmave
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
13
padeumlmsheumlm dhe neuml doza teuml meumldha mund teuml keteuml efekte laksative gjendet neuml birreuml neuml
leumlngjet e frutave neuml komposto frutash
Korigjues teuml aciditetit (nga E325 -E385) japin ushqimit njeuml shije acide
Trasheumlsit peumlrzjereumlsit stabilizuesit (nga E 400 - E495) gjenden neuml shumeuml ushqime
akullore eumlmbeumllsira biskota salsa supa neuml kuti kremra ccedilokollata budin karamele
Sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore Trasheumlsit dhe
peumlrzjereumlsit sheumlrbejneuml peumlr teuml ruajtur konsistenceumln e prodhimeve ushqimore favorizojneuml
peumlrzjerjen e peumlrbeumlreumlsve si vaji dhe uji qeuml keumlto ushqime mos teuml ndahen
Stablizuesit pengojneuml peumlrbeumlreumlsit e peumlrzjereuml teuml ndahen peumlrseumlri Njeuml substanceuml
xhelifikuese meuml e peumlrdorur eumlshteuml pektina
Eumlmbeumllsuesit shpesh peumlrdoren neuml vend teuml sheqerit neuml prodhime si pije teuml gazuara
kosi ccedilimccedilakizi peumlr sheumlmbull Aspartame (E951) saharina (E954) acetilsulfame-K
(E950) dhe sorbitoli (E420) Sorbitoli (E420) Manitoli (E421) janeuml ngjyrues qeuml
mundet teuml shkaktojneuml probleme teuml stomakut
Mono e digliceridet (E 471) neuml acidet yndyrore i gjejmeuml shumeuml shpesh neuml biskota neuml
keke molto etj Polifosfatet (E 450) gjenden kryesisht neuml sallamra si prodhuta
djathrat e shkrireuml peumlr ti beumlreuml meuml teuml buteuml dhe meuml teuml leumlngsheumlm Mund teuml japin probleme
me tretjen dhe i japin organizimit doza teuml meumldha fosfori qeuml eumlshteuml e veumlshtireuml peumlr tu
eleminuar ky mineral lidhet me atomet e kalciumit dhe pastaj eleminohen bashkeuml Neuml
praktikeuml njeuml shteseuml fosfori kupton njeuml humbje kalciumi duke deumlmtuar kockat dhe
dheumlmbeumlt peumlr keumlteuml arsye mundet teuml evitohen marrja e e tepeumlrt e prodhimeve qeuml kaneuml
keumlto shtesa sidomos tek feumlmijeumlt
Acidi alginik dhe arginatet (E 400-E 405) karagenina (E 406 E 407) janeuml trasheumls qeuml
gjenden veccedilaneumlrisht neuml salsa dhe i beumljneuml ato kremoze (majoneza) Mundet teuml
provokojneuml reaksione alergjike dhe neuml se merren ne sasi teuml meumldha ndryshojneuml
metabolizmin
Peumlrforcues teuml shijes janeuml substanca qeuml shtojneuml shijen neuml ushqime teuml eumlmbla dhe
sallamra pa i shtuar atyre ndonjeuml shije teuml veccedilanteuml psh E621 (glutammati monosodik)
qeuml i shtohet ushqimeve teuml transformuara neuml veccedilanti si supa salsa dhe salccediliccedile neuml
patatina Ato gjithashtu sheumlrbejneuml peumlr teuml dheumlneuml shije dhe gjenden neuml salsa neuml dadot e
supave neuml konserva Nga disa studime akuzohet se E 621 (glutammati monosodik)
mund teuml shkaktoj dhimbje koke dhe probleme neuml sistemin nervor por veteumlm neuml
persona qeuml kaneuml predizspozicion
Neuml rregulloret e vendeve teuml BE neuml disa prodhime nuk lejohet teuml keteuml aditiv si
qumeumlshti pana kafja uji vaji ullirit gjalpi mjalti sheqeri legumet brumrat e thata
(makarona) kosi neutral fruta dhe perime teuml freskeumlta Gjithashtu ngjyruesit janeuml teuml
ndaluar neuml keumlto produkte buka mielli vera leumlngje frutash marmelatata konserva
domatesh fruta dhe perime teuml konservuara teuml thata apo teuml peumlrpunuara
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
14
Si teuml lexojmeuml disa shprehje teuml etiketave ushqimore
Kujdes me fjaleumlt ldquo Pahelliphelliprdquo qeuml peumlrmbajneuml disa produkte ushqimore
ldquoPa sheqerrdquo por kujdes neuml se neuml etiketeuml gjejmeuml shkrimet ldquoshurup glukoze shurup
fruktoze maltoz shurup vegjetal amido do teuml thoteuml qeuml prodhimi neuml meumlnyreuml indirekte
ka sheqer keumlto leumlndeuml kaneuml njeuml nivel sheqeri teuml ngjasheumlm me saharozeumln
ldquoPa kalori rdquo ose ldquoDietetikerdquo shpesh neuml keumlto prodhime gjejmeuml si eumlmbeumllsues
aspartamin i cili eumlshteuml provuar shkenceumlrisht se eumlshteuml njeuml peumlrbeumlreumls potencialisht
kancerogjen Pa kalori peumlrmban jo meuml shummeuml se 4 Kcal peumlr 100 ml
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 012 g Eumlshteuml
njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100ml ose 100 mg
Me peumlrmbajtje shumeuml teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 004
g Eumlshteuml njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100 ml 100 mg
Pa natrium prodhimi ka neuml maksimum Natriumkripeuml 0005 g peumlr 100g
Burim fibrash 3 g fibra peumlr 100 g ose 15 g fibra peumlr 100 Kcal
Me peumlrmbajtje teuml larteuml fibrash ka 6 gr fibra peumlr 100 gram prodhim
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt kalorike peumlrmban 40 Kcal peumlr 100 g peumlr ushqimet e forta
dhe 20 Kcal peumlr 100 ml peumlr teuml leumlngeumltat
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnash prodhimi ka 3 gram yndyrna peumlr 100 gram
ushqime teuml forta dhe 15 gram yndyrna peumlr 100 ml leumlngje
Sheumlmbull si mundet teuml lexojmeuml leumlndeumlt nutricionale qeuml gjenden neuml njeuml etiketeuml
ushqimore
Vlera
ENERGJITIKE
kcal 213 Tregon energjineuml e shprehur neuml kcal qeuml
jep 100g i prodhimit
kj 900 Tregon energjineuml e shprehur neuml kilozhol
qeuml jep 100 g i prodhimit
PROTEINA 53 g Tregon grameumlt e proteinave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
KARBOHIDRATET 58 g Tregon grameumlt e karbohidrateve qeuml
gjenden neuml 100 g teuml prodhimit
Nga teuml cilat sheqerna
prejt teuml cilave
amidonniseshte
8 g
50 g
Tregom karbohidratet e pranshme neuml 100
gram teuml produktit qeuml janeuml teuml peumlrbeumlreuml nga
x gram sheqerna teuml thjeshta
x gram amidon
YNDYRNA 9 g Tregon grameumlt e yndyrnave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
prej teuml cilave
- teuml ngopurai
- mono teuml pangopura
- poli teuml pangopura
43 g
33 g
14 g
Tregon qeuml yndyrnat qeuml gjenden neuml 100g
teuml keumltij produkit peumlrbeumlhen nga
x gram yndyrna teuml ngopura
x gram yndyrna mono teuml pangopura
x grami yndyrna poli teuml pangopura
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
15
FIBRA
9 g Tregon grameumlt e fibraave qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Prej teuml cilave
-teuml tretshme
-teuml patreteumlshme
4 g
5 g
Tregon qeuml fibra e pranishme neuml 100 g teuml
prodhimit peumlrbeumlhet nga x gram fibra teuml
treteumlshme
x gram fibra jo teuml treteumlshme
NATRIUMKRIPA 4 g Tregon grameumlt e natriumit qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Vitamina
Tregon peumlrmbajtjen neuml vitamina neuml 100
gram teuml produktit
B1
03
mg
21
B6
05
mg
30
PP
68
mg
38
bashkeuml me vlerat nutricionale peumlr 100
gram teuml produktit neuml etiketeumln nutricionale
mund teuml specifikohen edhe vlerat peumlr
porcion ose peumlr njeumlsi copeuml feteuml etj
Ushqimet BIO dhe OMGJ
Ccedilfareuml janeuml ushqimet OMGJ-organizma teuml modifikuara gjenetikisht
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kane ne natyreuml
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kaneuml neuml natyreuml Manipulimet gjenetike OMGJ janeuml peumlrdorur neuml bio
ushqimet bujqeumlsore dhe blegtorale
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
16
Modifikimi gjenetik beumlhet kur neuml organizmat futet pjeseuml e ADN teuml sjella nga
