S E L O T O N A A H M E T I

POLITI^KATA EKONOMIJA NA ME\UETNI^KITE ODNOSI VO MAKEDONIJA

Bezbednosen proekt na ESI vo Makedonijapomognat od Ministerstvoto za nadvore{ni raboti na [vajcarija

Skopje i Berlin 1-vi oktomvri 2002

Seloto na Ahmeti I

IZVR[NO REZIME

Izve{tajot ja istra`uva politi~kata ekonomija na etni~kite odnosi vo Makedonija -"poinakviot konflikt" vrzan za namaluvaweto na resursite i za opa|aweto na stilotna `ivotot {to tolku ~esto pominuva nezabele`ano.

Vnimanieto e naso~eno kon region {to e naselen so 52.000 lu|e vo Zapadna Makedonija,od koi 50 nasto se etni~ki Albanci i 40 nasto etni~ki Makedonci. Kako i vo pove}etodrugi delovi na Makedonija, Ki~evo (na albanski: Ker~ova) ima dlaboko vkoreneta tradicija na etni~ki so`ivot. So decenii vo op{tinata nema slu~ai na nasilstvo me|u zaednicite, a situacijata ostana smirena duri i vo vrvot na minatogodi{nite borbi.Sepak, i ovdeka me|u etni~kite zaednici se poka`uvaat razli~ni ekonomski isocijalni znaci koi{to se ~inat programirani da proizvedat me|uetni~ki somnevawa i strav.

Zajas, "seloto na Ahmeti", e selska zaednica od desetina iljadi lu|e vo Ki~evskiotregion. Toa e domot na gerilskiot voda~ preobraten vo partiski politi~ar, AliAhmeti, koj go predvode{e vostanieto {to ja dovede zemjata do rab na gra|anska vojnavo 2001 godina. Makedonskata dr`ava glavno e otsutna od sekojdnevieto na lu|eto odZajas i vo drugite albanski selski podra~ja. Vo tie mesta re~isi i da nema oficijalnavrabotenost i postojat malku infrstrukturni objekti. Lokalnata ekonomija vo celost epottiknata odnadvor. Spored nekoi vozdr`ani procenki, etni~kite albanskiiselenici od Ki~evo koi rabotat vo SAD i niz Evropa godi{no doma pra}aat pove}e od 16 milioni evra - pove}e od vkupnata suma koja{to kako plati ja dobivaat etni~kiteMakedonci vraboteni vo javnite slu`bi i nekoga{nite socijalisti~ki pretprijatija voKi~evo.

Mnozinskoto naselenie vo gradot Ki~evo se etni~ki Makedonci. Nivnite `ivoti se vodeni od krizata na industriskoto op{testvo sozdadeno od jugoslovenskiotsocijalizam. @ivotniot standard kaj makedonskite doma}instva do`ivea kolaps vo poslednite dve decenii. Lokalnite industriski kapaciteti odamna ve}e ne vrabotuvaat nikogo, a javnata administracija e pod pritisok i na generalnotonamaluvawe na nejziniot broj, no i na otvoraweto pogolem prostor za vrabotuvawe napretstavnici od malcinstvata. Re~isi i da nema nov privaten sektor vo etni~ki makedonskite delovi na Ki~evo, so isklu~ok na nekolku mali grade`ni firmi, prodavnici i kafuliwa. Krizata so nevrabotenosta najverojatno }e se prodlabo~i i so sekoe is~eznuvawe na rabotnite mesta se turka u{te edno doma}instvo vo siroma{tija.

Me|uetni~kite odnosi vo Ki~evo se vrameni vo ovoj paradoks. Kako glavni dobitnici od ~etirideceniskiot industriski razvoj, etni~kite Makedonci sega se ostaveni navetrometinata na brzata propast. Isklu~uvaweto na Albancite od socijalisti~kiotsektor i od negovata dobrobit gi prinudi da baraat drugi ekonomski strategii, glavno rabotno emigriraj}i ili razvivaj}i mali po obem trgovski aktivnosti, {to na podobarna~in gi podgotvi da go pre`iveat kolapsot na socijalisti~kiot sistem. Sepak, slabosta na makedonskata dr`ava e ograni~uva~ki faktor kolku za albanskata, tolkui za makedonskata zaednica. Dijasporata nosi bogata potro{uva~ka aktivnost itrgovija vo Ki~evo, no mnogu malku zna~i produktivna investicija. Golemi delovi na albanskata zaednica ostanuvaat zarobeni vo krugot na nerazvienosta, osobeno voselskite podra~ja.

Seloto na Ahmeti II

Vakvite razli~ni iskustva go objasnuvaat razli~noto poimawe me|u dvete zaednici zatoa na koj na~in potfrluva makedonskata dr`ava i koj ja pla}a cenata za nejzinotonefunkcionirawe. I pokraj nivniot relativen prosperitet, albanskiot pogled e oboenso `ivotno iskustvo na isklu~enost. Albancite se borat da dojdat do sistemot nadr`avno-sponzoriranite beneficii koi{to se u{te postojat. [to se odnesuva do Makedoncite, tie se ~uvstvuvaat kako da se pod opsada, i socijalno i ekonomski, i gi~uvstvuvaat albanskite barawa kako direktna zakana za sopstvenata pozicija. Vovakvi okolnosti, borbata za kontrola vrz namalenite javni resursi lesno biduvaetni~ki oboena, davaj}i i na makedonskata politi~ka ekonomija eksplozivna priroda.

Privle~no e da se misli deka pote{kiot del od postignuvaweto na odr`liviot mir voMakedonija ve}e e postignat. No, analizata {to ja sodr`i ovoj izve{taj sugerirasprotiven stav. I makedonskata politi~ka elita i me|unarodnata zaednica }e moraatda se osvrnat na mnogu od najte{kite pra{awa vo vremeto {to e pred nas.

Glavnite odredbi od Ramkovniot dogovor od avgust 2001 (Ohridskiot dogovor) - ramnopravna zastapenost na malcinstvata vo javnata administracija, jazi~nite prava i zasiluvaweto na lokalnata samouprava - }e baraat ambiciozna programa za reformana instituciite i za preraspredelba na javnite dobra. Bidej}i Makedonija e pod pritisok da ja namali javnata potro{uva~ka, vakvite nastojuvawa bezdrugo }e bidat do`iveani kako zakana od strana na makedonskata etni~ka zaednica, osobeno koga }ese dojde do podelbata na vrabotuvaweto vo javniot sektor.

Za raste~kata evropska nadvore{na i odbranbena politika Makedonija be{e model za toa kako usoglasenata intervencija mo`e da go spre~i konfliktot i da ja svrtikrizata vo diplomatski uspeh. Za takviot razvoj na nastanite da se iskoristi iponatamu, Evropskata unija, sepak, }e mora da razvie edna dobra programa ne samo zaprimena na odredbite od Ohridskiot dogovor, tuku i za re{avawe na strukturnitepri~ini za etni~kiot konflikt. Samo edna seriozna zalo`ba za evropska pomo{koja{to }e go stavi na dneven red problemot na industriskiot pad i na selskatanerazvienost }e bide vo sostojba da ja vramnote`i opasnata dinamika {to vo momentov go obrazuva makedonskoto op{testvo. Bitkata za stabilnost vo Makedonija edaleku od dobiena. Tokmu vo mesta kakvi {to se Ki~evo i Zajas implementacijata naOhridskiot dogovor mora da po~ne da pridonesuva za podobruvawe na `ivotot nalu|eto.

Seloto na Ahmeti

- Sodr`ina -

I. VOVED..............................................................................................................................1II. KONTEKST.......................................................................................................................3III. RASTOT I PADOT NA INDUSTRISKOTO OP[TESTVO...........................................7

A. Tranzicijata i vrabotenosta ........................................................................................7B. Privatizacijata i nejzinite posledici......................................................................9V. Etni~kite Makedonci i idninata na privatniot sektor........................................14G. Politikata na ograni~eno vrabotuvawe...................................................................15

IV. VNATRE[NATA MIGRACIJA I RAZVOJ....................................................................17V. GLOBALIZACIJATA NA KI^EVSKITE ALBANCI ...................................................20VI. ZAJAS I OTSUTNATA DR@AVA..................................................................................25VII. SPROVEDUVAWE NA OHRIDSKIOT DOGOVOR VO KI^EVO.................................29

A. Albancite kako javni slu`benici .............................................................................31B. Albanskiot kako oficijalen jazik ............................................................................33V. Lokalna samouprava.....................................................................................................33G. Zaklu~oci: nadminuvawe na politikata na sî ili ni{to? ....................................36

Za ESI .........................................................................................................................................40

- Lista na tabeli -

Tabela 1: Demogarfskiot i etni~kiot sostav na ki~evskiot region..................................3Tabela 2: Istra`uvawe na javnoto mislewe na UNDP, dekemvri 2000 ..............................8Tabela 3: Prijavena nevrabotenost vo Ki~evo, Drugovo, Oslomej, Vrane{tica i Zajas ...8Tabela 4: Vrabotenosta vo biv{ite socijalisti~ki i javni pretprijatija........................9Tabela 5: Sega{nite delovni aktivnosti na A.D. Tajmi{te, najgolemata

Ki~evska privatizirana firma .....................................................................................11Tabela 6: 13-te privatizirani firmi vo Ki~evo ................................................................12Tabela 7: 10-te javni pretprijatija vo Ki~evo .....................................................................13Tabela 8: Vrabotenost od strana na vladata vo podra~jeto na Ki~evo............................16Tabela 9: Promena na naselenieto vo 78 sela vo Ki~evskiot region od 1948-1994

godina.................................................................................................................................18Tabela 10: Sega{ni podatoci za albanskite, makedonskite i turskite u~enici od

u~ebnata 1989/1990 od gimnazijata "Mirko Mileski", Ki~evo...................................22Tabela 11: Zavr{ni smetki za prihodite na Ki~evo, Drugovo i Oslomej

vo 2000 godina...................................................................................................................26Tabela 12: Dodeleni sredstva od Programata za vodovod i kanalizacii i od Fondot

za nacionalni i regionalni pati{ta na Ki~evskiot region, 1997-2001 godina ......27Tabela 13: Procenka na vrabotenosta vo javniot sektor vo Ki~evo, Drugovo, Oslomej,

Vrane{tica i Zajas ..........................................................................................................32

Seloto na Ahmeti 1

I. VOVED

Pove}eto patnici vo Makedonija pominuvaat niz Ki~evo odej}i od Skopje za Ohrid, preku Tetovo. No, pove}eto od niv edvam i da go zabele`at gradot, a u{te pomalku inapnatata socijalna drama na sovremena Makedonija {to se odviva vo ovoj region.

Koga }e vleze vo Ki~evskiot region od zapad, patnikot prvo doa|a do seloto Zajas,domot na gerilskiot voda~ preobraten vo partiski politi~ar, Ali Ahmeti. Vostanieto predvodeno od Ahmeti ja dovede zemjata na rabot od gra|anska vojna vo 2001 godina, a negovata sega{na partija, Demokratskata unija za integracija, vo me|uvreme stananajvlijatelnata politi~ka sila vo albanskata zaednica. Na levata strana od patot {to vodi niz Zajas stoi ku}ata na vujko mu na Ahmeti, Fazli Veliu, koj{to, od svojot dom vo dijasporata vo [vajcarija ja formulira{e ideologijata na kosovskoto U^K i na makedonskata ONA. Seloto nema vistinski centar, tuku e rasfrlano so pove}e prodavni~ki i kafean~iwa po glavniot pat. Stariot rudnik za `elezna ruda Tajmi{tele`i na desnata strana, no ne raboti u{te od sredinata na devedesettite. Znakot na levata strana od patot upatuva kon najgolemiot rabotodavec vo ovoj region, termo-elektranata Oslomej.

Na priodite na gradot Ki~evo patnikot vleguva vo srceto na regionalnata industriskazona, so site prvoklasni kompanii od socijalisti~koto vreme naredeni pokraj patotkako biseri na gajtan. Koga od glavniot pat }e svrti vo gradot, patnikot vleguva vo Ki~evo preku glavnata gradska ulica, Bulevarot "Osloboduvawe", koj{to go deligradot vo dve zasebni celini: na levo e muslimanskiot del (glavno albanski, no iturski), a na desno e makedonskiot. Ona {to e lesno voo~livo e deka za vreme naletnite meseci albanskata naselba vo gradot e mnogu po`iva. Na levata strana od glavnata ulica za pazarewe "Aleksandar Makedonski" niz prodavni~kite ikafuliwata `ivo se pazari. Na makedonskiot kraj od ulicata ima malku pazarxii. Pove}eto od grade`nite zafati {to se odvivaat pokraj Bulevarot "Osloboduvawe" sefinansirani od Albanci, vklu~uvaj}i go i preureduvaweto na nekoga{niot trgovskicentar vo socijalisti~ki stil koj{to sega e pretvoren vo centar za organizirawe naalbanski svadbeni veselbi.

Prodol`uvaj}i po glavniot pat, namernikot pominuva pokraj zatvorenata fabrika zaname{taj i pokraj golemiot silos za `ito na pekarata "@ito Karaorman", pred da gi dostasa praznite poliwa na nekoga{nata zemjodelska zadruga, kade {to i zavr{uva urbanata gradska sredina. Dokolku prodol`ite po istiot pat so u{te nekolku minutivozewe }e vlezete vo etni~koto makedonsko selo Drugovo, kade {to celata op{tinska administracija e smestena vo edna crvena zgrada so izgled na privremenosmestuvali{te, a xamovite na lokalnata kancelarija na Ministerstvoto za pravda se iskr{eni. Sledno po patot e maloto, vidno siroma{no selo Izvor, so tekstilnatafabrika i ribnikot vo negova blizina. A potoa doa|a Ki~evo, u{te edna makedonskanevpe~atliva palanka.

Ona {to patnicite koi samo go odminuvaat Ki~evo verojatno ne go videle ekompleksnata socijalna dinamika me|u dvete etni~ki zaednici koi{to odat po dve razli~ni razvojni nasoki, kako i dlabokite posledici od ovaa storija vrz idninata nazemjata.

Vo ovoj region so decenii nema{e re~isi nikakvo nasilstvo, a mestoto ostana mirnoduri i za vreme na naj`estokite lanski borbi vo kriznite regioni. Kako i vopogolemiot del od Makedonija, Ki~evo ima dlaboko vsadena tradicija na etni~ki

Seloto na Ahmeti 2

so`ivot. Iako Makedoncite, Albancite, Turcite i Romite `iveat vo glavno odvoenisekojdnevija, brojni se oblastite kade nivnite `ivoti se prepletuvaat.Gradona~alnikot na Ki~evo od partijata VMRO-DPMNE be{e izbran na taa funkcija vo2000 godina so poddr{ka na ki~evskite muslimani. So godini nanazad op{tinskiotvesnik se publikuva dvojazi~no, a vo srednoto u~ili{te ima otprilika ist broj nau~enici Albanci i Makedonci.

No, prikaznata za Ki~evo e centralna vo vrska so minatogodi{niot makedonskikonflikt na eden mnogu podlabok na~in. Ovoj region so 52.000 lu|e sodr`inevoobi~aena raznolikost na socijalni i ekonomski obele`ja. Razli~nite etni~ki grupi pominuvaat niz dlaboki socijalni promeni koi{to gi naso~uvaat po zna~itelnodivergentni pateki. Ovie pateki na razvoj (i propa|awe) deluvaat kako programiraniza generirawe na me|uetni~ki somne` i strav.

Ovaa studija za ekonomskiot i socijalniot `ivot na Ki~evo e napi{ana za da ja istra`i politi~kata ekonomija na etni~kite tenzii vo Makedonija - "drugiot konflikt"1 vrzan za namalenite resursi i za osiroma{eniot stil na `ivot ~esto od strancite pominuva nezabele`an, a se zakanuva da gi potkopa va`nite diplomatskipostigawa od minatata godina.

Izve{tajot e napi{an i za da gi istra`i pote{kotiite koi{to se ispravaat pred sproveduvaweto na Ohridskiot dogovor od 2001 godina, so kogo {to prekinaa nemirite predvodeni od Ali Ahmeti. Dokolku Ohridskiot dogovor e instrumentot {to bitrebalo da ja odvrati zemjata od atmosferata na nebezbednost, toga{ tokmu vo mestakakvo {to e Ki~evo, koe{to ne be{e vovle~eno vo politi~kata nestabilnost, tojDogovor bi trebalo da gi postigne svoite najgolemi dostreli. Dokolku se razberat pre~kite {to le`at na toj pat i ako se najdat na~ini kako tie pre~ki da se nadminat, toa }e bide klu~ot za uspehot na novata makedonska vlada, a }e obezbedi i efikasnapoddr{ka od strana na me|unarodnata zaednica.

Makedonskomnozinstvo

Albanskomnozinstvo

Ki~evski region: etni~ki profil i post-1996 op{tinskite gra

Drugovo

Ki~evo

Oslomej

Vrane{tica

Zajas

1 Evropskata inicijativa za stabilnost (European Stability Initiative), The other Macedonian conflict,Discussion Paper (Drugiot makedonski konflikt, prilog za rasprava), februari 2000,www.esiweb.org.

Seloto na Ahmeti 3

II. KONTEKST

Zapadniot makedonski region okolu Ki~evo (na albanski: Ker~ova), dom na 26.000etni~ki Albanci, 21.000 etni~ki Makedonci, 2.500 etni~ki Turci i 1.300 etni~ki Romi,e ogledalo na sovremenoto makedonsko op{testvo.2 ^ovek koga vozi niz tie sela, kogase {eta niz ki~evskite ulici, koga gi posetuva fabrikite i razgovara so tamo{nite lu|e mu se otkriva edno op{testvo koe{to se nao|a sred svojata socijalna i ekonomska revolucija.

Socijalniot pejza{ na Ki~evo e formiran od uspesite i padovite na industriskotoop{testvo sozdadeno od jugoslovenskiot socijalizam. Vo deceniite {to sleduvaa po Vtorata svetska vojna pove}eto Makedonci go napu{tija te{kiot, tradicionalen na~inna `ivot vrzan za izdr{kata od zemjodelieto i se preselija vo gradot Ki~evoprivle~eni od rabotnite mesta vo noviot industriski sektor i od atrakcijata na urbaniot na~in na `ivot. Mnogu od selskite podra~ja bea ostaveni sosema nenaselenia samiot grad stana `iveali{te na tri ~etvrtini od brojot na site etni~ki Makedoncivo regionot.

Tabela 1: Demogarfskiot i etni~kiot sostav na ki~evskiot region3

1994Op{tina 1948 Vkupno Maked. % Alb. % Drugi %

Ki~evo 8,761 27,543 58.55 26.12 15.33Drugovo 9,824 3,555 87.43 3.68 8.89Oslomej 7,401 9,170 1.74 98.16 0.10Vrane{tica 4,203 1,650 79.94 0.48 19.57Zajas 5,949 10,055 2.79 97.12 0.09

Total 36,138 51,973 40.39 50.22 9.39

Izvor: podatoci od Popisot od 1948 i 1994, predvideni spored op{tinskite razgrani~uvawa od 1996

Vo sovremenoto Ki~evo sî u{te mo`at da se zabele`at ostatocite od ovoj proces naindustrijalizacija, poredeni na ulicata "Ilinden" (poznata i kako Industriska) - nekoga{ gordite pretprijatija, 'rbetot na novoto industrisko op{testvo. So vo najgolema merka zavr{eniot proces na privatizacija, pove}eto od ovie pretprijatija denes ili se zatvoreni ili se teteravat vo nesigurnata egzistencija. Od okolu 6.600rabotni mesta vo socijalisti~kata ekonomija vo 1990 godina, polovinata ve}e seis~eznati, a procesot na nivnoto natamo{no namaluvawe e neminoven.

Lokalnoto stopanstvo na ki~evskite etni~ki Makedonci deneska vo najgolem delzavisi od okolu iljada rabotni mesta (pove}e duri i od vremeto na socijalizmot)obezbedeni od dr`avnata termo-centrala vo Oslomej, koja{to e del od makedonskiotenergetski sistem na ESM. Isto taka, ima eden broj i na rabotni mesta proizlezeni odgrade`nite aktivnosti vo stanbeniot sektor koi{to gi finansira javnoto pretprijatie za stanben prostor od Skopje, rakovodeno od porane{niot vmrovskigradona~alnik na Ki~evo Ilija Kitanoski. Direktorite na tie dve javni pretprijatijase drugari od detstvo i vo momentov se smetaat za najvlijatelnite figuri vo maliot svet na ki~evskata politi~ka ekonomija. Pod vlasta na makedonskata vlada na

2 Popisni podatoci od 1994 (osporeni od strana na Albancite, Turcite i Romite) 3 Spored Zakonot za teritorijalna podelba od 1996 godina nekoga{nata op{tina Ki~evo se podeli

na pet novi op{tini. Vo ovoj izve{taj referencata "Ki~evskiot region" se odnesuva na sostojbatapred 1996, a referencata "Ki~evskata op{tina" se odnesuva na op{tinata dobiena po 1996,sostavena od gradot Ki~evo i {est okolni sela.

