Prof.Dr.

SELÇUK MÜLAYİM ARMAĞANI

Editör Doç. Dr. Aziz DOĞANAY

Sanat Tarihi Araştırmaları

Kültür ve Sanat Yayınları: 4

Prof.Dr. Selçuk Mülayim Armağanı: Sanat Tarihi Araştırmaları

EditörDoç.Dr. Aziz DOĞANAY

Yayın KuruluDoç.Dr. Aziz DOĞANAY

Doç.Dr. F. Nalan TÜRKMENDoç.Dr. Ahmet Sacit AÇIKGÖZOĞLU

Yrd.Doç. Dr. Gülnihal KÜPELİ

YayıncıAhmet AKCAN

Son OkumaDoç.Dr. Tuba KARATEPE

FotografikaÇiğdem VURAL

Kitap Tasarımı

Baskı Seçil Ofset

www.secilofset.comSertifika No: 12068

İstanbul 2015, 1000 adet basılmıştır. ISBN: 978-605-84443-2-4

Dağıtım ve satışLale Organizasyon Tic. Ltd. Şti.

Tel: 0212 245 55 71www.laleorganizasyon.com

Yazıların görselleriyle birlikte bütün sorumlulukları yazaittir. Kaynak gösterilmeden alıntılanması, yazarların izni arlarına alınmaksızın kısmen veya tamamen çoğaltılması veya farklı biçimlere ve dillere çevrilmesi yasaktır.

Lale Yayıncılık, Lale Organizasyon Ticaret Limited Şirketi’nin markasıdır. Bu kitabın yayın ve telif hakları Lale Yayıncılık ve Lale Organizasyon’a aittir.

www.laleyayıncilik.com

Katkılarıyla

www.gelenekselsanatlar.org

AFŞİNASHAB-IKEHFRİBATI’NDAKİFİGÜRLÜİNSAN

KABARTMASIKONUSUNDAKRONOLOJİKBİR

DEĞERLENDİRME

Hamza GÜNDOĞDU*

Özet

TürkSanatınınbaşlangıcındanXIX.yüzyılınsonunakadaryaptırılmışolankültürvarlıklarıüzerindesemboliktarzdaveçeşitlianlamlardainsanfi-gürlerine yer verilmiştir. Türklerin yerleştiği coğrafi alanlarda görülen

bu figürlerin; taş, ahşap,madenvb.eserlerüzerindebelirli sembolleri ifadeedecekşekildevebasitçeortayakonulmuşolmalarıdikkatçekicidir.ÖzellikleGöktürklerdebalbaldikmegeleneğiilebaşlayaninsantasvirleri,Gaznelilerdede devam etmiştir. Anadolu Selçuklularında ise bu figürler daha çok türbe,kervansaray,bimarhane,medrese, ribat, tekke,köprüvb.yapıgruplarıüze-rindeyaygınlaşmıştır.Özelliklebağımsızlık,hâkimiyet,bani,tılsım,mask,tak-vimhayvanıolarakyansıtılmışolaninsanfigürlerinin,çeşitlisembolikanlamlarıbulunmaktadır.Makalemizde,Selçukludöneminde,M.1215yılındainşaedilmişAshab-ıKehfRibatı’nıngirişkapısıüzerindeyeralanayaktaduraninsanfigürüilebunundönemiçerisindekibenzerörnekleriüzerindedurulacaktır.

Anahtar kelimeler:Afşin,Ashab-ıKehf,ribat,figür,sembol.

Abstract

Theuseofhumanfiguresforsymbolicuseorotherpurposeswasacharac-teristicfeatureoftheTurkishartfromitsbeginningtotheendofthenine-teenthcentury.Suchhumanfiguresappearingonartobjectsmadeofma-

terialssuchasstone,woodandmetalcanbeaccountedinallgeographicalareaswheretheTurkishcultureslefttheirimpacts.Inparticular,theuseofhumanfi-guresbeganwiththeerectionsofBalbalsintheGokturkculturecontinueduntiltheGhaznavids.IntheartofAnatolianSeljuks,humanfiguresmainlyappearingasarchitecturalsculpturesaredocumentedonbuildingssuchastombs,caravan-sarai,bimarhane,madrasah,ribat,dervishlodges(tekke),andbridges.Human

* Prof.Dr., Sakarya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü-Sakarya, e-posta:hgundogdu@sakarya.edu.tr

MakaleninhazırlanmasısırasındayardımlarınıgördüğümyükseklisansöğrencimRumeysaIşık’aveÖğ.Gör.SibelTığcı’yateşekkürederim.

Prof.Dr.SelçukMülayimArmağanı 133

134

figuresdepictedonsuchkindofarchitecturalbuildingsrepresentsymbolssuchasindependence,sovereignty,masks,talisman,andanimalsignsforcalendars.ThisessayinthiscontextexaminesthestandinghumanfiguredepictedovertheentrancegateoftheAshab-ıKehfRibatbuiltin1215intheSeljukperiodbycom-paringittosimilarexamplesdatingfromthesameperiod.

Key words: Afşin,Ashab-ıKehf,ribat,figure,symbol.

§

A. Tarihî Çerçeve

İslam’danöncekiTürkSanatıçevrelerindeinsanfigürleripekyaygındeğildir.BilindiğikadarıylaOrtaAsya’da,Karadağ(Karatav)larçevresindeçokeskiin-sanfigürlütasvirler,yöredegelecekkuşaklarasembolikmahiyettedeolsageç-mişinfigüranlayışınıaktaranunsurlardır1.

YineAzerbaycan’da,Bakü’nün60km.güneyinde,Cobustandenilenyerdekikayalarüzerinde,kazımavedövmetekniğiileM.Ö.20.000yılındanM.Ö.2000yılına kadar çok geniş bir tarihi süreçte oluşturulmuş insan, hayvan, güneş,gemivs.tasvirlerinin,M.Ö.XI.-X.bindevukubulansutaşkınlarıileilgiliolduğugörülür2.HazarDenizi’ninAralGölü,öteyandanArasNehriiledeKaradeniz’ebağlantılı,içindeIğdır,SarıkamışveOltuOvalarınındasularaltındaolduğudö-nemlerle ilişkiligörülentaşkınlıklarsırasında,Cobustandenilenbölgelerdeozamankiinsanlarınyaşamabiçiminisembolikvaziyette,basitçizgilerledeolsakayalaranakşetmeleri önemli bir husustur3.Nahcivan’dadeniz seviyesinden3900m.yüksekliktekidağda,kayalarüzerineçizilmişgemi-kayatasvirlerideaynıgeleneğebağlıolupNeolitikdönemeserleriarasındailişkiligörülür4.

Basit şekillerle tasvir edilen kompozisyonların Doğu Anadolu’daki uzantılarıise,Kars’ın12km.kadargüneydoğusundakiBorlukVadisi’nde5veKağızman’ın

1 Karatav ya da Karadağların değişik seviyelerinde yer alan ve yörede adına “cızık” denilen basitçizgilerleoluşturulmuşçeşitli tasvirlerarasındaki insanfigürleri içinbkz.T.Parlak,Tur’an Yolunda Aral’ın Sırları,Ankara:KariyerMatbaası,2007,s.57vefotoğraflar;H.Tarcan,Tarihin Başladığı Ön-Türk Uygarlığı Resmî Tarihin Çöküşü,İstanbul:TöreYayınevi,2003,s.34vd.

2 VeliBahşaliyev,“Babaderviş’deSonTunçveİlkDemirDevriYaşayışYerleri”,Azerbaycan’ın Maddi Medeniyeti,VII,Bakü,1976;Parlak,Tur’an Yolunda Aral’ın Sırları,s.35vd.

3 Bahşaliyev,“Babaderviş’deSonTunçve İlkDemirDevriYaşayışYerleri”;Parlak,Tur’an Yolunda Aral’ın Sırları,s.35vd.;VeliBahşaliyev,Gemikaya Tasvirleri,Bakü:ElmNeşriyatı,2003,müteadditsayfalar.

4 Bahşaliyev,Gemikaya Tasvirleri,s.30vd.;Parlak,Tur’an Yolunda Aral’ın Sırları,s.35vefotoğraflar;Ebülfez Hüseyni, “Efsaneden Hakikate”, Qobustan, No.1, 1973, s. 22 vd.; Veli Bahşaliyev-AbbasQuadirSeyidov,Nahcivan’ın Kadim Tarihi,Bakü,1995,s.27vd.

5 BorlukVadisikayatasvirlerinintanıtımıkonusundaOktayBelli,“KarsBölgesindeKeşfedilenTarihÖncesi Döneme Ait Kayaüstü Resimler”,Kars 2. Kent Kurultayı Kafkasya’da Ortak Geleceğimiz,

Prof.Dr. Selçuk Mülayim Armağanı 135

40km.kadargüneybatısındakiCamuşlukayatasvirleri6olarakkarşımızaçıkar.YaklaşıkM.Ö.VII.-VI.binleretarihlenenCamuşlu’dadakarşılaşılanbasitçizgi-lerleönemlibirolayısimgelediğianlaşılaninsanfigürlerinin,tamamenşematiktarzdaolmasıdikkatçekicidir.

Tamamıprehistorikdönemleremaledilenbufigürler,tarihiçağlardatoplum-larıninanç,düşüncevedoğaüstüolaylarkarşısındakiduyumvedavranışlarınısimgeleyenunsurlarlaparalellikgösterir.

AltayDağları’ndan,7M.S.VIII.-IX.yüzyıllardaKırgızlartarafındanyapılmışKu-dirgekayaresimlerine8veDoğuAnadolu’nunönemlibirkısmınakadaryayıl-mışolaninsanfigürleri,aynızamandaTürklerineskidenberimevcutolduklarıcoğrafyayıdaiçinealmaktadır.Kendilerine“Türk”adınıvermeselerbile,siyasianlamdabirlikkuramamış,dağınık,kimliksizşekildebucoğrafyadaTürklerindeönemligruplarhalindeyaşamışolduğusonaraştırmalarlaortayaçıkmıştır9.

Türkadınıkullanmadan,OrtaAsya’dadağınıkgruplarhalindeyaşarkenM.Ö.VII-I.yüzyıllararasındailkkezsiyasibirlikoluşturanHunlarıniçerisindekienbü-yüktoplulukolanHyung-Nu’larınTürklerdenoluştuğu,moderntarihçilertara-fındantamamıylakabuledilenbirgörüştür10.