organizma krejteumlsisht teuml ndryshme (duke peumlrfshireuml edhe kafsheumlt) peumlr teuml peumlrfituar nga
karakteristikat e keumltij teuml fundit Shumeuml variete bimore janeuml modifikuar peumlr ti beumlreuml ato
meuml rezistente ndaj kushteve teuml pafavorshme klimaterike nga deumlmtuesit pesticidet dhe
konservim meuml teuml gjateuml OMGJ gjithashtu peumlrdoren peumlr teuml prodhuar bageumlti viccedili neuml njeuml
rritje teuml shpejteuml qeuml lopeumlt teuml japin meuml shumeuml qumeumlsht peumlr konsum etj
Teknologjia qeuml merret me shkeumlmbimin gjenetik emeumlrtohet me emra teuml ndrysheumlm si
ldquobioteknologjia modernerdquo ldquoteknologjia e gjeneverdquo ose ldquoinxhinieria gjenetikerdquo Neuml teuml
gjitheuml boteumln debati peumlr bioteknologjineuml e biosigurineuml eumlshteuml tepeumlr i pranisheumlm dhe
shumeuml i mprehteuml me rezultate kontradiktore qeuml e beumljneuml ende teuml paqarteuml qeumlndrimin
ndaj tyre
Gjysma e dyteuml e shekullit teuml kaluar eumlshteuml karakterizuar nga zbulime shkencore teuml njeuml
reumlndeumlsie kolosale neuml fusheumln e gjenetikeumls dometheumlneuml neuml ccedileumlshtjet e trasheumlgimiseuml
gjenetike teuml qenieve teuml gjalla Keumlto zbulime shkencore ccediluan neuml zbulimin neuml fillim teuml
viteve rsquo50 teuml struktureumls dyfishe dhe formeumls spirale teuml molekuleumls seuml ADN e cila eumlshteuml
barteumlsja kryesore e teuml gjitheuml trasheumlgimiseuml gjenetike teuml njeuml organizmi teuml gjalleuml
Ishte krejt e natyrshme dhe normale qeuml zbulimet shkencore nuk janeuml qeumlllim neuml
vetvete Historikisht ccedildo zbulim shkencor eumlshteuml shfryteumlzim peumlr qeumlllime praktike Edhe
neuml keumlteuml rast duke pasur neuml doreuml si hartat gjenetike ashtu edhe kodin gjenetik u krijua
njeuml degeuml e re e shkenceumls me emeumlrtimin inxhinieri gjenetike e cila kishte peumlr qeumlllim teuml
krijonte organizma teuml gjalla teuml reja (kryesisht bimore por edhe shtazore) teuml cilat me
gjenomin e tyre kishin teuml injektuar njeuml apo disa gjene teuml organizmave teuml tjereuml teuml
ndrysheumlm neuml gjini
Qeumlllimi i keumltyre punimeve tepeumlr teuml ndeumlrlikuara dhe qeuml keumlrkojneuml stafe tepeumlr teuml
peumlrgatitura shkenceumlrisht dhe laboratore shumeuml teuml sofistikuara ishte teuml krijonin bimeuml
dhe kafsheuml teuml cilat jepnin prodhime teuml larta por pa nevojeumln e peumlrdorimit teuml produkteve
kimike ashtu siccedil i peumlrdor reumlndom bujqeumlsia konvencionale Me fjaleuml teuml tjera synohej teuml
krijoheshin bimeuml e kafsheuml qeuml jepnin prodhime me kosto meuml teuml uleumlt dhe meuml teuml
sheumlndetshme peumlr njeriun
Provat e para me organizma OMGJ u kryen neuml SHBA neuml vitin 1972 dhe i peumlrkisnin
njeuml bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet peumlr teuml rritur qeumlndrueshmeumlrineuml ndaj
ngricave Meuml pas dhe konkretisht neuml mesin e viteve lsquo80 qeveria amerikane u dha
mbeumlshtetje teuml fuqishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore neuml keumlteuml fusheuml Si
efekt i keumlsaj mbeumlshtetjeje pak vite meuml voneuml u peumlrhapeumln neuml tregun amerikan fara teuml
bimeumlve teuml domates sojeumls misrit pambukut teuml modifikuara gjenetikisht Prodhimet e
keumltyre bimeumlve u peumlrhapeumln gjereumlsisht neuml tregun vendas dhe ateuml ndeumlrkombeumltar duke e
kthyer neuml keumlteuml meumlnyreuml arritjen shkencore neuml njeuml realitet teuml preksheumlm peumlr
konsumatorin
Ccedilfareuml pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me OMGJ neuml sheumlndetin e njeriut
Konsumimi i ushqimeve teuml peumlrgatitura nga organizma teuml tipit OMGJ ka rezultuar i
padeumlmsheumlm peumlr sheumlndetin e njeriut Duhet teuml sqarojmeuml se prodhimi i organizmave
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
14
Si teuml lexojmeuml disa shprehje teuml etiketave ushqimore
Kujdes me fjaleumlt ldquo Pahelliphelliprdquo qeuml peumlrmbajneuml disa produkte ushqimore
ldquoPa sheqerrdquo por kujdes neuml se neuml etiketeuml gjejmeuml shkrimet ldquoshurup glukoze shurup
fruktoze maltoz shurup vegjetal amido do teuml thoteuml qeuml prodhimi neuml meumlnyreuml indirekte
ka sheqer keumlto leumlndeuml kaneuml njeuml nivel sheqeri teuml ngjasheumlm me saharozeumln
ldquoPa kalori rdquo ose ldquoDietetikerdquo shpesh neuml keumlto prodhime gjejmeuml si eumlmbeumllsues
aspartamin i cili eumlshteuml provuar shkenceumlrisht se eumlshteuml njeuml peumlrbeumlreumls potencialisht
kancerogjen Pa kalori peumlrmban jo meuml shummeuml se 4 Kcal peumlr 100 ml
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 012 g Eumlshteuml
njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100ml ose 100 mg
Me peumlrmbajtje shumeuml teuml uleumlt natriumikripe prodhimi ka njeuml vlereuml natriumi 004
g Eumlshteuml njeuml ekuivalent i kripeumls peumlr 100 ml 100 mg
Pa natrium prodhimi ka neuml maksimum Natriumkripeuml 0005 g peumlr 100g
Burim fibrash 3 g fibra peumlr 100 g ose 15 g fibra peumlr 100 Kcal
Me peumlrmbajtje teuml larteuml fibrash ka 6 gr fibra peumlr 100 gram prodhim
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt kalorike peumlrmban 40 Kcal peumlr 100 g peumlr ushqimet e forta
dhe 20 Kcal peumlr 100 ml peumlr teuml leumlngeumltat
Me peumlrmbajtje teuml uleumlt yndyrnash prodhimi ka 3 gram yndyrna peumlr 100 gram
ushqime teuml forta dhe 15 gram yndyrna peumlr 100 ml leumlngje
Sheumlmbull si mundet teuml lexojmeuml leumlndeumlt nutricionale qeuml gjenden neuml njeuml etiketeuml
ushqimore
Vlera
ENERGJITIKE
kcal 213 Tregon energjineuml e shprehur neuml kcal qeuml
jep 100g i prodhimit
kj 900 Tregon energjineuml e shprehur neuml kilozhol
qeuml jep 100 g i prodhimit
PROTEINA 53 g Tregon grameumlt e proteinave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
KARBOHIDRATET 58 g Tregon grameumlt e karbohidrateve qeuml
gjenden neuml 100 g teuml prodhimit
Nga teuml cilat sheqerna
prejt teuml cilave
amidonniseshte
8 g
50 g
Tregom karbohidratet e pranshme neuml 100
gram teuml produktit qeuml janeuml teuml peumlrbeumlreuml nga
x gram sheqerna teuml thjeshta
x gram amidon
YNDYRNA 9 g Tregon grameumlt e yndyrnave qeuml gjenden
neuml 100 g teuml prodhimit
prej teuml cilave
- teuml ngopurai
- mono teuml pangopura
- poli teuml pangopura
43 g
33 g
14 g
Tregon qeuml yndyrnat qeuml gjenden neuml 100g
teuml keumltij produkit peumlrbeumlhen nga
x gram yndyrna teuml ngopura
x gram yndyrna mono teuml pangopura
x grami yndyrna poli teuml pangopura
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
15
FIBRA
9 g Tregon grameumlt e fibraave qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Prej teuml cilave
-teuml tretshme
-teuml patreteumlshme
4 g
5 g
Tregon qeuml fibra e pranishme neuml 100 g teuml
prodhimit peumlrbeumlhet nga x gram fibra teuml
treteumlshme
x gram fibra jo teuml treteumlshme
NATRIUMKRIPA 4 g Tregon grameumlt e natriumit qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Vitamina
Tregon peumlrmbajtjen neuml vitamina neuml 100
gram teuml produktit
B1
03
mg
21
B6
05
mg
30
PP
68
mg
38
bashkeuml me vlerat nutricionale peumlr 100
gram teuml produktit neuml etiketeumln nutricionale
mund teuml specifikohen edhe vlerat peumlr
porcion ose peumlr njeumlsi copeuml feteuml etj
Ushqimet BIO dhe OMGJ