Seloto na Ahmeti 4

zaminuvawe nivnite delovni i politi~ki vrski pomognaa da se odr`at preostanatitefirmi vo op{testvena sopstvenost, me|usebno vzaemno tesno povrzani so mre`a napodizveduva~i.

Bez vakvoto prodol`uvawe na prilivot od javnite fondovi, ne bi imalo ekonomska dinamika vo industriskiot sektor. Etni~kite makedonski direktori na nekoga{nite pretprijatija vo op{testvena sopstvenost (POS) predviduvaat nevesela idnina. Tie, sobrani vo hotelot {to e vo sopstvenost na firmata Tajmi{te, ~ij{to rudnik za iskop na `elezna ruda e zatvoren od pred desetina godini, go o~ekuvaat pristignuvaweto nastranskiot investitor koj{to }e treba da go o`ivee lokalnoto stopanstvo ("Fiat", sugeriraat edni; "BASF", pretpostavuvaat drugi). Tie se `alat na opkru`uvaweto nanivniot grad od strana na Albancite i na nestabilnosta na celiot region. Pod sega{nite uslovi na "strav i nesigurnost", velat edni na drugi, i najdobrite firmi so najdobrite menaxeri na svetot ne bi uspeale.4

Ekonomskata realnost so koja{to se sega soo~eni ki~evskite etni~ki Makedonci ne esamo atmosfera na stagnacija, tuku i na spor, no siguren pad. Vakviot procesproizvede dlabok strav od unazaduvawe kaj urbanite makedonski doma}instva ~ij{to `ivoten standard kolabira vo poslednite dve decenii. Nivnoto ~uvstvo na nesigurnost e akutno.5 So sekoe is~eznato rabotno mesto, u{te edno doma}instvo seturka kon siroma{tija. Nekoga{nite POS odamna ve}e ne vrabotuvaat, a javnataadministracija e pod pritisok i za namaluvawe na nejziniot broj i za otvorawe mestaza pogolema malcinska zastapenost vo nejzinite redovi. Vo etni~ki makedonskitedelovi na Ki~evo re~isi i nema nov privaten sektor, so isklu~ok na nekolku maligrade`ni firmi, prodavnici i kafeani.

Vesna, glavniot smetkovoditel na metalo-prerabotuva~kiot POS "Tane Celevski", etipi~en slu~aj za toa {to zna~e{e tranzicijata na nivo na obi~nite doma}instva. Doranite devedesetti, nejzinoto semejstvo ima{e dve plati od vrabotuvawata vo POS i`ivee{e so visok standard voobi~aen za urbanata sredna klasa vo nekoga{naJugoslavija. Vo ranite devedesetti, nejziniot soprug vo tekstilnata kompanija "Kikoteks" be{e proglasen za tehnolo{ki vi{ok, a be{e premlad za da mo`e da prima penzija. Nadomestot {to mu be{e platen pri otpu{taweto odamna e potro{en. Povremeno, nao|a rabota kako kelner za 5 evra dnevno. Platata na Vesna e 125 evra mese~no, no docni so meseci. Kako {to objasnuva Vesna, najosnovnite `ivotni tro{oci vo Ki~evo iznesuvaat najmalku 90 evra mese~no: hrana (60 evra); elektri~na energija(15 evra); telefon (10 evra); i voda (5 evra). Privilegiite na srednata klasa {to nekoga{ se podrazbiraa - avtomobil, moderni doma}inski aparati, godi{en odmor namore - se raboti od minatoto. Firmata na Vesna ja o~ekuva mnogu neizvesna idnina, a najverojatno }e da otide vo bankrot. Dokolu se slu~i toa, u{te edno semejstvo }e ja piomine linijata kon siroma{tijata.

Noviot privaten sektor e na drugata strana na Bulevarot "Osloboduvawe" i vo najgolem del e nov i albanski. Ima 184 prodavnici natrupani na albanskiot kraj naulicata "Aleksandar Makedonski" vo koi{to se prodavaat tepisi, name{taj, nakit iven~alni fustani. Ovie prodavnici najdobro rabotat za vreme na letnite meseci, koga iljadnici albanski emigranti se vra}aat za da se o`enat i za da izgradat ku}i vonivnite sela. Vo toj period, albanskiot del od gradot vrie od `ivost, a avtomobili so registerski tabli~ki od ^ikago i Aqaska stojat parkirani na trotoarite. Mnogu od

4 ESI napravi intervjua so direktori na mnogu privatizirani ki~evski kompanii, vo maj i juni 2002.5 UNDP, Human Development Report Macedonia 2001 (Izve{taj za ~ovekoviot razvoj vo Makedonija za

2001), str. 11.

Seloto na Ahmeti 5

ki~evskite 300 privatni taksisti `iveat od prevezuvaweto na dijasporata od i kon Skopskiot aerodrom. Srcevinata na albanskoto stopanstvo ja ~inat trgovci,restorateri, grade`nici, menuva~i na pari, nakupci i nekolku advokati i lekari so privatna praksa.

Albanskiot ekonomski "motor" re~isi celosno se pridvi`uva od pari~nite transferiod stranstvo. Spored nekoi vozdr`ani procenki, sovremenite ki~evski gastarbajterigodi{no ispra}aat doma ili tro{at pove}e od 16 milioni evra - pove}e od vkupniteplati isplateni na ki~evskite Makedonci vo javniot sektor ili vo nekoga{nite POS. Interesno, najgolemiot nov privaten vrabotuva~ na etni~ki Makedonci vo Ki~evo e tekstilnata kompanija "Himara", vo sopstvenost i direktoruvana od eden Albanec,povratnik od Francija.

Ki~evskite Albanci se primorani da ja kanaliziraat svojata energija vo vakviotprivaten sektor zaradi nivnata tradicionalna isklu~enost od vrabotuvawata vo javnata administracija ili POS - najgolemiot za{titnik na etni~kata makedonskazaednica. Iako se 50 nasto od naselenieto vo Ki~evo, Albancite dr`at samo ednatretina od rabotnite mesta vo javnata administracija, odnosno 14 nasto ako od vkupnata brojka se isklu~at u~ili{nite nastavnici. Od 1.000 vraboteni voelektranata vo Oslomej, selo re~isi sosema naseleno od Albanci, ima pomalku od 60 vraboteni Albanci. I vo drugite nekoga{ni POS se ~ini deka ima mnogu malku vraboteni Albanci.

Me|uetni~kite odnosi vo Ki~evo se vrameni od ovoj paradoks. Kako najgolemidobitnici od ~etvorodeceniskiot industriski razvoj, etni~kite Albanci bea ostavenina vetrometina zaradi drasti~no promenlivata sre}a. Istovremeno, isklu~uvaweto naAlbancite od socijalisti~kiot sektor i od beneficiite {to toj gi nude{e gi prinudi da baraat drugi ekonomski na~ini, glavno rabotno isseluvawe i mali trgovskibiznisi, {to gi napravi mnogu popodgotveni za da ja pre`iveat propasta nasocijalisti~kiot sistem.

Vakvite razli~ni iskustva ja objasnuvaat razli~nata percepcija me|u dvete zaedniciza toa kako ne funkcionira makedonskata dr`ava i koj ja pla}a cenata za toapotfrlawe. So edna noga nadvor, albanskata zaednica ja ~uvstvuva dr`avata kako tu|ai bez odgovor na nivnite potrebi. I pokraj nivniot relativen prosperitet, stavot na Albancite e oboen od `ivotnoto iskustvo na isklu~enost niz koe{to pominale. [to seodnesuva do Makedoncite, tie se ~uvstvuvaat kako pod opsada, socijalna i ekonomska.Dr`avnata ma{ina stanuva sî poslaba, bez vistinsko razbirawe na razvojot vo post-socijalisti~koto, post-industriskoto op{testvo. Bidej}i ekonomskite privilegiikoi{to bea vrzani za kontrolata na administracijata is~eznuvaat, tie ne se vosostojba da go razberat nenadejniot obrt vo nivnata sre}a.

Razlikata vo percepciite pomaga da se objasni zo{to obrazovanieto stana tolkuv`e{teno pra{awe vo makedonskata politika. Odvaj 10% od Albancite vo mesnostaZajas napreduvale po osnovnoto obrazovanie.6 Za ovie Albanci, prinudeni ili daostanat vo seloto ili da go napu{tat regionot vo potraga po rabota, otsustvoto na formalnoto obrazovanie e postojan dokaz za diskriminacijata vr{ena od strana namakedonskata socijalisti~ka Republika. Sostojbata sega se menuva i deneska brojot naAlbancite i etni~kite Makedonci e re~isi izedna~en vo dvojazi~noto sredno u~ili{te "Mirko Mileski". No, promenite bezdrugo baraat vreme, {to }e zeme celaedna generacija da se iznedri od albanskata zaednica.

6 Izvor: Zavod za statistika na Makedonija, Popis 1994.

Seloto na Ahmeti 6

Za mnogu etni~ki Makedonci, obrazovniot profil na Albancite e znak za nivnatazaostanatost i za nivnata nesposobnost da participiraat vo modernoto op{testvo.Mnozinstvoto od urbanite Makedonci vo Ki~evo se imaat steknato so sredno ili sovisoko obrazovanie. Nivniot privilegiran dostap do obrazovniot sistem be{e klu~otza u~estvoto vo podelbata na beneficiite od socijalisti~kata ekonomija kaderabotnite mesta bea striktno gradirani spored obrazovnite kvalifikacii. Sega, tiese zbuneti od novite pravila na igra spored koi vrskata me|u dobroto obrazovanie idobriot `ivoten standard ve}e ne postoi.7 Tie ne razbiraat kako neobrazuvaniteAlbanci se vo sostojba da kupat presti`ni lokacii i objekti vo centar na gradot.Vakvoto obezvrednuvawe na obrazovanieto e navreda za nivniot socijalen status ipre~esto se objasnuva kako dokaz za prisutnosta na kriminalot me|u Albancite.

Direktorot na elektranata Oslomej, Blagoje Despotoski, go pameti albanskiotpoliti~ki lider Ali Ahmeti od vremeto koga zaedno u~ele vo ki~evskata gimnazija,edinstvenata sredno{kolska ustanova vo regionot.

"Toj be{e edna godina zad mene. Toga{ be{e nikoj i ni{to, ni{to ne znae{e.A sega postavuva uslovi i nî ucenuva. Jas studirav, toj ne. Ne mo`am da go po~ituvam deneska."8

Albancite od generacijata na Ahmeti bea sosema nezadovolni od obrazovniot sistem koj{to, na nivo na univerzitetskoto obrazovanie, be{e sproveduvan samo na makedonski jazik, {to be{e slu~aj edno vreme i na sredno-obrazovnoto nivo. Nekoi od najradikalnite zagovornici, vklu~uvaj}i go i vujkoto na Ahmeti, Fazli Veliu, beanastavnici gnevni na intelektualniot establi{ment vo Makedonija. Veliu predava{evo ki~evskata gimnazija pred da zamine za Kosovo, a od tamu za [vajcarija. Albancite, duri i onie koi odamna zaminale i se vra}aat samo na poseti, ja iska`uvaat svojatafrustracija vo vrska so toa kako dostapnosta do obrazovanieto i formalnitekvalifikacii bea koristeni vo minatoto za da se blokiraat nivnite karieri.

O~igleden e nedostatokot od me|usebno po~ituvawe kaj razli~nite zaednici, {topostojano izbiva na povr{ina vo razgovorite za op{tata stopanska sostojba. MnoguAlbanci gledaat na Makedoncite kako na lu|e na koi im nedostasuva inicijativa i koine sakaat mnogu da rabotat, "pretplateni" na dr`avna slu`ba i mre`i od "vrski". Mnogu Makedonci gledaat na Albancite kako na zaostanati i spremni za kriminal. Nanovoto bogatstvo kaj nivnite albanski sosedi ne se gleda kako na potencijalenkapital za investicii ili kako na te{ko zaraboteni pari vo stranstvo, tuku kako naplodovi od ilegalni aktivnosti. "Koga }e mi go vidat imotot, velat deka sum trgovecso droga", proceduva niz zabi eden sopstvenik na golem rent-a-kar servis za luksuzni limuzini vo SAD koj, kako {to ka`uva samiot, "ja otkril Aqaska vo 1971 godina". Jazikot na "nekontroliranata korupcija" i "organiziraniot kriminal" gi pokrivaat site prefrlawa, kakvi i da se tie, me|u dvete zaednici.

7 Vo eden izve{taj na Svetskata banka se zabele`uva deka "prose~nata stapka na posetuvawe nadopolnitelna godina vo {koluvaweto dostignuva 7,6 nasto, {to e vo ramkite tipi~ni zaindustrijaliziranite pazarni ekonomii" (World Bank, Enhamcing Growth - Svetska banka,Pottiknuvawe na razvojot, 1998, str. 58). Sepak, ova e pogre{no naso~uvawe, bidej}i e primenetosamo na javniot sektor kade {to dr`avata ja odreduva visinata na platata spored nivoto naobrazovanieto. Toa ne se odnesuva na pazarot na trudot vo celost, kako {to i samata Bankazabele`uva vo eden drug izve{taj (FYROM Focusing on the Poor - BJRM Fokusirawe vrzsiroma{nite, 1999, str. 23): "Za razlika od pove}eto zemji, privatniot sektor ja nagraduvaobrazovanosta pomalku otkolku javniot sektor. Ovoj po malku zbunuva~ki fakt e svojstven zarastot na privatniot sektor vo industriskite granki {to baraat niska obrazovna struktura."

8 Intervju so ESI vo juni 2002. Ahmeti, vsu{nost, ima studirano na Pri{tinskiot univerzitet.

Seloto na Ahmeti 7

Vo realnosta, sepak, slabosta na makedonskata dr`ava e ograni~uva~ki faktor za razvojot na albanskata zaednica, kolku {to e i za Makedoncite. Bogatstvoto nadijasporata ja finansira potro{uva~kata i trgovijata vo Ki~evo, no mnogu malku naproduktiven na~in. Golemi delovi od albanskata zaednica ostanuvaat zarobeni vokrugovite na nerazvienosta, osobeno vo selskite podra~ja. Emigracijata na Albancitei ponatamu e edinstveniot spasonosen pojas za pritisokot sozdaden od propa|a~kotoki~evsko stopanstvo. Za pove}eto Makedonci vo ovoj region takov pojas za spasuvawe nema na razpolagawe.

III. RASTOT I PADOT NA INDUSTRISKOTO OP[TESTVO

A. Tranzicijata i vrabotenosta

Ekonomskata tranzicija vo Makedonija, vo potesnata smisla na spisokot od posebnimerki koi{to gi propagiraa me|unarodnite finansiski institucii niz site post-komunisti~ki zemji, e glavno zavr{ena. Glavnite institucii na socijalisti~kotostopanstvo, kako zavodite za platen promet i centralnite organi za planirawe, ve}ene postojat. Privatizacijata na pretprijatijata vo op{testvena sopstvenost i bankitee vo mo{ne odminata faza. Pove}eto od kapacitetite koi{to mo`ea da privle~atkupuva~i ve}e se prodadeni, pa iako nekoi nekoga{ni POS sî u{te rabotat podza{titniot ~ador na dr`avata, mnogu od niv vsu{nost se likvidirani. Noviteinicijativi vo makedonskata ekonomija sega se predmet na "natprevaruva~kitedisciplini" od oblasta na pazarnata ekonomija.

No, za makedonskiot narod, ekonomskata tranzicija vo najgolem broj slu~ai be{epo~uvstvuvana kako kolaps na `ivotniot standard i kako op{t porast na ekonomskatanesigurnost. Spored Programata za razvoj na Obedinetite nacii (UNDP),

"tranzicijata kon pazarnoto stopanstvo... dovede do masovna nevrabotenost,ostar pad na semejnite primawa, namaluvawe na dr`avnata socijalna pomo{ i porast na op{toto nivo na siroma{tijata - {iroko rasprostraneta imo{ne voznemiruva~ka za golem del od naselenieto."9

Oficijalnata brojka na nevraboteni se duplira{e otkako zapo~na tranzicijata idostigna pove}e od 30%, rasprostranuvaj}i se niz site socijalni i etni~ki grupi.10

Blizu polovinata od onie pod 30 godi{na vozrast nikoga{ ne bile formalnovraboteni, bez razlika na visokoto obrazovno nivo. Za onie koi{to sî u{te beavraboteni, platite im bea namaleni i ~esto se vo golemi docnewa so isplatata, a 90% od vrabotenite ~ustvuvaat barem nekakva voznemirenost okolu mo`nosta da ja zagubatrabotata. Socijalnite programi za pomo{ ne uspevaat da obezbedat efikasna mre`a zasocijalna sigurnost - 49% od korisnicite na socijalnata pomo{ izjavuvaat deka, ipokraj bedniot na~in na `ivot, pomo{ta {to ja dobivaat od dr`avata ja tro{at voprvite deset dena od mesecot.11

Vo industriskiot sektor {to nekoga{ go obezbeduva{e najgolemiot broj vrabotuvawavo Makedonija, ekonomskata tranzicija ostavi mnogu pretprijatija da se teteravat okolu del~e od nekoga{nite proizvodstveni nivoa. Teoriski, osloboduvaweto od

9 UNDP, Human Development Report Macedonia 2001 (Izve{taj za ~ovekoviot razvoj vo Makedonija za2001); Istra`uvawe na javnoto mislewe, ISPPI, dekemvri 2000, str. 4.

10 UNDP, Human Development Report Macedonia 2001 (Izve{taj za ~ovekoviot razvoj vo Makedonija za2001).

11 Ibid., str.29.

Seloto na Ahmeti 8

neefikasnite firmi treba{e da oslobodi investicioni sredstva za poproduktivnaupotreba vo privatniot sektor. Pa, sepak, odgovorot na ova od strana na privatniotsektor be{e spor, a potrebata za vrabotuvawe vo nego ostana mnogu skromna. Samosamata dr`ava prodol`i da obezbeduva sigurni rabotni mesta, iako socijalniotstatus i standardot na `ivot vrzan za raboteweto vo dr`avniot sektor se namaluvaatsekoja godina. Za obi~nite Makedonci pra{aweto {to mora da si go postavuvaat e -tranzicija, no kon {to?

Tabela 2: Istra`uvawe na javnoto mislewe na UNDP, dekemvri 200012

[to ve pravi da se ~uvstvuvate najnebezneden? Procent na odgovori

Nevrabotenosta 57.2Niskite primawa i pokraj toa {to sum vraboten/a 16.2Malata socijalna pomo{ od dr`avata 6.2Etni~kite tenzii 5.0Kriminalot 4.3Negativnoto vlijanie od me|unarodnata zaednica 2.4Negativnoto vlijanie od sosedite 1.9Nedostatokot na mo`nosti za dostap do zdravstvoto 1.7

Vakvite trendovi stanuvaat mnogu povoo~livi koga se istra`uvaat mesta kakvo {to eKi~evo. Industriskite rabotni mesta {to nekoga{ go so~inuvaa 'rbetot na lokalnotostopanstvo se namalija za pove}e od polovina, a preostanatite izgledaat mo{nenesigurni. Noviot privaten sektor glavno e so~inenie od semejni biznisi kakoprodavni~ki i kafuliwa, so mal grade`en sektor mo{ne zavisen od nara~kite vojavnite raboti. Samo nekolku firmi izrasnaa do nivo da mo`at da ponudatdvocifreni vrabotuvawa. So stegaweto na proizvodstveniot sektor, ekonomskata isocijalnata va`nost na dr`avata kako rabotodava~, namesto da se namaluva, stanuvasî pogolema.

