Sekcja Analiz Demograficznych - ae.krakow.pldemograf/Publikacje/SAD11.pdf · rozumianych analiz demograficznych. Zebrania Sekcji Analiz Demograficznych mog ą by ć równie ż po

Sekcja Analiz Demograficznych Komitet Nauk Demograficznych PAN Al. Niepodległości 164 02-554 Warszawa tel/fax: 646-61-38 e-mail: [email protected]

11/2005

ISSN 1642 - 0101

REFERATY CZĘŚĆ I.

Zeszyt nr 11. Sekcji Analiz Demograficznych.

2

RECENZENCI

3

Przedmowa Sekcja Analiz Demograficznych KND PAN została powołana na posiedzeniu Prezydium Komitetu Nauk Demograficznych Polskiej Akademii Nauk w dniu 23 września 1999 roku. Jest trzecią obok Sekcji Demografii Medycznej i Sekcji Demografii Historycznej sekcją naukową działającą w ramach Komitetu Nauk Demograficznych Wydziału I. Nauk Społecznych - Polskiej Akademii Nauk.

Sekcję Analiz Demograficznych SAD prowadzą: dr hab. Ewa Frątczak, Prof. SGH (przewodnicząca sekcji) i dr hab. Jolanta Kurkiewicz, Prof. AE w Krakowie (z-ca przewodniczącej sekcji). Głównym zadaniem Sekcji Analiz Demograficznych jest organizowanie spotkań merytorycznych poświęconych szeroko rozumianym metodom analiz demograficznych, włączając najnowsze metody i techniki zarówno organizacji badań jak i metod analiz opisujących zjawiska i procesy demograficzne ich uwarunkowania i konsekwencje. Podstawą każdej prezentowanej metody w ramach spotkań SAD jest dokładny i gruntowny opis teoretyczny metody (metod) oparty na możliwie wszechstronnej i najnowszej literaturze wraz z prezentacją zastosowania teorii na danych empirycznych. Prezentacja nowych metod wymagać będzie od referentów zapoznania się ze stosowną literaturą i niemałego nakładu pracy. Dość często upowszechnienie nowej metody i jej zastosowanie wymagać będzie nakładu pracy związanego z zapoznaniem się ze stosownym programem lub pakietem komputerowym umożliwiającym dość sprawną aplikację modelu lub metody. Zatem działania mające na celu informację o programach komputerowych i organizowanie w przyszłości warsztatów szkoleniowych to jedno z kolejnych zadań SAD. Organizatorom Sekcji i osobom prowadzącym SAD zależy na integracji środowiska demograficznego, w tym głownie młodych adeptów nauki wokół zagadnień szeroko rozumianych analiz demograficznych. Zebrania Sekcji Analiz Demograficznych mogą być również poświęcone prezentacji nowych twórczych metod analiz lub zastosowań metod (modeli) będących wynikami prac doktorskich lub habilitacyjnych ukończonych lub znajdujących się w fazie przygotowywania, na odpowiednim etapie. Podjęto na pierwszym inauguracyjnym zebraniu Sekcji Analiz Demograficznych, które odbyło się 18 stycznia 2000 roku dwie inicjatywy: - pierwsza, polegająca na tym, że materiały prezentowane na kolejnych posiedzeniach

SAD będą miały formę "Zeszytów Naukowych Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN". Każdy zeszyt poświęcony będzie wspólnej tematyce. Zostały podjęte starania o uzyskanie formalnej zgody na wydawanie zeszytów, które będą miały formę tzw. "working paper";

- druga, polegająca na organizowaniu raz na rok lub co dwa lata "Warsztatów z Analizy

Demograficznej" jako przedsięwzięcia wspólnego Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN i Instytutu Statystyki i Demografii SGH. Stosowna dokumentacja dotycząca "Warsztatów z Analizy Demograficznej", w tym dokumentacja kosztorysowa została zaakceptowana przez Panią Prof. dr hab. J.Jóźwiak Dyrektora Instytutu Statystyki i Demografii i Przewodniczącą Komitetu Nauk Demograficznych PAN.

Warsztaty z analizy demograficznej pomyślane są jako seminaria szkoleniowe dla młodych pracowników nauki będących na stażu lub pracujących na wyższych uczelniach i uniwersytetach w kraju zainteresowanych metodami analiz demograficznych oraz noszących się z zamiarem przygotowania rozprawy doktorskiej lub habilitacyjnej w obszarze demografii, szerzej nauk społecznych.

4

Niniejszy, jedenasty już numer Zeszytów Naukowych Sekcji Analiz Demograficznych, jest numerem zawierającym część pierwszą referatów, wygłoszonych na Seminarium „Procesy demograficzne w starzejących się społeczeństwach” Dobczyce 22-24 września 2004:

1. Anita Abramowska: „Projekcja liczby osób wymagających opieki w Belgii”

2. Piotr Obidziński: „Problem starzenia się ludności a system ubezpieczeń społecznych –

konstrukcja Funduszu Rezerwy Demograficznej”

3. Arkadiusz Przybyła: „Wybrane konsekwencje procesu starzenia się populacji”

4. Alicja Siwek: „Stopa zastąpienia a ochrona przed ubóstwem w kalkulacji świadczeń

emerytalnych w Polsce”

5. Paweł Strzelecki: „Projekcja liczby osób aktywnych zawodowo w Polsce do 2030 roku.

Analiza porównawcza czterech scenariuszy”.

Zeszyty SAD przygotowywane są we własnym zakresie, za teksty odpowiedzialni są Autorzy. Prace techniczne związane z końcową obróbką tekstu zostały wykonane przez mgr Anetę Ptak-Chmielewską. Z nadzieją na upowszechnianie informacji o działalności Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN oraz o formie dokumentacji spotkań w postaci serii Zeszytów Naukowych Sekcji. Przewodnicząca SAD / dr hab. Ewa Frątczak, Prof. SGH /