Ccedilfareuml janeuml ushqimet OMGJ-organizma teuml modifikuara gjenetikisht
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kane ne natyreuml
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kaneuml neuml natyreuml Manipulimet gjenetike OMGJ janeuml peumlrdorur neuml bio
ushqimet bujqeumlsore dhe blegtorale
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
16
Modifikimi gjenetik beumlhet kur neuml organizmat futet pjeseuml e ADN teuml sjella nga
organizma krejteumlsisht teuml ndryshme (duke peumlrfshireuml edhe kafsheumlt) peumlr teuml peumlrfituar nga
karakteristikat e keumltij teuml fundit Shumeuml variete bimore janeuml modifikuar peumlr ti beumlreuml ato
meuml rezistente ndaj kushteve teuml pafavorshme klimaterike nga deumlmtuesit pesticidet dhe
konservim meuml teuml gjateuml OMGJ gjithashtu peumlrdoren peumlr teuml prodhuar bageumlti viccedili neuml njeuml
rritje teuml shpejteuml qeuml lopeumlt teuml japin meuml shumeuml qumeumlsht peumlr konsum etj
Teknologjia qeuml merret me shkeumlmbimin gjenetik emeumlrtohet me emra teuml ndrysheumlm si
ldquobioteknologjia modernerdquo ldquoteknologjia e gjeneverdquo ose ldquoinxhinieria gjenetikerdquo Neuml teuml
gjitheuml boteumln debati peumlr bioteknologjineuml e biosigurineuml eumlshteuml tepeumlr i pranisheumlm dhe
shumeuml i mprehteuml me rezultate kontradiktore qeuml e beumljneuml ende teuml paqarteuml qeumlndrimin
ndaj tyre
Gjysma e dyteuml e shekullit teuml kaluar eumlshteuml karakterizuar nga zbulime shkencore teuml njeuml
reumlndeumlsie kolosale neuml fusheumln e gjenetikeumls dometheumlneuml neuml ccedileumlshtjet e trasheumlgimiseuml
gjenetike teuml qenieve teuml gjalla Keumlto zbulime shkencore ccediluan neuml zbulimin neuml fillim teuml
viteve rsquo50 teuml struktureumls dyfishe dhe formeumls spirale teuml molekuleumls seuml ADN e cila eumlshteuml
barteumlsja kryesore e teuml gjitheuml trasheumlgimiseuml gjenetike teuml njeuml organizmi teuml gjalleuml
Ishte krejt e natyrshme dhe normale qeuml zbulimet shkencore nuk janeuml qeumlllim neuml
vetvete Historikisht ccedildo zbulim shkencor eumlshteuml shfryteumlzim peumlr qeumlllime praktike Edhe
neuml keumlteuml rast duke pasur neuml doreuml si hartat gjenetike ashtu edhe kodin gjenetik u krijua
njeuml degeuml e re e shkenceumls me emeumlrtimin inxhinieri gjenetike e cila kishte peumlr qeumlllim teuml
krijonte organizma teuml gjalla teuml reja (kryesisht bimore por edhe shtazore) teuml cilat me
gjenomin e tyre kishin teuml injektuar njeuml apo disa gjene teuml organizmave teuml tjereuml teuml
ndrysheumlm neuml gjini
Qeumlllimi i keumltyre punimeve tepeumlr teuml ndeumlrlikuara dhe qeuml keumlrkojneuml stafe tepeumlr teuml
peumlrgatitura shkenceumlrisht dhe laboratore shumeuml teuml sofistikuara ishte teuml krijonin bimeuml
dhe kafsheuml teuml cilat jepnin prodhime teuml larta por pa nevojeumln e peumlrdorimit teuml produkteve
kimike ashtu siccedil i peumlrdor reumlndom bujqeumlsia konvencionale Me fjaleuml teuml tjera synohej teuml
krijoheshin bimeuml e kafsheuml qeuml jepnin prodhime me kosto meuml teuml uleumlt dhe meuml teuml
sheumlndetshme peumlr njeriun
Provat e para me organizma OMGJ u kryen neuml SHBA neuml vitin 1972 dhe i peumlrkisnin
njeuml bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet peumlr teuml rritur qeumlndrueshmeumlrineuml ndaj
ngricave Meuml pas dhe konkretisht neuml mesin e viteve lsquo80 qeveria amerikane u dha
mbeumlshtetje teuml fuqishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore neuml keumlteuml fusheuml Si
efekt i keumlsaj mbeumlshtetjeje pak vite meuml voneuml u peumlrhapeumln neuml tregun amerikan fara teuml
bimeumlve teuml domates sojeumls misrit pambukut teuml modifikuara gjenetikisht Prodhimet e
keumltyre bimeumlve u peumlrhapeumln gjereumlsisht neuml tregun vendas dhe ateuml ndeumlrkombeumltar duke e
kthyer neuml keumlteuml meumlnyreuml arritjen shkencore neuml njeuml realitet teuml preksheumlm peumlr
konsumatorin
Ccedilfareuml pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me OMGJ neuml sheumlndetin e njeriut
Konsumimi i ushqimeve teuml peumlrgatitura nga organizma teuml tipit OMGJ ka rezultuar i
padeumlmsheumlm peumlr sheumlndetin e njeriut Duhet teuml sqarojmeuml se prodhimi i organizmave
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
15
FIBRA
9 g Tregon grameumlt e fibraave qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Prej teuml cilave
-teuml tretshme
-teuml patreteumlshme
4 g
5 g
Tregon qeuml fibra e pranishme neuml 100 g teuml
prodhimit peumlrbeumlhet nga x gram fibra teuml
treteumlshme
x gram fibra jo teuml treteumlshme
NATRIUMKRIPA 4 g Tregon grameumlt e natriumit qeuml gjenden neuml
100 g teuml prodhimit
Vitamina
Tregon peumlrmbajtjen neuml vitamina neuml 100
gram teuml produktit
B1
03
mg
21
B6
05
mg
30
PP
68
mg
38
bashkeuml me vlerat nutricionale peumlr 100
gram teuml produktit neuml etiketeumln nutricionale
mund teuml specifikohen edhe vlerat peumlr
porcion ose peumlr njeumlsi copeuml feteuml etj
Ushqimet BIO dhe OMGJ
Ccedilfareuml janeuml ushqimet OMGJ-organizma teuml modifikuara gjenetikisht
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kane ne natyreuml
Organizmat e modifikuar gjenetikisht (OMGJ) janeuml bimeuml apo kafsheuml teuml cilave kodi
gjenetik i eumlshteuml ndryshuar neuml laborator peumlr teuml siguruar qeuml ata teuml marrin karakteristika
specifike qeuml nuk i kaneuml neuml natyreuml Manipulimet gjenetike OMGJ janeuml peumlrdorur neuml bio
ushqimet bujqeumlsore dhe blegtorale
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
16
Modifikimi gjenetik beumlhet kur neuml organizmat futet pjeseuml e ADN teuml sjella nga
organizma krejteumlsisht teuml ndryshme (duke peumlrfshireuml edhe kafsheumlt) peumlr teuml peumlrfituar nga
karakteristikat e keumltij teuml fundit Shumeuml variete bimore janeuml modifikuar peumlr ti beumlreuml ato
meuml rezistente ndaj kushteve teuml pafavorshme klimaterike nga deumlmtuesit pesticidet dhe
konservim meuml teuml gjateuml OMGJ gjithashtu peumlrdoren peumlr teuml prodhuar bageumlti viccedili neuml njeuml
rritje teuml shpejteuml qeuml lopeumlt teuml japin meuml shumeuml qumeumlsht peumlr konsum etj
Teknologjia qeuml merret me shkeumlmbimin gjenetik emeumlrtohet me emra teuml ndrysheumlm si
ldquobioteknologjia modernerdquo ldquoteknologjia e gjeneverdquo ose ldquoinxhinieria gjenetikerdquo Neuml teuml
gjitheuml boteumln debati peumlr bioteknologjineuml e biosigurineuml eumlshteuml tepeumlr i pranisheumlm dhe
shumeuml i mprehteuml me rezultate kontradiktore qeuml e beumljneuml ende teuml paqarteuml qeumlndrimin
ndaj tyre
Gjysma e dyteuml e shekullit teuml kaluar eumlshteuml karakterizuar nga zbulime shkencore teuml njeuml
reumlndeumlsie kolosale neuml fusheumln e gjenetikeumls dometheumlneuml neuml ccedileumlshtjet e trasheumlgimiseuml
gjenetike teuml qenieve teuml gjalla Keumlto zbulime shkencore ccediluan neuml zbulimin neuml fillim teuml
viteve rsquo50 teuml struktureumls dyfishe dhe formeumls spirale teuml molekuleumls seuml ADN e cila eumlshteuml
barteumlsja kryesore e teuml gjitheuml trasheumlgimiseuml gjenetike teuml njeuml organizmi teuml gjalleuml
Ishte krejt e natyrshme dhe normale qeuml zbulimet shkencore nuk janeuml qeumlllim neuml
vetvete Historikisht ccedildo zbulim shkencor eumlshteuml shfryteumlzim peumlr qeumlllime praktike Edhe