Tabela 3: Prijavena nevrabotenost vo Ki~evo, Drugovo, Oslomej, Vrane{tica i Zajas13

Prijavena nevrabotenost Broj

Ma`i@eni

4,9693,483

GradSelo

5,3713,081

Nekvalifikuvani rabotniciPolukvalifikuvani rabotniciKvalifikuvani rabotniciTehni~ariVi{o i visoko obrazovani

4,109741

1,2281,983

391

Do 30 godini starostMe|u 31 i 40 godini starostMe|u 41 i 50 godini starostNad 50 godini starost

3,5412,4121,4311,068

Vkupno 8,452

12 Ibid., str. 121. 13 Izvor: Biro za vrabotuvawe (podatoci od 31 dekemvri 2001). Obrnete vnimanie na starosnata

struktura na nevrabotenite (41% pomladi od 30 godini), na kvalifikaciskata struktura (48%nekvalifikuvani) i geografskata rasprostranetost (63% vo gradot).

Seloto na Ahmeti 9

B. Privatizacijata i nejzinite posledici

Kako i vo drugite delovi na Makedonija i na Balkanskiot region, ekonomskatatranzicija vo Ki~evo prerasna vo bolen proces na de-industrijalizacija. ^etvrtinataod nekoga{nite socijalisti~ki pretprijatija ve}e se likvidirani, a polovinata odindustriskite rabotni mesta ve}e gi nema. Pove}eto privatizirani firmi bea prodadeni niz proces na vnatre{ni privatizacii na nivnite vraboteni imenaxerskite timovi koi{to ne otstapija od svoite funkcii rakovodej}i so postepenoto gubewe na vrednosta na imotot.

Od 32 va`ni dr`avni ili pretprijatija vo op{testvena sopstvenost vo regionot naKi~evo, 13 ve}e se privatizirani, dve ~ekaat privatizacija, devet se vo likvidacija iosum ostanuvaat vo javna sopstvenost.14 Vo 1989 godina dr`avnite i firmite voop{testvena sopstvenost obezbeduvale vkupno 6.623 rabotni mesta. Do 2002 godina ovaa cifra se prepolovila, na 3.298. Ima u{te 490 rabotni mesta koi{to se ostanati vo firmite {to o~ekuvaat privatizacija, a vo post-privatiziranite firmi {iroko e ra{irena prevrabotenosta.

Privatizacijata donese mnogu malku novi kapitalni investicii vo nekoga{niotsocijalisti~ki sektor. Samo ~etiri od 13-te privatizirani firmi bile kupeni od nadvore{ni investitori. Ni edna od firmite smesteni vo Ki~evo ne privleklestranski interes, iako ima dve podra~ni edinici na dr`avnite kompanii {to im beaprodadeni na stranski investitori: "Makedonski telekom" i "Stopanska banka".

I interesot na doma{nite investitori be{e slab. Samo dve firmi bea kupeni odprivaten interes {to doa|al von pretprijatieto. Zemjodelskiot kombinat bil kupen odBlagoja \or|ioski, glavniot ki~evski etni~ki makedonski pretpriema~, otkakozadrugata bankrotirala. Drugata doma{na investicija bila kupuvaweto na eden oddvata ki~evski hoteli, Hotelot "Union", od strana na eden profesor i dvajcapretpriema~i. Pokraj toa, lokalniot pogon na likvidiraniot kerami~ki kombinat,fabrikata za cigli vo Vrane{tica, bila kupena od "Granit", naslednikot nanekoga{niot makedonski grade`en gigant.

Tabela 4: Vrabotenosta vo biv{ite socijalisti~ki i javni pretprijatija

Br. na firmi

Rabotnimesta

Javni i pretprijatija vo op{testvena sopstvenost (1989) 6,623

a. privatizirani kompanii do deneska 13 1,145b. kompanii ostanati vo javna sopstvenost 8 1,631v. kompanii {to ~ekaat na privatizacija 2 490g. kompanii vo proces na likvidacija 9 32

Biv{i javni i pretprijatija vo op{testvena sopstvenost (2002) 32 3,298

Pokraj ovie primeri, limitiranata vrednost na pretprijatijata {to se nudat i nedostatokot od doma{ni investicioni sredstva zna~e{e deka ekonomskatatranzicija vo Ki~evo be{e proces na vnatre{na privatizacija. Akciite im beapodeleni na rabotnicite, so odbivawe na vrednosta vo odnos na neisplatenite plati,

14 Ovie podatoci gi naveduvame spored spisokot na Agencijata za privatizacija od Skopje,provereni vo razgovori so golem broj na stopanski akteri (direktori na pretprijatija,pretstavnici na ministerstva) vo samoto Ki~evo.

Seloto na Ahmeti 10

ili im bea prodadeni na menaxerite so neophodniot popust vo cenite, za pla}awe na dolgogodi{ni rati. Procesot ne privle~e nov kapital za investicija ilirestruktuirawe, ostavaj}i gi kompaniite da se spravuvaat so tehnolo{ki zaostanatiteproizvodstveni sredstva. Vsu{nost, so transferot na sopstvenosta vo racete napostoe~kata rabotna sila, takviot privatizaciski proces go napravirestruktuiraweto na pretprijatijata slabo verojatno, bidej}i nitu rabotnicite, a ni menaxerite nemaa namera samite da se otpu{tat od rabota. Zakonot {to be{e na silado 1998 godina opredeluva{e deka akciite slobodno mo`e da se trguvaat samo me|u vrabotenite, dodeka proda`bata na akciite na nadvore{ni lica bara{e dozvola odupravata na kompaniite.15

Posledicite od privatizacijata gi ostavija pove}eto od ki~evskite pretprijatija darabotat so samo mal del od nivnite nekoga{ni kapaciteti, so te{ki kreditni obvrskii golema nevrabotenost. Kako i vo drugite delovi na Makedonija, rezultatite beamo{ne razo~aruva~ki. Vo eden izve{taj od april 2000 godina, MMF zabele`uva: "Soprivatizacijata {to se priveduva kon nejziniot kraj, rezultatite se pod o~ekuvawata.Vnatre{nata sopstvenost na akciite od strana na rabotnicite i menaxmentot sepro{iri, blagodarej}i na preovladuva~kiot model na vnatre{na, insajderskaprivatizacija... i pokraj vlijanieto od nadvore{nite faktori, vkupnoto finansiskorabotewe na transformiranite pretprijatija vo najgolem del ne se podobri."16

I dodeka privatiziranite kompanii vo Ki~evo se trudea da go namalat brojot navrabotenite niz priroden odliv i preku zamrznuvawe na novite vrabotuvawa,problemot na prevrabotenosta i denes e seriozen, kako i nesoodvetnite strukturi na vrabotenite vo mnogu od niv, poka`uvaj}i ja goleminata na prilagoduvawata {to sî u{te stojat pred niv.

Rakovodstvoto na pekarata "@ito Karaorman", koja{to vo momentov vrabotuv 153 lica, priznava deka bi mo`ele da rabotat so istiot kapacitet i so pomalku vraboteni. Vo 2000-ta, pekarata napravi obrt od 3.9 milioni evra.17 Za sporedba, privatnataki~evska pekara "Dime dooel" postigna petina od ovoj obrt na "@ito Karaorman"(783.000 evra) so samo 17 vraboteni.18

Metalo-prerabotuva~kiot kapacitet "Tane Caleski", {to sî u{te ~eka naprivatzacija, e u{te edna od kompaniite koi{to ne uspeaja da se tranzitiraat konpazarnata ekonomija. Pred deset godini, svoite proizvodi gi prodava{e na pazaritevo Sovetskiot Sojuz, ^ehoslova~ka i Italija. Sega, koga svoite surovini mora da giuvezuva spored pazarni ceni, kompanijata ne mo`e da im konkurira na kineskite,bugarskite i turskite proizvoditeli. Nesposobni da najdat pazar za svoite proizvodi,taa sî pove}e propa|a i mo`ebi odi kon nepovratno bankrotirawe.

Tekstilnata firma "Kikoteks" {ie poluproizvodi vo ime na eden drug proizvoditelza germanskiot pazar. Firmata be{e prinudena da go namali brojot na vrabotenite za polovina, no so preostanatite 260 vraboteni sî u{te e vtoriot najgolem rabotodava~

15 World Bank, FYR Macedonia: Country Economic Memorandum -Enhamcing Growth (Svetska banka, BJRMakedonija: Ekonomski memorandum za zemjata - Pottiknuvawe na rastot), 30 noemvri 1998, str. 18.

16 IMF, Former Yugoslav Republic of Macedonia - Recent Economic Development (MMF, Biv{ajugoslovenska Republika Makedonija - Posledni trendovi vo ekonomskiot razvoj), 25 april 2000,str. 48.

17 Agro-konsultantot VIZI, Studija za ekonomskiot razvoj na regionot na Ki~evo, Skopje, februari2002, str. 33.

18 Ibid., str. 40.

Seloto na Ahmeti 11

me|u privatiziranite kompanii. Taa vo sektorot na tekstilot e primorana da senatprevaruva so evtinite novi ekonomii vo regionot i niz svetot. Niz Jugo-isto~naEvropa, kade {to spored svetskite standardi platite i ne se taka niski, idninata natekstilnata industrija izgleda neveselo. Eden neodamne{en pregled na ovojproizvodstven sektor vo Bosna zabele`a deka "samo onie kompanii koi se vo mo`nostpostojano da investiraat i vo pogonite i vo inovativnite proizvodi }e imaat svoj delna me|unarodniot pazar. Proizvodite mo`at da se kupat od evtinite novi ekonomii naJugo-isto~na Azija po cena {to tekstilnite proizvoditeli vo Bosna i Hercegovina nikoga{ ne mo`at da se nadevaat deka }e gi dostignat".19

Tabela 5: Sega{nite delovni aktivnosti na A.D. Tajmi{te,najgolemata Ki~evska privatizirana firma20

Oblast Aktivnosti Lokacija Vraboteni

Rudarstvo Iskop na kamen i separacija, proizvodstvo na mermer,podizveduva~ za elektranata Oslomej, za FENI od Kavadarci, rudnikot za bakar od Bu~im i za Granit (javnograde`no pretprijatie); isto taka aktivni i vo Albanija

Ki~evo 150

Metalo-prera-botuva~kaindustrija

Mehani~ki konstrukcii (aluminium, delovi za avtopat),`elezarija, odr`uvawe i popravki

Ki~evo 65

Uslugi 1 hotel, 2 restorani, 3 rabotni~ki menzi, maloproda`namre`a, servisi za popravka na elektri~ni proizvodi, 1 benzinska pumpa

Ki~evo & Gevgelija

55

Zemjodelie "Zdrava hrana": riba, jabolki, med, pe~urki, meso (tele{ko, jagne{ko, kozjo); odgleduvawe na ku~iwa i sviwi

Zajas 25

Grade`ni{tvo Sistemi za navodnuvawe, kanalizacija, izgradba Ki~evo 20 + povremeni

vrabotuvawa

Vkupno 315

Kone~no, slu~ajot so Tajmi{te, nekoga{niot rudarski kombinat ~ija{to glavna dejnost, samiot rudnik za `elezo, se zatvori pred cela decenija. Po vntatre{nataprivatizacija, negoviot dinami~en direktor (koj e i najgolemiot akcioner) napornorabote{e za da go so~uva rabotni~kiot kolektiv cel, a Tajmi{te ostanuva najgolemiotprivaten rabotodava~ vo ova podra~je. Kompanijata uspeva da pre`ivee blagodarej}i na cela niza pretpriema~ki aktivnosti - ribnik, sviwogojstvo, restoran na gr~ko-makedonskata granica, benzinska pumpa, rudnik, kova~nica, kako i razli~ni paloproda`ni objekti i kiosci. So taka razviena mre`a na aktivnosti kade siterabotat so svoi mre`i na prihodi, nevozmo`no e da ka`ete koja od ovie dejnosti, vsu{nost, e profitabilna - problem {to otsekoga{ gi optovaruva{e nekoga{nite jugoslovenski biznisi.

19 FIPA, Bosnia and Herzegovina Textile and Clothing Industries - Profile Report (FIPA, Bosansko-hercegovskata tekstilna i industrija za obleka - Izve{taj za profilot), Saraevo, 2002, str. 6.

20 Izvor: A.D. Tajmi{te (direktor Vladimir Toleski). FENI be{e kupen od Francuzi, a Bu~im od bugarski investitori.

Seloto na Ahmeti 12

Tabela 6: 13-te privatizirani firmi vo Ki~evo21

Kompanija Opis na rabotata Metod na privatizac.Procenet

br. na vrab.

Tajmi{te Nekoga{na rudarska firma Vnatre{en 315

Kikoteks Tekstil Vnatre{en 260

@ito Karaorman Pekara Vnatre{en 153

Granit (pogon Ki~evo) Grade`ni{tvo Vnatre{en 110

Izvor DOO Tekstil Vnatre{en 75

Stpanska banka(filijala Ki~evo)

Bankarska filijala Starnski investitor 60

MK Telekom Podra~na kancelarija Starnski investitor 57

Zemjodlski kombinatKi~evo

Zemjodelie Privaten lokalen invest. 45

Kerami~ki kombinatVrane{tica

Fabrika za cigli Kupena od doma{na kompanija po negovatalikvidacija

30

Agrokop Trgovija Vnatre{en 20

Hotel Union Hotel i restoran Privaten investitor 15

Ki~evoprom (DOO) Preregistrirana trgovskakompanija

Vnatre{en 4

Ki~evoprom-klanica Klanica Vnatre{en 1

Privatizirani kompanii 1,145

Kompaniite mo`at prili~no vreme da `ivurkaat vo vakvi uslovi. Duri i poprivatizacijata tie gi zadr`aa specijalnite odnosi so dr`avnite banki, kako inivnite postoe~ki dogovori so drugite javni kompanii na koi im bea dobavuva~i ili mu{terii, no i preferencijalnite tretmani od strana na dano~nite vlasti i javnitekomunalni kompanii. Nim im se dozvoleni meki buxetski ograni~uvawa, {to imovozmo`uva da prodol`at da rabotat so zagubi. No, do 1998 godina stana jasno deka senatrupuva problemot so likvidnosta vo porane{niot sektor vo op{testvenasopstvenost. Spored MMF, 46% od site makedonski kompanii po~uvstvuvalenelikvidnost do krajot na 1998 godina, sporedeno so samo 17% vo 1996. Procentot narabotnici vraboteni vo nelikvidni firmi ripna od 24% na 42% vo istiot period.MMF konstatira deka postoi op{t pad vo rabotata na privatiziranite kompaniiparalelno so procesot na prodol`uvawe na privatizacijata:

"Kontinuiranite zagubi vo sektorot na pretprijatijata prvenstveno doa|a od nesoodvetniot broj na vraboteni i visokata cena na trudot i voprivatiziranite i vo dr`avnite i op{testveno poseduvanitepretprijatija... Zagubite vo raboteweto glavno se finansiraat sodocneweto na platite i so docneweto na podmiruvaweto na obrskite kondobavuva~ite, kon dr`avata i kon bankite. Iako vo periodot 1996-98docneweto na platite vo sektorot na pretprijatijata vo celost blago padna

21 Kako {to se `ali Svetskata banka vo pove}e navrati, "javno dostapni ima malku informacii zasopstvenosta ili za finansiskoto deluvawe na pretprijatijata, a ona {to e dostapno e te{ko dase razbere": World Bank, Enhamcing Growth (Svetska banka, Pottiknuvawe na rastot), 1998, str 29. Kako rezultat na ova, podatocite vo ovaa i vo narednata tabela se sobrani od razli~ni izvori(penziskiot fond, podra~nata edinica na Ministerstvoto za ekonomija vo Ki~evo, op{tinskataadministracija), a potoa se provereni vo razgovor so menaxerite na pove}eto od ovie kompanii(Tajmi{te, Kikoteks, @ito Karaorman, REK Oslomej, Stopanska banka, Zemjodelskiot kombinat,Tane Calevski). Ova e najdobrata dostapna procenka vo ovoj moment.

Seloto na Ahmeti 13

na okolu 7% od BOP vo 1998, blagodarej}i na namaluvaweto na docneweto na platite od strana na privatnite i dr`avnite i pretprijatijata voop{testvena sopstvenost, tie ponatamu se zgolemija vo transformiranite pretprijatija to okolu 4% od BOP."22

Neodamna, Narodnata banka na Makedonija objavi deka 29,4% od vrabotenite voMakedonija ne gi primile platite za februari 2002 godina.23

Post-privatiziranata ekonomija na Ki~evo ostanuva te{ko zavisna od dr`avniotsektor, osobeno od edna od negovite kompanii, termo-elektranata vo Oslomej. Zaednoso Fort i Separacija, dve kompanii koi od neodamna se oddelija od elektranata, REK Oslomej obezbeduva blizu tretina od site rabotni mesta niz javniot i nekoga{niotsektor vo op{testvena sopstvenost. Platite vo REK-ot se 250 evra, prili~no nadprosekot. So re~isi 1.000 vraboteni, vo REK sega ima pove}e vraboteni otkolku vosocijalisti~kiot period, a osobeno mnogu pove}e otkolku {to se me|unarodnitestandardi za elektrani od goleminata na ovaa. REK e i va`en mu{terija na privatnitegrade`ni firmi na etni~kite Makedonci. Duri i konglomeratot Tajmi{te gi dava pod "lizing" na REK nekoi od svoite rabotnici, po profitabilna stapka. Ki~evskatadirektorska elita se soglasuva deka, bez REK, Ki~evo bi stanalo "ekonomski grad naduhovi".

Tabela 7: 10-te javni pretprijatija vo Ki~evo24

Aktivnosti Vraboteni

Javni pretprijatija

REK Oslomej Termo-elektrana (vklu~.rudnik za jaglen, FORT i Separacija)

1,000

JP Komunalec Komunalno pretprijatie(vklu~. Ki~evo Pole DOO)

160

JP Mak. {umi-Stopanstvo "Lopu{nik" [umarstvo (del sezonci) 198

ESM (podra~na edinica Ki~evo) Distribucija na el. struja 110

JP Makedonija pat (Ki~evo) Regionalno odr`uvawe na pati{ta

80

Po{ta Po{ta 46

Makedonski `eleznici @eleznica 25

JP za stanuvawe Izgradba na stanovi 12

^ekaat privatizacija

EMO-Elektromonta`a Ohrid AD Proizvodstvo na elektri~nistolbovi

177

"Tane Calevski" Metalo-prerabotuva~ka 313

Site javni pretprijatija 2,121

So toa elektranata, koja{to pripa|a na dr`avnoto Elektrostopanstvo na Makedonija(ESM), ne samo {to stana poslednata nade` za vrabotuvawe, tuku i primaren izvor zapravewe biznis na drugite firmi koi{to se borat za opstanok. So investirawe na

22 Ibid., str. 50 (kurzivot e na{). 23 Narodna banka na Republika Makedonija, Mese~en izve{taj 3/2002, str. 9. 24 Vidi ja prethodnata fusnota.

Seloto na Ahmeti 14

pove}eto od svoite prihodi vo plati za vrabotenite i vo dogovori sopodizveduva~ite, ESM ja namaluva svojata kapitalna vrednost. Ovaa svoja uloga }emo`e da prodol`i da ja igra sî dodeka ja izbegnuva privatizacijata ilirestruktuiraweto i e podgotven tro{ocite za svojata sega{na socijalna politika daim gi prefrli na idnite generacii.

V. Etni~kite Makedonci i idninata na privatniot sektor

Patot za izlez od industriskiot pad na Ki~evo bi bil vo sozdavaweto na nov privatensektor - toa e zavr{nata cel na strategiite za ekonomska tranzicija predlo`eni niz celiot region. No, ona {to e za~uduva~ko za Ki~evo e ograni~enoto znaewe, pa duri i nedostatokot od interes na stranata na javnite institucii za razvojot na ovoj nov sektor.

Spored Dr`avniot zavod za statistika vo Skopje, na podra~jeto na Ki~evo imaregistrirano 2.357 firmi. Mnogu lokalni biznismeni mislat deka ovaa cifra enaduena, bidej}i vklu~uva i mnogu kompanii koi{to vo me|uvreme prestanale dapostojat, no ne bile formalno likvidirani. Eden neodamne{en izve{taj na OECD i naEBOR za razvojot na privatnite pretprijatija na nacionalno nivo sugerira deka registriranite firmi "mo`at da se kategoriziraat kako mnogu aktivni, delumno aktivni i sosema neaktivni i toa vo podednakvi proporcii".25 Me|u formalnoregistriranite kompanii vo Ki~evo dve tretini se trgovski kompanii, vo maloproda`ba ili golemoproda`ba, ili servisi za popravka. Devet nasto se vougostitelskite dejnosti (kafeani, restorani i hoteli) i u{te devet nasto vo oblasta na transportot i komunikaciite (me|u koi taksi kompaniite zazemaat istaknatomesto). Slednite 10% se registrirani kako proizvodstveni kompanii, no mnogu od nivse o~igledno neaktivni, a isklu~itelno e te{ko za niv da se formira mislewe od kakov bilo oficijalen izvor na informacii.