Z-ca Przewodniczącej SAD

/ dr hab. Jolanta Kurkiewicz, Prof. AE w Krakowie/

5

SPIS TREŚCI

Anita Abramowska Projekcja liczby osób wymagających opieki w Belgii .......................................................... 7 Wprowadzenie....................................................................................................................... 7 1. Definicja i pomiar zależności ............................................................................................ 8 2. Projekcja liczby osób starszych zależnych (wymagających pomocy) ............................ 14 3. Wyniki projekcji .............................................................................................................. 15 Wnioski................................................................................................................................ 18 Literatura ............................................................................................................................. 19 Piotr Obidziński Problem starzenia się ludności a system ubezpieczeń społecznych – konstrukcja Funduszu Rezerwy Demograficznej .................................................................................................... 21 Wprowadzenie..................................................................................................................... 21 1. Cel powstania Funduszu Rezerwy Demograficznej....................................................... 21 2. Charakter prawny Funduszu............................................................................................ 22 3. Wpływy do Funduszu...................................................................................................... 23 4. Uruchomienie środków Funduszu................................................................................... 25 5. Gospodarowanie powierzonymi środkami ...................................................................... 26 6. Polityka lokacyjna Funduszu........................................................................................... 27 7. Model wpływów i wydatków Funduszu Rezerwy Demograficznej................................ 30 Literatura ............................................................................................................................. 34 Arkadiusz Przybyłka Wybrane konsekwencje procesu starzenia się populacji. .................................................... 35 Alicja Siwek Stopa zastąpienia a ochrona przed ubóstwem w kalkulacji świadczeń emerytalnych w Polsce................................................................................................................................... 49 1. Pomiar ubóstwa w Polsce................................................................................................ 49 2. Stopa zastąpienia wynagrodzenia świadczeniem emerytalnym ...................................... 52 Podsumowanie..................................................................................................................... 68 Literatura ............................................................................................................................. 70 Paweł Strzelecki Projekcja liczby osób aktywnych zawodowo w Polsce do 2030 roku.Analiza porównawcza czterech scenariuszy ............................................................................................................ 71 Wprowadzenie..................................................................................................................... 71 1. Zmiany demograficzne i aktywność zawodowa w Polsce .............................................. 72 2. Metoda prognozowania aktywnych zawodowo. Przedstawienie założeń scenariuszy. .. 76 3. Scenariusze przy założeniu stałych współczynników aktywności zawodowej............... 77 4. Projekcja liczby aktywnych zawodowo do 2030 roku.................................................... 81 Podsumowanie..................................................................................................................... 86 Aneks................................................................................................................................... 89 Literatura ............................................................................................................................. 90

6

7

Anita Abramowska

Instytut Statystyki i Demografii

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

Projekcja liczby osób wymagających opieki w Belgii1

Wprowadzenie

Proces starzenia się ludności przejawiający się wzrostem liczby i udziału osób starszych

(65 lat i więcej) w ogólnej liczbie ludności jest szeroko dyskutowany zarówno przez

demografów, ekonomistów, socjologów jak i przez polityków. Na koniec 2003 roku w

Polsce było ponad 4,9 miliona osób starszych (w tym kobiet 62%) i stanowiły one blisko

13% liczby ludności. Według prognozy GUS z 2003 roku odsetek ten wzrośnie do około

27% w 2030 roku. Wzrost liczby osób starszych przyczyni się do wzrostu liczby osób

chorych, niepełnosprawnych, wymagających opieki.

Z drugiej strony w ostatnich kilku dekadach zaobserwowano znaczące zmiany w strukturze

gospodarstw domowych. Liczba i odsetek jednoosobowych gospodarstw domowych

wzrósł znacznie miedzy dwoma spisami: w 1988 roku gospodarstwa jednoosobowe

stanowiły 18,3% ogólnej liczby gospodarstw, w 2002 roku - 24,8%. Mimo tego, ze w tym

okresie zmniejszył się udział gospodarstw jednoosobowych osób starszych, to jednak nadal

stanowią one dominującą część tych gospodarstw. W 2002 roku 46% ogółu gospodarstw

jednoosobowych stanowiły gospodarstwa osób w wieku 60 lat i więcej, zaś gospodarstwa

kobiet w tym wieku - 36%. Natomiast wśród gospodarstw jednoosobowych tworzonych

przez kobiety około 16% to gospodarstwa kobiet w wieku do 39 lat, a blisko 61% -

gospodarstwa kobiet w wieku 60 lat i więcej.

Należy oczekiwać, że w przyszłości coraz częściej gospodarstwa jednoosobowe będą

tworzone przez osoby starsze, zwłaszcza przez kobiety. Spadek płodności obserwowany w

ostatnich dwóch dekadach spowoduje, iż zmniejszy się liczba potencjalnych osób

1 W referacie zostały wykorzystane wyniki przewidywania liczby osób starszych wymagających opieki w Belgii, w przygotowaniu, których autorka uczestniczyła podczas pobytu w Instytucie Demograficznym Uniwersytetu Katolickiego w Louvain-la-Neuve.

8

pomagających (opiekujących się) w rodzinach. Powyższe zmiany będą mieć wpływ na

finanse publiczne, politykę społeczną i system opieki zdrowotnej.

W niniejszym referacie zostanie przedstawiona metoda przewidywania liczby osób

starszych wymagających opieki oraz wyniki jej zastosowania dla Belgii. Jej podstawą są

wskaźniki zależności zróżnicowane według różnych cech (wiek, płeć, typ gospodarstwa

domowego). Dotyczą one różnego stopnia ograniczeń samodzielnego funkcjonowania.

Omawiam najpierw definicję zależności i jej pomiar, a następnie pokazuję, jak informacje

o zależności zostały wykorzystane do przewidywania liczby osób starszych (powyżej 65

roku życia) wymagających opieki według płci, wieku i typu gospodarstwa domowego dla

lat 2005 – 2050 w Belgii. Analogiczna metoda zostanie wykorzystana do przewidywania

populacji osób starszych wymagających opieki w Polsce. Odwołując się do rozróżnienia

między projekcją i prognozą (por. np. Holzer, 2003), będę się konsekwentnie posługiwać

terminem projekcja dla przewidywania liczby osób starszych zależnych.1

1. Definicja i pomiar zależności

Postępujący proces starzenia się ludności przyczynia się do wzrostu udziału osób

niepełnosprawnych (wymagających długotrwałej opieki) wśród osób starszych. Przez

pojęcie zależności należy rozumieć potrzebę wsparcia2 w wykonywaniu podstawowych

czynności życia codziennego. Do szacowania stopnia utraty autonomii stosuje się wiele

narzędzi (mierników), do wyznaczenia których korzysta się na ogół z danych pozyskanych

z ankiet badania stanu zdrowia ludności. W konstrukcji tych mierników szczególną uwagę

zwraca się na ocenę możliwości wykonywania codziennych czynności życiowych, takich

jak np. mycie się, jedzenie czy przemieszczanie się. Uzyskane wyniki wykorzystywane są

nie tylko do oceny stanu zdrowia ludności, ale także do oszacowania kosztów związanych

z opieką długoterminową czy obliczenia oczekiwanego trwania życia bez

niepełnosprawności.