neuml keumlteuml rast duke pasur neuml doreuml si hartat gjenetike ashtu edhe kodin gjenetik u krijua
njeuml degeuml e re e shkenceumls me emeumlrtimin inxhinieri gjenetike e cila kishte peumlr qeumlllim teuml
krijonte organizma teuml gjalla teuml reja (kryesisht bimore por edhe shtazore) teuml cilat me
gjenomin e tyre kishin teuml injektuar njeuml apo disa gjene teuml organizmave teuml tjereuml teuml
ndrysheumlm neuml gjini
Qeumlllimi i keumltyre punimeve tepeumlr teuml ndeumlrlikuara dhe qeuml keumlrkojneuml stafe tepeumlr teuml
peumlrgatitura shkenceumlrisht dhe laboratore shumeuml teuml sofistikuara ishte teuml krijonin bimeuml
dhe kafsheuml teuml cilat jepnin prodhime teuml larta por pa nevojeumln e peumlrdorimit teuml produkteve
kimike ashtu siccedil i peumlrdor reumlndom bujqeumlsia konvencionale Me fjaleuml teuml tjera synohej teuml
krijoheshin bimeuml e kafsheuml qeuml jepnin prodhime me kosto meuml teuml uleumlt dhe meuml teuml
sheumlndetshme peumlr njeriun
Provat e para me organizma OMGJ u kryen neuml SHBA neuml vitin 1972 dhe i peumlrkisnin
njeuml bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet peumlr teuml rritur qeumlndrueshmeumlrineuml ndaj
ngricave Meuml pas dhe konkretisht neuml mesin e viteve lsquo80 qeveria amerikane u dha
mbeumlshtetje teuml fuqishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore neuml keumlteuml fusheuml Si
efekt i keumlsaj mbeumlshtetjeje pak vite meuml voneuml u peumlrhapeumln neuml tregun amerikan fara teuml
bimeumlve teuml domates sojeumls misrit pambukut teuml modifikuara gjenetikisht Prodhimet e
keumltyre bimeumlve u peumlrhapeumln gjereumlsisht neuml tregun vendas dhe ateuml ndeumlrkombeumltar duke e
kthyer neuml keumlteuml meumlnyreuml arritjen shkencore neuml njeuml realitet teuml preksheumlm peumlr
konsumatorin
Ccedilfareuml pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me OMGJ neuml sheumlndetin e njeriut
Konsumimi i ushqimeve teuml peumlrgatitura nga organizma teuml tipit OMGJ ka rezultuar i
padeumlmsheumlm peumlr sheumlndetin e njeriut Duhet teuml sqarojmeuml se prodhimi i organizmave
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
16
Modifikimi gjenetik beumlhet kur neuml organizmat futet pjeseuml e ADN teuml sjella nga
organizma krejteumlsisht teuml ndryshme (duke peumlrfshireuml edhe kafsheumlt) peumlr teuml peumlrfituar nga
karakteristikat e keumltij teuml fundit Shumeuml variete bimore janeuml modifikuar peumlr ti beumlreuml ato
meuml rezistente ndaj kushteve teuml pafavorshme klimaterike nga deumlmtuesit pesticidet dhe
konservim meuml teuml gjateuml OMGJ gjithashtu peumlrdoren peumlr teuml prodhuar bageumlti viccedili neuml njeuml
rritje teuml shpejteuml qeuml lopeumlt teuml japin meuml shumeuml qumeumlsht peumlr konsum etj
Teknologjia qeuml merret me shkeumlmbimin gjenetik emeumlrtohet me emra teuml ndrysheumlm si
ldquobioteknologjia modernerdquo ldquoteknologjia e gjeneverdquo ose ldquoinxhinieria gjenetikerdquo Neuml teuml
gjitheuml boteumln debati peumlr bioteknologjineuml e biosigurineuml eumlshteuml tepeumlr i pranisheumlm dhe
shumeuml i mprehteuml me rezultate kontradiktore qeuml e beumljneuml ende teuml paqarteuml qeumlndrimin
ndaj tyre
Gjysma e dyteuml e shekullit teuml kaluar eumlshteuml karakterizuar nga zbulime shkencore teuml njeuml
reumlndeumlsie kolosale neuml fusheumln e gjenetikeumls dometheumlneuml neuml ccedileumlshtjet e trasheumlgimiseuml
gjenetike teuml qenieve teuml gjalla Keumlto zbulime shkencore ccediluan neuml zbulimin neuml fillim teuml
viteve rsquo50 teuml struktureumls dyfishe dhe formeumls spirale teuml molekuleumls seuml ADN e cila eumlshteuml
barteumlsja kryesore e teuml gjitheuml trasheumlgimiseuml gjenetike teuml njeuml organizmi teuml gjalleuml
Ishte krejt e natyrshme dhe normale qeuml zbulimet shkencore nuk janeuml qeumlllim neuml
vetvete Historikisht ccedildo zbulim shkencor eumlshteuml shfryteumlzim peumlr qeumlllime praktike Edhe
neuml keumlteuml rast duke pasur neuml doreuml si hartat gjenetike ashtu edhe kodin gjenetik u krijua
njeuml degeuml e re e shkenceumls me emeumlrtimin inxhinieri gjenetike e cila kishte peumlr qeumlllim teuml
krijonte organizma teuml gjalla teuml reja (kryesisht bimore por edhe shtazore) teuml cilat me
gjenomin e tyre kishin teuml injektuar njeuml apo disa gjene teuml organizmave teuml tjereuml teuml
ndrysheumlm neuml gjini
Qeumlllimi i keumltyre punimeve tepeumlr teuml ndeumlrlikuara dhe qeuml keumlrkojneuml stafe tepeumlr teuml
peumlrgatitura shkenceumlrisht dhe laboratore shumeuml teuml sofistikuara ishte teuml krijonin bimeuml
dhe kafsheuml teuml cilat jepnin prodhime teuml larta por pa nevojeumln e peumlrdorimit teuml produkteve
kimike ashtu siccedil i peumlrdor reumlndom bujqeumlsia konvencionale Me fjaleuml teuml tjera synohej teuml
krijoheshin bimeuml e kafsheuml qeuml jepnin prodhime me kosto meuml teuml uleumlt dhe meuml teuml
sheumlndetshme peumlr njeriun
Provat e para me organizma OMGJ u kryen neuml SHBA neuml vitin 1972 dhe i peumlrkisnin
njeuml bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet peumlr teuml rritur qeumlndrueshmeumlrineuml ndaj
ngricave Meuml pas dhe konkretisht neuml mesin e viteve lsquo80 qeveria amerikane u dha
mbeumlshtetje teuml fuqishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore neuml keumlteuml fusheuml Si
efekt i keumlsaj mbeumlshtetjeje pak vite meuml voneuml u peumlrhapeumln neuml tregun amerikan fara teuml
bimeumlve teuml domates sojeumls misrit pambukut teuml modifikuara gjenetikisht Prodhimet e
keumltyre bimeumlve u peumlrhapeumln gjereumlsisht neuml tregun vendas dhe ateuml ndeumlrkombeumltar duke e
kthyer neuml keumlteuml meumlnyreuml arritjen shkencore neuml njeuml realitet teuml preksheumlm peumlr
konsumatorin
Ccedilfareuml pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me OMGJ neuml sheumlndetin e njeriut
Konsumimi i ushqimeve teuml peumlrgatitura nga organizma teuml tipit OMGJ ka rezultuar i
padeumlmsheumlm peumlr sheumlndetin e njeriut Duhet teuml sqarojmeuml se prodhimi i organizmave
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
17
OMGJ peumlrpara se teuml peumlrdoren peumlr konsum i neumlnshtrohen kalimit neumlpeumlr njeuml filteumlr
shumeuml teuml imeumlt provash peumlr efekte teuml mundsheumlm ndaj organizmit teuml njeriut Gjithashtu
prodhimi dhe peumlrdorimi i organizmave teuml tilleuml eumlshteuml i rregulluar nga ligjshmeumlri
rigoroze qofteuml neuml vendet prodhues teuml tyre qofteuml neuml nivel ndeumlrkombeumltar
Peumlr teuml ilustruar meuml mireuml peumlrfundimet neuml teuml cileumlt eumlshteuml mbeumlrritur neuml lidhje me efektet e
peumlrdorimit teuml ushqimeve me OMGJ po japim disa fakte teuml viteve teuml fundit Neuml njeuml
raport teuml vitit 2004 teuml botuar nga Akademia Kombeumltare e Shkencave e SHBA
deklarohet ldquoDeri sot asnjeuml efekt negativ ndaj sheumlndetit qeuml mund trsquoi ngarkohet
inxhinieriseuml gjenetike nuk eumlshteuml dokumentuar neuml popullatat njereumlzorerdquo Neuml njeuml
dokument teuml botuar nga Shoqeumlria Mbreteumlrore e Mjekeumlsiseuml neuml Mbreteumlrineuml e Bashkuar
thuhet se ldquoUshqimet OMGJ janeuml ngreumlneuml nga miliona njereumlz kudo neumlpeumlr boteuml peumlr 15
vjet pa ndonjeuml raportim peumlr efekte seumlmundjeshrdquo Neuml raportin e Drejtoriseuml seuml