Me|u ki~evskata etni~ka makedonska zaednica ima samo tri novi privatnipretprijatija so pove}e od 30 vraboteni: dve grade`ni firmi, "Bistro drvo" i"Bemos", i edna tekstilna kompanija, "Osogovo". Raste`ot na "Bistro drvo" ima dlaboki koreni vo socijalisti~koto minato. Toa se pojavi kako prodol`enie na ednastanbena zadruga osnovana vo 1985 godina koja{to be{e ovlastena za prodavawe nagrade`en materijal so namaleni dano~ni stapki na privatni graditeli, glavnoAlbanci. Potoa taa zadruga prerasna vo privatna kompanija "Na{ dom", vrabotuvaj}i{est rabotnici, i vo grade`nata firma "Bistro drvo" koja{to vrabotuva 70 lu|e.Specijalizirana vo stanbenata izgradba, "Bistro drvo" zavisi od zdelki so javnitepretprijatija na lokalnata vlast i od specijaliziranite fondovi nameneti zainfrastrukturata od vodosnabduvaweto i odvodot na voda.

Od kompaniite {to postojat so pove}e od pet vraboteni ima dve pekari, nekolku firmi {to prodavaat grade`en materijal, nekolku trgovci na golemo vo oblasta nahranata i pijalocite, duzina taksi kompanii i nekolku od najgolemite kafuliwa i restorani. Ima izvesna vrabotenost i vo oblasta na proizvodstvoto na name{taj imetaloprerabotuva~kata, dva ribnika za pastrmka, nekolku slatkarnici ikerami~arski rabotilnici.

25 OECD i EBOR vo sorabotka so Ministerstvoto za ekonomija, Enterpreneurship and EnterpriseDevelopment in the Former Yugoslav Republic of Macedonia. Country Assessment and Action Plan(Pretpriema{tvoto i razvojot na pretprijatijata vo biv{ata jugoslovenska RepublikaMakedonija. Procenka za zemjata i akcionen plan), juli 2001, str. 16.

Seloto na Ahmeti 15

Tokmu vakvi lokalni biznisi mo`ea da se najdat na ova podra~je i pred Vtoratasvetska vojna i na koi im be{e do izvesno nivo dozvoleno da rabotat i niz socijalizmot kako malo stopanstvo. Spored oficijalnite statistiki, ve}e imalo 494 mali biznisi vo ki~evskiot "individualen sektor" vo 1989 godina: 285 prodava~i, 122vraboteni vo transportnata dejnost, 49 vo trgovijata i 38 vo ugostitelstvoto.26

mIzve{tajot na OECD/EBOR istaknuva deka mnogu od biznisite se "mali operacii, sonizok rizik i so niska kapitalna intenzivnost, kako proda`bata na malo".27

Me|u ki~evskite etni~ki Makedonci te{ko e da se predvidi vo momentov kade }e se pojavi dinamikata za substancijalen rast vo vrabotuvaweto vo privatniot sektor. Na makedonskiot kraj na ulicata "Aleksandar Makedonski", glavnata {oping zona voKi~evo, prodavnicite i kafeanite ~esto se prazni, a brojot na slobodnite lokacii raste. Kolapsot na prihodite na doma}instvata vo Ki~evo zna~i deka maloproda`batanudi slaba alternativa za makedonskite mali pretpriema~i. Toa, od druga strana, slu`i kako mo{ne ograni~en izvor na sredstva za vlo`uvawe vo novi produktivni biznisi.

Te{kotiite vo pronao|aweto na investicionen kapital i adekvatna obu~enost narabotnata sila pretstavuvaat dopolnitelni barieri za razvojot na privatniot sektor.Vo Ki~evskata op{tina 21% od rabotosposobnoto naselenie nikoga{ ne zavr{ilo osnovno obrazovanie, a dopolnitelni 33% imaat samo osnovno obrazovanie. Voruralnite podra~ja, proporcijata na neobrazovani nad osnovno obrazovanie dostignuva90% vo Zajas.28 Do ranata 2002 godina edinstvena bankarska institucija koja rabote{ena ova podra~je be{e filijalata na Stpanska banka. Vo 2001 godina ovaa bankaodobrila 16 komercijalni krediti, so vkupno skromna vrednost od 260.000 evra.29

Nakratko, vo mesta kako Ki~evo, rastot na privatniot sektor koj{to mo`e da gi nadomesti izgubenite rabotni mesta zaradi kolapsot na makedonskoto industriskoop{testvo ne se ra|a po priroden pat, od pepelot na socijalisti~kata ekonomija.

G. Politikata na ograni~eno vrabotuvawe

So malku vrabotuvawe {to }e se slu~i vo produktivniot sektor na ekonomijata,za~uvuvaweto na rabotnite mesta vo javnata administracija stanuva klu~en prioritetza ki~evskata etni~ka makedonska urbana sredna klasa. Uslovite za vrabotenite vojavniot sektor ne se osobeno atraktivni. Zamrznuvawe na platite e na sila voposlednite godini, a da se bide "na buxet" pove}e ne nudi ni op{testven status nistandard na `ivot kako {to be{e slu~aj za vreme na minatiot re`im. Sepak, za edenva`en segment na ki~evskata etni~ka makedonska zaednica toa prodol`uva da obezbeduva sredstva za pre`ivuvawe, kako i nekoi socijalni beneficii.

Onie {to ja gubat rabotata obi~no nemaat druga forma na pomo{ {to im stoi naraspolagawe. Od 8.452 registrirani nevraboteni vo ki~evskiot region, samo 686 (8%)

26 Statisti~ki glasnik na Republika Makedonija 1991, Skopje, 1991, str. 503. 27 OECD i EBOR vo sorabotka so Ministerstvoto za ekonomija, Enterpreneurship and Enterprise

Development in the Former Yugoslav Republic of Macedonia. Country Assessment and Action Plan(Pretpriema{tvoto i razvojot na pretprijatijata vo biv{ata jugoslovenska RepublikaMakedonija. Procenka za zemjata i akcionen plan), juli 2001, str. 17.

28 Vo Drugovo 72,6% od naselenieto nema sredno obrazovanie, vo Zajas 87,5%, vo Vrane{tica 77,7%i vo Oslomej 86,3%: konsultantot za zemjodelie VIZI, Studija za ekonomskiot razvoj naki~evskiot region, str. 5.

29 Izvor: Stpanska banka.

Seloto na Ahmeti 16

primaat redovna pomo{ za nevraboteni. U{te 1.973 od najte{kite socijalni slu~aidobivaat socijalna pomo{ od Centarot za socijalna rabota.30

Tabela 8: Vrabotenost od strana na vladata vo podra~jeto na Ki~evo31

Dr`avno nivoVraboteni(procenka)

Centralna vlada 1,412

Obrazovanie 615Zdravstvo 375

Dr`avni podra~ni edinici 132 Policija (MVR) 230 Sudstvo i Obvinitelstvo 60Op{tina (Ki~evo, Drugovo, Oslomej,Vrane{tica, Zajas) 69

Vkupno 1,481

Javnata administracija e edinstveniot sektor vo ekonomijata koj{to po~uvstvuvaskromen rast vo vrabotuvaweto za izminatata decenija. Sega postojat otprilika 1.481vraboteni vo javnata administracija vo regionot na Ki~evo, od koi 95% rabotat vopodra~nite edinici na dr`avnite institucii. Pette op{tinski administracii imaat samo 69 vraboteni. Najgolemiot vrabotuva~ se u~ili{tata so 615 slu`benici, {to na osnovnoto obrazovno nivo ja pretstavuva edinstvenata institucija od javniot sektor{to nudi vo zna~aen broj rabota za etni~ki ne-makedonskoto naselenie.

So vaka visoka proporcija na vrabotenost zavisna od dr`avata, ne e za ~udewe {topolitikata za vrabotuvawe vo javniot sektor e intenzivna. Ograni~enosta na brojot narabotnite mesta im ja diga cenata. So vrabotuvawata vo javniot sektor kako edno od malkute javni dobra {to lokalnite politi~ari sî u{te gi imaat na svoj dofat, nivnoto dodeluvawe vo ramkite na makedonskata etni~ka zaednica ~esto e odlukadonesena vo ramkite na partiskite politiki, so {to drugite etni~ki grupi ostanuvaatmo{ne o{teteni. Ne e ni ~udo {to pritisokot od ne-makedonskite etni~ki zaednici zanivna podobra zastapenost vo javniot sektor za makedonskata sredna klasapretstavuva zakana poradi koja se ~uvstvuvaat kako "pod opsada" so sekoj nov izminatden.

Vo "Izve{tajot za ~ove~kiot razvoj 2001" UNDP dava odredeni preporaki za da sepostavi na dneven red raste~kiot problem na nevrabotenosta, vklu~uvaj}i go iuka`uvaweto deka "dr`avata aktivira drugi konvencionalni merki naso~eni konsozdavaweto na novi rabotni mesta, na primer, javni mesta", i deka "pointenzivnapoddr{ka na kompanii koi{to trpat zagubi, no koi{to se vitalni za dr`avata i za naselenieto. Vo toj kontekst, osobeno zna~ajna }e bide politikata nasubvencionirawe na platite na vrabotenite."32

30 Izvor: Biro za vrabotuvawe vo Ki~evo (sostojba do 31 dekemvri 2001); Centar za socijalna rabota( sostojba so vebruari 2002).

31 Izvor: Dr`aven zavod za statistika na Makedonija, "Osnovni, ni`i sredni i vi{i sredniu~ili{ta vo Republika Makedonija na po~etokot na u~ebnata 200/2001", septemvri 2001; Penziskifond, op{tinska administracija, razli~ni intervjua so vraboteni vo dr`avniot sektor.

32 UNDP, Human Development Report Macedonia 2001 (Izve{taj za ~ove~kiot razvoj Makedonija 2001),str. 45.

Seloto na Ahmeti 17

Vsu{nost, na eden ili na drug na~in, tokmu toa se strategiite {to makedonskatadr`ava gi primeni niz devedesettite, vo ramkite na limitite na resursite {topostoeja. So~uvuvaweto na nekoga{nite javni pretprijatija i postepenoto {irewe navrabotuvawata vo javniot sektor be{e odgovorot na vladata na socijalnite pritisoci{to doa|aa od bazata. Sepak, i vo najdobrite slu~ai, vakvata politika mo`e samo dase nadeva deka }e go uspori padot vo javniot sektor. Vo najlo{ slu~aj, pak, se zagu{uvarazvojot na novite privatni rabotodava~i.

Cela niza zaklu~oci se pojavuvaat od vakviot pregled na vrabotenosta vo Ki~evo, {toimaat dalekuseni posledici za razbiraweto na politi~kata ekonomija na ovieprostori. Prvo, za ki~evskite etni~ki Makedonci va`nosta na dr`avata kakovrabotuva~i i garantor na odredeni pridobivki prodol`i da raste. 1.486-te rabotnimesta vo javnata administracija (vklu~uvaj}i go i obrazovanieto i zdravstvoto) i1.631-te rabotni mesta vo javnite pretprijatija deneska, pove}e od koga bilo, seposlednoto pribe`i{te na urbanata sredna klasa. U{te pove}e, tie se poslednitepreostanati sektori kade {to postoi povrzanost me|u obrazovnite kvalifikacii i standardot na `iveewe. Dopolnitelno, zdelkite napraveni so dr`avata ili sonejzinite javni pretprijatija se su{tinski za pogolemiot del novi biznisi, osobeno vosektorot na grade`ni{tvoto.

Vtoro, se ~ini neizbe`no deka padot na vrabotenosta vo Ki~evo }e go prodol`i svojot trend i vo narednite nekolku godini. Dokolku vladata gi zategne buxetskite obvrskina privatiziranite POS i gi likvidira onie kompanii za koi ne mo`at da se najdat kupuva~i, a gi privatizira ili gi restruktuira nacionalniot elektro-energetskisistem i elektranata Oslomej, toga{ u{te cela edna tretina od site rabotni mesta voindustriskiot sektor bi mo`el da is~ezne preku no}.

Kone~no, kako neizbe`na posledica, ostanuva makedonskata etni~ka zaednica da morada go nosi lavovskiot del od visokata cena na tranzicijata. Vo 1990 procenivme deka80% od ki~evskite rabotni mesta vo javniot sektor bile zazemeni od etni~ki Makedonci. Tie se onie {to bea najsilno pogodeni od gubeweto na rabotnite mesta voizminatata dekada i koi{to imaat najmnogu da izgubat vo periodot {to doa|a. Vo vakviokolnosti, se ~ini neizbe`no deka borbata okolu namalenite javni resursi }e dobieetni~ki boi. Ovaa dinamika í dava na makedonskata politi~ka ekonomija visokoeksplozivna priroda.

IV. VNATRE[NATA MIGRACIJA I RAZVOJ

Migracijata na etni~kite Makedonci od vnatre{nosta vo urbanite centro be{enajva`nata demografska promena vo minatiot polovina vek. Vo 1948 godina, voplaninskite predeli na Drugovo i Vrane{tica, pove}eto lu|e `iveele od odgleduvaweovci na visokite pasi{ta ili od subvencioniranoto ze,jodelie. Vo slednite 40 godini,migracijata vo gradot Ki~evo predizvika pad na ruralnata populacija za 60%, dodeka samiot grad Ki~evo se u~etvori vo golemina, od 7.000 lu|e na 25.000. Vo osumdesettite,cela flota od avtobusi go napu{ta{e Ki~evo sekoe utro, nosej}i gi rabotnicite od nivnite stanovi vo op{testvena sopstvenost vo gradot, do rabotnite mesta voelektranata i rudnicite.

Seloto na Ahmeti 18

Tabela 9: Promena na naselenieto vo 78 sela vo Ki~evskiot region od 1948-1994 godina33

Promeni vo naselenieto Mak. sela Alb. sela Me{ani sela

Rast od pove}e od 100% - 6 3Rast od 33 do 100% - 10 -Rast do 33% - 2 1Pad do 33% 4 3 4Pad od 33 do 75% 12 2 1Pad povisok od 75% 29 1 -

Vkupno 45 24 9

Urbanizacijata be{e smislena politika vodena od strana na komunisti~kata vlast,del od procesot na proizvodstvo na moderno industrisko op{testvo. Taa politikabe{e sfatena i kako del od gradeweto na nacijata i fa}awe priklu~ok so razvienitedelovi na Evropa. Kako dopolnenie na svoite novi industriski pretprijatija, Ki~evo stana sedi{te i na sudot i na regionalnata policiska komanda, tamu se smestijapodra~nite edinici na razli~ni republi~ki ministerstva i agencii, regionalnatakancelarija na Makedonskata banka za razvoj, dve javni komunalni pretprijatija i edenbroj na u~ili{ta (vklu~uvaj}i go i edinstvenoto sredno u~ili{te vo regionot). Gradot stana sedi{te i na golema bolnica, a ima{e i edna va`na kasarna na Jugoslovenskataarmija, so okolu 4.000 vojnici na broj.34

Pokraj obezbeduvaweto na redovnite prihodi, vrabotuvawata vo socijalisti~katajavna ekonomija bea i sredstva za dobivawe dr`avni beneficii, vklu~uvaj}i visokosubvencionirani stanovi, hranarina i dostap do letnite odmarali{ta. Mnoguki~evski doma}instva imaa po dvajca ~lenovi {to nosea plata doma {to im dava{e potro{uva~ka sila za nabavuvawe na site neophodni doma{ni potrep{tini i drugiproizvodi. Ra|aweto na industriskoto op{testvo gi donese dobrata na moderniotna~in na `ivot - vodovodni i kanalizacioni sistemi, asfaltirani pati{ta, trgovskicentar, kulturen dom, kino i fudbalski stadion. @itelite na Ki~evo gledaa nadrugite ju`no-evropski zemji fa}aj}i priklu~ok so Zapad za vreme na ovie decenii -Grcija, ju`na Italija, Iberiskiot popuostrov - i ~uvstvuvaa deka i tie doa|aat do modernite potro{uva~ki op{testva na post-voenata Evropa.

Deneska, dodeka etni~kite Makedoci se borat so problemot na ki~evskiot ekonomskipad, razbiraweto deka problemot mo`e da se nadmine preku vra}aweto na obrabotkana zemjata si nao|a svoe mesto vo javnata debata. I najdetalnata studija zaekonomskiot razvoj i za komparativnite prednosti na Ki~evskiot region, objavena vofebruari 2002 godina, doa|a do takov zaklu~ok. Spored avtorite na ovaa studija, povtornoto naseluvawe vo kraevite so najniska koncentracija na naselenie vo toj region, Drugovo i Vrane{tica, "bi trebalo da se eden od prioritetite za idniotregionalen razvoj".35

Ovaa studija go sogleduva ostriot pad na industriskoto vrabotuvawe za vreme nadevedesettite. Vo nea se citiraat oficijalni podatoci koi{to otkrivaat dramati~enpad na per capita investiraweto vo Ki~evskiot region, koj{to do 1999 be{e za 25%pove}e od prosekot na Makedonija.36 Avtorite bele`at deka 69% od naselenieto naKi~evo nema pove}e od osnovno obrazovanie. Polovina od vrabotenite, nekoi 4.100

33 Izvor: podatoci od popisite vo 1948 i 1994.34 Edno vreme pod komanda na bosanskiot Srbin Ratko Mladi}. 35 Agro-konsultantot VIZI, od citiranata studija, str. 4. 36 Podatocite se zemeni od Statisti~ki pregled na investiciite vo Makedonija, 1998, 1999 i 2000.

Seloto na Ahmeti 19

lu|e, nemaat nikakvo obrazovanie, te{ko ograni~uvaj}i go potencijalot za razvoj napokompleksna uslu`na ekonomija. Zaradi toa, zaklu~uva studijata, ona {to be{epotrebno e obnovuvawe na vnimanieto vrz zemjodelieto i prirodnite resursi. Ekonomskiot razvoj bi zapo~nal so zgolemena "upotreblivost na prirodnoto bogatstvoniz ekploatacijata na prirodnite bogatstva (kako mermerot, jaglenot i dr.), upotreblivosta na hranata i drugite {umski ovo{ki, upotreblivosta na obrabotlivitepovr{ini i nad site zemji{ni bogatstva, upotreblivosta na vodata i turizmot".

Eden tradicionalen sektor osobeno e podvle~en kako potencijalen za podobruvawe na ekonomskiot rast: odgleduvaweto ovci. "Pred tri-~etirieset godini ovoj region ima{e100.000 ovci, blagodarej}i im na povolnite razvojni uslovi. Deneska, ovaa cifra esimnata na 22.000 ovci, poka`uvaj}i ja niskata upotrebenost na prirodnite uslovi naregionot."37 Glavnata pre~ka za primena na edna takva strategija e toa {to lu|eto ve}ene `iveat tamu kade {to bi trebalo za da se zanimavaat so toa. "Vo nekoi delovi od regionot kade {to bi trebalo da se razviva odgleduvaweto na ovcite i na stokata,gustinata na naselenosta e mnogu niska, kakva {to e i goleminata na brojot narabotnata sila." Zatoa, ovaa studija prepora~uva Ki~evo da usvoi politika na de-urbanizacija, vra}aj}i gi urbanite nevraboteni vo selata {to nivnite semejstva ginapu{tile generacija porano:

"Razvojot na `ivotinskata populacija vo tie krai{ta bi odela paralelno soo`ivuvaweto na selata i so podobruvawe na `ivotnite uslovi. Ova bi pridonelo za vra}awe na del od nevrabotenata populacija od gradot vonapu{tenata zemja vo selata."38

Interesno, ovaa analiza ja previduva situacijata na 50% albansko naselenie voregionot, koe{to prodol`uva da bide skoncentrirano vo selata i koe, vsu{nost, giposeduva pove}eto od ovcite. Ruralnata depopulacija e vo svojata su{tina etni~kimakedonski fenomen. Me|u 1948 i 1994 godina naselenosta na site 45 etni~kimakedonski sela vo regionot opadna, od koi 29 od niv izgubija pove}e od tri-~etvrtiniod nivnata populacija. Istovremeno, naselenieto od 18 od 24 albanski sela prodol`ida raste, pri {to {est od niv ja dupliraa svojata golemina. Se razbira, mo`nostite zavrabotuvawe vo albanskite podra~ja ne uspeaja da go dr`at ~ekorot so rastot na naselenieto.