Bulunduklarıcoğrafyadamilâdîyıllaradoğru,Çinlilerinbaskısısonucudağılarakdoğuya,batıyavegüneybatıyahareketedenHungruplarınıniçerisindebatıya

İstanbul:KarsBelediyesiKültürYayınları,2007,s.30-37;OktayBelli,“Kars’ınTarihiZenginliği:BorlukVadisi’nde14BinYıllıkKayaüstüResimleriBulundu”,Serhat Dergisi,İstanbul(Kasım-Aralık2005),s.25-28;OktayBelli,“KarsBölgesindeKeşfedilenTarihÖncesiDönemeAitKayaüstüResimleri”,F.Özden(ed.),Kars Beyaz Uykusuz Uzakta,İstanbul:YapıKrediYayınları,2006,s.165-192.

6 İsmail-Kılıç Kökten, “Kars Çevresinde Diptarih Araştırmaları ve Yazılı Kaya Resimleri”, Atatürk Konferansları, Ankara: Türk Tarih KurumuYayınları, 1975, s. 95-104; HaşimKarpuz, “Camuşlu’daYontmaÇağıKayaResimleri”,Bilim ve Teknik,sy.112,İstanbul1977,s.1-6;Belli,“KarsBölgesindeKeşfedilenTarihÖncesiDönemeAitKayaüstüResimleri”,s.71.

7 Parlak, Tur’an Yolunda Aral’ın Sırları, s. 34; Nejat Diyarbekirli,Hun Sanatı, İstanbul:Milli EğitimYayınevi,1972,s.8.

8 NejatDiyarbekirli,“TürkSanatınınKaynaklarınaDoğru”,Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri,II,İstanbul:MilliEğitimYayınevi,1969,s.132;HamzaGündoğdu,“Afyon’daYeniBulunmuşFigürlüBirMezartaşıHakkında”,Sanat Tarihi Yıllığı,XII,İstanbul:İÜ.EdebiyatFakültesiBasımevi,1982,s.71.

9 M.Ö. III. bin yılın sonlarında Anadolu’da Türk gruplarının bulunduğu ve bunlarla birlikte birçokAnadolulukralaboyuneğdirenAkadkralıNaram-Sin’eaitkiltabletüzerindekiyazıhakkındabkz.EkremMemiş,“M.Ö.3.BinyıldaAnadolu’daTürkler”,Türk Dünyası Araştırmaları,sy.53,İstanbul1988,s.35;EkremMemiş,“EskiçağAnadolusu’ndaTürkVarlığı”,Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi,sy.7,Konya1996,s.2-5.

10 Diyarbekirli,Hun Sanatı,s.9;WolframEberhard,Çin Tarihi,Ankara:TürkTarihKurumuYayınları,1947;BahaeddinÖgel,“BüyükHunDevleti’ninKuruluşundanÖncekiOrtaAsya’nınEtnikDurumu”,DTCF Dergisi,Ankara1947,s.663-679.

136

kayanTsük’üMeng-Sün’ler11(367-433),dahasonrakendilerini“Türk”diyetanım-layanGöktürklerindeatalarıdır12.OrtadankalktıklarıM.S.745yılınakadarÇinliler-lekomşuluklarısüren,ancakkendilerinekarşıenbüyüktehlikeyideÇinlilerdengörenGöktürklerinbıraktıklarıkültürmirasıüzerindedöneminolaylarını,diktir-dikleriabidelerindegelecekkuşaklaraaktarmışolmalarıdahaylimanidardır13.

Moğolistan’ınAltayyöresinde,Göktürklerinsomutlaştırdıklarıanıtlariçerisinde,hakanlarıKülTiginveBilgeKağan’a,ayrıcaKülTigin’ineşineaitbaş,gövde,çenekemiğigibiheykelparçaları14 iletaşlarüzerine işlenmiş insankabartmalarındanbaşka,adınasıntaş15denilenmezartaşıdikmegeleneğideGöktürklerdenkalanVIII. yüzyılın ilk yarısınaait enönemli kültürmirasıdır.Adınabalbaldadenilensıntaşdikmegeleneği,sadeceGöktürklerlesınırlıkalmamış,tümOrtaAsyaTürkbölgelerindekarşımızaçıkankalıntılarolarakasırlarcabozkırlarısüsleyenunsurlarolmuşvegünümüzdedeyöredekimüzelerisüslemeyedevametmektedirler16.

Göktürklerinyayılımalanında745’tenitibarensiyasibirlikoluşturanKırgızlar-dansonraKarahanlılardevletkurmuştur17.X.-XI.yüzyıllardafaaliyetgösteren

11 Osman Fikri Sertkaya, “Göktürk Tarihi Üzerine Notlar: İnel Kağan mı, İni İl Kağan mı”, Atsız Armağanı, İstanbul: Ötüken Yayınevi, 1976, s. 418; Emel Esin, “Göktürklerin Ecdadından Tsük-üMengSün(M.367-433)DevrindeSanat”,Türk Kültürü,sy.100,Şubat1971,s.314.

12 Sertkaya,“GöktürkTarihiÜzerineNotlar:İnelKağanmı,İniİlKağanmı”,s.418;LumirJisl,“KültiginAnıtı’nda 1958’de Yapılan Arkeoloji Araştırmalarının Sonuçları”, Belleten, XXVII, Nu.107, Ankara1963,s.394.

13 Abideler konusunda bkz. Jisl, “Kültigin Anıtı’nda 1958’de Yapılan Arkeoloji AraştırmalarınınSonuçları”,s.387vd.;OktayAslanapa,Türk Sanatı,I,İstanbul:MilliEğitimBasımevi,1972,s.7;OktayAslanapa,“TürklerdeArmaSanatı”,Türk Kültürü, sy.16,Ankara 1964, s. 40;EmelEsin, “ÖtükenİllerindeM.S.SekizinciveDokuzuncuYüzyıllardaTürkAbidelerindeSanatkarAdları”,Türk Kültürü El Kitabı,II,Kısım1a,İstanbul1972,s.44vd.;HamzaGündoğdu,Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik,DoktoraTezi, İÜ.EF., İstanbul1979,s.34-41;MuharremErgin,Orhun Abideleri, İstanbul:BoğaziçiYayınları, 1973, s. 12-13; Cengiz Alyılmaz, Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu, Ankara: KurmayYayınları,2005,s.150vd.;NejatDiyarbekirli,“Orhun’danGeliyorum”,Türk Kültürü,XVII/189,Ankara1979,s.321-384.

14 Jisl,“KültiginAnıtı’nda1958’deYapılanArkeolojiAraştırmalarınınSonuçları”,s.387vd.;Aslanapa,Türk Sanatı, I,s.7;Aslanapa,“TürklerdeArmaSanatı”,s.40;Esin,“ÖtükenİllerindeM.S.SekizinciveDokuzuncuYüzyıllardaTürkAbidelerindeSanatkarAdları”,s.44vd.;Gündoğdu,Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik,s.34-41;Ergin,Orhun Abideleri,s. 12-13;Alyılmaz,Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu,s.150vd.;Diyarbekirli,“Orhun’danGeliyorum”,s.321-384.

15 William Barthold, “Türklerde ve Moğollarda Defin Merasimi Meselesine Dair”, A.İnan (çev.),Belleten,XI,sy.43,Ankara1947,s.515;Ergin,Orhun Abideleri,s.22-24;Alyılmaz,Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu,s.248’desadeceBilgeTonyukukAnıt-MezarKülliyesinindışındakuzeyedoğrudevameden260’tanfazla,KültiginAnıtı’nındoğutarafında(s.96)ise,3-4km.kadaruzayıpgiden200’ünüzerindeBalbal’ıntespitedildiğinibelirtmektedir.Ayrıcabkz.OktayBelli,Kırgızistan’da Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykeller,İstanbul:ArkeolojiveSanatYayınları,2003.

16 Belli,Kırgızistan’da Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykeller,müteadditsayfalar.

17 Aslanapa,Türk Sanatı, I,s.8;Gündoğdu,Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik,s.27;OsmanTuran,Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti,2.Baskı,İstanbul:TuranNeşriyatYurdu,1969,s.66;LaszloRasonyi,Tarihte Türklük,Ankara:AnkaraÜniversitesiBasımevi,1971,s.96.

Prof.Dr. Selçuk Mülayim Armağanı 137

Karahanlılar,aynızamandailkMüslümanTürkdevletiolarakİslamimüessese-leresahipçıkmışlar,BudistUygurlarınkomşusuolarakonlardanaldıklarıetkile-ribünyelerindeeriterekeserlerüretmişvedinivakıflaradasahipçıkmışlardır18.

B. Anadolu’ya Düşen Rol

1071 yılında Malazgirt zaferiyle kapılarını Türklere açan Anadolu, XII. yüzyılsonunakadar-birkaçörnekdışında-ciddibiryapılanmayatâbitutulmamıştır.Bunda,Anadolu’yayerleşimin,yenibölgelereadaptasyonunveuzunsürede-vamedenHaçlıseferlerininbüyükrolüolmuştur19.

Anadolu’daXIII.yüzyılbaşındanitibarenortayaçıkanmimarîeserleriçerisindeKarahanlıveBüyükSelçuklulardangelenetkiler,özelliklekervansaray,cami,mescit,medrese,darüşşifa,türbe,hamam,köprü,hanikah,zaviye,tekke,ri-bat vb. alanlarda başı çekerken, bunların üzerlerinde geometrik, bitkisel vefigürlüsüslemeleredeönemliyerverilmiştir20.Başlangıçtadahasembolikma-hiyette,anaçizgileriylesoyutlaştırılanfigürlükabartmaveheykellerinyapımı,XIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren,Anadolu kültürünüözümsemiş İlhanlıyönetimitarafındandabenzerşekildesürdürülmüştür21.İlhanlılaramaledilen,ancakAnadoluSelçuklugeleneğinisürdüreneserlerdekarşımızaçıkanfigürlüanlayışın;Konya,Sivas,KayseriveErzurumörneklerinde,dahaplastikdeğerlertaşıyan,nispetenyüksekkabartmahalinde,dahagelenekçivesemboliktarzdaeserlerolduklarıdagözönündebulundurulmalıdır22.

18 Rasonyi,Tarihte Türklük,s.66;Aslanapa,Türk Sanatı, I,s.9vd.;Turan,Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti,s.67vd.

19 DoğanKuban,“OrtaçağAnadolu-TürkSanatıKavramıÜzerine”,Malazgirt Armağanı,Ankara:TürkTarih Kurumu Yayınları, 1972, s. 103-117; Semra Ögel, “Ortaçağ Çerçevesinde Anadolu SelçukluSanatı”,Malazgirt Armağanı,Ankara:TürkTarihKurumuYayınları,1972,s.131-138.