Peumlrgjithshme teuml Komisionit Europian peumlr Keumlrkim dhe Inovacion teuml vitit 2010 thuhet
ldquoPeumlrfundimi kryesor qeuml mund teuml nxirret nga peumlrpjekjet prej mbi 130 projektesh
keumlrkimore qeuml mbulojneuml njeuml periudheuml prej meuml se 25 vjet keumlrkim duke peumlrfshireuml meuml se
500 grupe keumlrkimore eumlshteuml se bioteknologjia dhe neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml OMGJ nuk
janeuml neuml vetvete meuml teuml rrezikshme se peumlr shembull teknologjiteuml konvencionale teuml
kultivimit teuml bimeumlverdquo
Cilat janeuml produktet ku peumlrdoret meuml shumeuml OMGJ dhe a ka ushqime me OMGJ
qeuml nuk duhen peumlrdorur neuml meumlnyreuml kategorike
Ndeumlr ushqimet neuml teuml cilat peumlrmbahet meuml shumeuml OMGJ mund teuml peumlrmendim ato qeuml
kaneuml organizma teuml listeumls seuml OMGJ si domate sojeuml (vaji i sojeumls) patate mjalteuml oriz
miseumlr ose produkte shtazore teuml tipit OMGJ Gjithsesi prej listeumls seuml gjateuml teuml
organizmave OMGJ nuk ka teuml deklaruar deri meuml sot teuml tilleuml qeuml nuk mund teuml peumlrdoret
neuml meumlnyreuml kategorike Sidoqofteuml zgjedhja e peumlrdorimit apo mospeumlrdorimit teuml tyre
eumlshteuml krejteumlsisht e lireuml
Qeuml neuml fillimet e aplikimit teuml organizmave OMGJ peumlr qeumlllime konsumi organizmat
joqeveritare dhe sidomos ambjentalisteumlt u ngriteumln neuml njeuml fushateuml teuml gjereuml peumlr ndalimin
e prodhimit dhe peumlrdorimit teuml OMGJ Arsyet peumlr keumlteuml ishin teuml shumta por tre janeuml meuml
kryesoret a) ndjenja e frikeumls dhe preokupacionit nga e panjohura Shumeuml njereumlz nuk
ishin neuml dijeni dhe peumlr meuml tepeumlr nuk ishin teuml bindur mbi sakteumlsineuml dhe rigorozitetin me
teuml cilin ishin kryer keumlto modifikime gjenetike b) problemet etike dhe religjioze
Shumeuml persona e konsideronin dhe vazhdojneuml ta konsiderojneuml modifikimin gjenetik si
njeuml sfereuml ku nuk duhet punuar sepse eumlshteuml ndeumlrhyrje neuml puneumlt e Zotit c) problemet e
konkurrenceumls i cili eumlshteuml faktor kyccedil neuml qarkullimin e mallrave
Neuml teuml veumlrteteuml ushqimet e peumlrgatitura me OMGJ nuk kaneuml karakteristika teuml dallueshme
nga ato teuml tjerat peumlr veteuml faktin se veteuml organizmat OMGJ nuk peumlsojneuml ndryshime teuml
tilla teuml dukshme Kjo gjeuml vlen jo veteumlm peumlr perimet por edhe peumlr teuml gjitheuml organizmat
e tjereuml qofshin keumlta bimoreuml apo shtazoreuml E vetmja gjeuml qeuml mund trsquoi dallojeuml eumlshteuml
shenja e shkruar qeuml tregon se janeuml OMGJ gjeuml teuml cileumln e beumln veteuml prodhuesi
Sot Shqipeumlria ballafaqohet me peumlrfitimet e bioteknologjive moderne dhe gjithashtu me
detyrimin peumlr teuml vlereumlsuar sigurineuml e ushqimeve dhe komponenteumlve teuml tyre Njeuml seumlreuml
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
18
bimeumlsh bujqeumlsore dhe ushqime teuml reja teuml prodhuara dhe miratuara neuml vendet e tjera
peumlrpiqen teuml gjejneuml vendin e tyre neuml tregun shqiptar Kryesisht importet e ushqimeve
peumlr njereumlzit dhe peumlr kafsheumlt dhe farat deri meuml tani vijneuml nga vendet europiane
veccedilaneumlrisht nga vendet fqinje qeuml nuk prodhojneuml sasi teuml meumldha produktesh OMGJ ose
qeuml kaneuml kufizime ndaj tyre Teuml gjitha ushqimet ose produktet ushqimore qeuml hyjneuml neuml
Shqipeumlri shoqeumlrohen me dokumentacionin e keumlrkuar konform legjislacionit europian
i cili lejon teuml peumlrcaktojneuml cileumlsineuml dhe peumlrbeumlrjen e tyre
Produket Biologjike-BIO
Produktet bio-organike teuml cilat neuml shumeuml raste quhen edhe biologjike janeuml ushqime teuml
pasura me substanca ushqyese dhe vlera teuml larta biologjike
Produkte bio-organike ose biologjike konsiderohen ato ushqime qeuml merren nga
njeuml sistem i veccedilanteuml i prodhimit bujqeumlsor i cili quhet bujqeumlsi organike ku nuk
peumlrdoren plehra kimike pesticide leumlndeuml teuml tjera toksike etj
Vetiteuml cileumlsore teuml produkteve bio-organike mund teuml peumlrmblidhen neuml dy aspekte
kryesore
1 Mungesa e substancave toksike qeuml vijneuml nga mbetjet e plehrave kimike pesticideve
dhe leumlndeumlve kimike teuml tjera qeuml peumlrdoren gjateuml prodhimit dhe peumlrpunimit teuml produkteve
ushqimore Siccedil dihet keumlto substanca me veprimet e tyre teuml deumlmshme neuml organizeumlm
rrezikojneuml sheumlndetin dhe jeteumln e njeriut
2 Prania dhe peumlrmbajtja neuml sasi teuml deumlsheumlruara teuml substancave ushqyese dhe me vlera
teuml larta biologjike si vitamina aminoacide teuml domosdoshme kripeumlra minerale
mikroelementeuml etj Mungesa apo sasia e pamjaftueshme e keumltyre substancave qeuml vihet
re neuml mjaft raste shkaktojneuml ccedilrregullime teuml proceseve fiziologjike teuml organizmit deri neuml
shfaqjen e seumlmundjeve tipike teuml mangeumlsiseuml ushqimore siccedil janeuml avitaminozat anemiteuml
seumlmundjet e gjendrave tiroide etj
Peumlrpareumlsiteuml e prodhimit teuml metodave biologjike neuml prodhimin e ushqimeve me veti
cileumlsore meuml teuml mira veumlrtetohen neuml meumlnyreuml teuml drejtpeumlrdrejteuml ose teuml teumlrthorteuml edhe neuml
produktet shtazore Peumlrdorimi i hormoneve antibiotikeumlve dhe metodave teuml ndryshme
neuml rritjen intensive teuml kafsheumlve ccedilfaqet me teuml meta teuml ndryshme neuml cileumlsineuml e mishit dhe
teuml produkteve teuml tij
Keumlshtu psh mishi qeuml merret nga rritja intensive e kafsheumlve ka njeuml peumlrmbajtje meuml teuml
larteuml uji dhe njeuml peumlrqindje meuml teuml madhe lyre neuml indet muskulare si rezultat i infitrimit
teuml dhjamit neuml keumlto inde Gjateuml stazhionimit teuml proshutave teuml prodhuara me keumlteuml lloj
mishi vihet re njeuml peumlrqindje meuml e larteuml e humbjeve Nga eksperimente disa vjeccedilare teuml
beumlra neuml rritjen e gjedheve eumlshteuml veumlneuml re se pjelloria e kafsheumlve teuml ushqyera me bimeuml
foragjere teuml kultivuara neuml toka teuml pleheumlruara me pleheumlra kimike eumlshteuml meuml e uleumlt se neuml
kafsheumlt e ushqyera me keumlto bimeuml teuml kultivuara me metoda biologjike
Ushqimet bimore bio janeuml meuml teuml pasura me
Vitamina Eumlshteuml veumlrtetuar se plehrat kimike shkaktojneuml njeuml frenim teuml theksuar teuml
veprimtariseuml seuml mikroorganizmave teuml tokeumls gjeuml e cila pasqyrohet neuml cileumlsineuml e
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
19
produkteve ushqimore duke pakeumlsuar duksheumlm peumlrmbajtjen e vitamineumls C dhe A
Eksperimente disa vjeccedilare kaneuml treguar qeuml peumlrmbajtja e vitamineumls C dhe A neuml karota
dhe presh teuml kultivuar neuml meumlnyreuml biologjike eumlshteuml dy hereuml meuml e larteuml se neuml produkte teuml
marra nga kultivimi konvencional
Proteina me vlera teuml larta biologjike Dihet se peumlrdorimi i plehrave kimike sidomos
atyre teuml azotuara rrit peumlrmbajtjen e proteinave neuml bimeuml Eumlshteuml provuar se me rritjen e
sasiseuml teuml plehrave kimike teuml azotuara rritet peumlrqindja e proteinave neuml bimeuml por
lehteumlsohet vlera biologjike e tyre Keumlshtu keumlto proteina kaneuml vlereuml meuml teuml dobeumlt sepse
ato janeuml teuml varfeumlra me aminoacidet meuml teuml domosdosheumlm si lizineuml dhe metionineuml
