UNIVERZITET U TUZLIFILOZOFSKI FAKULTETODSJEK: HISTORIJA

ENFORMEL UMJETNOSTSeminarski rad

Student: Alen Rahmanović Mentor: Dr. sc. Sead Selimović,docent

Tuzla,2012g.

SADRŽAJ

UVOD..............................................................................................................................2

1.Karakteristike Enformela..............................................................................................3

2.Radikalni Enformel......................................................................................................4

3. Najpoznatiji umjetnici Enformela...............................................................................5

3.1. Jackson Pollock.................................................................. .....................................5

3.2. Jean Dubufet............................................................................................................6

3.3. Alfred Otto Wolfgang Schultze-Wols........ ............................................................7

4. Umjetnici Enformela na prostoru bivše Jugoslavije...................................................8

ZAKLJUČAK................................................................................................................11

LITERATURA..............................................................................................................12

1

UVOD

Enformel ili art informel (na francuskom „bezoblična ili neformalna umjetnost“), naziv

je koji za posebne vrste apstraktnog ili apstrahirajućeg slikarstva koje su se pojavile u

Francuskoj i SAD. Riječ je o slikarskim tendencijama u radovima Jeana Fautriera

(1898. – 1964.), Jeana Dubuffeta (1901. –1985.), Hansa Hartunga (1904. – 1989.),

Wolsa (1913. – 1951.) i drugih koji su na svojim platnima nastalima krajem

četrdesetih godina dvadesetog stoljeća pokazali pristup slikarstvu drugačiji od njihovih

prethodnika i suvremenika.

Izraz „neformalna umjetnost“ znači da nema jedinstvenog stila, ali karakterizira

umjetnički pristup, koji odbacuje klasični oblik i sastav. Enformel nastaje u Parizu kao

protuteža pokreta geometrijske apstrakcije. Radni proces ne podliježe krutim

pravilima, već je slijed nesvjesnog procesa, kao u nadrealizmu.

Riječ je o apstraktnom slikarstvu koje se temlji na nekoliko postavki, kao prvu može

se izdvojiti „bezobilčnost“ odnosno odustajanje od unaprijed određene forme oblika na

slici koji bi (u tradicionalnom slikarstvu) trebali rezultirati skladnom kompozicijom.

Zatim „odustajnje od kompozicije“ u kojoj oblici na slikama ne vode oko promatrača

od jedne tačke do druge kao u tradicionalnom slikarstvu, i na kraju „gestualnost“ koja

naglašava nasumičnost, energičnost autorovog samog prisustva u djelu. Ona je također

indikator trenutačnosti, poteza koji izvire iz nepromišljene autorove „intuicije“ i tako

navodno jamči uvid u njegov unutarnji svijet.

2

1.Karakteristike Enformela

Enformel se kao slikarska metoda proširio iz poslijeratnog Pariza 1950-tih po Italiji,

Njemačkoj, Španjolskoj, Nizozemskoj i Belgiji. Pred kraj 1950-tih i po čitavoj Evropi

pa tako i na teritorije bivše Jugoslavije. Američki pandan Enformelu bio je apstraktni

ekspresionizam. Unutar Enformela (ili paralelno s njim) postojali su brojni podpokreti

kao tašizam, lirska apstrakcija i marginalna umjetnost.

Vrlo često ovaj se pravac tumači sociološki, kao posljedica golemih razaranja koja je

ostavio Drugi svjetski rat. Iako je nemoguće izdvojiti bilo koji produkt ljudskoga

stvaralaštva od društvenog konteksta i od individualne psihologije stvaraoca, Enformel

svojom „čistom“ pojavnošću, odustajanjem ne samo od reprezentacije svijeta, nego i

od svih tradicionalnih elemenata forme likovnog djela (kompozicije, ravnoteže,

ponekada i boje) pokazuje da sa stvarnim svijetom ne želi imati vezu, da nije čak niti

njegova kritika nego izraz čistoga poigravanja materijom1.

Krajem pedesetih godina XX. stoljeća u Sjevernoj Americi stišava eksplozija

„apstraktnog ekspresionizma“ koji je tamo bio na svome vrhuncu u prethodnoj dekadi.

Umjetnici se okreću redukcionizmu – maksimalnom odustajanju od slikarskih

elemenata u svome slikarstvu. Kako je izvorište tog radikalnog ogoljivanja bilo upravo

enformelističko ogoljivanje slikarstva kao postupka i boje i platna kao materije,

umjetnik Ad Reinhard prepoznao je Pollocka i druge svoje prethodnike kao

rodonačelnike tada nadolazeće umjetnosti. U časopisu Art International godine 1962.

objavljuje članak Art as Art koji sumira tekovine ovog umjetničkog pravca.