20 Gazneli ve Büyük Selçuklulardan başka Anadolu Selçukluları döneminde gerçekleştirilen yapılarüzerindekifigürlükabartmalariçingenelolarakbkz.GönülÖney,Anadolu Selçuklularında Heykel, Figürlü Kabartma ve XIV.-XV. Asırlarda Devamı,DoçentlikTezi,I,II,III,AÜ.DTCF,Ankara1966;SemraÖgel,Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı,Ankara:TürkTarihKurumuYayınları,1966;SemraÖgel,“Anadolu Selçuklu Sanatının Önemli Bir Kaynağı: Gazne Sanatı”, Türk Kültürü Araştırmaları, II,Ankara: AnkaraÜniversitesiBasımevi, 1964,s. 196-203;Gündoğdu,Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik,s.44-66.

21 İlhanlıdöneminde(1234-1335)Anadolu’dagerçekleştirilenveSelçuklugeleneğinebağlıBünyanUluCamii,KayseriKaratayHanı, SivasGökMedrese,KayseriDönerKümbet, ErzurumÇifteMinareliMedrese,ErzurumYakutiyeMedresesi,NiğdeHüdavendHatunKümbeti,NiğdeSungurBeyCamiivb.gibiörneklerdefigürlükabartmalarönemliyertutar.Bukonudabkz.Öney,Anadolu Selçuklularında Heykel, Figürlü Kabartma ve XIV-XV. Asırlarda Devamı;Ögel,Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı;Ögel,“AnadoluSelçukluSanatınınÖnemliBirKaynağı:GazneSanatı”s.196-203;Gündoğdu,Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik,s.44-66.

22 Örnekler içinbkz.Öney,Anadolu Selçuklularında Heykel, Figürlü Kabartma ve XIV.-XV. Asırlarda Devamı;Ögel,Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı;Ögel,“AnadoluSelçukluSanatınınÖnemliBir

138

Çoğuhâkimiyet,cesaret,yiğitlik,arma,tılsım,takvimhayvanıvb.konularıiçe-renfigürlükabartmalarınyanında, insanvedoğatasvirlerinedegenişçeyerverildiğidikkatiçekmektedir23.

C. Ashab-ı Kehf’deki İnsan Kabartması

Bunlardanilginçbirörnek,AfşinyakınlarındakiAshab-ıKehfKülliyesi’ninRibatcephesindekarşımızaçıkmaktadır24(fot.1).

Kaynağı:GazneSanatı”s.196-203;Gündoğdu,Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik,s.44-66.

23 Sözkonusufigürlükabartmalarıntipolojisivesembolikanlamlarıileilgiliolarakbkz.Öney,Anadolu Selçuklularında Heykel, Figürlü Kabartma ve XIV-XV. Asırlarda Devamı;Ögel,Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı; Ögel, “Anadolu Selçuklu SanatınınÖnemli Bir Kaynağı: Gazne Sanatı” s. 196-203;Gündoğdu,Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik,s.44-66.

24 Ashab-ıKehf’inkutsalkitaplardageçenanlamveyorumlarıileAfşinçevresindeyaptırılmışbukülliyeiçinpek çok yayınbulunmaktadır.Bunları kısaca aşağıdaki yayınlarda takip edebiliriz:MükreminHalilYinanç,“Elbistan”, İA, IV, İstanbul1991,s.223vd.;SinanYıldız,Ashab-ı Kehf, İstanbul:AlemYayınevi,1971;MehmetÖzkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,II,Ankara:TürkTarihKurumuYayınları,2007,s.627-701;HüseyinAşık,Ashab-ı Kehf Mağara Arkadaşları,İstanbul:İlimYayınları,1981;HamzaGündoğdu,Dulkadırlı Beyliği Mimarisi,Ankara:KültürveTurizmBakanlı-ğıYayınları,1986;AliAfşaroğlu,Eshab-ı Kehf ve Rakiym (Mağara Arkadaşları),İstanbul:HilalYayın-ları,2000;ArifîPaşa,“MaraşveElbistan’daZülkadir(Dulkadir)OğullarıHükümeti,Tarih-i Osman-i Encümen-i Mecmuası,Sene:5,7,Cüz:30-36,sy.38,1330-1332,s.358-377;OktayAslanapa,Türk Sa-natı, II,İstanbul:MilliEğitimBasımevi,1973,s.51,156;YaşarBaş,Zülkadir Beyliği ve Osmanlı Devleti Zamanında Elbistan ve Eshab-ı Kehf Vakıfları,YüksekLisansTezi,HarranÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,Şanlıurfa1996;YaşarBaş-RahmiTekin,Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi),Ereğli(Konya):OğuzDulkadirKültürDerneğiYayını,2007;YaşarBaş,“MaraşveÇevresindeDul-kadirliveOsmanlıVakıfları”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu (6-8 Mayıs 2004, Kahramanmaraş),II,İstanbul:KahramanmaraşBelediyesiYayınları,2005,s.565-571;KurdErdmann-HannaErdmann,Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts,I,Berlin:VerlagGebr.Mann,1961;İsmetErsöz,“As-hab-Kehf”,DİA,III,İstanbul1991,s.465-467;AhmetFirikçi,Afşin’in Kuruluşu ve Gelişmesi,Ankara:AnılMatbaaveCiltevi,1994;Gündoğdu,Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik,s.184-185;ZiyaGüner,Elbistan,İstanbul:AydınlıkBasımevi,1936;ErnstHonigmann,“Maraş”,İA,VIII,İstanbul1993,s.312-315;GeorgeMarçais,“Ribat”,İA,IX,İstanbul1993,s.734-743;MehmetFatihMüderrisoğlu,“AfşinAshab-ıKehfKülliyesiHanı”,Kültür ve Sanat,X,Ankara1991,s.12-15;Ögel,Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı;TahsinÖzgüç-MahmutAkok,“AfşinYakınındaEshab-ıKehfKülliyesi”,Yıllık Araştır-malar Dergisi,II,Ankara1958,s.77-92;MehmetÖzkarcı,“AfşinEshab-ıKehfRibatıMedresesi”,I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi (11-13 Ekim 2000, Konya) Bildirileri, II,Konya:SelçukÜnviversitesiSelçukAraştırmalarıMerkeziYayını,2001,s.153-170;MithatSertoğlu,“Ashab-ıKehf (MağaraYaranı)VakıflarınaDairOrijinalBirBelge”,Vakıflar Dergisi,X,Ankara 1973, s. 129-132;FarukSümer,Eshabü’l-Kehf (Yedi Uyurlar),İstanbul:TürkDünyasıAraştırmalarıVakfıYayınları,1989;İlhanŞahin,“DulkadirEyaleti”,DİA,IX,İstanbul,1994,s.552-553;RahmiTekin,Zülkadir Beyliği ve Osmanlı Devleti Zamanında Maraş Vakıfları,YüksekLisansTezi,HarranÜniversitesiSosyalBilim-lerEnstitüsü,Şanlıurfa1996;MükreminHalilYinanç,“MaraşEmirleri”,Tarih-i Osman-i Encümen-i Mecmuası,Sene:6,Cüz:83,İstanbul1340,s.341-352;MükreminHalilYinanç,“Dulkadırlılar”,İA,III,İstanbul1991,s.654-662;RefetYinanç,“Eshab-ıKehfVakıfları”,Vakıflar Dergisi,XX,Ankara1988,s.311-319;RefetYinanç,Dulkadir Beyliği,Ankara:TürkTarihKurumuYayınları,1989;RefetYinanç,“Dulkadıroğulları”,DİA, IX, İstanbul1994,s.553-557;RefetYinanç-MesutElibüyük,Maraş Tahrir Defteri (1563), I-II, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi, 1988; Arent JanWensinck, “Eshabü’l-

Prof.Dr. Selçuk Mülayim Armağanı 139

Kelimeolarak“mağarayaranı”,“mağaraarkadaşları”anlamınagelenAshab-ıKehf, Hıristiyanlığın yayılım yıllarında Roma İmparatoru Dakyanus (Diokleti-anus) (249-251)’un zulmünden kaçarak mağaraya yerleşen, Allah’a inanmışyediveyasekizarkadaşileköpeklerinideifadeetmektedir.Kur’an’agöre,birmağarada309yıluyuyanbuarkadaşlaruyandırıldıklarında,Hıristiyanlığınser-bestçeyaşandığıortamdolayısıyladerinbirşaşkınlığadüşerlervedahasonramağaralarınaçekilereksonsuzakadarburadakalırlar.Dinikitaplardaanlatılanmağaraarkadaşlarınınyaşadıklarınainanılanbumağaralara,dahasonrakiyıl-lardaçeşitliilavelerdeyapılmıştır25.

YervetarihibelirtilmeyenAshab-ıKehfolayınaait;Afşin,Tarsus,Efes,Mısır,Ürdün,Afganistan,SuriyeveNahcivanbaştaolmaküzerefarklıcoğrafyalar-dapekçokyereaityakıştırmalarbulunmaktadır26.AncakinsanisimleriyledeözdeşleşmişbirkültürünyaşandığıAfşinyakınlarındakimağaraiçin,böylebirolayıngeçtiğiçevreolmasıbakımındandiğerlerindendahakuvvetliveinandı-rıcıkanıtlarbulunmaktadır27.

Hıristiyanlığa ait çeşitli kaynaklarda yer alan bu kıssanın, Kur’an-ı Kerim’dede Kehf Sûresi’nin 9-26. âyetleri arasında yer alması,Müslümanların bu yö-reyeolanilgileriniartırmıştır28.DahasonralarıAfşin’dekiolayıngeçtiğineina-nılanmağaraya, ilkHıristiyanlık döneminde (tahminen V. yüzyılda) bir kiliseyaptırılmıştır29.

XIII. yüzyılın başından itibaren “mağara arkadaşları”nın uykuya daldıklarınainanılanAfşin’dekiAshab-ıKehfmağarasıönüneveçevresine;AnadoluSelçuk-luları,DulkadıroğullarıveOsmanlılarzamanındahayliönemverilmiş,Ashab-ıKehfadınavakıflartahsisedilmiştir30.

Kehf”, İA, IV, İstanbul 1988, s. 371-373;MehmetÖzkarcı, “Eshab-ıKehfHanı”,Anadolu Selçuklu Kervansarayları,),H.Acun(ed.),Ankara2007,s.437-447;Kur’ân-ı Kerim,KehfSuresi,18/9-26.

25 Yıldız,Ashab-ı Kehf,İstanbul1971;Aslanapa,Türk Sanatı, II,s.156,169;Gündoğdu,Dulkadırlı Beyliği Mimarisi,s.67;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.655-667.

26 Sertoğlu,“Ashab-ıKehf(MağaraYaranı)VakıflarınaDairOrijinalBirBelge”,s.129-132;Yıldız,Ashab-ı Kehf, s. 2; Gündoğdu,Dulkadırlı Beyliği Mimarisi, s. 67; Baş-Tekin,Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi),s.164vd.;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.631.