Meuml shumeuml elementeuml mineraleuml teuml reumlndeumlsisheumlm Peumlrdorimi i gjereuml dhe neuml sasi teuml
dukshme i plehrave kimike kaneuml shkaktuar peumlrveccedil teuml tjerave njeuml prishje teuml ekuilibrit teuml
ekosistemit tokeuml-bimeuml Meuml shqeteumlsuese eumlshteuml dukuria e varfeumlrimit teuml tokeumls me kripeumlra
minerale dhe mikroelementeumlve teuml reumlndeumlsisheumlm Kjo ka beumlreuml qeuml neuml produktet
ushqimore peumlrmbajtja e kaliumit teuml jeteuml kateumlr hereuml meuml shumeuml dhe e acidit forsforik dy
hereuml meuml shumeuml ndeumlrsa e magneziumit dy hereuml meuml pak dhe e bakrit tri hereuml meuml pak
Nga studimet ka teuml dheumlna se nga varfeumlrimi i tokeumls dhe meuml pas i ushqimeve me
magnezium dhe manganez kaneuml filluar teuml shfaqen seumlmundjet e mangeumlsiseuml seuml keumltyre
elementeve mineraleuml Me zbatimin e bujqeumlsiseuml organike kjo dukuri meumlnjanohet peumlr
arsye se plehrat organike e furnizojneuml tokeumln dhe pastaj bimeumlt me njeuml gameuml teuml gjereuml
elementeumlsh minerale (Mg Fe Ca P etj) dhe mikroelementeumlsh (Mn Cu J Zn etj)
Peumlrbeumlrja kimike dhe vlerat energjitike teuml disa ushqimeve si neuml etiketat
ushqimore
Ushqimi kcal 100 g Protein Yndyrna Karboh Hekur Kalcium
Biskota 454 71 15 776 - -
Mielli 343 115 1 77 09 -
Buka 433 123 139 69 23 13
Orizi 362 7 06 876 06 6
Bishtaj 17 21 01 24 09 35
Bizele 76 7 02 124 18 47
Karota 33 11 0 76 07 44
Patate 85 21 1 18 06 10
Domate 17 12 02 28 04 11
Spinaqi 31 34 07 3 29 78
Kungulli 11 13 01 14 05 21
Portokalli 34 07 02 78 02 49
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
20
Banane 66 12 03 155 08 7
Qershi 38 08 01 9 06 30
Molle 45 02 03 11 03 6
Dardhe 41 03 04 95 03 6
Pjeshke 27 08 01 61 04 4
Rrushi 61 05 01 156 04 27
Mish viccedili 92 207 1 01 23 14
Mish pule 97 222 09 0 16 19
Peshku 101 167 35 07 12 38
Veza 156 13 111 1 25 50
Gjalpi 758 08 834 11 0 15
Margarina 760 06 84 04 gjurme 20
Vaj ulliri 900 0 100 0 0 0
Ccedilokollata 542 58 34 567 5 51
Marmelata 222 05 gjurme 587 14 18
Mjalti 303 06 0 803 05 5
Kakao
pluhur
443 204 255 35 143 51
Rekomandime peumlr gatimin e ushqimeve (Siguria Ushqimore)
Keumlto rekomandime PShSh mund trsquojua japeuml prindeumlrve neuml rastet kur beumln takime me ta
dhe i informon peumlr reumlndeumlsineuml e siguriseuml ushqimore neuml gatim
1 Zgjidh procesin e peumlrpunimit teuml ushqimit peumlr teuml patur siguri Disa lloj
ushqimesh nuk mund teuml jeneuml teuml sigurta neuml se ato nuk peumlrpunohen meuml pareuml teuml tilla
mund teuml peumlrmendim qumeumlshtin e pasterizuar neuml ndryshim nga ai i papeumlrpunuar
2 Gatuaje ushqimin ploteumlsisht Shumeuml ushqime teuml papeumlrpunuara veccedilaneumlrisht mishi i
shpendeumlve mishi dhe qumeumlshti i pa pasterizuar mund teuml kontaminohen me mikrobe
Gatimi i ploteuml mund trsquoi shkateumlrrojeuml ato neuml se teuml gjitha pjeseumlt e ushqimit arrijneuml seuml paku
neuml 70 0
C Mishi i ngrireuml dhe mishi i shpendeve duhet teuml shkrihen teumlreumlsisht peumlrpara
gatimit
3 Konsumo ushqimin e peumlrgatitur sa meuml pareuml teuml jeteuml e mundur Kur ushqimi i
gatuar ftohet mikrobet fillojneuml teuml shumeumlzohen Sa meuml gjateuml teuml qendrojeuml aq meuml i madh
eumlshteuml rreziku
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
21
4 Ruaj ushqimet e gatuara me kujdes Ushqimet qeuml ruhen duhet teuml mbahen qofteuml
teuml ngrohta (mbi 600 C) ose te ftohta (nen 10
0 C) veccedilaneumlrisht neuml se ruhen peumlr meuml shumeuml
se kateumlr oreuml Ushqimet peumlr feumlmijeumlt nuk duhet teuml ruhen neuml peumlrgjitheumlsi Neuml njeuml frigorifer
teuml mbingarkuar ushqimi i ngrohteuml nuk mund teuml jeteuml neuml gjendje teuml ftohet shpejt dhe aq
sa duhet dhe ai mbetet i ngrohteuml neuml qeumlnder teuml mases seuml tij (mbi 100 C) peumlr njeuml koheuml teuml
gjateuml keumlshtu qeuml mikrobet neuml keumlteuml rast do teuml shumeumlzohen
5 Ringrohe teumlreumlsisht ushqimin e peumlrgatitur meuml pareuml Ringrohja eumlshteuml mbrojtja meuml
e mireuml peumlr mbrojtjen nga mikrobet qeuml shumeumlzohen gjateuml ruajtjes seuml ushqimit Teuml gjitha
pjeseumlt e ushqimit mund teuml arrijneuml seuml paku temperatureumln 700
C
6 Shmang kontaktin neumlpermjet ushqimit teuml peumlrgatitur dhe atij teuml papeumlrpunuar
Kontaminimi i kryqeumlzuar mund teuml jeteuml direkt neuml se mishi i shpendeumlve i papeumlrpunuar
vjen neuml kontakt me ushqimin e gatuar ose indirekt kur nje mjet prereumls psh thikeuml e
palareuml peumlrdoren neuml prerjen fillimisht teuml ushqimeve teuml paperpunuara e meuml tej teuml
ushqimeve shtazore teuml gatuara
7 Laj duart neuml meumlnyreuml teuml peumlrseumlritur Njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara dhe mbas
peumlrgatitjes se ushqimeve dhe mbas veprimeve teuml tilla si ndeumlrrimi i bebeve shkuarja neuml
tualet prekja e kafsheumlve shteumlpiake etj Mbas peumlrgatitjes seuml ushqimit teuml papeumlrpunuar
njereumlzit duhet teuml lajneuml duart peumlrpara prekjes seuml ushqimit teuml gatuar Leumlkura e infektuar
duhet teuml mbulohet
8 Teuml gjitha sipeumlrfaqet e guzhineumls duhet teuml mbahen teuml pasteumlrta Ccedildo grimceuml ose
pikeuml eumlshteuml njeuml rezervuar potencial peumlr mikrobet Pecetat e pjatave duhet teuml ndeumlrrohen
rregullisht dhe teuml zihen neuml se kontaminohen Placcedilkat e peumlrdorura peumlr pastrimin e
dyshemeve duhet teuml lahen neuml meumlnyreuml teuml shpeshteuml
9 Mbrojeni ushqimin nga insektet brejteumlsit dhe kafsheuml teuml tjera Njereumlzit duhet teuml
ruajneuml ushqimin neuml konteniereuml teuml mbyllur mireuml dhe larg nga mikroorganizmat
patogene qeuml shkaktojneuml seumlmundje me origjineuml ushqimore
10 Peumlrdorni ujeuml teuml pasteumlr Neuml se ka ndonjeuml dyshim peumlr cileumlsineuml e tij uji duhet teuml
zihet peumlrpara se ai teuml kthehet neuml akull ose teuml shtohet neuml ushqim veccedilaneumlrisht neuml se ai
do teuml peumlrdoret neuml ushqimet peumlr feumlmijeumlt e vegjeumll
I Aktivitete sheumlndeteumlsore (puna mjekeumlsore rutineuml neuml shkolla)
Bazuar neuml kompetencat e puneumls lidhur me ushqyerjen e sheumlndetshme dhe sigurineuml
ushqimore personeli mjekeumlsor i shkolleumls (mjekinfermier) eumlshteuml peumlrgjegjeumls peumlr
1 Identifikimin e feumlmijeumlve teuml shkolleumls qeuml vuajneuml nga seumlmundjet e
sipeumlrpeumlrmendura qeuml lidhen me sigurineuml ushqimore Kjo mund teuml realizohet
neumlpeumlrmjet
a ekzaminimit fizik peumlr sheumlnja teuml patologjive teuml peumlrmendura meuml sipeumlr
b intervisteumls individuale me feumlmijeumlt dhe me prindeumlrit e tyre
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
22
c shqyrtimit teuml kartelave mjekeumlsore individuale teuml feumlmijeumlve (neuml rastin e
Tb infeksioneve nga paraziteumlt apo zoonozat) dhe rregjistrimin e tyre
neuml rregjistrin e seumlmundshmeumlriseuml seuml nxeumlneumlsve teuml shkolleumls
2 Dheumlnien e ndihmeumls seuml shpejteuml peumlr rastet qeuml paraqiten me sheumlnjat e njeuml nga
seumlmundjet e peumlrmendura si pasojeuml e pasiguriseuml ushqimore sheumlnja teuml njeuml
intoksikacioni alimentar diare teuml vjella temperatureuml por edhe shenja teuml
mbytjes nga aksidente me elemente fizikeuml si ngreumlnie e ushqimeve qeuml