Idejata za prevrtuvawe na trendovite od pred polovina vek i za vra}awe nanaselenieto vo vnatre{nosta e ~uden odraz na is~eznuva~kiot son za modernizacijata.Za `al, toa ne e i kredibilna strategija za razvoj. Selskite podra~ja ne sodr`atnikakva privle~nost za urbaniziranoto naselenie: nedostasuva bazi~natainfrastruktura, nerazvieni se obrazovnite i zdravstvenite uslugi, a uslovite za `ivot se mnogu siroma{ni.39 Vo edno neodamne{no istra`uvawe na javnoto mislewe, 43% od ispitanicite od planinskite delovi na Makedonija izjavile deka nemaat dovolno pari za hrana, a u{te 47% izjavile deka ne mo`at da si dozvolat da nabavat novi ali{ta i obuvki.40 40% od zemjodelskoto naselenie e na nivo na subvencii, bez

37 Agro-konsultantot VIZI, od citiranata studija, str. 17. 38 Ibid., str. 69. 39 UNDP, Human Development Report Macedonia 2001 (Izve{taj za ~ovekoviot razvoj vo Makedonija za

2001), str. 65-67. 40 Ibid., str. 64.

Seloto na Ahmeti 20

pari~na ke{ zarabotka od zanimavaweto so zemjodelie.41 Ekonomskite pottici zazanimavawe so zemjodelie se tolku mali {to vo 1996 godina samo 48% od celoto privatno obrabotlivo zemji{te bilo vo upotreba.42

Vo celiot Ki~evski region ima samo 10 doma}instva so nad 100 ovci, a samo 16 lu|eoficijalno se prijaveni deka rabotat kako ov~ari. Koga Blagoja \or|ijoski go dobil imotot na bankrotiranata zemjodelska kooperativa, toj stanal vode~kiot regionalenodgleduva~ na ovci so pove}e od 2.000 sto~ni glavi. Toj e i pretsedatel naedinstvenoto regionalno zdru`enie na odgleduva~i na ovci, osnovano vo 1998 godinaso pove}eto albanski ~lenovi, i planira da osnova mlekara. Blagoja zabele`uva deka vo momentov ne postoi ni znaewe da se proizveduvaat kvalitetni proizvodi sposobnida mu konkuriraat na uvozot, a nema ni na~ini kako da si go najdat patot na pazarot.U{te sega pove}eto od ov~oto sirewe {to se proizveduva vo regionot ne mo`e da se prodade.

Najva`no od sî, ne postoi `elba me|u mladite ki~evski urbani Makedonci da se vratat vo selata na nivnite tatkovci ili dedovci, napu{teni decenii porano, ili da zapo~nat izoliran `ivot na visokite planinski pasi{ta. \or|ijoski sfati dekaregrutiraweto na ov~ari e najgolemiot problem vo celata negova rabota, i pokraj toa{to ponudil plati {to se prili~no nad prose~nite. Bez razlika kolku e dlabokakrizata na industrijata vo Ki~evo, navikite na `ivot vo industriskoto op{testvoostanuvaat mo{ne cvrsti.

V. GLOBALIZACIJATA NA KI^EVSKITE ALBANCI

Vo 1998 godina, op{tinskoto rakovodstvo na Ki~evo objavi koloritna monografija zaKi~evskiot region. Vo delot za lokalnata ekonomija se navedeni site biv{isocijalisti~ki pretprijatija i nivnite osnova~i. Vo monografijata se zabele`uva i deka "za nesre}a, noviot proces na tranzicija, namesto da go zabrza ekonomskiot rast,dovede do opa|awe na op{testvenoto proizvodstvo". Vo knigata ne se spomenuva ni eden privaten biznis. Albancite, koi go so~inuvaat mnozinstvoto vo regionot, gi nema nikade vo knigata, osven vo delot posveten na Vtorata svetska vojna.43

Nedostatokot od interes od strana na oficijalnata Makedonija za ona {to se slu~uvana levata strana od Bulevarot "Osloboduvawe" ili vo selata kako Zajas i Oslomej objasnuva zo{to eden od najdramati~Nite motori za op{testveni promeni vo minatatadecenija - masovnata migracija na Albancite kon zemjite na Zapad - nikoga{ se nema pojaveno vo razmisluvaweto na lokalnite oficijalci za lokalniot razvoj.

Regionalnata razvojna strategija, {to ja citiravme pogore, ne ja ni spomnuva trudovatamigracija. Vo svojot izve{taj za Makedonija od 1998 godina, nasloven kako"Privlekuvaj}i go rastot", Svetskata banka edvam spomnuva deka "neidentifikuvan dotok na kapital u~estvuva so okolu 70% od finansiraweto na sega{niot buxetskideficit za periodot 1994-1997. Mo`ebi del od toa, a mo`ebi i celata taa suma seneidentifikuvanite doznaki od stranstvo na li~nite likvidni trgovski krediti".44 I

41 Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa, "Strategija, politika i upravuvawe sorazvojot na selskite podra~ja vo Makedonija:, Skopje, citirano vo UNDP, Human DevelopmentReport Macedonia 2001 (Izve{taj za ~ovekoviot razvoj vo Makedonija za 2001), str. 63.

42 Ibid., str. 66. 43 Op{tina Ki~evo, Ki~evo i Ki~evsko, Ki~evo 1998.44 World Bank, Enhamcing Growth (Svetska banka, Pottiknuvaj}i go rastot), 1998, str. 5.

Seloto na Ahmeti 21

dodeka va`nosta na doznakite od stranstvo e neizbe`na vo kontekstot namakroekonomskata stabilnost, nivnoto vlijanie vrz regionalnite ekonomii nikoga{ne e istra`eno.

Istovremeno, vo neodamne{nata evropska istorija, trudovata migracija e prepoznaenakako eden od najva`nite "egzogeni {okovi" za stagnantniot ekonomski sistem. Ne epominato dolgo vreme otkako "calata dei tedeschi" (naslednicite na Germancite),masovnite vra}awa na italijanskite migranti vo nivnite sela za Bo`ikpretstavuva{e glaven socijalen nastan na godinata vo golemi delovi na italijanskiotjug. Kako {to zaklu~uva neodamne{nata studija za ekonomskiot rast vo izminatiot vek, ima{e periodi vo ponovata italijanska istorija koga "samite emigranti bea zaslu`niza re~isi siot realen rast vo realnite plati i BDP per capita vo Italija, {toobjasnuva, kako i vo slu~ajot na Ircite, dobar del od pri~inite za dostignuvaweto naekonomskiot razvoj {to go ima{e Obedinetoto Kralstvo."45

"Pari~nite doznaki na emigrantite pomognaa da se monetariziraekonomijata na jugot: tie go podignaa nivoto na za{tedi me|u ju`wa~kitesemejstva, ja pottiknaa upotrebata na bankite i go pomognaa zgolemeniot pristap do krediti. Emigrantskite doznaki go stimuliraa pazarot na zemja,dodeka onie {to se vratija so sebe gi donesoa novite stavovi i vkusovi."46

Neodamne{nata istorija na socijalisti~ka Makedonija e potsetnik za faktot dekaekonomskiot razvoj i dvi`eweto na lu|eto otsekoga{ bile nerazdelno povrzani.

Nema to~ni statisti~ki podatoci za albanskata emigracija od Ki~evo vo izminatitegodini. Naj~estata procenka, {to ja pravat i op{tinatite i mnogu od etni~kitealbanski gra|ani, e deka re~isi sekoe doma}instvo vo selskite podra~ja i sekoe vtorodoma}instvo vo gradot ima barem eden ~len od semejstvoto koj raboti vo stranstvo.Ova dava za pravo da se napravi edna vozdr`ana procenka deka barem 3.300 etni~kiAlbanci od stranstvo gi poddr`uvaat svoite semejstva vo podra~jeto na Ki~evo.

Vo nedostatok na sigurni podatoci, eden na~in za da se sfati va`nosta na ovojfenomen e da se odbere spored principot na slu~ajnost koe bilo oddelenie na u~enicite od ki~evskata gimnazija "Mirko Mileski" za da se doznae kade zavr{ileu~enicite edna decenija podocna. Klasot od generacijata 1989/90 be{e etni~ki me{an, a go so~inuvaa 20 etni~ki Makedonci, 7 Albanci i 4 Turci. Od tie 31 u~enici, samo dvebile devojki (i dvete etni~ki Makedonki).47

45 John Cohen (Xon Koen) i Giovanni Federico (Xovani Federiko), The Growth of the Italian Economy,1820 to 1960 (Rastot na italijanskata ekonomija, 1820-1960), str. 45. Avtorite isto takazabele`uvaat deka "iako nau~nicite oddavaa priznanie za va`nosta na emigracijata, nejzinitepri~ini i posledici ostanaa sî do neodamna glavno neistra`eni" (str. 43).

46 Ibid., str. 28. 47 Informaciite vo ovoj del na studijata se proizvedeni od razli~ni vodeni razgovori vo Ki~evo,

potvrdeni so toa {to biv{ite u~enici bea zamoluvani da gi posetat semejstvata od svoite biv{isou~enici.

Seloto na Ahmeti 22

Tabela 10: Sega{ni podatoci za albanskite, makedonskite i turskite u~eniciod u~ebnata 1989/1990 od gimnazijata "Mirko Mileski", Ki~evo

U~enici AlbanciSefer zavr{il sredno u~ili{te vo Gostivar i `ivee vo Ki~evo. Sopstvenik e

na taksi kompanija ("Zajazi"), dodeka negoviot tatko raboti vo GermanijaPrparim e vo Viena Quqzim e vo ^ikagoBa{kim, koj zavr{il gimnazija vo Ki~evo, e vo WujorkBa{kim raboti na AqaskaAgron e vo grad vo blizina na ^ikagoFqamur, bratu~ed na Agron, e vo istiot grad vo blizina na ^ikago

U~enici TurciAdnan e vo Ki~evo i vozi taksiEnis raboti vo privatna kompanija vo Ki~evoSamir e privaten prodava~ vo Ki~evoGalip raboti vo [vajcarija (vo Frajburg)

U~enici MakedonciRobert raboti vo Tajmi{teVlatko raboti vo Tajmi{teDu{ko raboti vo REK OslomejAco raboti vo REK Oslomej Orce raboti vo pekaraZlatko raboti vo prodavnica za grade`en materijalGoran raboti vo kladilnicaZoran e privatnikDalibor raboti povremenoMaksim raboti povremenoBeti e doma

U{te devet drugi `iveat vo Makedonija, no informaciite za nivnata lokacijai rabotno mesto se nedostapni.

Prvo {to se zabele`uva e deka samo nekolkumina od muslimanite zavr{ile srednoobrazovanie. ^etvorica od Albancite i site ~etvorica Turci ja padnale prva godina ire{ile da go napu{tat {koluvaweto namesto da go povtoruvaat klasot. Mnogumina odniv go naveduvaat jazikot kako pote{kotija vo u~eweto i nedostatokot od pottik od strana na u~itelite kako pri~ini za otka`uvawe od u~ili{teto. Dvajca bile vo sostojba da go zavr{at srednoto u~ili{te vo sosednata gostivarska op{tina, a ostanatite vedna{ ja napu{tile zemjata. Samo eden od Albancite zavr{il srednou~ili{te vo Ki~evo.

Edna decenija podocna, razli~nite pati{ta na dvete etni~ki grupi jasno seiscrtuvaat. Od sedum Albanci, samo eden e ostanat vo Makedonija (iako ~lenovi od negovoto semejstvo se vo stranstvo). Od 20 etni~ki Makedonci, site se ostanati voMakedonija, a pove}eto sî u{te se vo Ki~evskiot region. ^etvorica od niv rabotat vopretprijatija opi{ani vo ovoj izve{taj (elektranata Oslomej i Tajmi{te), ~etvoricaimaat redovno vrabotuvawe vo privatniot sektor, a trojca povremeno rabotat ili senevraboteni. Za ostanatite ne bevme vo sostojba da najdeme informacii za nivnitevrabotuvawa.

Vakvata slika bezdrugo e impresionisti~ka i bi bilo vredno da se napravi po{irokoistra`uvawe me|u u~enicite za da se vidi dali ovie trendovi se odr`livi. No, sepak obezbeduva eden brz presek na dominantnata op{testvena dinamika me|u ki~evskite

Seloto na Ahmeti 23

Albanci. Isto taka, se otkriva u{te edna va`na pojava: nesposobnosta na etni~kiteMakedonci od Ki~evo da se upatat vo emigracija. Emigracijata se stremi da bide kumulativen proces. Nejzinata za~estenost ja ima pozitivnata funkcija na brojot naprethodnite emigranti koi obezbeduvaat pari, informacii i poddr{ka zanovodojdenite. Ako ki~evskite etni~ki Makedonci imaat rodnini nadvor, toa seglavno onie koi zaminale za Avstralija vo pedesettite godini i koi ve}e ne odr`uvaat pobliski kontakti so rodninite {to ostanale vo Makedonija. Toa ne mo`eni da se sporedi so gustite mre`i {to gi ispletoa Albancite me|u Ki~evo inadvore{niot svet vo izminatite dve decenii.

So fenomenot na dijasporata mo`at da se objasnat pojavi vrzani za albanskotoop{testvo vo Ki~evo koi{to mo`at da go zbunat posmatra~ot na taa zaednicaodnadvor, osobeno etni~kite Makedonci. So visokata stapka na priroden prirast,albanskata zaednica ima visoka proporcija na maloletni deca koi nekoj treba da gi izdr`uva, a koi{to taa zaednica uspeva da gi poddr`i, bez razlika na krajnoograni~enite mo`nosti za vrabotuvawe. Istovremeno, aslbanskite naselbi vo Ki~evoi niz albanskite sela mo`e da se vidi vpe~atliva graditelska aktivnost, zaedno so`iviot pazar na uslugi vo centarot od gradot.

Vo mesnosta Zajas otprilika ima okolu 2.000 doma}instva. Ima 135 u~iteli koipredavaat vo osnovnoto u~ili{te, {to go pretstavuva edinstveniot zna~aen izvor najavno vrabotuvawe. Ima sedum op{tinari i navodno 19 policajci, iako predpotpi{uvaweto na ohridskiot dogovor samo dva od niv bea etni~ki Albanci. Vo mesnosta nema pretstavni{tva na dr`avni organi, so isklu~ok na dvajca slu`benicivo lokalnata mati~na slu`ba. Najgolemata privatna kompanija, "Perperimi", koja{to se zanimava so proda`ba na grade`ni materijali, ima 10-12 vraboteni. Spored oficijalnata statistika, ima 155 registrirani prodavnici, eden restoran, eden motelkade se vraboteni petmina i edna pekara so sedum vraboteni. Im 10 rabotniciostanati vo lokalniot pogon na konglomeratot Tajmi{te, no jitu eden ne e Albanec.Nakratko re~eno, bi bilo iznenaduva~ki ako se otkrie deka pove}e od edno doma}instvo od sekoi pet ima barem eden vraboten ~len vo nekoj formalen sektor.

Slikata vo Oslomej e mo{ne sli~na. Kako {to be{e spomnato pogore, elektranata inejzinite razli~ni pogoni vrabotuvaat iljada lu|e, no samo 46 od niv se od Oslomej.Ima osum vraboteni vo mesnata kancelarija i dvajca vo komunalnoto pretprijatie, 129u~iteli vo osnovnite u~ili{ta, 99 registrirani prodavnici i trgovci na malo, ednabenzinska pumpa, dve mali firmi za proda`ba na grade`en materijal i dve kafeani. Zaradi problemot so kvalitetot na vodata za piewe, vo 17-te Oslomejski sela nema niedna pekara. Op{tinata procenuva deka okolu 50 du{i se vklu~eni vo odgleduvawetoovci i pokrupna stoka. Povtorno, odnosot me|u rabotnite mesta i Oslomejskite 1.900 doma}instva te{ko deka e povolen.

Oficijalnite lica vo dvete mesta procenuvaat deka barem 1.500 `iteli na Zajas,1.000 od Oslomej i 800 od gradot Ki~evo rabotat vo stranstvo i gi ispra}aat doma svoite pari~ni doznaki za pomo{ na semejstvata. Postoi cela zaednica na 250 ki~evski Albanci na Aqaska, kako i drugi zaednici niz SAD rasfrlani od ^ikago doSredniot Zapad. Drugi odat vo Zapadna Evropa, osobeno vo [vajcarija i Germanija.Eden ki~evski Albanec, biznismen, e sopstvenik na rent-a-kar za luksuzni limuzini na Aqaska, nekolku restorani vo Viskonsin i hoteli vo Antalija, na turskiot breg. Eden zna~itelen broj od niv vle~at penzii od [vajcarija, Germanija i od drugi evropskizemji. Vsu{nost, albanskoto Ki~evo e stanato predgradie na Zapadna Evropa i SAD.

Seloto na Ahmeti 24

Zaednicata od dijasporata ispra}a transferi vo ke{, pravi li~ni vlo`uvawa vonedvi`nini i tro{i nevideno mnogu pari na svadbi. Rezultatot od toa vrz lokalnataekonomija e mo{ne vidliv. Bazirano vrz napravenite razgovori me|u albanskatazaednica, presmetavme so vozdr`anost deka eden tipi~en gastarbajter ispra}a domaili tro{i vo Ki~evo pove}e od 5.000 evra godi{no, {to zna~i deka vkupniot transferna pari bi bil nad 16 milioni evra godi{no. Ova e ramno na desetpati pogolem vkupen buxet na op{tinata Ki~evo i okolu dvapati kolku vkupnite godi{ni plati na 3.800etni~ki Makedonci vraboteni vo javnata administracija i vo porane{nite POS.

Vakviot finansiski priliv generira zna~itelna suma na investicija vo nedvi`nini.Goleminata na mnogu ku}i vo Zajas i Oslomej e prili~no nesoodvotna na sostojbata volokalnata ekonomija. Ima i brojni presti`ni gradbi vo albanskiot del na Ki~evo,nekoi od niv napraveni so jasna namera da se ponesat so vkusot na albanskatazaednica za pravewe skapi svadbi. Vo sredinata na devedesettite, so parite oddijasporata se finansira{e izgradbata na Arabela, trokaten kompleks vo Ki~evo naprodavnici i delovni prostorii, na lokalnata televiziska stanica i na golem centarza proslavi.

Sepak, i pokraj aurata na prosperitet {to se sozdava so vakvite graditelski proekti, mnogu malku od kapitalnite prilivi od dijasporata zavr{uvaat vo produktivniinvesticii. Na atmosferata vo ki~evskiot region ne se gleda kako na pottiknuva~kaza rizi~ni kapitalni vlo`uvawa. Me|u Albancite vo Ki~evo kru`at mnogu prikazni za propadnati biznis vlo`uvawa kako rezultat na neprijatelski raspolo`eniteinspektori, problemite vo dobivaweto licenci i grade`ni dozvoli i drugibirokratski pre~ki. Nedostatokot od javno investirawe isto taka e zna~aen problem.Eden od Albancite komentira: "Lu|eto se naviknuvaat na {vajcarski standardi vo biznisot, a potoa se sudiraat samo so problemi - nema siguren dotok na voda, slab elektri~en napon, neasfaltirani pati{ta..."

Nedostatokot od prisustvo na edna aktivna dr`ava vo albanskite krai{ta i, zaraditoa, lo{iot kvalitet na lokalnata infrastruktura, zna~e{e deka kapitalniteprilivi ostanaa zarobeni vo trgovijata i potro{uva~kata, generiraj}i malku trajnivrednosti. Taka, albanskite sopstvenici na prodavnici vo gradot sekoja godinaostanuvaat zavisni od vra}aweto na lu|eto od dijasporata, za tie da gi potro{at kajniv svite pari za vreme na letnite meseci. Vo ostanatiot del od godinata, kako {toobjasnuva eden prodava~ na tepisi, "sostojbata so na{ata proda`ba e re~isi istotolku lo{a kako kaj makedonskite prodavnici".