Jedan od prvih likovnih kritičara koji se pozabavio ovom vrstom umjetnosti bio je

Giulio Carlo Argan, on ističe da je enformel stanje krize i to krize umjetnosti kao

evropske nauke podrazumjevajući pod tim čisto evropsku tradiciju u kojoj je umjetnost

oblik saznanja koja spaja njenu društvenu, estetičku i etičku funkciju. U toj tradiciji

umjetnost je prije svega shvaćena kao forma iz koje izvire jezik kao sredstvo

komunikacije. Kako se u umetniku ugasila potreba za realnošću tako je iz slikarstva

1 Grupa autora, Hrvatska umjetnost : povijest i spomenici, Zagreb, 2010, str:673. dalje:Grupa autora, Hrvatska umjetnost: povijest i spomenici.

3

nestala i potreba za formom, i time je nastao enformel koji odbacuje formu u korist

materije2.

2.Radikalni Enformel

Kao još jedna značajna karakteristika, koja se pojavila s vremenom u

enformelističkom stvaralaštvu jeste naglašavanje materije. Takav se način još naziva i

„radikalni enformel“.

Sve već navedene karakteristike imaju zajedničku crtu po – stvarivanja slike, krajnjeg

odmaka od iluzionizma (što je bit svake apstrakcije) i od estetskog promišljanja

djelovanja slikarskih oblika na platnu. Naglašavanje materije prisutno je i u

prethodnim karakteristikama – primjerice nemoguće je ne primijetiti boju (boju kao

materiju, uljanu ili akrilnu boju, dakle ne kao „ideju“ smeđe ili ljubičaste) kada je

nanesena kao slobodni nanos na platno, bez reprezentacijske svrhe i naizgled kaotično.

Međutim, naglašavanje materije u enformelu se ne zaustavlja na tome. Boje se nanose

u debelim, impastnim, često i reljefnim namazima ili u nepravilnim mrljama

prouzročenim kapanjem po platnu. Njihovo djelovanje na platnu, curenje uslijed

gravitacije, je nepredvidivo i ostaje bez intervencija u finalnom proizvodu. Ponekada

se oblici utiskuju u boje, u njih se stavljaju komadići metala, spužve, plastike, a

ponekada dolazi i do krajnje „agresije“: platna se pale i uslijed nekontroliranog

djelovanja vatre mijenjaju svoj oblik. Postupci slikarstva se tako ogoljavaju, lišava ih

se jednoga po jednoga dok ne ostane ono elementarno: djelovanje boje na platnu.

2 H.W.Janson, Historija Umetnosti , Beograd,1975, str.495.dalje: H.W.Janson,Historija Umetnosti.

4

3.Najpoznatiji umjetnici Enformela

3.1.Jackson Pollock

Jackson Pollock (1912.-1956.) je najveći predstavnik enformela (američki

ekspresionizam) i simbol novog američkog slikarstva. Dolazi iz tipično američke

porodice njegov otac je bio radnik i farmer a njegov život mukotrpan, jer je uvjek bilo

važnije obezbjediti egzistenciju. Veoma mlad dolazi u New York u kome vlada

ekonomska kriza i postaje pravi marginalac. Upoznaje neke španske slikare i preko

njih upoznaje barok. On u svojoj prvoj fazi slika blisko El Grecu, da bi do 1940.g.

njegove slike izražavale izvjestan stepen stvarne ili nagovještajne figuracije – grube i

teške koje bi podsjećale na Pikasa i Max Ernesta ali ispunjene vlastitom nervozom i

brutalnom energijom.

Druženjem sa španskim slikarima shvaća da umjetnost podrazumjeva i spontani naboj

koji treba osloboditi. Tako on početkom 1940-tih slika tako da slika postaje ambijent

kompleks koji je okružio posmatrača opkoljavajući ga sa svih strana,najbolji primjer

za to jeste njegova slika Muškarac i žena (sl.1.)

Od 1947.g. počeo je eksperimentirati sveobuhvatnim slikarstvom, labirintskom

mrežom linija prskotina i kapljica boje iz kojih su nastajale slike tokom sljedećih

nekoliko godina3 (Sl.2.). Platno polaže na tlo i pušta da boja kapa s namočenog kista ili

izravno iz limenke (dripping tehnika). Intuicija ili igra slučaja igra značajnu ulogu i to

je jedan od najbitnih doprinosa enformela, govorio je da ne želi ilustrirati već izraziti

vlastite osjećaje spontano i neposredno.