peumlrmbajneuml gureuml xhama etj Natyrisht qeuml sipas reumlndeumlsiseuml seuml problemit PShSh
mund teuml ndeumlrhyjeuml veteuml ose duke njoftuar sheumlrbimin sheumlndeteumlsor teuml urgjenceumls
dhe familjen Personeli sheumlndeteumlsor i shkolleumls duhet teuml jeteuml gjithmoneuml i
gatsheumlm peumlr teuml ofruar ndihmeuml kur feumlmija paraqitet neuml kabinetin mjekeumlsor peumlr
viziteuml keumlshillim apo aplikim teuml ndonjeuml terapie teuml caktuar nga mjeku i familjes
3 Bashkeumlpunimin me mjekun kurues teuml feumlmijeumls dhe zbatimin e programit
individual teuml ndjekjes Peumlr ccedildo feumlmijeuml qeuml paraqet probleme teuml lidhura me
ushqyerjen duhet qeuml teuml bashkeumlpunohet me mjekun specialist apo teuml familjes
peumlr ndjekjen e meumltejshme teuml tij
4 Vlereumlsimin e peumlrgjithsheumlm teuml ambientit higjeno- sanitar trsquoi paraqeseuml gjetjet
neuml rregjistrin peumlrkateumls dhe teuml beumljeuml raportimin praneuml DSHP dhe stafit drejtues teuml
shkolleumls
II Koodrinimi i kujdesit dhe frameworku ligjor (sistemi i referimit) Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquo
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit dhe
ligji i Inspektoriatit sanitar (Shtojca 2)
Me hyrjen neuml fuqi teuml Ligjit Nr 10 138 dateuml 1152009 ldquoPeumlr Sheumlndetin Publikrdquo ISHP
kryen aktivitenin mbi sigurineuml ushqimore sipas nenit 7 qeuml peumlrcakton Sigurineuml
ushqimore si sheumlrbim bazeuml dhe nenit 37 qeuml peumlrcakton si laboratoreuml reference ata teuml
Sheumlndetit Publik
Referuar siguriseuml ushqimore Laboratoreumlt Rajonaleuml teuml Sheumlndetit Publik kryejneuml analiza
kryesisht mikrobiologjike peumlr produkte teuml ndryshme
Gjithashtu personeli sheumlndeteumlsor n shkolleuml duhet teuml njohi dhe zbatojeuml edhe
legjislacionin qeuml ekziston neuml Shqipeumlri lidhur me ushqimin dhe ushqyerjen
Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me telefon (nga
drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml gjithsesi
prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai duhet teuml
keteuml vazhdimisht neuml kabinetin e tij
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
23
III Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla eumlshteuml pjeseuml integrale e personelit sheumlndeteumlsor teuml
kujdesit pareumlsor dhe ka peumlr detyreuml teuml zbatojeuml rregulloret politikat kombeumltare
dokumentat strategjikeuml ligjet neuml fuqi dhe aktet neumlnligjore teuml cilat janeuml teuml lidhura me
promovimin dhe sheumlndetin neuml KSHP dhe neuml ambientet e shkolleumls Disa nga
dokumentat kryesore qeuml personeli duhet teuml njoheuml dhe zbatojeuml janeuml LIGJI Nr10 107
dateuml 3032009 ldquoPEumlR KUJDESIN SHEumlNDETEumlSOR NEuml REPUBLIKEumlN E
SHQIPEumlRISEumlrdquo Ligji NR 10 138 dt 1152009 ldquoPEumlR SHEumlNDETIN PUBLIKrdquodhe
urdheumlri i Ministrit teuml Sheumlndeteumlsiseuml Nr 526 dateuml 1210 2009 peumlr sistemin e referimit
(Shtojca 2) Neuml rast urgjence njoftohet sheumlrbimi i urgjenceumls seuml rrethit dhe prindi me
telefon (nga drejtoria e shkolleumls) Neuml rastet jo urgjente personeli duhet ta informojeuml
gjithsesi prindin peumlr konsulteumln e ofruar feumlmijeumls me aneuml teuml njeuml shkrese standarte qeuml ai
duhet teuml keteuml disponibeumll vazhdimisht
IV Mobilizimi i komunitetit (meumlsues psikologeuml dhe prindeumlr)
Qeumlllimi i keumltij aktiviteti eumlshteuml peumlrfshirja aktive e komunitetit qeuml rrethon nxeumlneumlsit e
shkolleumls pra stafin pedagogjik drejtorineuml e shkolleumls psikologun prindeumlrit dhe
familjareumlt e feumlmijeumlve dhe sipas mundeumlsiseuml edhe teuml aneumltareumlve teuml pushtetit lokal I gjitheuml
ky komunitet mund teuml ndihmojneuml neuml mbareumlvajtjen dhe peumlrmireumlsimin e cileumlsiseuml seuml
sheumlrbimeve qeuml feumlmija merr neuml shkolleuml neuml integrimin e sheumlrbimeve teuml ofruara nga veteuml
ata pra sheumlrbimit arsimor-edukativ teuml ofruar nga meumlsuesit me ateuml mjekeumlsor dhe
psikologjik dhe natyrisht duke tentuar neuml bashkeumlpunimin e ngushteuml me familjen dhe
neuml asistenceumln e pushtetit lokal
Shumeuml seumlmundje janeuml teuml lidhura me meumlnyreumln e teuml ushqyerit sigurineuml ushqimore ndaj
sa meuml pareuml teuml ndeumlrhyhet aq meuml teuml mira janeuml rezultatet Keumlrkohet bashkeumlpunim dhe
peumlrfshirje e ploteuml e familjes neuml edukimin rreth ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe
higjieneumls ushqimore ndaj peumlr keumlteuml mund teuml organizohen aktivitete teuml ndryshme si
biseda sensibilizuese me familjareumlt (prindrit gjyshrit apo kujdestareuml teuml tjereuml teuml
feumlmijeumls) e shoqeumlruar edhe me shpeumlrndarjen e materialeve IEK duke ju keumlrkuar atyre
teuml kontribuojneuml neuml ushqyerjen e sheumlndetshme teuml feumlmijeumlve neuml shteumlpi dhe neuml mos
tolerimin e zakoneve teuml gabuara teuml feumlmijeumlve higjieneumln dhe sigurineuml ushqimore
Biseda teuml ngjashme informuese e sensibilizuese mund teuml beumlhen edhe me meumlsuesit
kujdestareuml apo ata teuml biologjiseuml edukateumls fizike psikologun etj dhe madje mund teuml
organizohen aktivitete teuml peumlrbashkeumlta meumlsimore apo jashteumlshkollore me ta si oreuml
meumlsimore teuml biologjiseuml edukateumls qytetare konkurse teuml ndryshme me temeuml ushqyerjen
apo aktivitete peumlr Diteumln boteumlrore teuml teuml ushqyerit (sipas kalendarit teuml promocionit
sheumlndeteumlsor neuml 16 tetor)
Seuml bashku me pushtetin lokal drejtorineuml e shkolleumls dhe inspektoriatin sheumlndeteumlsor
mund teuml kryhen aktivitete qeuml lidhen me higjieneumln neuml ambjentet shkollore dhe neuml
tregtimin e ushqimeve teuml sheumlndetshme neuml afeumlrsi teuml shkolleumls Neuml rastet e feumlmijeumlve me
mbipesheuml bulemi anoreksi apo probleme teuml tjera qeuml lidhen me ushqyerjen personeli
sheumlndeteumlsor mund teuml organizojeuml takime neuml grup mes feumlmijeumlve me teuml njeumljtin problem
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
24
prindeumlrve te tyre dhe psikologut peumlr teuml treguar eksperiencat personale teuml feumlmijeumlve dhe
peumlr teuml gjetur zgjidhje teuml mundshme teuml problemit
V Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor neuml shkolleuml janeuml shumeuml teuml reumlndeumlsishme dhe pjeseuml e
puneumls seuml peumlrditshme teuml personelit sheumlndeteumlsor shkollor Ato duhet teuml sigurojneuml
promovimin e vazhduesheumlm teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme dhe teuml kultureumls seuml
parandalimit teuml seumlmundjeve mes nxeumlneumlsve familjareumlve teuml tyre dhe meumlsuesve
Aktivitetet duhet teuml jeneuml sa meuml teuml larmishme teumlrheqeumlse interaktive teuml peumlrshtatshme
me zhvillimin psiko-social teuml pjeseumlmarreumlsve dhe teuml ndihmuara nga materiale vizuale
IEK (fleteumlpalosje broshura postera video etj)
Neuml bashkeumlpunim me stafin e shkolleumls PSHSH duhet teuml sigurojeuml
- udheumlzimet dhe normat e higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore teuml njihen dhe
zbatohen neuml shkolleuml
- informimin e nxeumlneumlsve dhe stafit pedagogjik rreth reumlndeumlsiseuml seuml zbatimit teuml
rregullave teuml higjeneumls dhe teuml siguriseuml ushqimore dhe pasojave qeuml shkakton neuml
sheumlndetin e tyre pasiguria ushqimore