27 Günümüzde Afşin ve Elbistan’da Mernuş, Tebernuş, Yemliha, Mekselina adı verilen çocuk vebüyüklerbukültüründevamınınbirkanıtıolsagerek.

28 Baş,Tekin,Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi),s.164vd.;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.631;Özkarcı,“AfşinEshab-ıRibatıMedresesi”,s.153.

29 Aslanapa,Türk Sanatı,II,s.169;Gündoğdu,Dulkadırlı Beyliği Mimarisi,s.67;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.655-667.

30 Aslanapa,Türk Sanatı,II,s.51,156,169,173’deyapılarayrıayrıtanıtılmakta;Gündoğdu,Dulkadırlı Beyliği Mimarisi,s.67;Aşık,Ashab-ı Kehf Mağara Arkadaşları,s.26;Baş,Zülkadir Beyliği ve Osmanlı Devleti Zamanında Elbistan ve Eshab-ı Kehf Vakıfları; Baş, Tekin, Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi),s.164vd.;Yinanç,“Eshab-ıKehfVakıfları”,s.315vd.

140

DahaöncekidönemlerdefarklıisimlerlebilinenAfşin,Selçuklularınsondönem-lerindenitibaren“Afşin”ve“Efsus”olarakanılmayabaşlanmıştır31.AncakBizansdönemindensonraAshab-ıKehf’dekienönemliyapılaşma,Selçuklularzamanın-daortayaçıkar.SelçuklusultanıI.İzzeddinKeykavus(1211-1220)döneminde,Ma-raşemiriNusretüddinHasanBeytarafındanburayaönceliklebir ribat (fot.2),dahasonracami(fot.3)vekervansaray(fot.4)yaptırılmış,AlâeddinKeykubadtarafındandabukülliyeninayaktakalmasıiçinvakıfgelirleritahsisedilmiştir32.

DulkadırlılarzamanındadaSüleymanBeytarafındanburayabirzaviyevebirmedrese ilemisafirlerinkalacağımekânlar inşaettirilmiştir33.AlauddevleBeyde o tarihlerde, harap durumdaki buk’a, medrese, mescit ve misafirhaneyionartarakvakıfgelirleriniartırmıştır34.

KanuniSultanSüleymandönemindenitibarenözelstatüileyönetilenEyalet-iZülkadiriye sınırları içindeki Ashab-ı Kehf’e, Alâuddevle soyundan Ali Bey’inveziriMinnetÇelebitarafından,14Haziran1531tarihindebirmescit ilealtın-dakiüçodayaptırılmıştır35.Üçodanıntavanı,dahaöncedenyaptırılanmesci-dinönündekiçardakınaltındakalmaktadır36.Arazinineğimliolmasınedeniyleburaya,güneydenkuzeyeuzananbirkoridorlaulaşılmaktaveburasıuzunsüreziyaretçileriçinmisafirhaneolarakkullanılmıştır37.

BuradabelirtilenyapılardanRibat (Buk’a), taçkapıüstkısmınayerleştirilmiş,kitabeyegöre,H.612yılınınRamazanayında(M.1215Aralık),AnadoluSelçuklusultanıİzzeddinKeykavus(1211-1220)zamanındaMaraşemiriNusretüddinHa-sanBeytarafındanyaptırılmıştır(fot.5).Ancakkitabedeyapınınadı,“Ribat’ül

31 Baş-Tekin,Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi), s. 165;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri, s. 630; Yinanç, Elibüyük,Maraş Tahrir Defteri (1563), s. 631; Sümer,Eshabü’l-Kehf (Yedi Uyurlar),s.4,9;Firikçi,Afşin’in Kuruluşu ve Gelişmesi,s.32-35.

32 Sertoğlu, “Ashab-ı Kehf (Mağara Yaranı) Vakıflarına Dair Orijinal Bir Belge, s. 129-132; Yinanç,Dulkadir Beyliği,s.340vd.;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.632;Baş-Tekin,Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi),s.157-202.

33 Aslanapa,Türk Sanatı,II,s.51,156,169,173;Gündoğdu,Dulkadırlı Beyliği Mimarisi,s.67;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.633-703;Baş-Tekin,Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi),s.167vd.

34 Gündoğdu, Dulkadırlı Beyliği Mimarisi, s. 67; Özkarcı, Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.632;Baş,Tekin,Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi),s.168;Yinanç,“Ashab-ıKehfVakıfları”,s.312.

35 Bu ilaveye ilişkin kitabe için bkz. Özkarcı, Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri, s.669;Gündoğdu,Dulkadırlı Beyliği Mimarisi, s.67-68;Özgüç-Akok,“AfşinYakınındaEshab-ıKehfKülliyesi”,s.229;Yinanç,“Ashab-ıKehfVakıfları”,s.312;Aslanapa,Türk Sanatı, II,s.173.

36 Bkz.Gündoğdu,Dulkadırlı Beyliği Mimarisi,s.67;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.632;Baş,Tekin,Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi),s.168;Yinanç,“Ashab-ıKehfVakıfları”,s.312.

37 Gündoğdu, Dulkadırlı Beyliği Mimarisi, s. 68; Özkarcı, Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.697.

Prof.Dr. Selçuk Mülayim Armağanı 141

Mübarek”olarakgeçmektedir38.Budurum,Ribatınyaklaşık50m.kadargü-neyindekiHan(Kervansaray) ilebuyapınınbazenHan,bazenZaviye,bazendeÇilehaneolarakisimlendirilmesineyolaçmışsadaasılRibatınburasıolduğuvurgulanmıştır39.

Ribat(Buk’a)lar;İslam’ınyayıldığıyıllardasınırboylarındayadastratejiközel-liğesahipyerlerde,askeriamaçlakurulmuşmüstahkemyapılarolupiçlerinde,çevregüvenliğinisağlayacak,dışarıdangeleceksaldırıvebaskınlarakarşıko-yacaknitelikte,hattaileriuçlaraakınlaryapmaküzere,yeterlisayıdacihatvegazaerlerininbulunduğumekânlardır40.Etraflarıkuvvetlişekildetahkimedil-mişduvarlarvepayandalarla,azaçıklığıbulunanbuyapıların içinde;mescit,ambar,hamam,atlarınkalabileceğiahırvb.birimlerleçevreyigözetimaltındabulundurankuleleryeralmaktaydı.

İslam’ınilkyıllarındanitibarengenişleyentopraklardasınırgüvenliğisorunuor-tadankalkınca,cihatamacıylayaptırılanburibatlar,tasavvufiamaçlarladakul-lanılmayabaşlanmıştır.İçlerindetarikatadamlarıveşeyhlerindebulunduğuza-viye,hanikahveyakervansaraylaradönüştürülenribatlarınbünyelerine,eğitimamaçlımektep,medresevb.birimlerdeeklenerekbirkülliyehalinialmışlardır41.

Osmanlılar döneminde de sınır güvenliği açısından gerekli yerlerde zamanzamanribatlaryaptırılmıştır.ÖrneğinXVI.yüzyılınbaşlarında,ÇaldıranSavaşı(1514)veardındanKanuniSultanSüleyman’ın1534-35yıllarındagerçekleştirdi-ğiIrakeynSeferi’ndensonraİranveGürcülerleyakıntemaskurulmasınetice-sindeErzurum’da,yüzyılınortalarındaSadrazamRüstemPaşatarafındanşeh-rinimarvegüvenliğiiçinyaptırılanyapılardanbiridekitabesindeadı“Ribat”olarakgeçenRüstemPaşaKervansarayı(Han,Bedesten)’dır42.

38 Aslanapa, Türk Sanatı, II,s. 170; Gündoğdu, Dulkadırlı Beyliği Mimarisi, s. 67; Gündoğdu, Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik,s.184-185;Özgüç-Akok,“AfşinYakınındaEshab-ıKehfKülliyesi”,s.77-81;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.639vd.;Yinanç-Elibüyük,Maraş Tahrir Defteri (1563), s. 834’te bu yapıyı zaviye olarak adlandırmışlardır. Ayrıca bkz. Baş, Tekin,Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi),s.177.

39 Bkz.Gündoğdu,Dulkadırlı Beyliği Mimarisi,s.68;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.638-639,697’dekideğerlendirmeleri.

40Marçais,“Ribat”,s.734;MehmetFuatKöprülü,“VakfaAitTarihiIstılahlar:Ribat”,Vakıflar Dergisi,II,Ankara1942,s.267-278;AhmetYaşarOcak,“Zaviyeler:Dini,SosyalveKültürelTarihAçısındanBirDeneme”,Vakıflar Dergisi,XII,Ankara1978,s.247-269;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri, s. 638-639; Emel Esin,“Muyanlık, Uygur-Buyan Yapısından (Vihara) HakanlıMuyanlığına(Ribat)veSelçukluHanileMedresesindeGelişme”,Malazgirt Armağanı,Ankara:TürkTarihKurumuYayınları1972,s.83-91;Baş-Tekin,Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi),s.177.

41 Gündoğdu, Dulkadırlı Beyliği Mimarisi, s. 68; Özkarcı, Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.638-639,697’dekideğerlendirmeleri.

42 İbrahim Hakkı Konyalı, Erzurum Tarihi, İstanbul: Ercan Matbaası, 1960, s. 287-289; Rahmi HüseyinÜnal,“ErzurumİliDahilindekiİslamiDevirAnıtlarıÜzerineBirDeneme”,Atatürk Üniversitesi Edebiyat

142

Afşin’dekiAshab-ıKehfRibatı ileyanındakiKervansarayınkitabelerinde,“Ri-bat”adınıngeçmesi,zamanlabuyapılarınbirbirlerininyerineaynıamaçlakul-lanılmışolduklarınıgöstermektedir43.Kaldıkibukülliyeninkurulduğumevki;yerleşimmerkezinden6-7km.uzaklıkta, çevreyehâkimbirnoktadave sınırboylarındakikonumauygunbirplanözelliğigöstermektedir.

D. Ribatın Tanıtımı ve Figür

16.00x20.40m.ölçülerindebirdikdörtgenalanaoturtulanRibatıngüneycep-hesindetaçkapı,aynıeksendekuzeydedebirtalikapıbulunmaktadır44.Cephe-leripayandalarlatakviyeedilmişolanRibatıniçerisi,diğerinegörehafifgeniştutulmuş, ince-uzunbirortasahn ileonunyanındaaynı tarzdadüzenlenmişikisahndanibarettir.Bunlarınbatısında,bireyvanaaçılandörtçilehaneodasıilekuzeyindebirmescitbirimiyeralır.Mescidinsağındakieyvanilebueyvanaaçılanbirküçükhücrebulunur.Ayrıcadoğusahnınaltında,zeminineğimindendolayıoluşanbodrumda,güney-kuzeyekseninde,üzerisivribeşiktonozlaör-tülüdepoyadauzuncabirservismekânıgörülmektedir45(şek.1).