Nedostatokot od produktivna upotreba na kapitalot od dijasporata mora da se rangirakako najo~igledna propu{tena mo`nost za istrgnuvaweto na Ki~evo od ma|epsaniotkrug na ekonomska propast. Edno va`no privatno albansko pretprijatie vo Ki~evo, tekstilnata firma Himara, go ilustrira potencijalot za koj{to govorime.Sopstvenikot, Bajram Selimi, se vratil od Francija vo 1994 godina, kade {toiszgradil sopstvena tekstilna kompanija. Steknuvaj}i se so prostor od ednabankrotirana trgovska kooperativa u{te na po~etokot od devedesettite, toj sozdalkompanija so 100 vraboteni - najgolemoto novo pretprijatie vo Ki~evo. Himaraproizveduva samo za francuskiot pazar, dobivaj}i tekstilni poluproizvodi so kamioni isprateni od Francija i na istiot na~in tamu ispora~uvaj}i gotovi proizvodi, preku sopstvenata kompanija na g-dinot Selimi koja{to slu`i kako posrednik vozdelkite. Interesno, osven samiot sopstvenik i smetkovoditelot na kompanijata, sitedrugi vraboteni se etni~ki Makedonci, glavno `eni koi nekoga{ rabotele zapretprijatieto vo op{testvena sopstvenost Kikoteks.

Seloto na Ahmeti 25

Vo dadenite te{ki ekonomski okolnosti, samo me|u albanskata dijaspora Ki~evo bimo`elo da najde vistinska kombinacija od investiciski kapital, pretpriema~kisposobnosti i gotovi biznis-kontakti so nadvore{nite pazari. Zatoa, albanskatadijaspora e ki~evskiot najva`en ekonomski resurs. Kako {to poka`uva primerot naHimara, dokolku se najdat na~ini toj kapital da se mobilizira, pridobivkite bi bilepodednakvo dobri i za makedonskata i za albanskata zaednica ovde.

Ako ovoj resurs ne mo`e da se iskoristi, ekonomskata idnina za ki~evskite Albanci emalku podobra od onaa so koja se soo~uva makedonskata zaednica. Vo momentov, voosnovnite u~ili{ta vo Zajas se zapi{ani 1.612 u~enici i u{te 1.233 vo Oslomej. Nema investicii {to se vo tek ni vo edno od ovie mesta i ne se sozdavaat novi rabotnimesta. Dokolku ne se pojavi nekoja nova investiciska strategija, emigracijata }e bideedinstveniot dostapen pat za novata generacija Albanci.

VI. ZAJAS I OTSUTNATA DR@AVA

Vo ki~evo ima dva konkurentski fudbalski klubovi. Napredok e tradicionalniotgradski klub, osnovan vo 1950 godina. Negoviot dom e stadionot izgraden za vremetona socijalizmot po pat na raspi{aniot lokalen samopridones, a od neodamna ipodnoven so novi sedi{ta, kupeni so dr`avni pari. Porane{niot gradona~alnik od redovite na VMRO-DPMNE, Ilija Kitanoski, e pretsedatel na klubot {to se natprevaruva vo Prvata fudbalska liga.

Vlazrimi, pak, e glavno albanski fudbalski klub, iako ima dvajca igra~i etni~kiMakedonci, i tuku{to se kvalifikuva da igra vo Vtorata liga. Raspolaga so sosemanov stadion izgraden vo docnite devedesetti so donacii od Albancite od svetot,zaedno so dobrovolnata rabota na lu|eto od lokalnata zaednica, a negoviot glavensponzor e bogatiot ki~evski biznismen Alaskan. Na perfektno odr`uvaniot teren seizlo`eni poslednite ~uda na sportskata oprema, uvezeni od SAD. Stadionot be{e izgraden na edna prazna dr`avna parcela, bez dozvola od nadle`nite organi. Kako {to veli eden lokalen biznismen, stadionot e najgolemata gordost na kolektivniotdostrel na ovde{nata albanska zaednica. Parite od dijasporata pomognaa da sezameni ulogata na dr`avata.

Neprisustvoto na dr`avata ne se zabele`uva najmnogu vo albanskite delovi naKi~evo, tuku vo selskite albanski op{tini. Vo novoosnovanata op{tina Zajas, domot na Ali Ahmeti, op{tinskata administracija broi 7 lu|e i e smestena vo privremeniprostorii koi ne se pogolemi od eden semeen stan. So godi{en op{tinski buxet za2002 od 54.000 evra za zaednica so 10.000 lu|e, nejziniot kapacitet da se ispora~a kojabilo forma na javna usluga za gra|anite e minimalen. Najva`nite javni institucii voZajas se osnovnite u~ili{ta, vo koi se vraboteni 135 prosvetni rabotnici za 1.600u~enici. Pretstavnicite na centralnata makedonska vlast se skoncentrirani vogradot Ki~evo ili duri vo Skopje. Samo 395 doma}instva dobivaat mo{ne skromnasocijalna pomo{ i te{ko deka koj bilo dobiva nekakvi beneficii nameneti za nevrabotenite. Vo celata op{tina ima samo 24 kilometri asfaltirani pati{ta. Za vreme na biv{ata jugoslovenska dr`ava vo ova podra~je ne e napravena nitu ednava`na investicija, so isklu~ok na rudnikot Tajmi{te, koj{to sega e zatvoren. Od zavr{uvaweto na socijalizmot ovde re~isi da ne e napravena nitu edna javnainvesticija.

Izolacijata na koja{to se izlo`eni mesta kako Zajas od strana na makedonskatadr`ava se zaostri za vreme na reformata na lokalnata samouprava vo 1995/96 godina,

Seloto na Ahmeti 26

so koja{to se zgolemi brojot na op{tinite vo dr`avata od postoe~kite 34 na 123.^etiri novi selski op{tini, sostaveni samo od sela, se iscrtaa vo ki~evskiot region, a dve od niv, Zajas i Oslomej, imaat prevladuva~ka etni~ka albanska populacija. Novite op{tini bea otka~eni od nivniot tradicionalen administrativen centar, a nenasledija re~isi nikakvi javni ustanovi ili infrastruktura.

Toga{ usvoeniot Zakon za lokalna samouprava ja ostavi dr`avata visoko centralizirana. Nekolkute odgovornosti {to gi dobija op{tinite vklu~uvaa izgradbai odr`uvawe na lokalnite pati{ta, ulici i parkovi, vodovodnite sistemi i uli~Noto osvetluvawe, sobirawe na |ubreto, rakovodewe so pazarite i grobi{tata i odredenonivo na ingerencii vo oblasta na urbanizmot.48 Formalno, site pet op{tini imaat istiprava i ovlastuvawa, koi{to gi sproveduva gradona~alnikot, op{tinskoto sobranie i lokalnata administracija. No, dodeka vo Ki~evo vo op{tinskata uprava se vraboteniokolu 45 lica, vo sekoja od ~etirite selski op{tini ima vraboteno po 5-7 lica.Dodeka Ki~evo ja nasledi zgradata na starata op{tina, drugite ~etiri op{inski slu`bi se smesteni vo baraki ili adaptirani zgradi, ~esto ne pogolemi od edenprose~en stan.

Kako rezultat na toa, institucionalnite nedostatoci nasledeni od vremeto nasocijalizmot stanaa u{te poizrazeni. Sektorot na zdravstvoto e dobar primer za toa.Vo Ki~evo vo osumdesettite, vo zdravstveniot sistem be{e planirano da se napravinajgolemata javna investicija na decenijata, so izgradba na nova bolnica vo gradot. Izgradbata zapo~na vo 1986 godina, no otkako se izgradi karabinata na objektotrabotata be{e soprena zaradi nedostatok od sredstva. Vo 1992 godina, vo eden kusperiod na obnoveno gradewe, bea instalirani prozorcite, no objektot povtorno senapu{ti i vnatre{nosta nikoga{ ne se zavr{i. Von Ki~evo, nedostatokot od sredstva e u{te poo~igleden. ki~evskata bolnica raboti na nivo na serija mali, decentralizirani centri od oblasta na primarnata za{tita (ambulanti), nozdravstvenite uslugi se mo{ne bazi~ni. Del od problemot e {to popolnetosta sokadar (i geografskata distribucija na istiot) ostana ista, iako vkupnite resursnipotencijali se namalija, {to gi prinuduva klinikite da gi namalat nivniteoperativni tro{oci. Kako rezultat od toa, nekoi od ambulantite se otvoreni samo ponekolku ~asa dnevno.

Tabela 11: Zavr{ni smetki za prihodite na Ki~evo, Drugovo i Oslomej vo 2000 godina49

Ki~evo Oslomej DrugovoOp{tinski resursi evra % evra % evra %

Op{tinski buxet 145,974 9.6 85,000 48.7 70,000 24.6Fond za lokalni pati{ta 80,172 5.3 65,500 37.5 - 0.0Fond za komunalni uslugi/ org. za grade`no zemji{te 559,807 36.8 20,000 11.5 214,947 75.4

Javni komunalni pretprij. 735,400* 48.3 3,900 2.2 -

Vkupno 1,521,353 100.0 174,500 99.9 284,947 100.0

Od centralni izvori 157,638 10.4 79,557 45.6 226,183 79.4

* Nema dostapni podatoci za javnoto pretprijatie "Komunalec Ki~evo". Ovaaprocenka se bazira na prose~nite prihodi na makedonskite op{tinski komunalnipretprijatija vrz osnova na per capita baza (izvor: Proekt za reforma na lokalnatavlada).

48 Zakon za lokalna samouprava (Slu`ben vesnik, br. 52/1995), ~len 17.49 Izvor: op{tinski buxeti i buxeti na navedenite fondovi.

Seloto na Ahmeti 27

Bez lokalno proizvodstvo i bez urbani centri, kapacitetot na pomalite op{tini dageneriraat prihodi za da izgradat novi institucii i infrastruktura e serioznonamalen. Vo makedonskiot visoko-centraliziran fiskalen sistem, op{tinskiteprihodi mnogu zavisat od lokalnite taksi i danoci {to se stavaat vrz grade`niteaktivnosti i kupoproda`bata na zemji{teto, plus prihodite od javnite komunalni pretprijatija, a i dvete ovie aktivnosti se vonbuxetski. Kako glaven urban centar,gradot Ki~evo e vo sostojba da generira pove}eto od prihodite od vakvite izvori koi{to bea upotrebuvani za finansirawe na infrastrukturniot razvoj i op{tinskiteuslugi. Vo albanskoto Oslomej, pak, nema nikakva tekovna komercijalna grade`naaktivnost i ima mnogu malku kakva bilo infrastruktura od koja mo`e da se generiraatnekakvi uslu`ni taksi. Ovie dva izvora dostignuvaat samo 24.000 evra ili 14% od vkupnite prihodi vo Oslomej.

Nedostatokot od finansiska nezavisnost na ruralnite albanski op{tini gi pravizavisni od centralnata vlada, a poradi toa ranlivi zaradi nepridvidlivata i nepravedna makedonska javna potro{uva~ka. Postojat mnogu malku centralni fondovidostapni za lokalni onfrastrukturni proekti. Nekoi proekti vrzani sonavodnuvaweto se finansiraat od Ministerstvoto za transport i vrski, redovno seprefrlaat sredstva od dr`avniot Fond za nacionalni i regionalni pati{ta doop{tinskite patni fondovi, a odredeni infrastrukturni proekti se poddr`ani odBiroto za razvoj na nerazvieni regioni. No, vakvite finansiski transferi se odvivaat na netransparenten na~in i e neobi~no te{ko da se doznae na koj na~in tie sredstva voop{to se distribuiraat niz zemjata.

Vo oblasta na vodosnabduvaweto postoi jasno zapostavuvawe na albanskite sela zasmetka na urbanite i mnozinskite etni~ki makedonski ruralni podra~ja. Od 27 proekti potpomognati od Ministerstvoto za transport i vrski vo ki~evskiot region od 1997-2001 godina, Zajas dobil poddr{ka za samo eden proekt, ili edvam 1,9% od vkupnite sredstva potro{eni vo ki~evskiot region. So 35% per capita, ova pretstavuvapomalku od polovina od nacionalniot prosek. Oslomej samo malku podobro pomina so pet dobieni proekti. Iako so~inuvaat 37% od naselenieto na ki~evskiot region, oviedve albanski op{tini primile samo 14,2% od sredstvata za finansiraweto naproektite. Za razlika od toa, dvete preovladuva~ki makedonski etni~ki ruralniop{tini, Vrane{tica i Drugovo, dobile 47,8% od proektnite fondovi, iako vo niv`ivee samo 10% od naselenieto vo regionot.50

Tabela 12: Dodeleni sredstva od Programata za vodovod i kanalizacii i od Fondot za nacionalni i regionalni pati{ta na Ki~evskiot region, 1997-2001 godina51

Fond za pati{ta Vodov. ikanaliz.

VkupnoOp{tina Naselenie %

evra % evra % evra %

Ki~evo 53.0 296,817 31.2 168,333 37.7 465,150 33.3Drugovo 6.8 176,700 18.6 150,000 33.6 326,700 23.4Oslomej 17.6 174,283 18.3 56,667 12.7 230,950 16.5Vrane{tica 3.2 114,967 12.1 63,333 14.2 178,300 12.8Zajas 19.3 187,467 19.7 8,333 1.9 195,800 14.0

Vkupno 100.0 950,234 446,667 1,396,900

50 "Odluka za preraspredelba na sredstvata za izgradba na vodovodi i fekalni kanalizacii voRepublika Makedonija", godini 1997-2001 (Slu`ben vesnik, br. 57/1997, br. 51/1999, br. 51/2000,br. 40/2001).

51 Izvor: Fond za nacionalni i regionalni pati{ta, "Odluka za raspredeba na sredstvata zaizgradba na vodovodi i fekalni kanalizacii vo Republika Makedonija", godini 1997-2001(Slu`ben vesnik, br. 57/1997, br. 51/1999, br. 51/2000, br. 40/2001) [60 denari = 1 evro].

Seloto na Ahmeti 28

O~igledno e deka zasiluvaweto na lokalnata avtonomija vo Makedonija baraadekvatni sredstva za da se dozvoli takvata avtonomija da bide efikasna. Prakti~niot rezultat od reformite vo 1995/96 godina e deka dr`avata kako takvaglavno ja snema od pomalite op{tini. Vsu{nost, makedonskata dr`ava izgubi kontrolavrz mesta kakvo {to e Zajas - ne vo smisla na bezbednosta ili za~uvuvaweto na redot iporedokot, tuku vo smisla na toa da bide vo sostojba da go odr`uva efikasnoto administrativno prisustvo.

Vo nekoi albanski sela tradicionalniot "miroven sovet" prodol`uva da funkcionira kako neformalno telo nepriznaeno od dr`avata. Nego go so~inuvaat po~ituvanitepostari ~lenovi na seloto koi posreduvaat vo nedorazbirawata me|u ~lenovite na zaednicata. Iako avtoritetot na ovie tela varira od selo do selo, vo nekoi mesta ovatelo e vo sostojba da presudi i da nametne pari~ni obvrski. Lokalnite mislewa serazlikuvaat vo odnos na toa kolku dobro funkcioniraat ovie neformalni strukturi.Spored nekoi Albanci, tie pretstavuvaat prodol`uvawe na kanonot, tradicionalniotalbanski zakonik; drugi velat deka tie strukturi ja imaat zagubeno svojataop{testvena va`nost. Tamu kade {to prodol`uvaat so rabotata nivnoto funkcionirawe delumno ozna~uva i nedostatok na doverba kaj naselenieto voformalniot praven sistem. Spored eden albanski selanec, "ako povikate policija ili odite na sud, rezultatot e pogolem nered".

Visokoto nivo na skoncentriranost na makedonskite javni institucii potvrduva deka tie imaat samo slabi vrski so ovie selski podra~ja. Rezultatot e neverojatniotnedostatok na informacii za nekoi od segmentite na najva`nite op{testveni dinamiki vo Makedonija. Aktivnostite {to se najva`ni za selskite zaednici - pomagawe na zemjodelieto, trgovijata na malo, trudovata emigracija - ne se nitu predmet na dr`avniot interes, nitu imaat nekakva korist od javnite resursi. Tie se slu~uvaat vo edna realnost {to vo najgolem del e nevidliva za makedonskata vlast.

Istata vakva dinamika va`i i za noviot privaten sektor vo gradot Ki~evo.Regionalnata podra~na edinica na Ministerstvoto za ekonomija vo Ki~evo, na primer,ne be{e vo sostojba da obezbedi spisok na privatni firmi vo Ki~evo, pa duri ni dauka`e na najva`nite od niv. Sedumminata vraboteni tamu nemaat ni eden kompjuter na raspolagawe, a kamo li nekakva baza na podatoci. Centralniot register, pak, eden od naslednicite na nekoga{nite zavodi za platen promet, dobiva podatoci od sekoe pretprijatie, no tie podatoci se ispra}aat na obrabotka vo Skopje i mo`at da vi bidatdostapni samo ako platite po 5 evra za sekoj set od podatoci, otkako toa oficijalno}e go dozvoli direktorot na ustanovata. Nikakvi podatoci ili analizi nikoga{ ne se ispra}aat nazad vo Ki~evo. Kako rezultat na toa, ne postoi ni najrudimentarnainformtivna osnova za da se formulira op{tinskata ekonomska politika.

Legitimnosta na koja bilo dr`ava pred sî zavisi od nejziniot kapacitet da ispora~aprakti~ni uslugi do nejzinite gra|ani. Zatoa ne za~uduva {to makedonskata dr`ava enavlezena vo kriza na sopstveniot legitimitet, {to se razbira e najakutno voalbanskata zaednica. Postoi {iroko rasprostraneta i vo golema mera opravdanapercepcija me|u Albancite deka dr`avata e dale~na i tu|a, bez vistinski pridobivki{to mo`e da im gi ponudi na Albancite vo oblastite {to nim im se va`ni.

Gledaj}i go ki~evskiot region o~igledno e deka vakviot "demokratski deficit" ne eapstrakten problem, tuku mo{ne prakti~no pra{awe za toa kako se organiziranijavnite institucii i kako se distribuiraat javnite resursi. Preoblikuvaweto namakedonskata dr`ava na na~in taa da stane relevantna vo mesta kakvo {to e Zajas, ne

Seloto na Ahmeti 29

samo kako politi~ki potez, tuku kako faktor vo socijalniot i ekonomskiot razvoj, eglavniot predizvik vo nadminuvaweto na politi~kite podelbi. Isto taka e i preduslov za sopirawe na ki~evskata ekonomska propast.

VII. SPROVEDUVAWE NA OHRIDSKIOT DOGOVOR VO KI^EVO

Prikaznata za politi~kata ekonomija na me|uetni~kite odnosi vo Ki~evo nosi va`niposledici za Makedonija vo procesot na podgotovki za implementacija na Ramkovniotmiroven dogovor (Ohridskiot dogovor).

Vo Ki~evo ne se napraveni voeni {teti {to treba da se popravaat, nema rasseleni lica i nema paravoeni edinici za rzoru`uvawe i raspu{tawe. Albanskiot jazik e voupotreba vo mnogu oficijalni konteksti, a obrazovniot sistem e dvojazi~en.Sproveduvaweto na Ohridskiot dogovor bi moralo da bide polesno otkolku vo Tetovoili vo nekoi drugi severni sela direktno pogodeni od borbenite dejstva. Pa, i pokraj ova, duri i vo ki~evskiot region sredstvata so koi{to treba da se stavat na dneven red nepravdite za koi{to govori ovoj izve{taj sî u{te ne se dostapni.

Ovdeka ne se raboti za simboli~na politika, iako simbolite imaat svoj del od problemot. Se raboti za anga`irawe okolu te{ki pra{awa za toa kolku realno sedistribuira vlasta i javnite resursi vo mesta kako Zajas, Drugovo i Ki~evo.

Dve ne{ta doa|aat na um vo post-izborniot period vo Makedonija. Prvoto e da sezadr`i javnata potro{uva~ka pod stroga kontrola. Kako rezultat na konfliktot vo 2001 godina, tro{ocite za odbranata i bezbednosta zna~itelno se zgolemeni vo sporedba so nivoto od 2000-ta godina i najverojatno }e ostanat visoki vo dogledna idnina. Spored MMF, "bezbednosnata kriza drasti~no gi promeni srednoro~nite fiskalni predizvici so koi e soo~ena BJRM. Ne samo {to se pojavija potrebi za novitro{oci, tuku za o~ekuvawe e deka takvi }e se pojavat u{te pove}e gledano na sredenrok."52

Makedonija poleka vleguva pod silen pritisok od me|unarodnite finansiskiinstitucii da se vozdr`i vo oblasta na javnata potro{uva~ka. Kako {to pi{uva MMF: "Vo naredniot period, buxetot }e se soo~i so po~etni kusoci na stranata na prihoditei so pritisok za tro{ewe vo brojni prioritetni oblasti. Timot na MMF ja ohrabruvavlasta od 2003 godina, ako ne i pred toa, da vovedat postojani merki za pottik vosobiraweto na prihodite... Ponatamo{noto zajaknuvawe na rakovodeweto i kontrolatavo tro{eweto se isto taka prioritetni."53 Mo`nostite za reforma na lokalnatauprava i fiskalnata decentralizacija se onevozmo`eni od generalnoto barawe dekasekoja promena mora da bide, re~eno so jazikot na me|unarodnite finansiskiinstitucii, "prihodno neutralna".54 Toa zna~i deka sozdavaweto na novi institucii ili uslugi od strana na dr`avata mora da bide prosledeno so namaluvawe na nekoi

52 IMF, "Former Yugoslav Republic of Macedonia: selected issues and statistical appendix" (MMF, "Biv{a jugoslovenska Republika Makedonija: oddelni pra{awa i statisti~ki dodatok"), fevruari 2002,str. 21.