Aktivitetet e edukimit sheumlndeteumlsor mund teuml jeneuml teuml formave teuml ndryshme si leksione
biseda individuale apo neuml grup konkurse (duke zgjedhur ccedildo muaj feumlmijeumln qeuml
ushqehet meuml sheumlndetsheumlm) ekspozita me vizatime apo krijime teuml tjera teuml lidhura me
ushqyerjen lojra oreuml gatimi neuml klaseuml konkurse me receta teuml sheumlndetshme gatimi (teuml
ndihmuar edhe nga familjareumlt) etj
Natyrisht PSHSH duhet trsquoi zhvillojeuml dhe implementojeuml keumlto aktivitete sipas planit teuml
peumlrcaktuar meuml pareuml neuml bashkeumlpunim me drejtorineuml e shkolleumls dhe neuml peumlrputhje me
kalendarin e promocionit sheumlndeteumlsor (shiko Shtojceumln 3)
VI Planifikimi i programit edukativ sheumlndeteumlsor Personeli sheumlndeteumlsor neuml ccedildo fillim viti shkollor duhet teuml peumlrgatiseuml planin e programit
edukativ sheumlndeteumlsor sipas muajve tematikave dhe klasave teuml ndryshme PSHSH
mund trsquoi planifikojeuml aktivitetet e Programit edukativ bazuar neuml situateumln e gjeumlndjes
ushqimore teuml feumlmijeumlve natyreumln e problemeve meuml teuml shpeshta teuml evidentuara neuml shkolleuml
dhe natyrisht edhe neuml Udheumlzuesin e promocionit
Peumlr keumlteuml atij do trsquoi duhet qeuml teuml hapeuml dhe ploteumlsojeuml kartelat individuale teuml feumlmijeumlve
(duke marreuml mireuml anamnezeumln nga feumlmija dhe neumlnakujdestari feumlmijeumls dhe duke kryer
matjet antropometrike) dhe teuml ploteumlsojeuml rregjistrat e seumlmundshmeumlriseuml e pas keumlsaj teuml
fillojeuml teuml planifikojeuml nevojat konkrete teuml feumlmijeumlve peumlr edukim sheumlndeteumlsor Peumlr
peumlrgatitjen e keumlij plani PSHSH duhet teuml bashkeumlpunojeuml dhe teuml koordinojeuml aktivitetet e
programuara edhe me drejtuesit e shkolleumls dhe stafin meumlsimor
Konkretisht neuml bashkeumlpunim me meumlsuesin kujdestar dhe psikologun e shkolleumls
peumlrcakton peumlr ccedildo brez shkollor njeuml takim teuml pareuml ku flasin peumlr reumlndeumlsineuml e ushqyerjes
seuml sheumlndetshme lidhjen e saj me seumlmundjet dhe meuml pas ju jep feumlmijeumlve pyeteumlsorin
rreth zakoneve teuml gabuara teuml ushqyerjes peumlr ta ploteumlsuar neuml shteumlpi seuml bashku me
prindeumlrit (mundeumlsisht mamin)
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
25
Caktohet njeuml afat 2-3 ditor peumlr doreumlzimin e pyeteumlsorit dhe pasi e mbledh dhe e
analizon ateuml nxjerr gabimet meuml teuml shpeshta teuml feumlmijeumlve dhe cakton njeuml takim tjeteumlr peumlr
teuml vazhduar bisedeumln me feumlmijeumlt (dhe mundeumlsisht ftohen teuml marrin pjeseuml edhe prindrit)
ku informohen peumlr keumlto reumlzultate dhe si mund teuml korrigjohen ato Peumlr feumlmijeumlt me
probleme specifike (ccedilrregullime teuml teuml ushqyerit obezitet anemi alergji etj) mund teuml
organizohen takime individuale ku teuml keumlrkohet edhe bashkeumlpunimi me mjekun kurues
peumlr teuml zbatuar planin e ndjekjes seuml feumlmijeumls dhe teuml beumlhet keumlshillimi ad hoc
Peumlr keumlteuml temeuml qeumlllimi eumlshte qeuml PSHSH teuml afteumlsohet peumlr teuml vlereumlsuar nivelin e njohurive
teuml nxeumlneumlsve rreth ccedileumlshtjes dhe meuml pas teuml zhvillojeuml biseda apo lojra peumlr teuml rritur
njohuriteuml
Le teuml japim njeuml sheumlmbull Plani edukativ muaji shtator
1 Takim me drejtorineuml e shkolleumls parashtrim teuml draft- temave qeuml do teuml
zhvillohen gjateuml vitit shkollor
2 Vizita neuml teuml gjitha klasat peumlr tu prezantuar dhe informuar peumlr rolin e saj
vendin ku ndodhet kabineti sheumlndeteumlsor dhe sheumlrbimet qeuml ofron peumlr
komunitetin e shkolleumls
3 PSHSH kontrollon dhe furnizon kabinetin me mjetet e nevojshme qeuml fillim teuml
vitit shkollor
VII Etika
Personeli sheumlndeteumlsor neuml shkolla duhet ta ushtrojeuml aktivitetin e tij profesional neuml
peumlrputhje me kodin e etikeumls dhe deontollogjiseuml teuml urdheumlrit teuml mjekut dhe urdheumlrit teuml
infermierit dhe ligjeve neuml fuqi (shiko Shtojca 2)
Eumlshteuml detyreuml e personelit sheumlndeteumlsor qeuml sa hereuml konstaton njeuml anomali teuml lidhur me
ushqyerjen teuml jeteuml i afteuml teuml keumlshillojeuml neuml meumlnyreuml adekuate feumlmijeumln peumlr parandalimin e
njeuml problemi teuml meumltejsheumlm dhe teuml promovojeuml (mbeumlshteseuml me rekomandime teuml
ndryshme) njeuml dieteuml dhe stil teuml sheumlndetsheumlm jetese
VIII Komunikimi
Peumlr teuml komunikuar me feumlmijeumlt duhet qeuml PSHSH teuml peumlrdoreuml gjuheuml e peumlrshtatshme me
mosheumln e feumlmijeumls ilustrime figurative dhe biseda teuml bazohet neuml evidencat shkencore
me qeumlllim qeuml teuml jeteuml sa meuml bindeumlse Ndaj eumlshteuml shumeuml e reumlndeumlsishme qeuml veteuml personeli
teuml keteuml njohuriteuml dhe afteumlsiteuml e duhura peumlr keumlshillim dhe kjo arrihet neumlpeumlrmjet ndjekjes
seuml trajnimeve teuml vazhdueshme qeuml organizon QKEV
AFTEumlSITEuml KEumlSHILLUESE
Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml meumlsuarit
Peumlrdorni komunikimin ndihmeumls pa fjaleuml
Beumlni pyetje teuml hapura dhe teuml kuptueshme peumlr personin qeuml keni peumlrballeuml
Peumlrdorni peumlrgjigje dhe gjeste qeuml tregojneuml interes
Reflektoni ateuml qeuml thoteuml prindikujdestari
Afrohuni ndashkrijoni afeumlrsi tregoni se i kuptoni ndjenjat e tyre
Meumlnjanoni fjaleumlt gjykuese
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare
O B SH SHQIPEumlRI M SH SHQIPEumlRI
PROJEKTI I REFORMIMIT TEuml KUJDESIT SHEumlNDETEumlSOR PEumlR NEumlNEumlN TEuml PORSALINDURIN
DHE FEumlMIJEumlN NEuml SHQIPEumlRI
2012
REFORMIMI I SHEumlRBIMIT SHEumlNDETEumlSOR NEuml SHKOLLA
Paketeuml Trainimi peumlr Personelin Sheumlndeteumlsor teuml Shkollave Material Leximi
Peumlrgatitur nga Daniela Nika
Insituti i Sheumlndetit Publik Shqipeumlri
26
Ndeumlrtimi i besimit dhe Dheumlnia Afteumlsive Mbeumlshteteumlse
Pranoni ateuml qeuml njeuml prindkujdestar mendon dhe ndjen
Njihni dhe vlereumlsoni se ccedilfareuml njeuml kujdestar dhe feumlmia po beumljneuml mireuml
Jepni ndihmeuml praktike
Jepni informacion te pakeumlt dhe me reumlndeumlsi
Peumlrdorni gjuheuml teuml thjeshteuml
Beumlni njeuml ose dy sugjerime jo urdheumlra
IX Lidershipi PSHSH konsiderohet si peumlrgjegjeumls dhe lider neuml organizimin dhe zbatimin e
aktiviteteve promovuese teuml ushqyerjes seuml sheumlndetshme ashtu si edhe peumlr aktivitetet e
tjera sheumlndeteumlsore teuml organizuara neuml keumlteuml ambjent
Bibliografia
1 The Analysis of Food Samples for the Presence of Genetically Modified Organisms
(published by WHOEURO)
2 Safety aspects of genetically modified foods of plant origin a joint FAOWHO
consultation on foods derived from biotechnology Geneva Switzerland 29 May - 2
June 2000
3 Five keys to safer food manual WHO ISBN 92 4 159463 2
4 Foodborne disease outbreaks Guidelines for investigation and control ISBN 978 92
4 154722 2 (NLM classification WC 260)copyWorld Health Organization 2008
5 Foodborne Disease A Focus for Health Education 2000 ISBN 92 4 1561963
6 Eticheta sicura lrsquoetichettatura dei prodotti alimentariregione Marche Italia
7 wwwnormativasanitariait Regolamento (UE) N 11692011 del Parlamento Europeo
e del Consiglio del 25 ottobre 2011
8 wwwalimentipediait additivi alimentari
9 wwwsalutegovit sicurreza alimentare