Ribatıngüneycephesindekitaçkapı;6.25x8.60m.ölçülerindeolupyüzeydenortalama1.5m.kadardışataşıntıyapmaktadır.Girişaçıklığı ise2.33x2.40m.boyutlarındaolupüzeribasıkkemerlidir46.

Üzerindekiüçsatırlık,0.60x3.20m.boyutlarında,yekparetaştanmermerkita-be,sülüshatlaveArapçaolarakyazılmıştır47.KitabedeTevbeSûresi9/18’den48

Fakültesi Araştırma Dergisi, sy.6,Erzurum 1994, s. 119-122;GodfreyGoodwin,A History of Ottoman Architecture, London: JohnsHopkinsPress, 1971, p. 242;HamzaGündoğdu, “GeçmiştenGünümüzeErzurumveÇevresindekiTarihiKalıntılar”,Şehr-i Mübarek Erzurum,Ankara1989,s.193-194;MehmetNusretSom,Tarihçe-i Erzurum, A.Fidan(Sad.),İstanbul:DergahYayınları,2005,s.56;HamzaGündoğduvd.,Sanat Tarihi Açısından Erzurum,Erzurum:ZaferOfset,2010,p.242;HüseyinYurttaşvd.,Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum,Erzurum:AtatürkÜniversitesiYayınları,2008,s.180.

43 Ribatlarhakkındakideğerlendirmeleriçinbkz.Gündoğdu,Dulkadırlı Beyliği Mimarisi,s.68;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.638-639,697’dekideğerlendirmeleri.

44 Ayrıntılı tanıtım için bkz. Özkarcı, Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri, s. 640 vd.;Özgüç-Akok,“AfşinYakınındaEshab-ıKehfKülliyesi”,s.77vd.;Aslanapa,Türk Sanatı, II,s.173.

45 Gündoğdu, Dulkadırlı Beyliği Mimarisi, s.68; Özkarcı, Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.638-639,697’dekideğerlendirmeleri.

46Aslanapa,Türk Sanatı,II,s.173;Gündoğdu,Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik,s.184;Baş-Tekin,Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi), s. 176; Özkarcı, Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.641vd.

47 Bkz.Gündoğdu,Dulkadırlı Beyliği Mimarisi, s.68;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.638-639,697’dekideğerlendirmeleri.

48Baş-Tekin,Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi),s.176;M.Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.647.

Prof.Dr. Selçuk Mülayim Armağanı 143

başka,“Bumübarekribatınyapılmasını;galipSultan,şahlarınşahı,yüce,mil-letlerinsahibi,ArapveAcemSultanlarınınefendisi,dininvedünyanınseçkinkişisi,fetihlerinbabasıKeyhusrevoğluKeykavuszamanında,müminlerinemi-ri,büyükkomutan,âlim,adaletli,-Allahkendisinezaferlerinasipetsin-Allah’ınyardımınaverahmetinemuhtaç,sultanİbrahimoğluEbuAliel-Hasan612yılın-daRamazanayındaemretti.”ifadeleriyeralmaktadır49(fot.6).

Yukarıdada ifadeedildiğigibiRibat,H.612yılıRamazan(M.1215Aralık)ayın-da,AnadoluSelçukluhükümdarıI.İzzeddinKeykavuszamanında,MaraşemiriNusretüddinHasanBeytarafındanyaptırılmıştır.

Kitabenindeyeraldığıtaçkapı,alçakkabartmahalindeçeşitlimotiflerdenolu-şanbordürlerleçerçevelenmiştir.Etrafıkuşatansilmevebordürler,dıştaniçedoğruhafifbirkademelendirmemeydanagetirmekte,endıştasekizkolluya-rımyıldızlar,içteiçbükeysilmeveyarımsekizgenlerdenoluşanyarımgeomet-rikkompozisyonlaryeralır.Yinesekizkolluyıldızlarınmeydanagetirdiğigenişanabordür,taçkapıyıüçyöndençevreler(fot.5).

İkiyandakikarekesitlisütuncelerinindışabakanyüzeyleri,üçsıramukarnasladeğerlendirilmişolupbunlarınaltındakibordür,sekizkolluyıldızlardanoluşanmotiflerlesüslüdür.Sütunceleriüzerindekavsarayıçevreleyensivrikemerilekavsaraarasındakiboşluklarda,üzerlerigeometrikmotiflerlezenginleştirilmişkare,altıgenveyuvarlakşekillirozetlerbulunmaktadır.

Taçkapınındikakslımukarnaskavsarası,sekizsıradanoluşmaktadır.Konumu-zuilgilendirenfigürlükompozisyon,altsıradakiortanişlerdenbirininiçerisinesoltarafayerleştirilmiştir.İkiyandakavsaranınköşegeçişlerinisağlayanmu-karnasdolgularınarasındatamortadakidikdörtgenkesitlitaşüzerinde,birbi-rindenfarklıüçkompozisyonayerverilmiştir.

Bunlardan sağda; fazla derin olmayan bursa kemeri içerisine, çok yüzeysel,üzerikemerli,düzzeminlibirnişişlenmiştir.Ortada,dahabüyükçegeometrikmotiflibirkabartmakompozisyon,yinebursakemerliyüzeyselbirnişiçerisinealınmıştır.Bukompozisyon;dıştahalatörgüsübiçimindekiikigeçmeninoluş-turduğuyuvarlakşekililebununortasında,sekizkolluyıldızımeydanagetirenbirrozettenibarettir(fot.7).

Soldaise;15x30cm.ölçülerinde,Selçuklugeleneğinde,iribirbaşasahip,ayaktainsanfigürübulunmaktadır50(fot.8).Cephedentasviredilmiş,alçakkabartma

49Baş-Tekin,Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi),s.176-177;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.647-648.

50 Aslanapa,Türk Sanatı, II, s. 171;Gündoğdu,Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik, s. 185;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.645.

144

halindekibufigürünsağelidirsekhizasındansağyanaveyukarıyadoğrukaldı-rılmışolupeldivenlielüzerindeküçükbiravkuşututarkensoleli,dirsekhiza-sındanaşağıkıvrılarakbelseviyesindesonlanmaktadır.Vücudunatunikgiymişolan figürüngöğüs kısmında, sağadönük vaziyette tasvir edilmiş iri bir kuşkabartmasıdahabulunmaktadır.Etekleriaşağıyadoğrugenişleyentuniğinbelkısmında,kemerolduğutahminedilenbirunsurayerverilmiştir.İkisidesoladönükşekildeverilmişolanayaklardaiseyumuşakçizmelerbulunmaktadır51.Kısasaçlı,yuvarlakdolgunyüzlü,badembiçimligözleresahipolduğuanlaşılanbufigürünyüzkısmının,kısmentahripolmasınedeniylebaşkısmındakiayrın-tılartamanlaşılamamaktadır52.Buözelliğiileinsanfigürünün,Ribatagelenin-sanlarıdavetederpozisyondaolduğutahminedilmeklebirlikteburadakikuşfigürünündinianlamdabir sembolizm içerdiği veyabirçokyerdegörüldüğügibigönlün,kalbin,ruhateşbihiöngörülmüşolmalıdır.Buyapınınribat,zaviyeveyabuk’aolduğubilindiğinegörekabartmanın,ziyaretegelenlerikarşılayanbirinsan-ruhsembolizminitaşıdığıvedolayısıyladininiteliğeçağrıdabulunanbirkompozisyonolduğusöylenebilir53(şek.2).

Anadolu’da,kitabesinderibatadıgeçençokazyapıbulunmaklabirlikteböylebirkompozisyona,başkayapılardapekrastlanılmamaktadır.

Benzerbir kabartma şeklindeele alınmış tek insan figüründenoluşan kom-pozisyona,Amasya’daki1308-09tarihliBimarhane’nintaçkapısında,basıkyaykemerinortasında,kilittaşıüzerinderastlamaktayız54(fot.9).

Bimarhane’dekiinsanfigürüdeyaklaşık20x35cm.ölçülerinde,harekethalin-de,ayaklarıüzerineçömelen,vücuducephedenverilmişbirkabartmaolmasıdolayısıylaRibat’takifigürlebenzerlikgöstermektedir55(şek.3).AncakBimar-

51 Baş-Tekin,Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi),s.176-177;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.647-648.

52 Baş-Tekin,Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi),s.176-177;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.647-648.

53 Anlamları bakımından bunun da zaviye ve burada yaşayanlar ile ilgili bir kabartma olduğuanlaşılmaktadır.

54 Amasya Bimarhanesi’ndeki figürlü kabartma için bkz. Abdizade Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi,I,A.Yılmaz,M.Akkuş(Sad.),Ankara:AmasyaBelediyesiKültürYayınları,1986,s.139;AlbertGabriel,Monuments Turcs d’Anatolie,II,Paris:E.deBoccard,1934,ps.46-50,fig.31;Aslanapa,Türk Sanatı, II,s. 184;Gündoğdu,Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik, s. 331;SüheylÜnver,“AmasyaDarüşşifası”, TedaviSeririyatı ve Labaratuarı, İstanbul, 1935, s. 29-34; Kazım İsmail Gürkan,“SelçukluHastaneleri”,Malazgirt Armağanı,Ankara:TürkTarihKurumuYayınları,1972,s.46;MetinSözen,Anadolu Medreseleri, I, İstanbul: İstanbulTeknikÜniversitesiMimarlıkFakültesiYayınları,1970,s.207;Ögel,Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı,s.72;AptullahKuran, Anadolu Medreseleri,I, Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları, 1969, s. 210; Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.648.