53 IMF, "Former Yugoslav Republic of Macedonia: Staff Report for the 2001 Article IV Consultation" (MMF,"Biv{a jugoslovenska Republika Makedonija: Izve{taj na misijata za konsultaciite za ^len IV),od 2001", februari 2002, str. 3.

54 IMF, "Former Yugoslav Republic of Macedonia: local government financing and the reform of intergovernmental fiscal relation" (MMF, "Biv{a ugoslovenska Republika Makedonija: finansirawena lokalnata uprava i reforma na vnatre{nite vladini fiskalni odnosi"), maj 2002, str. 11.

Seloto na Ahmeti 30

drugi. Redistribucijata na nedovolnite javni resursi neophodno }e sozdade pobednicii porazeni vo toj proces.

Drugiot proces e potencijalen sudir vo o~ekuvawata me|u etni~kite albanski ietni~kite makedonski zaednici i rakovodstva okolu tempoto na sproveduvawe na Ohridskiot dogovor. Kako posledica od neodamne{nite izbori vo koi partijata naAhmeti se bore{e na paralelnite temi za implementacija na Ohridskiot dogovor i za sozdavawe na novi rabotni mesta, makedonskite Albanci o~ekuvaat relativno skoro da gi po~ustvuvaat pozitivnite posledici vrz nivnite `ivoti od mirovniot dogovor. O~ekuvawata za restruktuirawe na osnovnata dr`avna arhitektura se visoki, kakvi{to se i onie za zajaknuvawe na lokalnata uprava, supstancijalno vlo`uvawe voobrazovanieto na albanski jazik i zasileno prifa}awe na Albancite vovrabotuvaweto vo javniot sektor. Iako reformite od ovoj vid bea na dneven red nizdevedesettite, etni~kite Albanci sega se nadevaat deka procesite od ovoj vid }e se dvi`at mnogu pobrzo kako rezultat na prezemenite obvrski so Ohridskiot dogovor inegovoto vetuvawe deka nadvore{nite faktori, osobeno Evropskata unija, se o~ekuva da zemat aktivna uloga vo garantiraweto na sproveduvaweto na dogovorenoto voOhrid.55

[to se odnesuva do niv, etni~kite Makedonci vo princip nikoga{ ne sesprotivstavuvale na potrebata od vakvi reformi. No, vo atmosfera na prodlabo~enakriza so vrabotuvawata, osobeno me|u politi~ki vlijatelnata sredna urbana klasa, zao~ekuvawe e deka tie }e se zalo`at nivnite politi~ki pretstavnici da gi za{titat postoe~kite nivoa na vrabotenost vo javniot sektor. Apstraktnata zalo`ba zareforma na lokalnata uprava i javnata administracija mo`e da se sudrat so `estok predizvik koga }e dojde do to~kata na koja treba da se prenaso~at sredstvata (irabotnite mesta) od centralnata vlast vo Skopje i od drugite gradovi kadeMakedoncite se vo mnozinstvo. Relatvno lesno e da se prifati formalnoto barawealbanskiot jazik da se koristi vo javnite institucii, no }e bide mnogu pote{ko da seprifati potrebata etni~kite makedonski slu`benici da otvorat pove}e mesta za onie {to govorat albanski, ili deka pro{iruvaweto na srednoto obrazovanie voalbanskite krai{ta }e dojde za smetka na namaluvawe vo drugite oblasti koi{to í se va`ni na etni~kata makedonska zaednica.

Mo`e da se anticipiraat kade }e se pojavat problemi vo sproveduvaweto na Ohridskiot dogovor dokolku se pogleda kako toj dogovor }e se odviva vo mesta kakoKi~evo. Ako se ostavat nastrana delovite {to se odnesuvaat na kulturniot identitet - upotrebata na simbolite, za{titata na kulturnite razliki - ima tri elementi naOhridskiot dogovor koi{to }e imaat najdireken efekt vrz `ivotot vo Ki~evo: ramnomernoto pretstavuvawe vo javnata administracija; upotrebata na albanskiotjazik vo komuniciraweto so dr`avata; i zajaknuvaweto na lokalnata uprava. Vo site ovie tri oblasti e napraven odreden napredok na nivo na po~etni zakonski reformi, no najte{kiot del doprva sledi.

55 Vo Ohridskiot dogovor se obezbeduva: "Stranite ja povikuvaat me|unarodnata zaednica dapomogne vo procesot na zajaknuvaweto na lokalnata samouprava. Me|unarodnata zaednica osobenobi trebala da pomogne vo podgotovkata na neophodnite zakonski amandmani vo odnos nafinansiskite mehanizmi za zajaknuvawe na fiskalnata osnova na op{tinite i za gradewe nanivnite kapaciteti vo rakovodeweto so finansiite, kako i za dopolnuvawe na zakonot zaop{tinskite razgrani~uvawa." Aneks C, paragraf 4.

Seloto na Ahmeti 31

A. Albancite kako javni slu`benici

Kako dopolnenie na generalnite zalo`bi za nediskriminacija i ednakov tretman,Ohridskiot dogovor veli deka:

"Zakonite so koi se regulira vrabotuvaweto vo javnata administracija }evklu~uvaat merki za obezbeduvawe na pravi~na zastapenost na zaednicitevo site centralni i lokalni javni tela i na site nivoa na vrabotuvawe votakvi tela, so po~ituvawe na pravilata za kompetentnost i integritet {tovladeat vo javnata administracija."

"Pravi~na zastapenost" e malku nejasen termin, koj nema striktna matemati~kaposledica na sintagmata "proporcionalna zastapenost", no o~igledno naso~uva vo ist pravec. Vakvata nejasnost go zgolemuva rizikot za razli~ni o~ekuvawa na strana narazli~nite zaednici. Vo Ki~evo, ako se ostavi na strana obrazovniot sektor koj{to zaradi ulogata na jazikot vo nego ve}e e izbalansiran, sega ima okolu 870 dr`avnirabotni mesta. Zemaj}i go predvid u~estvoto na 50% vo sostavot na regionalnotonaselenie, Albancite legitimno mo`at da baraat 400 od tie mesta za niv. Toa bi bilotri pati pove}e od mestata {to sega gi dr`at.

Ako se zemat predvid ograni~uvawata vo sferata na javnite finansii i barawata zaefikasna administracija, ki~evskiot region nema da mo`e da ja opravda pravi~natazastapenost samo so regrutirawe na dopolnitelen broj Albanci. Za da gi zadr`isega{nite nivoa na vrabotenost, koi{to i sega se najverojatno previsoki, }e mora da se namali brojot na vrabotenite etni~ki Makedonci za edna tretina za da se otvoratmesta za tolku mnogu Albanci.

Postojat brojni pre~ki {to najverojatno }e se pojavat. Prvata se odnesuva na brojot naAlbancite koi se vo sostojba da stapat na poziciite vo javnata administracija, ako se zemat predvid barawata od Ohridskiot dogovor za "po~ituvawe na pravilata zakompetentnost... {to vladeat vo javnata administracija."56 Vo Zajas i Oslomej samo tri nasto od naselenieto ima sredno ili univerzitetsko obrazovanie (okolu 530 lu|e), {to otprilika odgovara na brojot na ve}e vrabotenite vo javniot sektor, glavno kakou~iteli i nastavnici. Dotolku pove}e {to e mo`no eden del od ovie obrazuvaniAlbanci da se na rabota vo stranstvo, me|u dijasporata. Kako {to zabele`uva i Izve{tajot za ~ovekoviot razvoj na UNDP, ako site Albanci so povisokot obrazovaniebea vraboteni vo redovite na javnata administracija niz Makedonija, "postoe~katastruktura vo vrabetonosta spored etni~kata pripadnost ne bi se promeniladramati~no". Albanskata zastapenost samo bi se zgolemila od 10,2% na 10,7%.57

Vtoro, so sega{nata sostojba na spiralna nevrabotenost, kakvo bilo naglo otpu{tawena etni~ki Makedonci za smetka na Albanci najverojatno }e predizvika serioznipoliti~ki posledici. Realno gledano, koregiraweto na balansot vo pretstavenosta vojavnata administracija }e mora da bide napraveno niz prirodniot odliv na vrabotenite etni~ki Makedonci, so primena na programa za pozitivna diskriminacijavo korist na Albancite vo oblasta na javnata regrutacija na kadri, za godinite {to doa|aat. Toa }e mora da bide sledeno so podobreniot dostap do visokoto obrazovaniei profesionalnata obuka za albanskata zaednica.

56 Paragraf 4.2.57 UNDP, Human Development Report Macedonia 2001 (Izve{taj za ~ovekoviot razvoj vo Makedonija za

2001), str. 39.

Seloto na Ahmeti 32

So drugi zborovi, }e pomine vreme od cela edna generacija pred celta za pravi~na zastapenost da bide postignata. Liderite na etni~kite Albanci }e treba da sespravat so nestrplivite o~ekuvawa na izbira~ite i da gi ubedat vo potrebata za postignuvawe na celite niz postapni merki {to }e se primenuvaat niz podolg period,vo koj{to administracijata }e prodol`i da bide dominirana od etni~ki Makedonci.[to se odnesuva do liderite na Makedoncite, tie isto taka imaat podednakvopredizvikuva~ka rabota za da im objasnat na idnite fakultetski obrazovaniMakedonci, vo ambient koga 48,3% od lu|eto pomladi od trieset nikoga{ ne bile vraboteni i brojot na nevraboteni obrazovani vrtoglavo raste,58 deka novitevrabotuvawa vo javnata administracija vo dogledna idnina }e gi favoriziraatAlbancite.

Tabela 13: Procenka na vrabotenosta vo javniot sektor vo Ki~evo,Drugovo, Oslomej, Vrane{tica i Zajas59

VraboteniInstitucija Sektor Vkupno Albanci

Ki~evoOp{tina Lokalna administracija 45 5Osnovni u~ili{ta Obrazovanie 198 60Sredni u~ili{ta Obrazovanie 120 50Centar za soc. rabota Socijalna pomo{ 16 3Protivpo`arna edin. (pod MVR) n/p n/pCentralna administ. Podra~ni edinici, centralen fondovi,

sud, obvinitelstvo, kulturen centar,biblioteka

180 15

DrugovoOp{tina Lokalna administracija 5 -Osnovni u~ili{ta Obrazovanie 24 -

OslomejOp{tina Lokalna administracija 8 8Osnovni u~ili{ta Obrazovanie 129 129

Vrane{ticaOp{tina Lokalna administracija 5 -Osnovni u~ili{ta Obrazovanie 9 -

ZajasOp{tina Lokalna administracija 7 7Osnovni u~ili{ta Obrazovanie 135 135

RegionalnoMedicinski centar Bolnica vo Ki~evo, mali kliniki od

primarnoto zdravstvo vo drugiteop{tini

375 40

MVR (Policija) Vklu~itelno i policiski stanici niz pop{tini

230 42

Vkupno 1,486 494

58 UNDP, Human Development Report Macedonia 2001 (Izve{taj za ~ovekoviot razvoj vo Makedonija za2001), str. 25.

59 Izvor: Procenki na ESI vrz osnova na razgovori so gradona~alnici, Penziski fond, Zavod zastatistika.

Seloto na Ahmeti 33

B. Albanskiot kako oficijalen jazik

Zaradi istite pri~ini, odredbite za upotrebata na albanskiot jazik vo javnataadministracija }e zeme dolgo vreme dodeka se primeni tamu kade {to najmnogu e potrebno, vo direktnoto komunicirawe me|u gra|anite i dr`avata niz celata zemja. Ohridskiot dogovor predviduva:

"sekoe lice koe `ivee vo edinica na lokalna samouprava kade najmalku 20% od naselenieto zboruva oficijalen jazik poinakov od makedonskiotmo`e da koristi koj bilo oficijalen jazik za da komunicira soregionalnata kancelarija na centralnata vlada odgovorna za taa op{tina;takva slu`ba }e odgovori na toj jazik pokraj na makedonski."60

Na op{tinsko nivo, koja bilo zaednica {to so~inuva do 20 nasto od naselenieto mo`eda go upotrebuva svojot jazik vo kontakt so administracijata. Dogovorot isto takaobvrzuva dr`avni sredstva za povisoko obrazovanie na albanski, pozitivnadiskriminacija vo korist na zapi{uvaweto na malcinstvata na dr`avniteuniverziteti, oficijalen prevod na dokumentite {to se upotrebuvaat vo sudskataprocedura i izdavawe na li~ni dokumenti na albanski jazik.

Vo Ki~evo, albanskite u~enici ve}e posetuvaat ~asovi vo sredno u~ili{te na albanski jazik. Primeneti se odredeni merki {to go olesnuvaat zapi{uvaweto na malcinstvata na univerzitetite. Vo 1995, Zakonot za lokalna samouprava ja propi{aupotrebata na albanskiot kako oficijalen jazik vo op{tinite so pove}e od 20%Albanci, vklu~uvaj}i i objavuvawe na oficijalni dokumenti na dvata jazika.61

Slu`beniot vesnik vo Ki~evo ve}e se pe~ate{e na dvata jazika, iako preveduvawetoredovno docni.62

Vo praktikata, sepak, Albancite vo Ki~evo retko mo`at da go koristat svojot jazik vokomunikacijata so op{tinskite ili centralnite dr`avni organi, bidej}i mnogu malku od op{tinskite ili republi~kite slu`benici zboruvaat albanski. Bez razlika na stavovite na lokalnite oficijalni pretstavnici ili nivnite zakonski zadol`enija,ovoj problem nema da se re{i sî dodeka Albancite ne bidat zna~itelno pretstavenivo ovie organi. Zatoa, pra{aweto za jazikot vo krajna linija se sveduva na pra{awetoza albanskoto pretstavuvawe vo javnata administracija. Povtorno, implikacijata edeka Albancite }e moraat da bidat trpelivi vo ostvaruvaweto na ovaa cel.

V. Lokalna samouprava

Dokolku se ostvarat ovie dve celi niz merki za podobruvawe vo mnogu naredni godini,glavnoto te`i{te na o~ekuvawata }e padne na decentralizacijata na vladata daproizvede skori, opiplivi rezultati. Ohridskiot dogovor predviduva donesuvawe na edna ambiciozna zakonodavna programa za reforma na lokalnata uprava.

"Revidiran Zakon za lokalna samouprava }e bide usvoen so koj }e se zasilatovlastuvawata na izbranite lokalni funkcioneri i supstancijalno }e se

60 Ramkoven dogovor za mir, Sekcija 6.5.61 Zakon za lokalna samouprava (Slu`ben vesnik na Republika Makedonija, br. 52/1995).62 Od druga strana, vo ki~evskoto Op{tinsko sobranie nema preveduva~ka slu`ba, pa zasedanijata

se sproveduvaat samo na makedonski, {to neodamna predizvika bojkot od strana na dvajcasovetnici Albanci.

Seloto na Ahmeti 34

zgolemat nivnite kompetencii... Zgolemenite ovlastuvawa principielno }ese odnesuvaat na oblastite vo javnite uslugi, urbanoto i ruralnoto planirawe, za{titata na okolinata, lokalniot ekonomski razvoj,kulturata, lokalnite finansii, obrazovanieto, socijalnite pra{awa izdravstvenata za{tita."

Ovie merki }e bidat prosledeni so zakon za lokalno finansirawe {to }e "im ovozmo`i i }e gi napravi odgovorni edinicite na lokalnata samouprava zapodignuvawe na zna~itelni sumi na dano~ni prihodi".63

Noviot Zakon za lokalna uprava se usvoi na 24 januari 2002 godina postavuvaj}i gi celite za decentralizacija, vklu~uvaj}i gi i zgolemenite odgovornosti vo urbanoto iruralnoto planirawe, lokalniot ekonomski razvoj, komunalnite uslugi, socijalnata za{tita i za{titata na decata, obrazovanieto i zdravstvenata za{tita.64 NoviotZakon vo osnova e ramkovno zakonsko re{enie, {to gi postavuva osnovnite principi za organizacija na rabotite. ]e bide potrebno da se prilagodat okolu 70 drugi zakoni zaovaa oblast su{tinski da mo`e da za`ivee.

Ohridskiot dogovor predviduva deka sledniot ~ekor vo procesot }e bide popisot, {to treba da se sprovede pod me|unarodno posmatrawe do krajot na 2001 godina. Ovaa operacija se odlo`i za noemvri 2002 godina. Po edna godina od popisot bi trebalo dase napravi nov dogovor za razgrani~uvawe na op{tinskite granici, niz eden proces nadogovarawe vo koj }e bidat vklu~eni lokalnite i nacionalnite vlasti, "so me|unarodno u~estvo". Makedonija }e mo`e da bira me|u namaluvawe na sega{nite 123op{tini nazad na brojkata od 34 {to postoeja do pred 1996 godina, ili da se najdenekoja nova konfiguracija razgrani~uvaweto.

Pomalite op{tini kako onie vo ki~evskiot region, koi{to se bez institucionalnaosnova i so samo pet do deset vraboteni sekoja, sega se lo{o opremeni za da prezemat mnogu od funkciite predvideni vo noviot zakon za lokalna samouprava, osobeno vo oblasta na obrazovanieto, socijalnoto osiguruvawe i zdravstvenata za{tita. Sega, regionalnata struktura na makedonskite centralni institucii sî u{te e organiziranookolu 34-te stari op{tini.65 Vo Ki~evo ima 16 podra~ni kancelarii na centralnivladini institucii. Baziraj}i ja decentralizacijata okolu 34-te stari op{tini }e gi napravi nekoi od ovie postoe~ki institucionalni resursi dostapni za lokalno kontrolirani slu`bi; koe bilo drugo re{enie bi predizvikalo golemi dopolnitelniinstitucionalni predizvici.

Na novite op{tini }e im trebaat adekvatni resursi za da gi ispolnat zada~ite {to sepred niv, kako i odgovara~ko nivo na finansiska avtonomija. Me|u me|unarodnite organizacii, MMF izrazi najgolema zagri`enost za posledicite od fiskalnatadecentralizacija.

"Site fazi na procesot na op{tinskoto buxetirawe (vklu~uvaj}i gipodgotovkata na buxetot, negovoto izvr{uvawe, sledeweto na tro{ocite i

63 Aneks B, sekcija 2. 64 Zakon za lokalna samouprava, 24 januari 2002, ~len 22.65 Ovie 16 entralni vladini institucii gi vklu~uvaat Ministerstvoto za finansii i Upravata za

javni prihodi, Ministerstvoto za ekonomija, Ministerstvoto za urbanizam, Ministerstvoto za zemjodelie i {umarstvo, Ministerstvoto za pravda, MVR, Ministerstvoto za odbrana,Ministerstvoto za trud i socijalna politika, vklu~uvaj}i ja i Slu`bata za socijalna rabota,Ministerstvoto za obrazovanie, Penziskiot fond, Fondot za zdravstvo, Biroto za vrabotuvawe, inaslednicite na Zavodot za platen promet, kako Trezorot i Centralniot register.