Najbardziej znaną miarą jest skala i indeks S. Katza (ADL – Activities of Daily Living)

oceniające zdolność osoby do wykonywania elementarnych czynności życia codziennego.

Za pomocą tego indeksu określa się stopień autonomii (niezależności) w następujących

1 Projekcja ukazuje przyszły przebieg procesów ludnościowych przy założeniu różnych zmian składowych dynamiki ludności, natomiast prognoza jest szczególnym przypadkiem projekcji demograficznej ukazujących najbardziej prawdopodobny przebieg tych procesów (wiarygodność przyjętych założeń często jest weryfikowana subiektywnie). 2 Słowo „wsparcie” oznacza nadzór, kierownictwo lub bezpośrednią pomoc.

9

czynnościach: wstawanie, ubieranie się, mycie się, poruszanie się, korzystanie z ubikacji,

jedzenie [Podrażka-Malka, 2000]. W pierwszym etapie prac pacjent jest oceniany w

odniesieniu do każdej powyższej czynności na podstawie odpowiedzi na trzystopniowej

skali niezależności/zależności (pacjent wykonuje czynność samodzielnie, potrzebuje

pomocy częściowej lub nieregularnie, wykonuje czynność przy wsparciu innych osób).

Następnie na podstawie odpowiedzi uzyskanych dla powyższych czynności grupuje się

osoby w osiem klas tworząc następującą skalę:

A. opisuje niezależność we wszystkich sześciu czynnościach

B. opisuje zależność jedynie w jednej z sześciu czynności

C. opisuje zależność w myciu się i w jednej innej czynności

D. opisuje zależność w ubieraniu plus C

E. opisuje zależność w korzystaniu z ubikacji plus D

F. opisuje zależność w poruszaniu się plus E

G. opisuje zależność we wszystkich sześciu czynnościach

INNE- opisuje zależność w co najmniej dwóch czynnościach, nie będących

zaklasyfikowanych ani do C, ani do D, ani do E, ani do F.

Współczynnik natężenia (ang. prevalence rate) jest obliczany jako udział (w %) osób

należących do powyższych kategorii zależności/niezależności wśród całej badanej

zbiorowości, natomiast współczynnik zależności (ang. dependency rate - DR) to udział

osób należących do grupy osób o najwyższym stopniu zależności.

Indeks Katza jest jednym z najwcześniejszych wskaźników stosowanym do oszacowania

zapotrzebowania na opiekę nad osobami starszymi i pacjentami przewlekle chorymi.

Oprócz tego istnieje wiele innych mierników. Jednym z nich jest wskaźnik IADL, bardziej

złożony, który bazuje na instrumentalnych czynnościach życia codziennego (ang. IADL –

Instrumental Activities of Daily Living). Poza wyżej wymienionymi czynnościami

obejmuje zbiór aktywności, które reprezentują zdolność do życia samemu w prywatnym

domu np.: wypełnianie dokumentów, robienie zakupów, gotowanie. Skala IADL bada

czynności niezbędne, by móc żyć samemu (niektóre dotyczą głównie mężczyzn, zaś inne –

kobiet). Na podstawie uzyskanych wyników tworzy się dwie skale (dla mężczyzn – 0-5

oraz dla kobiet – 0-8). Wynik maksymalny oznacza pełną niezależność lub lekką

niepełnosprawność. Informacje te są wykorzystywane do opracowania sposobu pomocy

lub typu opieki dla osoby jej potrzebującej.

10

ADL i IADL s ą pośrednio używane w najnowszych badaniach. Nowe proponowane

mierniki korzystają z niektórych elementów tych wskaźników w zależności od celów

stawianych przez autorów. Wskaźniki te są używane w coraz nowszej formie i ciągle

aktualizowane według potrzeb badaczy.

Wskaźniki zależności rozwijały się wraz z upływem czasu. Pierwsze mierniki były

stosowane do oszacowania stanu zdrowia pacjentów nieuleczalnie lub przewlekle chorych.

Były proste, zwykle nie testowane pod względem wiarygodności. Potrzeby badaczy

przyczyniły się do budowania coraz nowszych i bardziej rozbudowanych wskaźników.

Oprócz aspektów fizycznych zależności funkcjonalnej uwzględniały one też aspekty

psychiczne i percepcyjne. Przyczyniło się to do stopniowego wykorzystania tych

mierników w wielu innych sytuacjach: do oszacowania poziomu pomocy dla tych osób

oraz związanych z nim kosztów, do ustalenia składek na ubezpieczenie na wypadek

zależności, określenia wysokości zasiłku i rodzaju pomocy i usług, czy do obliczania

dalszego trwania życia w dobrym zdrowiu (por. Abramowska 2004).

Z powodu braku informacji pozwalających na wyznaczenie wskaźników zależności dla

osób starszych w gospodarstwach domowych w Belgii oraz o zmianach w czasie tych

wskaźników do niniejszej projekcji wykorzystano inny miernik – wskaźnik EHPA. Został

on wyznaczony na podstawie danych badania Handicaps – Inacapcité – Dépendance (HID)

przeprowadzonego we Francji w latach 1998 – 2001 zarówno wśród gospodarstw

domowych jak i zbiorowych1.

Nazwa wskaźnika EHPA pochodzi od nazwy ankiety (badania) „Établissements

d’hébergement pour personnes âgées” (Domy pobytu dla osób starszych), w której po raz

pierwszy został użyty w 1990 roku. Wskaźnik ten pozwala ująć zarówno zależność

fizyczną jak i psychiczną [por. np. Bontout, Colin, Kerjosse, 2002]. Definiuje się 8 grup

wartości wskaźnika EHPA:

EHPA 11 – zależność psychiczna i unieruchomienie w łóżku lub w fotelu

EHPA 12 – zależność psychiczna i potrzeba pomocy w myciu i ubieraniu

EHPA 13 – zależność psychiczna i potrzeba pomocy w wyjściu z domu lub z domu

opieki

EHPA 14 – zależność psychiczna i brak zależności fizycznej

1 Zbadano blisko 35 000 osób, w tym 15 000 w gospodarstwach zbiorowych (z czego 7145 to osoby w wieku 60 lat i więcej) oraz blisko 20 000 w gospodarstwach domowych (8689 osób powyżej 60 roku życia).

11

EHPA 21 – niewielka lub brak zależności psychicznej i unieruchomienie w łóżku

lub w fotelu

EHPA 22 – niewielka lub brak zależności psychicznej i potrzeba pomocy w myciu

się i ubieraniu

EHPA 23 – niewielka lub brak zależności psychicznej i potrzeba pomocy w

wyjściu z domu lub z domu opieki

EHPA 24 – niewielka lub brak zależności psychicznej i brak zależności fizycznej.