55 Figürlü kabartmanın özellikleri ve değerlendirme için bkz.Hüsameddin, Amasya TarihiI; s.139;Gabriel,Monuments Turcs d’Anatolie, s.46-50, fig.31; Aslanapa,Türk Sanatı, II,s.184; Gündoğdu,

Prof.Dr. Selçuk Mülayim Armağanı 145

hane’dekiinsanfigürününbaşı,dahaçoktahripolmuştur.Figürün,elleriniikiyanaaçıpbelhizasındagövdedebirleştirmişolmasıdikkatçekicidir.BunundaBimarhane’yegelenakılhastalarını,bozukbiranatomikdüzen içerisindevesembolik tarzda tasvirettiğianlaşılmaktadır.GerekAshab-ıKehfRibatı’nda,gerekseAmasyaBimarhanesi’ndetaçkapıdagörülenayakta,tekbaşınatasviredilmiş insan figürlerindenbaşka,XIII.-XIV. yüzyılAnadoluyapılarındadahafarklı şekilde ele alınmış insan figürlerine de rastlanmaktadır.Örnekolarak;Kayseri-MalatyayoluüzerindekiKaratayHanı’nın(1240)taçkapısında56(fot.10),NiğdeHüdavendHatunTürbesi’nin(1312)taçkapısı(fot.11)(şek.4),(fot.12)ilepencerealınlıklarında57(fot.13)(şek.5),(fot.14,15,16),(fot.17)(şek.6),ErzurumÇifteMinareliMedrese (fot.18) (şek.7) (1277dolayları)batıeyvanınınkemerüzengisinde,58 insanfigürlerinerastlanmaktadır.Bunların isedahaçoktılsım,

Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik,s.331;Ünver,“AmasyaDarüşşifası”,s.29-34;Gürkan,“SelçukluHastaneleri”,s.46;Sözen,Anadolu MedreseleriI,s.207;Ögel,Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı,s.72;Kuran, Anadolu MedreseleriI,s.210;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.648.

56 KaratayHanı’nınavlutaçkapısındagüvercin,boğaveaslanfigürlerindenbaşkataçkapınınkemeraltkısmındavekemerbaşlıklarınınüzerindekiboşluktaeroslarıhatırlatanyadaeleletutuşmuşinsanfigürleri ile ejder, at ve insankabartmalarınınbulunduğuçörtenler ve Türbekemeri üzerinde 15hayvanfigürününsıralandığıfigürlükompozisyonlarbuHanın,AnadoluSelçukluhanlarıiçerisindefigüratif yönden en zengin han olduğunu göstermektedir. Konu ile ilgili olarak bkz. Gabriel,Monuments Turcs d’Anatolie, p. 100; Ernst Diez-Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul: DoğanKardeş Yayınları, 1955; K.Erdmann-H.Erdmann, Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts,p. 117; Aslanapa, Türk Sanatı, II, s. 159-160; Ögel, Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı, s. 38;KatharinaOtto-Dorn,“DarstellungendesTurco-ChinesischenTierzyklusinderİslamischenKunst”,In Memorian Ernst Diez, İstanbul: İstanbulÜniversitesiEdebiyatFakültesiYayınları, 1963,p. 143,Abb. 134; Gündoğdu, Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik, s. 210 vd.; Gönül Öney, “AnadoluSelçukMimarisindeAvcıKuşlar,TekveÇiftBaşlıKartal”,Malazgirt Armağanı,Ankara:TürkTarihKurumuYayınları, 1972,s. 143;GönülÖney,“AnadoluSelçukMimarisindeAslanFigürü”,Anadolu (Anatolia),XIII,Ankara1971,s.9;GönülÖney,“SoonandMoonRosettesintheShapeofHumanHeadsinAnatolianSeljukArchitecture”,Anatolica, III,p.201,fig.20;MustafaDenktaş,“KaratayHanı”,Anadolu Selçuk Dönemi Kervansarayları,H.Acun(ed.),Ankara:KültürveTurizmBakanlığıYayınları, 2007, s. 359-379;Ayşıl Tükel Yavuz, “Kervansaraylar”,Anadolu Selçuklularıve Beylikler Dönemi Uygarlığı,II,AhmetYaşarOcakvd.(ed.),Ankara:KültürveTurizmBakanlığıYayınları,2006,s.435-445;Özkarcı,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,s.645.

57 HüdavendHatunTürbesi’nintaçkapısındavepencerealınlıklarındaçoksayıdamaskhalindeinsanfigürleribulunmaktadır.Geneltanıtımolarakbkz.A.Gabriel,Monuments Turcs d’Anatolie,p.145;TamaraTablotRice,The Seljuks,London:Praeger, 1961,p.264vd.;OktayAslanapa,Turkish Art and Architecture,London:UniversityofWashingtonPress,1971,p.170,fig.115;MehmetOluşArık,“ErkenDevirAnadolu-TürkMimarisindeTürbeBiçimleri”,Anadolu (Anatolia),XI(1967),s.69;GönülÖney,“NiğdeHüdaventHatunTürbesiFigürlüKabartmaları”,(DieFigurenReliefsanderHüdaventHatunTürbeinNiğde),Belleten,XXXI,(Nisan1967),Nu.122,Ankara1967,s.143;Gündoğdu,Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik, s. 336-342; Aslanapa, Türk Sanatı II, s. 186; Mehmet Özkarcı,Niğde’de Türk Mimarisi,Ankara:TürkTarihKurumuYayınları,2001,s.122-139.

58 ErzurumÇifteMinareliMedrese’nin yapım tarihi konusundakesinolmayandeğerlendirmeler ilemimarisi ve cephesindekihayat ağacı figürlü kompozisyonüzerinde fazlacadurulmuştur.Ancakmask olarak batı eyvan kemer üzengisindeki insan başına, kaynaklarda pek değinilmemiştir. Bukonuda bkz.mimari ve süslemeler açısından temel kaynaklar: Som, Tarihçe-i Erzurum, s. 61-62;

146

ölümühatırlatanbirunsur,maskveyabaniyitemsiletmesiamacıylabuyapılarüzerindesomutlaştırıldıklarıanlaşılmaktadır.

Ancakbunlarıniçerisindetekbaşınainsanfigürünün;sosyalyardımamacıylainşaedilmişbiriRibat,diğerideBimarhane’dekarşımızaçıkıyorolması,herikiyapınındakökenindeinsanmerkezlibirdinimotifinvarlığınıaklagetirmektedir.

E. Sonuç

Sonuçolarak;Türklerin tarihsahnesindevaroluşundan,XVIII. yüzyılınsonu-nakadar,çeşitlimalzemelerüzerindetasvirettiklerifigürlükompozisyonların,Batılıtasviranlayışındanuzak,ayrıntılarıbelirtilmemiş,kabaca,anatomikbo-zukluklara sahipyada soyutlaştırılarak sunulmuşolmaları,onlarındünyaveahiret inancınayönelikanlayışlarınınbirsonucudur. Buradaasılamaç,obje-lerinolmasıgerektiğigibideğil,soyutlaştırılarakvesembolikmahiyettetasviredilmişolmalarıdır.

Konyalı,Erzurum Tarihi,s.336vd.;SuutKemalYetkin,İslam Mimarisi,Ankara:AnkaraÜniversitesiBasımevi, 1965, s. 106; SuutKemal Yetkin-vd.,Turkish Architecture, Ankara: AnkaraÜniversitesiBasımevi, 1965, p. 65; Ögel, Anadolu Selçuklularının TaşTezyinatı, s. 47; Haluk Karamağaralı,“Erzurum’daki Hatuniye Medresesi’nin Tarihi ve Banisi Hakkında Mülahazalar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi,sy.III,Ankara1971,s.209-247;Aslanapa,Turkish Art and Architecture, p.134;JamesMichaelRogers,“TheÇifteMinareMedreseofErzurumandGökMedreseatSivas”,Anatolian Studies,London1965,XV,ps.64-65;RahmiHüseyinÜnal,Les Monuments İslamiques Anciens de la Erzurum et de sa Region,Paris:LibrairieAdrienMaisonneuve,1968,ps.58-101;Ünal,“ErzurumİliDahilindekiİslamiDevirAnıtlarıÜzerineBirDeneme”,s.85-92;Sözen,Anadolu Medreseleri I,s.64;Kuran,Anadolu Medreseleri I,s.116vd.;SemraÖgel,“BirSelçukPortalleriGrubuveKaraman’dakiHatuniyeMedresesiPortali”,Yıllık Araştırmalar Dergisi,II,Ankara1958,s.116,Res.6;GönülÖney,“Artuklu Devrinden Bir Hayat Ağacı Kabartması Hakkında”, Vakıflar Dergisi, VII, İstanbul 1968,s. 118vd.;Öney,“AnadoluSelçukMimarisindeAvcıKuşlar”, s.32;GönülÖney,“AnadoluSelçukSanatındaEjderFigürleri (DragonReliefs inAnatolianSeljukArt)”,Belleten,XXXIII (Nisan1969),Ankara1969,s.185;BahaeddinÖgel,Erzurum Anıtlarında Eski Altay-Türk Sanatının İzleri,Erzurum:ErzurumHalkeviYayınları, 1947, s. 9-10;Gündoğdu,Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik, s. 224;HamzaGündoğdu,“ÇifteMinareliMedrese’dekiFigürlüPanolar”,Halk Kültürü,sy.I,İstanbul1984,s.43-48;Gündoğdu-vD.,Sanat Tarihi Açısından Erzurum,s.210-vd.;GönülCantay,“ErzurumİlhanlıMedreselerindeHeraldikİfadeler”,IX. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (21-23 Nisan 2005) Bildiriler Kitabı,Erzurum2006,s.131-148;Konyalı,Erzurum Tarihi,s.226-230;Yurttaş-vD.,Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum, s.111vd.;OlegGrabar-DerekHill, Islamic Architecture and Its Decoration AD. 800-1500,London:FaberandFaber, 1964,p.65;RahmiHüseyinÜnal,Çifte Minareli Medrese,Ankara:KültürBakanlığıYayınları,1989,s.352;AbdüsselamUluçam,“Erzurum’dakiÇifteMinareliMedreseÜzerineYeniBirYorum”,XI. Türk Tarih Kurumu (5-9 Eylül 1990 Ankara) Kongresine Sunulan Bildiriler,II,Ankara1994,s.750-758;JonathanBloom,Minaret Symbol of Islam,Oxford:OxfordUniversityPress,1989,ps.179-180;OsmanGürbüz,“ErzurumÇifteMinareliMedresesi’ninYapımTarihiveBanisiHakkındaYeniBirYaklaşım”,Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,sy.25,Erzurum2004,s.145-160.