Seloto na Ahmeti 35

proverkite na po~ituvaweto na procedurite) imaat potreba oddopolnitelni podobruvawa. Bez dopolnitelni zna~ajni institucionalnireformi na op{tinsko nivo ({to }e re~e, vostanovuvawe na seopfatni inavremeni mehanizmi za sledewe na izvr{uvaweto na buxetot, kako ivostanovuvaweto na vnatre{na kontrola vo toj proces) i izgraduvaweto na ~ove~ki kapaciteti za ostvaruvawe na ovie zada~i ({to }e re~e, obuka naop{tinskite finansiski slu`benici), fiskalnata decentralizacija eosudena na propast."66

Procesot na decentralizacija sigurno }e naide na sprotivstavuvawa od onie koiimaat odredeni interesi vo sega{niot na~in na odvivawe na rabotite. Bi mo`elo dase o~ekuva deka centralnata vlast vo Skopje }e se bori protiv gubeweto napersonalot i resursite. Vo edna strategiska analiza za reformata na lokalnatavlast vo 1999 godina, makedonskoto Ministerstvo za lokalna samouprava goidentifikuva birokratskiot otpor kako edna od glavnite pre~ki za primena nareformite.67 Vo sega{nite uslovi, administracijata i nejzinite fondovi za socijalnoosiguruvawe vrabotuvaat 98,5% od site vladini slu`benici, ostavaj}i samo 1.441 slu`benik von ovie dr`avni strukturi niz 123 op{tini.68 Sega za sega, distribucijatana mo}ta e jasno vo posed na centralnite institucii.

Postojat brojni su{tinski preduslovi za efikasno decentralizirawe na vlasta: poniskite nivoa na vladata moraat da poseduvaat dovolen avtoritet vo delokrugot na svoeto rabotewe; tie moraat da imaa dovolni finansiski resursi za ispolnuvawe na zadol`enijata; moraat da razvijat adekvaten administrativen kapacitet za izvr{uvawe na svoite funkcii; i mora da postoi adekvaten mehanizam za kontrola{to e vo funkcija.69 Sepak, najva`no od sî, mora da ima {iroka politi~kamobilizacija i odr`liv pritisok odozdola, i od op{tinskite vlasti i od gra|anite, za da se postigne klu~noto svrtuvawe na resursite nadvor od vlasta na centralnatavlada.

Kako {to Tatkovcite Osnova~i na ustavot na Soedinetite Dr`avi dobro razbrale,70

podelenata vlast zna~i postojana kontroverznost. Neophoden del od vakviot proces emakedonskite op{tini da se borat so centralnata vlast za resursi i vlijanie, a novite prakti~ni re{enija bi trebalo da proizlezat od taa borba. No, mnogu e va`novakviot konflikt da ne se gleda samo od etni~ki aspekt, za {to e potrebno imakedonskite etni~ki op{tini aktivno da se vklu~at vo debatata. Edna koalicija narazli~ni politi~ki interesi sozdadena na lokalno nivo bi bila najdobropozicionirana za da pritisne za konstruktivni reformi {to }e go zajaknatkapacitetot na dr`avata na lokalno nivo.

Za da se ohrabri pojavuvaweto na edna takva koalicija, novata vlada mo`ebi bi trebala nanovo da gi obmisli postoe~kite strukturi. Tie strukturi, sozdadeni za da go

66 IMF, "Former Yugoslav Republic of Macedonia: local government financing and the reform of intergovernmental fiscal relation" (MMF, "Biv{a jugoslovenska Republika Makedonija: finansirawetona lokalnata uprava i reforma na vnatre{nite vladini finansiski odnosi"), maj 2002, str. 9.

67 Ministerstvo za lokalna samouprava, "Strategija za reformite na sistemot na lokalnatasamouprava vo Republika Makedonija", noemvri 1999, str. 18-19.

68 Zavod za statistika na Republika Makedonija, Statisti~ki godi{nik na Republika Makedonija2001, Skopje 2001, str. 341.

69 James Manor (Xejms Mejnor), The Political Economy and Decentralization (Politi~kata ekonomija nadecentralizacijata) (Svetska banka, Va{ington: 1999).

70 Osobeno vidi James Madison (Xejms Medison), The Federalist Papers (Federalisti~ki dokumenti).

Seloto na Ahmeti 36

koordiniraat procesot na decentralizacija, osnovani vo januari 2002 godina, giso~inuvaat 14 ~lenovi, pove}eto od redovite na centralnite vladini institucii.Samo eden ~len na ZELS, zdru`enieto na op{tinite, e vklu~en vo ovoj proces i toakako "nadvore{en ~len".71 Za da se postignat vistinski rezultati, bi moralo da postoidaleku podobra zastapenst na lokalnite pretstavnici od razli~ni etni~ki grupi.

Na na~inot kako {to e obmislen i sproveduvan procesot za decentralizacija, tojnajverojatno }e bide te`ok i dolgotraen. Dokolku ne se sproveduva energi~no,najverojatno }e zapadne vo stapicite na reformite od 1995/96 godina, koga se sozdadenova op{tinska struktura bez prenso na vistinski resursi i avtoritet vo nea, {to rezultira{e so slabeewe, namesto so zasiluvawe na legitimitetot na dr`avata na lokalno nivo. Novata vlada mora da se zafati so decentralizacijata kako sredstvo zapomo{ na makedonskata dr`ava da gi nadmine sega{nite krizi na legitimitet, so toa {to nea, dr`avata, }e ja pridvi`i poblisku do lu|eto koi `iveat vo mesta kako Zajas iOslomej.

I tuka spravuvaweto so o~ekuvawata na gra|anite nasproti brzinata na odvivaweto na procesot }e bide kriti~no za uspeh na operacijata. MMF prepora~uva pove}efaznostvo pristapot kon decentralizacijata, po~nuvaj}i so prefrlaweto na pomalkuslo`enite funkcii ("nulta faza") od gore nadolu, potoa prefrlaweto na imotot (prvafaza), pa prefrlawe na mo}ta za donesuvawe odluki (vtora faza), za kone~no da sezgolemi fiskalnata odgovornost na lokalno nivo (treta faza). Edna neodamne{naprocenka na MMF govori deka: "Nema da bide za iznenaduvawe dokolku, vo mnogu sektori, }e treba vreme od pet godini, ako ne i pove}e, za da se kompletira nultatafaza i da se prejde na slednoto nivo."72 Sepak, vakvata opravdana zagri`enost nesmee da bide izgovor za odlagawa. Politi~kiot imperativ bara brza akcija. Kolku ida e dolg toj proces, mora da se vidi deka po~nuva vedna{.

G. Zaklu~oci: nadminuvawe na politikata na sî ili ni{to?

Pretstavuva{e impresiven uspeh na me|unarodnoto menaxirawe so konfliktot koga seuspea protagonistite od frontovite vo severna i zapadna Makedonija da se donesat napregovara~ka masa, po{to se dojde do Ohridskiot dogovor. Demobilizacijata na ONA, vra}aweto na isselenite lica i parlamentarnoto usvojuvawe na raznite ustavni izakonski reformi bea podednakvo va`ni. Sproveduvaweto na izborite vo septemrvi2002 godina bez nitu eden pogolem incident, kako da nema{e vistinski borbi samoedna godina porano, go ras~istija patot za ponatamo{ni politi~ki promeni vo ramki propi{ani so Ustavot. Na ovoj na~in, Makedonija se oddale~i od no}nata mora na u{teedna balkanska vojna, a izleze i od naslovnite stranici na me|unarodnite mediumi.

Seto ova mo`e da predizvika da se pomisli deka najte{kiot del od postignuvaweto namirot ve}e e postignat. Sepak, analizata vo ovoj izve{taj poka`uva poinaku. I zamakedonskata politi~ka elita i za me|unarodnata zaednica ostanuva mnogu odnajte{kite pra{awa da se postavat vo periodot {to doa|a.

71 Ministerstvo za lokalna samouprava, "Odluka za osnovawe na Koordinativno telo za planirawe,sledewe, rakovodewe i koordinirawe na reformata vo lokalniot samoupraven sistem", Skopje,22 januari 2002.

72 IMF, "Former Yugoslav Republic of Macedonia: local government financing and the reform of intergovernmental fiscal relation" (MMF, "Biv{a jugoslovenska Republika Makedonija: finansirawetona lokalnata uprava i reforma na vnatre{nite vladini finansiski odnosi"), maj 2002, str. 16.

Seloto na Ahmeti 37

Koja bilo seriozna strategija mora da trgne od soznanieto deka osnovnite pri~ini zanesigurnost - kolapsot na makedonskoto industrisko op{testvo, slabosta na nejziniotnov privaten sektor, otsustvoto na dr`avata koja bi izlegla vo presret vo mnogudelovi na zemjata - ostanuvaat aktuelni kako i sekoga{. Koga ekonomskiot kolaps }e seprosledi so etni~ka mobilizacija, se sozdava edna osobeno eksplozivna kombinacija.

Vo 2001 godina, pred samoto zapo~nuvawe na konfliktot, me|unarodnata organizacijaFreedom House ja opi{a Makedonija kako "zemja vo tranzicija, no ne sosema re{ena za sopstvenata sudbina".73 To~kata vo koja{to }e zavr{i "tranzicijata" vo Makedonija mo`e da bide situacijata vo koja mladite lu|e od obete etni~ki grupi }e se soo~at so izborot me|u toa da go pobaraat spasot vo emigracija, ili da ostanat ovde za da se borat za dostap do malkute dobra, kakvo {to e ona na rabotno mesto vo javniot sektor,Ne{to so {to dr`avata sî u{te raspolaga. Kolku pove}e etni~ki Albanci }e se steknat so sredno i univerzitetsko obrazovanie, tolku }e se zgolemuva i pritisokot.Samo zna~itelen rast na vrabotenosta vo privatniot sektor ili prodol`enoto visoko nivo na trudova migracija mo`e da pomogne toj pritisok da popu{ti.

Implikaciite od prikaznata za Ki~evo i nejzinite brojni sli~nosti niz Makedonijadoprva }e treba da se probijat vo doma{nite i vo me|unarodnite krugovi koi ja krojat politikata. Za sega, ekonomskata politika na Makedonija gi previde problemite {tose sozdavaat od nevoedna~enata distribucija na javnite dobra i unikatnite problemi(i mo`nosti) na albaskata zaednica i nejziniot privaten sektor. Me|unarodnite organizacii, od svoja strana, vo devedesettite godini pove}e sakaat da tvrdat deka op{testvenata i ekonomskata tranzicija vo Makedonija se odviva dobro, iako "i pokrajdobriot politi~ki u~inok, ozdravuvaweto na proizvodstvoto i vrabotenosta posporose realiziraa".74

Ima brojni preduslovi {to treba da se ispolnat pred novata makedonska vlada, so me|unarodna pomo{, da mo`e da formulira seriozna razvojna strategija. Prviot takovpreduslov e deka makedonskata dr`ava mora da go nadmine o~igledniot nedostatok odinformacii za toa {to se slu~uva vo realnata ekonomija, osobeno vo podra~jata naseleni so etni~ki Albanci. Kako {to zabele`a UNDP neodamna:

"Nedostatokot od precisni statisti~ki podatoci (odnosno podatocipriznaeni i prifateni od site) {to }e ja odrazat realnata dimenzija naaktuelnata situacija, dopolnitelno lo{o vlijae vrz postoe~katanesigurnost. Ova osobeno se odnesuva za nedostatokot od dovolna razli~naetni~ka baza na podatoci vo oblasta na zdravstvoto, socijalnata sigurnost,vrabotuvaweto i strukturite na dr`avnata administracija, kako inedostatokot pd podatoci {to se odnesuvaat na per capita prihodite naop{tinite."75

Ovoj vid na znaewe e klu~no za razbirawe i za postavuvawe na pojdovnite osnovi vopoliti~kata ekonomija. Na takvi problemi ne mo`e da im se prijde so serioznost sî dodeka ne stanat vidlivi. Popisot na naselenieto, zaka`an za noemvri 2002 godina, eklu~niot prv ~ekor kon "snimaweto" na makedonskoto op{testvo, no vistinskiot

73 Freedom House, str. 425. Vo toj materijal isto taka se podvle~e deka "i pokraj nezadovolstvoto soostvaruvaweto na nivnite prava od strana na odredeni zaednici, Makedonija sî u{te go pretstavuva najtolerantnoto op{testvo na Balkanot".

74 World Bank, Enhamcing Growth (Svetska banka, Pottiknuvaj}i go rastot), 1998, str. vi.75 UNDP, Human Development Report Macedonia 2001 (Izve{taj za ~ovekoviot razvoj vo Makedonija za

2001), str. 92.

Seloto na Ahmeti 38

predizvik le`i vo reorientiraweto na makedonskite javni institucii poblisku i podirektno odgovorni na lu|eto.

Generiraweto na to~na slika za toa kako se raspredeluvaat javnite dobra nizMakedonija e prv ~ekor vo edno otvoreno uviduvawe na istorijata na isklu~uvawetona albanskata zaednica. Vo op{testvo vo koe mnozinstvoto etni~ki Makedonci (iakosamo 11% od Albancite) veruvaat deka "site imaat ednakvi prava",76 vakviot pristap }e bara izvesna politi~ka hrabrost. Edna to~na slika za ekonomskata realnost i za trendovite bi pomognala i za prepoznavawe na mo`nostite za generiraweinvesticionen kapital i rast na privatniot sektor vo razli~ni delovi na zemjata.Makedonskata vlada ima vitalni ekonomski interesi da nau~i pove}e za dijasporata iza serioznata diskusija {to so nea treba da ja povede za toa kako da se ra~isti patotza ekonomski razvoj. Ova bi mo`elo da zeme i oblici na barawe ko-finansieri zainfrastrukturni proekti vo mesta kako Zajas ili Oslomej, {to direktno bi gipodobrilo uslovite za rast na privatniot sektor niz celiot ki~evski region.

Vtoriot preduslov e deka etni~kite Albanski lideri moraad da ja razberat slo`enosta na celiot predizvik {to stoi pred niv. Tie moraat da prifatat dekapreoblikuvaweto na makedonskata dr`ava }e mora da bide postepeno. Predsproveduvaweto na Ohridskiot dogovor se isprava edna opasna to~ka ne mnogu dalekuod denes koga }e se pojavi prvata neizbe`na razo~aranost vo vrska so brzinata sokoja{to se sproveduvaat isntitucionalnite promeni. Etni~kite albanski lideri moraad da mu se sprotistavat na predizvikot da se povle~at od politi~kata igra i da prejdat na primena na vonustavni sredstva. Istovremeno, novata Makedonska vladamora da obezbedi uslovi procesot na promeni da se prepoznae deka po~nuva vedna{ ida proizvede konkretni rezultati vo praksata, za da se za~uva momentot nadostignuvawe postignat so Ohridskiot dogovor. Postoi edna osobena opasnost dekavetuvaweto za zasiluvawe na lokalnata vlast }e se izbegne, zemaj}i gi predvidpoliti~kite i tehni~kite predizvici {to le`at pred nego. Su{tinska inter-etni~kasorabotka me|u lokalnite vlasti }e bide su{testvena za turkawe na ovoj procesnapred.

Tretiot preduslov se odnesuva na Evropskata unija. Za evropskata nadoa|a~kazaedni~ka nadvore{na i bezbednosna politika, Makedonija ne e samo u{te edna zemjaod mnogute. Havier Solana, Kris Paten, Xorx Robertson i kompletnite resursi ikredibilitetot na evropskite institucii {to tie gi pretstavuvaat (visokiotpretstavnik za nadvore{na i bezbednosna politika, Evropskata komisija, NATO) bea staveni na raspolagawe minatata godina za da se sopre krizata. Makedonija od toga{stana model za toa kako evropski predvodenata multilateralna intervencija bimo`ela da funkcionira vo idnina.

Znameto na Evropskata unija sega e vo centarot na makedonskiot miroven proces. Vo momentov, toa zname visoko se vee. No, toa zna~i deka i vlogovite na Evropa se isto taka isklu~itelno golemi. Dokolku evropskata nadvore{na politika ne mo`e da ostvari uspeh vo mirovniot proces vo Makedonija, na samata granica na Evropskataunija, ~ovek te{ko mo`e da veruva deka toa }e í uspee so podra~ja koi{to se podalekuod nejzinite interesi.

Glavniot rizik za implementacijata na Ohridskiot dogovor e negovata tendencija, voambient na namaleni javni resursi, da se svede na serija od sî-ili-ni{to igri me|u

76 Ibid., str 89.

Seloto na Ahmeti 39

etni~kite Makedonci i albanskata zaednica. Samo edna seriozna zalo`ba od stranana Evropskata unija mo`e da spre~i edna takva dinamika so generirawe mo`nosti i zadvete zaednici podednakvo da participiraat vo eden izbalansiran proces na razvoj.

Sega za sega, sredstvata {to na me|unarodnata zaednica í stojat na raspolagawe voMakedonija - diplomatijata, pomo{ta vo rekonstrukciite, buxetskata i pomo{ta vo platniot bilans - se dizajnirani za spravuvawe so nevolji predizvikani od konflikt, a ne od strukturni pri~ini. Ako evropskoto zname e zaka~eno na mirovniot dogovor iako stoi na diplomatskite masi vo Skopje, zo{to da ne se stavi i na grade`nite placovi i infrastrukturnite zafati vo Zajas, ili na programite za industriskopreoblikuvawe na Ki~evo?

Evropskata unija i nejzinite ~lenki imaat golemo iskustvo vo nadminuvaweto to~no naproblemite na industriskiot pad i ruralnata nerazvienost so koi se soo~uvaMakedonija. Vo samata Evropska unija, celta za ekonomska i op{testvena splotenost -zabrzaniot razvoj na zaostanatite podra~ja - se sproveduva so masivna mobilizacija naresursi vo forma na strukturni i kohezivni fondovi, bazirani vrz principot na ko-finansirawe, seriozni strategii za lokalen razvoj (vtemeleni na sigurni statisti~kipodatoci) i partnerstvo so lokalnite vlasti. Vo momentov, tie sredstva ne sekoristat vo oblasta na Zapadniot Balkan, iako naskoro }e im stanat dostapni nabrojnite novi ~lenki.

Slednata klu~na oblast za evropski anga`man e da se razvie kredibilna politika vovrska so trudovata migracija nadvor od Makedonija. Za dogledna idnina problemot nanevrobotenosta na mladite vo mesta kakvo {to e Ki~evo nema da mo`e da se re{i bez prodol`uvawe na migracijata. Razbiraweto na migracijata ne kako problem {to trebada se potisnuva, tuku kako sredstvo za olabavuvawe na pritisocite vo lokalniteekonomii i za generirawe na novi izvori na investicionen kapital - mora da se delod evropeizacijata na Makedonija i nejzinata razvojna strategija.

Evropskata unija e soo~ena so fundamentalen strategiski izbor vo Jugoisto~naEvropa: da prodol`i da se bori so po`arite na nerazvienosta {to se vivnuvaat kakopo~etni konflikti {to nikoga{ ne mo`at sosema da se razre{at; ili da napravi seriozen napor da ja izvle~e Makedonija i Zapadniot Balkan od negovata razvojnastapica, deluvaj}i vrz pri~inite za nestabilnosta na samiot niven izvor.

Seloto na Ahmeti 40

ZA ESI

Evropskata inicijativa za stabilnost (European Stability Initiative) e nezavisen neprofiten istra`uva~ki institut so sedi{te vo Berlin i so regionalni kancelarii vo Saraevo, Pri{tina i Skopje. Sozdaden e vo 1999 godina kako odgovor na potrebata za prodlabo~eni analizi na pra{awata za sproveduvaweto na politikata {to se odnesuva na Jugo-isto~na Evropa. ESI ima napi{ano brojni izve{tai i analizi koi{to se besplatno dostapni na veb-sajtot na organizacijata (www.esiweb.org). Pokraj pretsedava~ot na Izvr{niot odbor, Gerald Knaus (koj e i direktor na proektot Nau~eni lekcii i analiti~kata edinica na Kosovo), i glavniot urednik Marjus Koks (koj e i direktor na proektot na ESI za Bosna), vo ESI se anga`irani slednite postojani sorabotnici: Kristof Bender (postar analiti~ar za Makedonija i Srbija/Crna Gora), Egart Harten (analiti~ar za Bosna i Kosovo), Verena Knaus (analiti~ar koj pomaga na proektot na ESI Nau~eni lekcii i analiti~kata edinica pri Stolbot na EU na Kosovo), Feliks Martin (analiti~ar za Bosna), Markus Brand (analiti~ar za Kosovo) i Urlika Grajshofer (na ~elo na kancelarijata vo Berlin).

Vo 2002 godina ESI dobi poddr{ka od Mar{aloviot fond za Germanija na SAD, od [vedskata vlada, od [vajcarskata vlada, od Oddelot za me|unaroden razvoj na Obedinetoto Kralstvo, od Fondacijata Kerber, od Britanskata vlada i od Stolbot na EU na UNMIK na Kosovo.

Za pove}e informacii, ve molime da go posetite na{iot veb-sajt ili da go kontaktirate: Gerald Knaus, esiweb@t-online.de