3 Marijan Jakubin, Vodič kroz povijest umjetnosti,Zagreb,2003,str.448.

5

Sl.1.Muškarac i žena

Izvor: http://en.wahooart.com/A55A04/w.nsf/Opra/BRUE-8EWJYA

Sl.2. Bez naziva

Izvor: http://www.dailyartfixx.com/wp-content/uploads/2010/01/Number-1-Jackson-Pollock-

1949.jpg

3.2.Jean Dubufet

Jeana Dubuffeta (1901. –1985.) stvorio je veoma ličan izraz u kome su do kraja

porušene sve zaostale norme klasične estetike. On je potpuno odbacio prostor, svijetlo

tamnu modelaciju, stabilnu formu i stare funkcije boja i crteža. Umjesto njih u sliku je

unio materije i materijale, gotovo sve koje je mogao da pronađe neposredno u svijetu

oko sebe (zemlju, slamu, garež, krpe, hartiju, lišće, slamu, plastiku itd.), zatim je tu

materiju razvio i nanosio u visokim pastama, „grebao“ i „škrabao“ čime je dao

značajan podstrjek za razvoj enformela. Već 1946.g. na svojoj izložbi on je prikazao

6

model slike koju je kasnije razvio: postavio je crtež ljudske figure lišen bilo kakvog

anatomskog znanja, inspirisan radovima umnobolesnika i dječijim crtežima. Time se

Dubufet na ciničan način osmjehnuo profesionalnoj umjetnosti, istraživanja primarne

forme, oslobođenog civilizacijskog nanosa, dovela ga je do slika ludih i naivnih ljudi.

Ove svoje radove nazivao je art burtom4(Sl.3.).

Sl.4. Glumac

Izvor:

http://2.bp.blogspot.com/_jguPEZe6obs/SibHZwQe78I/AAAAAAAABfc/aaJU1Yqm

hF0/s400/DSCN0653-sm.jpg

3.3. Alfred Otto Wolfgang Schultze-Wols (1913.-1951.)

Alfred Otto Wolfgang Schultze-Wols (1913.-1951.) zajedno sa Dubuffetom i

Pollockom smatra se članom trojke koja je započela enformel. Pseudonim Wols

preuzeo je 1937.g. koristeći se dijelom razderanog telegrama naslovljenog na njega.

Rođen je u Berlinu, dolaskom Hitlera odlazi u Pariz, ali kada počinje rat on je po

logorima da bi posle intervencije prijatelja spašen.

Smatra se pionirem enformela, svestran crta, svira, fotografira, predaje crtanje, prvi

radovi su mu pod uticajem nadrealizma. Jedan galerista saznaje za njega i pravi mu

4 H.W.Janson,Historija Umetnost,str:597.

7

izložbu 1945.g. a na izložbi su uglavnom biomorfne forme( Sl.5.). Posle velikog

uspjeha galerista mu obezbjeđuje platna pa 1947.g. pravi izložbu „Šok“. Ona izaziva

potres jer Wols nudi nepretenciozan stav prema umjetnosti, bez stava, spontano i čisto.

Neki misle da su to vizije i halucinacije, jer upravo tada, pred kraj života on živi samo

na rumu5.

Sl.5. Cvrčci u gusjenice

Izvor:

http://2.bp.blogspot.com/_qoMVfVIeeyE/TO0MrL86qUI/AAAAAAAAEJQ/XDgHng

_DlxM/s1600/Wols-Oui.jpg

5 Grupa autora, Hrvatska umjetnost: povijest i spomenici,str:676.

8

4.Umjetnici Enfromela na prostoru bivše Jugoslavije

Postoji nekoliko slikara koji su na prostoru bivše Jugoslavije bili pod uticajem enformela, većinom su to prosječni slikari, ali postoji i nekoliko vrijednih izdvajanja. Jedan od njih je i Ivo Gattin rođen 1926. g. u Splitu, a umro je 1978. g. u Zagrebu. Kao slobodni umjetnik djelovao je u Zagrebu, a od 1963. do 1967. u Milanu, gdje je radio gvaševe, grafike, pastele i ilustracije za enciklopedije. Na prvoj izložbi 1956.g. u Zagrebu predstavio se nadrealističkim slikama, nakon čega prvi u hrvatskom slikarstvu započinje istraživanja u duhu enformela. Značajke njegovih radova koji se tumače u okvirima enformela su krajnji redukcionizam, monokromija, uporaba neslikarskih materijala (žica, smola i pijesak), te eksperimentiranje s novim tehikama poput frotaža, dekolaža ili paljenja slikarske materije (Sl.6.).