Prof.Dr. Selçuk Mülayim Armağanı 147

KAYNAKÇAABDİZADE HÜSEYİN HÜSAMEDDİN, Amasya Tarihi, I, A.Yılmaz, M. Akkuş,(Sad.),Ankara:AmasyaBelediyesiKültürYayınları,1986.AFŞAROĞLU,Ali,Eshab-ı Kehf ve Rakiym (Mağara Arkadaşları),İstanbul:HilalYayınları,2000.ALYILMAZ,Cengiz,Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu,Ankara:KurmayYa-yınları,2005.ARIK,MehmetOluş,“ErkenDevirAnadolu-TürkMimarîsindeTürbeBiçimleri”,Anadolu (Anatolia),XI,1967,s.57-100.ARİFİ PAŞA, “Maraş ve Elbistan’da Zülkadir (Dulkadir) Oğulları Hükümeti,Tarih-i Osman-i Encümen-i Mecmuası,Sene5,7,Cüz30-36,sy.38,1330-1332,s.358-377.ASLANAPA,Oktay,“TürklerdeArmaSanatı”,Türk Kültürü,sy.16,Ankara1964,s.40-47.ASLANAPA,Oktay,Turkish Art and Architecture,London:UniversityofWas-hingtonPress,1971.ASLANAPA,Oktay,Türk Sanatı,I,İstanbul:MilliEğitimBasımevi,1972.ASLANAPA,Oktay,Türk Sanatı, II,İstanbul:MilliEğitimBasımevi,1973.AŞIK,Hüseyin,Ashab-ı Kehf Mağara Arkadaşları,İstanbul:İlimYayınları,1981.BAHŞALİYEV,Veli,“Babaderviş’deSonTunçveİlkDemirDevriYaşayışYerle-ri”,Azerbaycan’ın Maddi Medeniyeti,VII,Bakü1976,c.VIIBAHŞALİYEV,Veli,Gemikaya Tasvirleri,Bakü:ElmNeşriyatı,2003.BAHŞALİYEV,Veli-SEYİDOV,AbbasQadir,Nahcivan’ın Kadim Tarihi,Bakü1995.BARTHOLD,William, “Türklerde ve Moğollarda Defin Merasimi MeselesineDair”,A.İnan(çev.),Belleten,XI,sy.43,Ankara1947,s.515-539.BAŞ,Yaşar,Zülkadir Beyliği ve Osmanlı Devleti Zamanında Elbistan ve Eshab-ı Kehf Vakıfları,YüksekLisansTezi,HarranÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitü-sü,Şanlıurfa1996.BAŞ, Yaşar, “Maraş ve Çevresinde Dulkadirli ve Osmanlı Vakıfları”,I.Kahramanmaraş Sempozyumu (6-8 Mayıs 2004, Kahramanmaraş), II, İstan-bul2005,s.565-571.BAŞ, Yaşar-TEKİN, Rahmi, Maraş Vakıfları (Dulkadirli ve Osmanlı Dönemi),Ereğli/Konya:OğuzDulkadirKültürDerneğiYayını,2007.BELLİ,Oktay,Kırgızistan’da Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykeller,İstanbul:Ar-keolojiveSanatYayınları,2003.BELLİ, Oktay, “Kars’ın Tarihi Zenginliği: Borluk Vadisi’nde 14 Bin Yıllık KayaÜstüResimleriBulundu”,Serhat Dergisi,İstanbul(Kasım-Aralık)2005,s.25-28.BELLİ,Oktay,“KarsBölgesindeKeşfedilenTarihÖncesiDönemeAitKayaüstüResimleri”,F.Özden(ed.),Kars Beyaz Uykusuz Uzakta,İstanbul:YapıKediYa-yınları,2006,s.165-192.BELLİ,Oktay,“KarsBölgesindeKeşfedilenTarihÖncesiDönemeAitKayaüs-tüResimler”,Kars 2. Kent Kurultayı Kafkasya’da Ortak Geleceğimiz, İstanbul2007,s.30-37.

148

BLOOM,Jonathan,Minaret Symbol of Islam,Oxford:OxfordUniversityPress,1989.CANTAY,Gönül,“ErzurumİlhanlıMedreselerindeHeraldikİfadeler”,IX. Orta-çağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (21-23 Nisan 2005) Bildiriler Kitabı,Erzurum2006,s.131-148.DENKTAŞ,Mustafa,“KaratayHanı”,Anadolu Selçuk Dönemi Kervansarayları,H.Acun(ed.),Ankara:KültürveTurizmBakanlığıYayınları,2007,s.359-379.DIEZ,Ernst-OktayASLANAPA,Türk Sanatı,İstanbul:DoğanKardeşYayınları,1955.DİYARBEKİRLİ,Nejat,“TürkSanatınınKaynaklarınaDoğru”,Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri,II,İstanbul:MilliEğitimYayınevi,1969,s.112-204.DİYARBEKİRLİ,Nejat,Hun Sanatı,İstanbul:MilliEğitimYayınevi,1972.DİYARBEKİRLİ,Nejat,“Orhun’danGeliyorum”,Türk Kültürü,XVII/189,Ankara1979,s.321-384.EBERHARD,Wolfram,Çin Tarihi,Ankara:TürkTarihKurumuYayınları,1947.ESİN,Emel,“GöktürklerinEcdadındanTsük-üMengSün(M.367-433)DevrindeSanat”,Türk Kültürü,Şubat1971,sy.100,s.314.ESİN, Emel, “Ötüken İllerindeM.S. Sekizinci veDokuzuncuYüzyıllarda TürkAbidelerindeSanatkârAdları”,Türk Kültürü El Kitabı,II,Kısım1a,İstanbul:MilliEğitimBasımevi,1972,s.44-73.ESİN,Emel,“Muyanlık,Uygur-BuyanYapısından(Vihara)HakanlıMuyanlığına(Ribat)veSelçukluHanileMedresesindeGelişme”,Malazgirt Armağanı,Anka-ra:TürkTarihKurumuYayınları,1972,s.83-91.ERDMANN, Kurd- Hanna ERDMANN,Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts,I,Berlin:Mann,1961.ERGİN,Muharrem,Orhun Abideleri,İstanbul:BoğaziçiYayınları,1973.ERSÖZ,İsmet,“Ashab-Kehf”,DİA,c.III,İstanbul1991,s.465-467.FİRİKÇİ,Ahmet,Afşin’in Kuruluşu ve Gelişmesi,Ankara:KeyMatbaacılık,1994.GABRIEL,Albert,Monuments Turcs d’Anatolie,II,Paris:E.deBoccard,1934.GOODWIN,Godfrey,A History of Ottoman Architecture,London:JohnsHop-kinsPress,1971.GRABAR,Oleg-DerekHILL, Islamic Architecture and its Decoration AD.800-1500,London:FaberandFaber,1964.GÜNDOĞDU,Hamza,Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik,DoktoraTezi,İÜ.EF,İstanbul1979.GÜNDOĞDU,Hamza,“Afyon’daYeniBulunmuşFigürlüBirMezartaşıHakkın-da”,Sanat Tarihi Yıllığı,XII,İstanbul1982,s.61-93.GÜNDOĞDU,Hamza,“ÇifteMinareliMedrese’dekiFigürlüPanolar”,Halk Kül-türü,sy.I,İstanbul1984,s.35-43.GÜNDOĞDU,Hamza,Dulkadırlı Beyliği Mimarisi,Ankara:KültürBakanlığıYa-yınları,1986.GÜNDOĞDU,Hamza,“GeçmiştenGünümüzeErzurumveÇevresindekiTarihiKalıntılar”,Şehr-i Mübarek Erzurum,Ankara,ErzurumBelediyesiKültürYayın-ları1989,s.135-240.GÜNDOĞDU,Hamza-vd,Sanat Tarihi Açısından Erzurum,Erzurum:ZaferOfset,2010.

Prof.Dr. Selçuk Mülayim Armağanı 149

GÜNER,Ziya,Elbistan,İstanbul:AydınlıkBasımevi,1936.GÜRBÜZ,Osman,“ErzurumÇifteMinareliMedresesininYapımTarihiveBanisiHakkındaYeniBirYaklaşım”,Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Ensti-tüsü Dergisi,sy.25,Erzurum2004,s.145-160.GÜRKAN,Kazımİsmail,“SelçukluHastaneleri”,Malazgirt Armağanı,İstanbul:TürkTarihKurumuYayınları,1972,s.38-46.HÜSEYNİ,Ebulfez,“EfsanedenHakikate”, Qobustan,No.1,1973.HONIGMANN,Ernst,“Maraş”,İA,VIII,İstanbul1993,s.312-315.JISL,Lumir,“KültiginAnıtı’nda1958’deYapılanArkeolojiAraştırmalarınınSo-nuçları”,Belleten,XXVII,Nu.107,Ankara1963,s.394.KARAMAĞARALI,Haluk,“Erzurum’dakiHatuniyeMedresesi’ninTarihiveBanisiHakkındaMülahazalar”,Selçuklu Araştırmaları Dergisi,III,Ankara1971,s.209-247.KARPUZ,Haşim,“Camuşlu’daYontmaÇağıKayaResimleri”,Bilim ve Teknik,sy.112,İstanbul1977,s.1-6.KONYALI,İbrahimHakkı,Erzurum Tarihi,İstanbul:ErcanMatbaası,1960.KÖPRÜLÜ,MehmetFuat,“VakfaAitTarihiIstılahlar:Ribat”,Vakıflar Dergisi,II,Ankara1942,s.267-278.KÖKTEN,İsmailKılıç,“KarsÇevresindeDiptarihAraştırmalarıveYazılıKayaRe-simleri”,Atatürk Konferansları,Ankara1975,s.95-104.KUBAN,Doğan, “OrtaçağAnadolu-Türk SanatıKavramıÜzerine”,Malazgirt Armağanı,Ankara:TürkTarihKurumuYayınları,1972,s.103-117.KURAN,Aptullah,Anadolu Medreseleri,I,Ankara:OrtaDoğuTeknikÜniversi-tesiMimarlıkFakültesiYayını,1969.Kur’an-ı Kerim,KehfSuresi,18/9-26.MARÇAIS,George,“Ribat”,İA,IX,İstanbul1993,s.734-743.MEMİŞ,Ekrem,“M.Ö.3.BinyıldaAnadolu’daTürkler”,Türk Dünyası Araştır-maları,sy.53,İstanbul1988,s.35-46.MEMİŞ,Ekrem,“EskiçağAnadolusu’ndaTürkVarlığı”,Selçuk Üniversitesi Eği-tim Fakültesi Dergisi,sy.7,Konya1996,s.2-5.MÜDERRİSOĞLU,MehmetFatih,“AfşinAshab-ıKehfKülliyesiHanı”,Kültür ve Sanat,X,Ankara1991,s.12-15.OCAK,AhmetYaşar,“Zaviyeler:Dini,SosyalveKültürelTarihAçısındanBirDe-neme”,Vakıflar Dergisi,XII,Ankara1978,s.247-269.OTTO-DORN,Katharına,“DarstellungendesTurco-ChinesischenTierzyklusinderİslamischenKunst”,In Memorian Ernst Diez,İstanbul1963,ps.131-165.ÖGEL,Bahaeddin,“BüyükHunDevleti’ninKuruluşundanÖncekiOrtaAsya’nınEtnikDurumu”,DTCF Dergisi,Ankara1947,s.663-679.ÖGEL,Bahaeddin,Erzurum Anıtlarında Eski Altay-Türk Sanatının İzleri,Erzu-rum:ErzurumHalkeviYayınları,1947.ÖGEL,Semra,“BirSelçukPortalleriGrubuveKaraman’dakiHatuniyeMedre-sesiPortali”,Yıllık Araştırmalar Dergisi,II,Ankara1958,s.115-119.ÖGEL,Semra,“AnadoluSelçukluSanatınınÖnemliBirKaynağı:GazneSanatı”,Türk Kültürü Araştırmaları,II,Ankara1964,s.196-203.