Do niniejszej projekcji wskaźnik zależności1 został oszacowany na podstawie 6

pierwszych grup wskaźnika EHPA (EHPA 11-22), czyli opisujących największy poziom

zależności. Odpowiednie obliczenia zostały wykonane przez Direction de la Recherche des

Etudes de l’Evaluation et des Statistiques (DREES).

Rysunki 1 i 2 przedstawiają udział osób należących do 6 pierwszych kategorii w

poszczególnych grupach wieku przebywających w różnych typach gospodarstw. Jak

można było oczekiwać, współczynniki zależności dla obu płci przyjęły największe

wartości dla osób przebywających w instytucjach, zaś najmniejsze dla tych tworzących

jednoosobowe gospodarstwa domowe. Natomiast dla osób z wieloosobowych gospodarstw

domowych są one bliskie wskaźnikom z jednoosobowych gospodarstw, ale około 80 roku

życia szybko rosną. Nie można jednak wnioskować, iż osoby mieszkające samotnie są w

lepszym zdrowiu niż pozostałe. Najprawdopodobniej te o najgorszym zdrowiu

przeprowadzają się do domów opieki lub do dzieci. W celu osłabienia wpływu wahań

losowych na wartości współczynników dla poszczególnych grup wieku wskaźniki

zależności wygładzono za pomocą funkcji regresji2.

1 Wyrażony jako udział osób przypisanych do grup 11-22 skali EHPA do wszystkich osób w danej grupie wieku. 2 Dla mężczyzn w gospodarstwach domowych jednoosobowych zostawiono dane oryginalne (ponieważ wartości były raczej regularne), natomiast dla grup wieku 50-59 lat wzięto wartości takie same jak dla mężczyzn w gospodarstwach domowych wieloosobowych (wartości prognozowane). Dla mężczyzn w gospodarstwach domowych wieloosobowych

wybrano funkcję wykładniczą o równaniu: xey 1,00028,0= , dla której współczynnik determinacji wyniósł 95,87%.

Dla mężczyzn przebywających w instytucjach (domach opieki) oszacowano funkcję wielomianową, która była najlepiej dopasowana do danych empirycznych (współczynnik determinacji (R2) wyniósł 0,5925):

743,675498,20134,0 2 −+−= xxy .

Natomiast dla kobiet wybrano trzy linie trendu dla każdego typu gospodarstwa. Dla kobiet w gospodarstwach domowych

jednoosobowych wybrano funkcję wielomianową o równaniu: 72,2160831,60429,0 2 +−= xxy , dla której

współczynnik determinacji wyniósł 98,77%. Dla kobiet w gospodarstwach domowych wieloosobowych oszacowano

funkcję trendu wykładniczą o równaniu: xey 1053,00023,0= z R2 =0, 9686

Natomiast dla kobiet przebywających w instytucjach wybrano funkcję wielomianową o

równaniu: 36,127885,30197,0 2 −+−= xxy , dla której współczynnik determinacji liniowej wyniósł 0,9047.

12

Rysunek 1 Współczynniki zależności według wieku i typu gospodarstwa domowego,

mężczyźni (wskaźnik EHPA, grupy od 11 do 22)

Źródło: obliczenia DREES.


kobiety (wskaźnik EHPA, grupy od 11 do 22)

Źródło: obliczenia DREES.

0

10

20

3040

50

6070

80

60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95-+

%

ehpa 11-22 gosp. dom. jednoosobowe

ehpa 11-22 gosp. dom. wieloosobowe

ehpa 11-22 instytucje

0

10

203040

50

60

7080

60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95-+

%

ehpa 11-22 gosp. dom. jednoosobowe



13


mężczyźni (wskaźnik EHPA, grupy od 11 do 22)

Źródło: obliczenia własne.


kobiety (wskaźnik EHPA, grupy od 11 do 22)


010

20304050

6070

50 60 70 80 90 100

%

ehpa 11-22 gosp.dom. jednoosobowe



0

10

20

30

40

50

60

70

50 60 70 80 90 100

%

ehpa 11-22 gosp.dom. jednoosobowe



14

Uzyskane wartości dla obu płci przedstawione są na rysunkach 3 i 4. Te wartości zostały

wykorzystane do projekcji liczby osób starszych zależnych, czyli wymagających opieki

czy pomocy.

2. Projekcja liczby osób starszych zależnych (wymagających pomocy)

Metoda projekcji liczby osób starszych wymagających pomocy nawiązuje do metod

stosowanych przy wyznaczaniu projekcji (prognoz) gospodarstw domowych za pomocą

metody współczynników częstości tworzenia gospodarstw domowych lub jej modyfikacji

czy przewidywania wielkości i struktury zasobów pracy za pomocą współczynników

aktywności zawodowej. Idea tego podejścia przedstawiona jest na rys. 5.

Rysunek 5. Procedura prognozowania liczby osób starszych zależnych

Źródło: Opracowanie własne.

Projekcja liczby osób starszych wymagających pomocy została oparta na prognozie liczby

ludności w Belgii do 2050 roku wykonanej przez belgijski Państwowy Instytut

Statystyczny (The Belgian National Statistical Institute). Rokiem (wyjściowym) bazowym

dla projekcji był rok 2000. Informacje podane w bloku B dotyczyły prognozy ludności

według wieku, płci i typu gospodarstwa domowego dla Belgii, które po połączeniu z

informacjami z bloku A (współczynniki zależności wg tych samych cech) pozwalają na

odpowiednie obliczenia prowadzące do projekcji liczby osób starszych wymagających

pomocy.

Mierniki zależności, czyli informacje zawarte w bloku A powyższego schematu, zostały

przygotowane w postaci dwóch scenariuszy. W pierwszym scenariuszu założono, że stan

zdrowia ludności nie poprawi się czyli, że w całym prognozowanym okresie

współczynniki dla poszczególnych płci, grup wieku oraz typów gospodarstw domowych

Współczynniki zależności wg płci, wieku, typu gospodarstwa domowego (stanu rodzinnego)

(różne scenariusze, np. stałe w czasie, zmieniające się wg zaobserwowanych trendów)

A

Liczba osób zależnych wg wieku, płci i typu

gospodarstwa (stanu rodzinnego)

C Prognoza ludności wg płci, wieku, typu gospodarstwa domowego (stanu rodzinnego) B

15

będą takie same jak w 2000 roku (współczynniki zależności stałe). Można zatem przyjąć,

że jest to scenariusz pesymistyczny. Natomiast w drugim scenariuszu założono, iż stan

zdrowia ludności poprawi się zgodnie z trendami obserwowanymi we Francji1 [por.