Sl.6.Bez nazivaIzvor: http://nmz.hr/images/galerija/zbirka-suvremene-umjetnosti/017-Ivo-Gattin-Bez-

naziva.jpg

Vladislav Todorović Šilja rođen je u Kruševcu 1933.g. Jedan je od prvih slikara koji su

u beogradskoj sredini prihvatili poetiku enformela. Uoči Drugog svijetskog rata sa

roditeljima je prešao u Beograd, gdje je završio osnovnu i srednju školu a 1959.g.

završava i Fakultet Likovnih Umjetnosti.

Svi crteži Todorovića s početka šezdesetih godina prošloga stoljeća, nastali su u

enformelističkoj maniri. Korištenjem boje za tkaninu na papiru umjetnik je dobio

posebnu teksturu („strukturalnu vrijednost“) kao i dojam slikanja u mrljama. Crteži se

morfološki razlikuju: od nekoliko u kojima je vidljiv trag poteza, do papira gotovo

9

potpuno umočenih u boju na kojima gustoća i intenzitet boje variraju. Poigravanje s

tim fizikalnim vrijednostima boje na papiru ono je što čini ova umjetnička djela, a ne

komponiranje oblika ili boja, kao što bi to bilo u tradicionalnom slikarstvu, što je još

jedan naglasak na fizičkoj, materijalnoj komponenti slike, to jest crteža.

Božidar Jelinić (1924.-2011.) završio je je Višu pedagošku školu (tehničko –

umjetnička grupa). Djelovao je kao slikar i likovni kritičar. Bio je honorarni nastavnik

Škole za primijenjenu umjetnost (nastavnik nekima od članova grupe Crveni peristil) i

nastavnik likovnog odgoja od 1945. do 1958. u Splitu. Bavio se scenografijom,

karikaturom, opremom knjiga i plakata.

U slici Struktura(Sl.7.) fiksiranjem zemlje i pijeska na površinu odaje tipičan

enformelistički postupak, a naslov je blizak Gattinovom shvaćanju slikarstva kao

„strukturalne vrijednosti“. Slika Naplavina (Sl.8.) također prikazuje sličnu površinsku

strukturu u kojoj je forma oblikovana većinom pijeskom. Ono je nekontrolirano, s

nepredvidljivim posljedicama, a konačan produkt sličan je „simulaciji“ djelovanja

prirode.

Sl.7. Struktura Sl.8.NaplavinaIzvor: Grupa autora, Hrvatska umjetnost: povijest i spomenici,str:676.

10

ZAKLJUČAK

Enformel ili art informel (na francuskom „bezoblična ili neformalna umjetnost“), naziv

je koji za posebne vrste apstraktnog ili apstrahirajućeg slikarstva. Kod Enformela je

postao važniji sam proces slikanja – od motiva, slučajnosti, spontanosti i podsvijesno

postali su važniji od razumskih izvedenih ideja, po tome je enformel bio potpuna

suprotnost geomtrijskoj apstrakciji koja je bila u modi tokom drugog svijetskog rata. U

procesu enformela umjetnik se potpuno prepustio slučajnosti i svom trenutačnom

raspoloženju, i kako je na neki način uzor tog pokreta Jackson Pollock rekao, bacajući

preko ramena kantu boje na platno „možda će to biti remek dijelo“.

Umjetnici su se doslovno igrali sa bojom njenom plastičnošću nanošenja različitih

slojeva ili korištenjem neočekivanih materija ( zemlje, cementa i prašine), bez ikakve

unaprijed stvorene ideje (skica, koncept) nadajući da će se iz samog procesa rada

izroditi neka ideja a to se doista i dešavalo kao u slučaju slikara Georgesa Mathieua i

Hansa Hartunga koji su takvim pristupom došli do neke nove kaligrafije. Jedna od

značajnih karakteristika ovog slikarstva bila su veliki formati, plata su dobila često

gigantske razmjere.

11

LITERATURA

Grupa autora, Hrvatska umjetnost:povijest i spomenici, Zagreb, 2010.

Jakubin Marijan, Vodič kroz povijest umjetnosti, Zagreb, 2003

Janson H.W., Historija Umetnosti , Beograd,1975,

http://sh.wikipedia.org/wiki/Informel

12