150

ÖGEL,Semra,Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı,Ankara:TürkTarihKuru-muYayınları,1966.ÖGEL,Semra,”OrtaçağÇerçevesindeAnadoluSelçukluSanatı”,Malazgirt Ar-mağanı,Ankara:TürkTarihKurumuYayınları,1972,s.131-138.ÖNEY,Gönül,Anadolu Selçuklularında Heykel, Figürlü Kabartma ve XIV.-XV. Asır-larda Devamı,DoçentlikTezi,AÜ.DTCF,I,II,III,Ankara1966.ÖNEY,Gönül,“NiğdeHüdaventHatunTürbesiFigürlüKabartmaları”,(DieFi-gurenReliefsanderHüdaventHatunTürbeinNiğde),Belleten,XXXI,(Nisan1967),Nu.122,Ankara1967,s.143-167.ÖNEY,Gönül,“ArtukluDevrindenBirHayatAğacıKabartmasıHakkında”,Va-kıflar Dergisi,VII,İstanbul1968,s.117-120.ÖNEY, Gönül, “Anadolu Selçuk Sanatında Ejder Figürleri (Dragon Reliefs inAnatolianSeljukArt)”,Belleten,XXXIII,(Nisan1969),Ankara1969,s.171-216.ÖNEY,Gönül,“SoonandMoonRosettesintheShapeofHumanHeadsinAna-tolianSeljukArchitecture”,Anatolica,III,Ankara1969-70,ps.195-203.ÖNEY,Gönül, “AnadoluSelçukMimarisindeAslanFigürü”,Anadolu (Anato-lia),XIII,Ankara1971,s.1-41.ÖNEY,Gönül,“AnadoluSelçukMimarisindeAvcıKuşlar,TekveÇiftBaşlıKar-tal”,Malazgirt Armağanı,Ankara:TürkTarihkurumuYayınları,1972,s.139-172.ÖZGÜÇ,Tahsin-MahmutAKOK,“AfşinYakınındaEshab-ıKehfKülliyesi”,Yıllık Araştırmalar Dergisi,II,Ankara1958,s.77-92.ÖZKARCI,Mehmet,“AfşinEshab-ıKehfRibatıMedresesi”,I. Uluslar Arası Sel-çuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi (11-13 Ekim 2000, Konya)Bildirileri,II,Kon-ya:SelçukÜnviversitesiSelçukAraştırmalarıMerkeziYayını,2001,s.153-170.ÖZKARCI,Mehmet,Niğde’de Türk Mimarisi,Ankara:TürkTarihKurumuYayın-ları,2001.ÖZKARCI,Mehmet, “Eshab-ı Kehf Hanı”,Anadolu Selçuklu Kervansarayları,Ankara:KültürveTurizmBakanlığıYayınları,2007.ÖZKARCI,Mehmet,Kahramanmaraş Türk Kültür Varlıkları Envanteri,II,Anka-ra:TürkTarihKurumuYayınları,2007.PARLAK,Tahsin,Tur’an Yolunda Aral’ın Sırları,Ankara:KariyerMatbaası,2007.RASONYI,Laszlo,Tarihte Türklük,Ankara:AnkaraÜniversitesiBasımevi,1971.RICE,TamaraTalbot,The Seljuks,London:Praeger,1961.ROGERS, JamesMıchael, “The ÇifteMinareMedrese of Erzurum and GökMedreseatSivas”,Anatolian Studies,London1965,XV,s.64-85.SERTKAYA,OsmanFikri,“GöktürkTarihiÜzerineNotlar:İnelKağanmı,İniİlKağanmı?”,Atsız Armağanı,İstanbul:ÖtükenYayınevi,1976,s.397-419.SERTOĞLU,Mithat,“Ashab-ıKehf(MağaraYaranı)VakıflarınaDairOrijinalBirBelge”,Vakıflar Dergisi,X,Ankara1973,s.129-132.SOM,Mehmetnusret,Tarihçe-i Erzurum A.Fidan(Sad.), İstanbul:DergâhYa-yınları,2005.SÖZEN,Metin,Anadolu Medreseleri, I, İstanbul: İstanbulTeknikÜniversitesiMimarlıkFakültesi,1970.

Prof.Dr. Selçuk Mülayim Armağanı 151

SÜMER,Faruk,Eshabü’l-Kehf (Yedi Uyurlar),İstanbul:TürkDünyasıAraştırma-larıVakfıYayınları,1989.ŞAHİN,İlhan,“DulkadirEyaleti”,DİA,IX,İstanbul1994,s.552-553.TARCAN,Haluk,Tarihin Başladığı Ön-Türk Uygarlığı Resmî Tarihin Çöküşü,İs-tanbul:TöreYayınevi,2003.TURAN,Osman,Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul:TuranNeşriyatYurdu,1969.TEKİN,Rahmi,Zülkadir Beyliği ve Osmanlı Devleti Zamanında Maraş Vakıfları,Yük-sekLisansTezi,HarranÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,Şanlıurfa1996.TÜKELYAVUZ,Ayşıl,“Kervansaraylar”,Anadolu Selçukluları ve Beylikler Döne-mi Uygarlığı,II,Ankara:KültürveTurizmBakanlığıYayınları,2006,s.435-445.ULUÇAM,Abdüsselam,“Erzurum’dakiÇifteMinareliMedreseÜzerineYeniBirYorum”,XI. Türk Tarih Kurumu (5-9 Eylül 1990 Ankara) Kongresine Sunulan Bildiriler,II,Ankara1994,s.750-758.ÜNAL,RahmiHüseyin,Les Monuments İslamiques Anciens de la Erzurum et de sa Region,Paris:LibrairieAdrienMaisonneuve,1968,ps.58-101.ÜNAL,RahmiHüseyin,Çifte Minareli Medrese,Ankara:KültürBakanlığıYayın-ları,1989.ÜNAL,RahmiHüseyin,“Erzurum İliDâhilindeki İslamiDevirAnıtlarıÜzerineBirDeneme”,Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi,sy.6,(Nisan1973),Erzurum1974,s.49-144.ÜNVER,Süheyl,“AmasyaDarüşşifası”,Tedavi Seririyatı ve Labaratuarı,İstan-bul1935.WENSINCK,ArentJan,“Eshabü’l-Kehf”,İA,IV,İstanbul1988,s.371-373.YETKİN,SuutKemal,İslam Mimarisi,Ankara:AnkaraÜniversitesiBasımevi,1965.YETKİN,SuutKemal,vd.,Turkish Architecture,Ankara:AnkaraÜniversitesiBa-sımevi,1965.YILDIZ,Sinan,Ashab-ı Kehf,İstanbul:AlemYayınevi,1971.YİNANÇ,MükreminHalil,“MaraşEmirleri”,Tarih-i Osman-i Encümen-i Mecmu-ası,Sene6,Cüz83,İstanbul1340,s.341-352.YİNANÇ,MükreminHalil,“Dulkadırlılar”,İA,III,İstanbul1991,s.654-662.YİNANÇ,MükreminHalil,“Elbistan”,İA,IV,İstanbul1991,s.223-230.YİNANÇ,Refet,“Eshab-ıKehfVakıfları”,Vakıflar Dergisi,XX,Ankara1988,s.311-319.YİNANÇ,Refet,Dulkadir Beyliği,Ankara:TürkTarihKurumuYayınları,1989.YİNANÇ,Refet,”Dulkadıroğulları”,DİA,IX,İstanbul1994,s.553-557.YİNANÇ,Refet-ELİBÜYÜK,MesutMaraş Tahrir Defteri (1563),I-II,Ankara:An-karaÜniversitesiYayınevi,1988.YURTTAŞ,Hüseyinvd.,Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum,Erzurum:AtatürkÜniversitesiYayınları,2008.

152

Fot.3. Ashab-ıKehfCamii

Fot.2. Ashab-ıKehfRibatı’nıngenelgörünümü

Fot.1.Ashab-ıKehf’ingenelgörünümü

Fot.7. FigürlüKabartmanınbulunduğupano

Fot.6. Ribatıntaçkapısındakikitabe

Fot.5. Ribatıntaçkapısı

Fot.4. Ashab-ıKehfKervansarayı

FOTOĞRAFLAR VE ŞEKİLLER

Prof.Dr. Selçuk Mülayim Armağanı 153

Fot.12. NiğdeHüdavendHatunTürbesikuzeydoğukenardakisağpano

Fot.11. NiğdeHüdavendHatunTürbesitaçkapısolmihrabiyesindekiinsanfigürü

Fot.10. KaratayHanıtaçkapısındakiinsanfigürleri

Fot.13. NiğdeHüdavendHatunTürbesitaçkapısütuncebaşlığıüzerindekiinsanbaşları

Fot.8. Figürlükabartma

Fot.9. AmasyaBimarhanetaçkapısındakifigürlükabartma

154

Fot.14. NiğdeHüdavendHatunTürbesibatıkenardakisağpano

Fot.18. ErzurumÇifteMinareliMedrese’ninbatıeyvanıkemerüzengisindekiinsanmaskı

Foto.17. NiğdeHüdavendHatunTürbesigüneydoğucephepenceresiüzerindekisolpano

Foto.16. NiğdeHüdavendHatunTürbesigüneydoğucephepenceresiüzerindekisağpano

Fot.15. NiğdeHüdavendHatunTürbesigüneybatıkenardakisağpano

Şek.1. Ashab-ıKehfRibatı’nınplanı(M.Özkarcı’dan)

Prof.Dr. Selçuk Mülayim Armağanı 155

Şek.3. Bimarhane’deki(A.Gabriel’den)

Şek.2. Ribat’takifigürlükabartma(S.Tığcı)

Şek.4. NiğdeHüdavendHatunTürbesitaçkapısütuncebaşlığıüzerindekiinsanmaskları(M.Özkarcı’dan)

Şek.7. ErzurumÇifteMinareliMedrese’ninbatıeyvanıkemerüzengisindekiinsanmaskı(S.Tığcı)

Şek.6. NiğdeHüdavendHatunTürbesigüneydoğucephepenceresiüzerindekisolpanodakiinsanmaskları(M.Özkarcı’dan)

Şek.5.NiğdeHüdavendHatunTürbesikuzeydoğukenardakisağpanoüzerindekiinsanbaşları(M.Özkarcı’dan)