Bontout, Colin, Kerjosse, 2002]), tzn. że współczynniki zależności (DR) będą się

zmieniały co 10 lat w następujący sposób:

Tablica 1 Scenariusz optymistyczny: co 10 lat współczynniki zależności będą się

zmieniały następująco:

wiek mężczyźni kobiety

60 - 79 lat DR(x,t+10)=DR(x-1,3, t) DR(x,t+10)=DR(x-1,4, t)

80 lat i więcej DR(x,t+10)=DR(x-1,1, t) DR(x,t+10)=DR(x-1,3, t)

Źródło: Bontout O., Colin C., Kerjosse R., 2002.

Np. dla mężczyzn w wieku x z grupy wieku 60-79 lat współczynnik zależności będzie w

2010 roku taki jak dla mężczyzn w wieku [x-1,3] w 2000 r. czyli: współczynnik zależności

dla mężczyzn w wieku np. 66 lat w 2010 roku będzie taki sam jak dla mężczyzn w wieku

[66-1,3]=[64,7]=64 lata w 2000 r. Scenariusz ten jest zatem bardziej optymistyczny.

3. Wyniki projekcji

Na rysunku 6 przedstawiono liczbę osób starszych (powyżej 65 roku życia) zależnych w

Belgii łącznie we wszystkich typach gospodarstw domowych według obu scenariuszy. Jak

można było oczekiwać, liczba osób wymagających opieki i pomocy będzie rosła w

rozpatrywanym okresie zarówno według scenariusza pesymistycznego, jak i

optymistycznego. Na uwagę zasługuje fakt, iż także projekcja według scenariusza

optymistycznego (zakładającego zmniejszanie się współczynników zależności) przewiduje

wzrost liczby osób zależnych, choć słabszy niż w scenariuszu pesymistycznym. Sytuacja ta

odzwierciedla znaczenie procesu starzenia się ludności dla zmian liczby osób starszych

zależnych [Abramowska, Gourbin, Wunsch, 2004].

1 Jak wspomniano wcześniej dane dotyczące zmian w czasie współczynników zależności dla Belgii, jak i same wartości współczynników nie były dostępne, toteż wykorzystano informacje dotyczące ludności Francji (zakładając, iż nie ma istotnych różnic w obu populacjach).

16

Rysunek 6 Liczba osób starszych zależnych według płci w Belgii.

Źródło: Obliczenia własne.

Rysunki 7 i 8 przedstawiają liczbę osób zależnych według wieku i typu gospodarstwa

domowego w wybranych latach prognozy (2005, 2025, 2050) według scenariusza

optymistycznego. Dla każdej grupy wieku trzy pierwsze kolumny (z lewej strony)

przedstawiają liczbę osób zależnych w gospodarstwach jednoosobowych, trzy środkowe –

w gospodarstwach wieloosobowych, zaś trzy ostatnie w instytucjach. Udział mężczyzn

(rys.7) przebywających w gospodarstwach wieloosobowych jest dużo większy niż kobiet,

wiąże się to z faktem, iż mężczyźni częściej pozostają w związku niż kobiety w tym

samym wieku ze względu na różnice w umieralności według płci niekorzystne dla

mężczyzn. Liczba mężczyzn wymagających opieki przebywających w domach opieki

silnie rośnie dla tych w wieku powyżej 85 roku życia w prognozowanym okresie. Rysunek

8 pokazuje, że liczba kobiet zależnych w młodszych grupach wieku koncentruje się w

gospodarstwach wieloosobowych, a następnie przesuwa się wraz z wiekiem w kierunku

gospodarstw instytucjonalnych. Ponadto rysunki 7 i 8 przedstawiają znaczący wzrost

liczby osób powyżej 80 roku życia wymagających opieki w instytucjach w latach 2005 –

2050.

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050

kobiety scenariusz pesymistyczny

kobiety scenariusz optymistyczny

mężczyźni scenariusz pesymistyczny

mężczyźni scenariusz optymistyczny

17

Rysunek 7 Liczba zależnych mężczyzn według wieku, typu gospodarstwa i roku (2005,

2025, 2050), scenariusz optymistyczny – Belgia.


Rysunek 8 Liczba zależnych kobiet według wieku, typu gospodarstwa i roku (2005, 2025,

2050), scenariusz optymistyczny – Belgia.


0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95+

2005 jednoosobowe 2025 jednoosobowe 2050 jednoosobowe

2005 w ieloosobowe 2025 w ieloosobowe 2050 wieloosobowe

2005 ins tytuc je 2025 instytuc je 2050 ins tytuc je

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

45000

50000

65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95+

2005 jednoosobowe 2025 jednoosobowe 2050 jednoosobowe

2005 wie loosobowe 2025 wie loosobowe 2050 wieloosobowe

2005 instytucje 2025 instytucje 2050 instytucje

18

Wnioski

Przewiduje się, że liczba osób starszych zależnych w Belgii w prognozowanym okresie

będzie rosła nawet wówczas, gdy przyjmie się spadek wartości wskaźników zależności,

czyli poprawę stanu zdrowia ludności. Jest to wynik coraz bardziej zaawansowanego

procesu starzenia się ludności. Znacznie wzrośnie liczba osób zależnych w starszych

grupach wieku (powyżej 80 roku życia). Zdecydowaną większość osób wymagających

opieki będą stanowiły kobiety. Silnie wzrośnie liczba osób zależnych przebywających w

różnego rodzaju domach opieki, pobytu dla osób starszych, zwłaszcza w wśród

najstarszych.

Przedstawione wyniki należy traktować jako ewentualny przebieg rozpatrywanego procesu

w przyszłości, choć może zdarzyć się też tak, że jego realny przebieg będzie inny.

Wskazują one jednak na to, iż nie można oczekiwać, że poprawa zdrowia osób starszych,

przejawiająca się spadkiem miar zależności, zahamuje wzrost liczby osób starszych

wymagających opieki. Projekcja może służyć zwróceniu uwagi polityków społecznych

oraz decydentów na możliwe przyszłe problemy organizacyjne i koszty związane z opieką

nad osobami starszymi, zwłaszcza oferowaną w miejscu zamieszkania tych osób. Badania

wykazują, iż osoby starsze wolą mieszkać we własnym domu niż w domach opieki

[Fogarty, 1987; Breda, Wunsch, et al., 2002]. Obok rozwoju opieki instytucjonalnej

konieczny jest zatem rozwój usług społecznych, pozwalających osobom starszym na

pozostawanie w własnych środowiskach tak długo, jak to jest możliwe. Ważne wydaje się

zatem zwrócenie uwagi na preferencje i problemy osób starszych przy podejmowaniu

decyzji dotyczących (często) ostatnich lat ich życia.

19

Literatura

1. Abramowska A., 2004, Przegląd mierników zależności i ograniczenia funkcjonalnego, raport z badań własnych, IsiD KAE, SGH.

2. Abramowska A., Gourbin C., Wunsch G., 2004, Projections of the dependent elderly population by age, sex, and household composition. Scenarios for Belgium, referat prezentowany na seminarium REVES w Brugii, Belgia, maj 2004.

3. Badeyan G., Colin C., 1999, Les personnes âgées dans les années 90, “Etudes et Résultats”, nr 40, DREES, Paris.

4. Bontout O., Colin C., Kerjosse R., 2002, Personnes âgées dépendantes et aidants potentials: une projection à l’horizon 2040, “Etudes et Résultats”, nr 160, DREES, Paris.

5. Breda J., Wunsch G., Bauwens E., Cerexhe F., De Koker K., Geerts J., Gourbin C., Page H., Paulus D., and Pestiaux D., 2002, Zorghoevende ouderen tussen thuiszorg en residentiële zorg – Prise en charge des personnes âgées en perte d’autonomie, Report to the Belgian Ministry of Social Affairs, Public Health, and Environment, Brussels, s. 259 + anneks

6. Holzer J.Z., 2003, Demografia, PWN 7. Fogarty M. P., 1987, Meeting the needs of the elderly, European foundation for the

improvement of living and working conditions, Office for official publications of the European Communities, Luxemburg.

8. INS, 2001, Perspectives de population 2000 – 2050 par arrondissement, INS-NIS, Brussels, s. 353.

9. Jacobzone S., Cambois E., Robine J.-M., 2000, Is the health of older persons in OECD countries improving fast enough to compensate for population ageing?, “OECD Economic Studies”, nr 30, 2000/1, s. 149-190.

10. Podrażka-Malka A., 2000, Badania i pomiar stanu zdrowia współczesnej populacji, „Studia demograficzne”, nr 1(137), s. 11-52.

20

21

Piotr Obidziński

Uniwersytet Szczeciński

Katedra Ekonometrii i Statystyki

Problem starzenia się ludności a system ubezpieczeń społecznych –

konstrukcja Funduszu Rezerwy Demograficznej

Wprowadzenie

Przedmiotem rozważań niniejszej pracy jest Fundusz Rezerwy Demograficznej (FRD).

Celem pracy jest natomiast analiza, diagnoza i prognoza zapotrzebowania tego Funduszu

na środki finansowe spowodowanego wejściem w wiek emerytalny roczników wyżu

demograficznego oraz potęgującym je procesem starzenia się społeczeństwa. Hipotezy

dotyczące samego Funduszu Rezerwy Demograficznej oraz przyszłej sytuacji Funduszu

Emerytalnego (FE) są następujące:

Powołanie FRD było w obliczu prognoz demograficznych posunięciem słusznym;

Zasilanie FRD w środki finansowe jest niewystarczające aby mógł on spełniać założone

cele (tzn. w sposób wystarczający uzupełniać niedobór środków finansowych w FE).

1. Cel powstania Funduszu Rezerwy Demograficznej1

Fundusz Rezerwy Demograficznej (zwany w dalszej części także „Funduszem” lub w

skrócie „FRD”) został powołany ustawą z dnia 13 października 1998 roku o systemie

ubezpieczeń społecznych. Jest on nową strukturą organizacyjno-finansową utworzoną w

celu zwiększenia bezpieczeństwa wypłacalności świadczeń emerytalnych [2]. Strukturę

systemu ubezpieczeń społecznych i usytuowanie w niej Funduszu Rezerwy

Demograficznej przedstawiono na rysunku 1

Fundusz ten, zgodnie z założeniami reformy emerytalnej, ma za zadanie gromadzić

długookresowe rezerwy finansowe w okresach, gdy osoby urodzone w jako roczniki wyży

1 Por. Binczycka-Majewska T.: Fundusz Rezerwy Demograficznej w systemie zabezpieczenia ryzyka starości, w: Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2001/10, PWE;

22

demograficznych znajdują się w wieku produkcyjnym oraz niwelować negatywne dla

budżetu skutki przechodzenia tych osób do wieku emerytalnego. Podstawowym, zatem

celem FRD jest odciążenie budżetu państwa w najtrudniejszych z demograficznego punktu

widzenia okresach.

W szczególnym stopniu dotyczy to pierwszego wyżu, dla którego fundusz został

stworzony, tzn. licznej grupy osób urodzonych w okresie powojennym (z lat 1946-1959).

Obecnie zbliżamy się do momentu przechodzenia osób urodzonych w tym wyżu na

emeryturę. Okres, jaki jeszcze pozostał ma być wykorzystany na zgromadzenie

dodatkowych środków, które zapewnią płynność finansową funduszu emerytalnego [3]

(uzupełnią niedobór tego funduszu).

Rysunek 1. Struktura systemu ubezpieczeń społecznych

Źródło: Opracowanie własne

2. Charakter prawny Funduszu

Fundusz posiada osobowość prawną. Organem Funduszu, jego dysponentem oraz

zarządzającym jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Siedzibą FRD jest siedziba ZUS.

Oznacza to, że ZUS stał się elementem struktury organizacyjnej Funduszu, w ramach

którego działa przez swoje organy [4], tzn. przez:

Prezesa ZUS;

Zarząd ZUS;

Radę Nadzorczą ZUS.

System Ubezpieczeń Społecznych

Fundusz Ubezpieczeń

Społecznych

Fundusz Rezerwy

DemograficznejOtwarte Fundusze

Emerytalne

Fundusz Emerytalny

Fundusz Rentowy

Fundusz Chorobowy

Fundusz Wypadkowy

23

Każdy z organów posiada, przyznany przez ustawę oraz statut, zakres kompetencji

dotyczący funkcjonowania FRD. Jednocześnie każda z obu powiązanych ze sobą osób

prawnych (ZUS oraz FRD) zachowuje formalnie odrębność finansową i pozostaje

właścicielem powierzonych środków finansowych. Ewidentnym przykładem jest tu

odmienna polityka lokacyjna obu podmiotów.

Chociaż ustawa weszła w życie z dniem 1 stycznia 1999 roku, to Fundusz otrzymał statut

osoby prawnej nadany przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej dopiero 15 lutego 2002

roku [5]. Nadanie to oraz całokształt regulacji dotyczących FRD silnie osadza Fundusz w

strefie wpływu i nadzoru państwa. Reprezentowanie FRD w stosunkach zewnętrznych

(poza ZUS) określone zostało w ustawie o ubezpieczeniach społecznych [6]. W myśl jej

zapisów reprezentacja Funduszu to wyłączna i jednoosobowa kompetencja Prezesa ZUS

lub wyznaczonej przez niego innej osoby (członka Zarządu ZUS lub pracownika ZUS).

Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych ogranicza prawa Funduszu jako osoby

prawnej. Celem tych ograniczeń jest osiągnięcie maksymalnego bezpieczeństwa

powierzonych środków. Ewidentnym przykładem takiego ograniczenia jest zapis artykułu

62 zabraniający zaciągania kredytów i pożyczek przez Fundusz. To powoduje, że FRD nie

jest typowym przykładem osoby prawnej w rozumieniu Kodeksu Cywilnego, lecz zaliczyć

go należy do kategorii państwowych osób prawnych typu zakładowego [7].

3. Wpływy do Funduszu

Z samej definicji zawartej w ustawie Fundusz Rezerwy Demograficznej tworzy się ze

środków pozostających w dniu 31 grudnia każdego roku na rachunku funduszu

emerytalnego, pomniejszonych o kwotę niezbędną na zapewnienie wypłat świadczeń

przypadających na pierwszy miesiąc kolejnego roku [8].

Jednakże ze względu na duże prawdopodobieństwo, że powyżej opisane środki będą

niewielkie, a w niektórych okresach mogą być nawet zerowe (zwłaszcza w sytuacji

przechodzenia wyży demograficznych do wieku emerytalnego), ustawa przewiduje

dodatkowe źródła wpływów FRD. Są to:

część składki na ubezpieczenie społeczne (w 2002 i 2003 roku stanowi ona 0,1%

podstawy wymiaru składek, od 2004 roku będzie podwyższana corocznie o 0,05%,

w pierwotnej wersji ustawy miała stanowić 1%) por. tabela 1;

środki z prywatyzacji mienia Skarbu Państwa [9];

przychody od środków FRD ulokowanych zgodnie z ustawą;

24

odsetki z lokat na rachunkach prowadzonych przez ZUS a nie stanowiących

przychodów FUS i ZUS.

Ze względu na niewystępowanie wymaganej nadwyżki środków pieniężnych na rachunku

funduszu emerytalnego, na dzień 31 grudnia 1999 roku, 31 grudnia 2000 roku, 31 grudnia

2001 roku, 31 grudnia 2002 roku oraz 31 grudnia 2003 roku środki z tego tytułu nie były

przekazywane do FRD. Ponadto do 31 grudnia 2003 roku do Funduszu nie wpłynęły

środki z prywatyzacji mienia Skarbu Państwa, gdyż zostały one w pierwszej kolejności

przeznaczone na pokrycie kosztów wdrożenia reformy ubezpieczeń społecznych. W

rezultacie zarówno w 2002 roku (pierwszym roku, w którym odprowadzano składkę do

FRD) jak i w 2003 roku Fundusz tworzony był tylko z części składki na ubezpieczenie

emerytalne, wynoszącej 0,1% podstawy wymiaru składki (por. tabela 2).

Dotychczasowe doświadczenie oraz przewidywana trudna sytuacja budżetu w kolejnych

latach uzasadniają tezę, że spośród wymienionych wyżej źródeł finansowania FRD,

najpewniejszym będzie stała część składki na ubezpieczenie emerytalne. Natomiast na

drugiej pozycji można umieścić przychody z działalności lokacyjnej. A zatem to sami

ubezpieczeni będą finansować Fundusz. Dotyczy to także osób urodzonych przed 1

stycznia 1949 roku (nieobjętych II filarem), dla których w pierwszej kolejności powstał

omawiany Fundusz.

Tablica 1. Harmonogram wysokości składki przekazywanej na FRD (w % podstawy

wymiaru składek)

Źródło: [10].

Rok 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Kwota 0,1 0,1 0,15 0,20 0,25 0,30 0,35 0,40

25

Tablica 2. Realne wpływy zanotowane na koncie FRD w latach 2002-2004 (tys. zł).

Wpłaty do Funduszu 31 grudnia 2002 31 grudnia 2003 Maj 2004

Środki pozostające na rachunku

funduszu emerytalnego 0 0 0

Składki na ubezpieczenie emerytalne 220409 224817 bd

Środki z prywatyzacji mienia Skarbu

Państwa 0 0 0

Inne źródła 0 0 0

Wynik działalności lokacyjnej netto 13492 20949 bd

RAZEM w danym roku 233901 245766 120333

Środki na początku okresu

(1 stycznia) 0 233901 479667

RAZEM ogółem 233901 479667 600000

Źródło: [10], [11].

4. Uruchomienie środków Funduszu

Artykuł 112 ustawy stwierdza, że uruchomienie środków FRD może nastąpić nie

wcześniej niż w 2009 roku. Wtedy bowiem przewidywane jest powstanie niedoboru w

funduszu emerytalnym wynikającego z przyczyn demograficznych. Jednakże ze względu

na zapis artykułu 59 dotyczący kosztów bieżącego zarządzania, do uruchomienia środków

Funduszu już praktycznie doszło. Zgodnie z tym artykułem środki Funduszu

wykorzystywane są na pokrycie:

wynikającego z przyczyn demograficznych niedoboru funduszu emerytalnego;

kosztów bieżącego zarządzania (związanych z przepływem składki z FUS do FRD,

lokowaniem środków w papiery wartościowe, a także kosztów wydania opinii o

planie finansowym przez niezależnych aktuariuszy oraz kosztów badania

sprawozdania finansowego).

Oznacza to, że na pokrycie przyszłego niedoboru funduszu emerytalnego zostaną

przeznaczone środki pozostałe po odliczeniu kosztów zarządzania. Wielkość tych kosztów

26

określa odpowiednie rozporządzenie ministra właściwego do spraw zabezpieczenia

społecznego [12].

5. Gospodarowanie powierzonymi środkami

Gospodarka finansowa FRD ma dwojaki charakter:

a) długofalowy (związany z celem powstania);

b) krótkofalowy (związany z koniecznością opracowywania rocznych planów

finansowych Funduszu).

Ad. a) Fundusz Rezerwy Demograficznej jest ściśle związany z funkcjonowaniem systemu

ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z ustawą gospodarka finansowa FRD odbywa się na

podstawie wieloletniej prognozy kroczącej dochodów i wydatków funduszu emerytalnego.

Prognoza ta jest przygotowywana w każdym kolejnym roku zgodnie z zasadami

określonymi w ustawie [13]. Podstawą prognozy są założenia dotyczące sytuacji

demograficznej i społeczno-ekonomicznej kraju. W szczególności założenia te dotyczą:

płodności;

umieralności;

wzrostu gospodarczego;

wysokości zarobków;

migracji;

inflacji;

stopy bezrobocia;

struktury populacji w podziale na poszczególne grupy zawodowe oraz

grupy znajdujące się poza siłą roboczą;

wskaźników waloryzacji składek i świadczeń wypłacanych z ubezpieczeń

społecznych.

Prognoza ta prowadzona jest na podstawie reguł ściśle określonych w ustawie w sposób

wyłączający w tym zakresie swobodę działania. W pierwotnej wersji ustawy prognozy

takiej mógł dokonywać jedynie licencjonowany aktuariusz (posiadający prawo

wykonywania zawodu po spełnieniu warunków określonych w ustawie o działalności

ubezpieczeniowej). Ustawodawca chciał bowiem wzorować się na wypracowanych przez

ubezpieczenia gospodarcze metodach, które służą do obliczania tzw. rezerw techniczno-

ubezpieczeniowych. Jednak w 2001 roku zapis ten zmieniono [14] i do sporządzania

27

prognozy upoważniono Zarząd ZUS. Natomiast rolę aktuariusza ograniczono do

sporządzania opinii o prawidłowości obliczeń. Prognoza ta jest wykonywana i

przedstawiana Radzie Ministrów do 31 marca każdego roku oraz publikowana w

„Biuletynie Informacyjnym” ZUS w zakresie określonym w drodze rozporządzenia MPiPS

[15].

Ad. b) Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie

ubezpieczeń społecznych oraz ustawy z dnia 29 września 1994 roku o rachunkowości

Zarząd ZUS (będący jednocześnie Zarządem FRD) ma obowiązek zapewnić sporządzenie

rocznego sprawozdania finansowego Funduszu Rezerwy Demograficznej dającego

rzetelny i jasny obraz sytuacji majątkowej i finansowej Funduszu na koniec roku

obrotowego oraz wyniku z działalności netto za ten rok.

6. Polityka lokacyjna Funduszu

Działalność lokacyjna FRD oparta jest na zasadzie łączenia dwóch przeciwstawnych

celów: zachowania maksymalnego bezpieczeństwa lokowanych środków oraz osiągania

ich możliwie wysokiej rentowności. Uregulowania prawne są tu zbliżone do zapisów

dotyczących Otwartych Funduszy Emerytalnych (ograniczona i sterowana ustawowo

gospodarka lokacyjna), jednak jeszcze bardziej ograniczają możliwości lokacyjne

Funduszu.

Zgodnie z zapisem art. 63 ust.2 ustawy do 31 grudnia 2001 ZUS mógł lokować środki

FRD jedynie w bony i obligacje skarbowe oraz inne papiery wartościowe emitowane przez

Skarb Państwa. Obecnie takiego ograniczenia ustawowego już nie ma, jednak sam ZUS

przyjął zasadę, że kryteria bezpieczeństwa i rentowności spełniają jedynie bony i obligacje

skarbowe [16]. Dokładniej, kryteriami doboru lokat FRD w dłużne papiery wartościowe

są:

spodziewana stopa zwrotu;

wielkość ryzyka związanego z poszczególnymi papierami wartościowymi;

okres trwania lokaty.

Poprzez ograniczenie lokat do bonów i obligacji ZUS minimalizuje wszystkie możliwe

ryzyka, w tym w szczególności:

ryzyko kredytowe (sprowadzone do poziomu ryzyka kredytowego Polski na

rynkach międzynarodowych);

28

ryzyko zmiany stóp procentowych (w tym celu Komitet ds. aktywów finansowych

określa optymalną wartość nabywanych papierów oraz strukturę całego portfela);

ryzyko walutowe.

W latach 2002 i 2003 Fundusz lokował środki głównie w bony skarbowe, depozyty

bankowe oraz obligacje skarbowe. Strukturę portfela w tych latach przedstawiają rysunki

2 i 3.

Rysunek 2. Struktura portfela FRD w dniu 31 grudnia 2002 roku

44%

56%

bony skarbowe

obligacje skarbowe

Źródło: Sprawozdanie z działalności Funduszu Rezerwy Demograficznej za lata 2002 i

2003, ZUS Warszawa, czerwiec 2004

Rysunek 3. Struktura portfela FRD w dniu 31 grudnia 2003 roku

52%

13%

35%

bony skarbowe

obligacje skarbowe

depozyty bankowe

Źródło: Sprawozdanie z działalności Funduszu Rezerwy Demograficznej za lata 2002 i

2003, ZUS Warszawa, czerwiec 2004

Strategia inwestycyjna Funduszu okazała się w 2003 roku skuteczna. FRD osiągnęło

rentowność inwestycji na poziomie 6,56% w skali roku (średnia stopa zwrotu liczona

metodą analogiczną jak w przypadku funduszy inwestycyjnych papierów dłużnych), co

plasowałoby Fundusz na drugiej pozycji wśród funduszy inwestycyjnych papierów

dłużnych.

29

Według ustawy ZUS może powierzyć zarządzanie środkami FRD podmiotowi

zewnętrznemu (Towarzystwu Funduszy Inwestycyjnych). Podmiot taki może prowadzić

działalność lokacyjną tylko w kraju i przy wykorzystaniu określonych w ustawie

instrumentów.

Ustawa daje ponadto ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia możliwość

określania (w drodze rozporządzenia) istotnych elementów, które powinna zawierać

umowa o zarządzanie, a także dopuszczalne proporcje udziału poszczególnych lokat oraz

szczegółowe zasady i tryb ustalania kosztów zarządzania [17].

Korzystając z tego zapisu Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej Jerzy Hausner

podpisał 24 stycznia 2004 roku rozporządzenie w sprawie lokowania środków Funduszu

Rezerwy Demograficznej [18]. Określa ono dopuszczalne proporcje udziału

poszczególnych lokat środków Funduszu Rezerwy Demograficznej, inne dopuszczalne

formy lokowania tych środków, szczegółowe zasady i tryb ustalania kosztów bieżącego

zarządzania środkami Funduszu oraz obowiązkowe, istotne elementy umowy o

zarządzanie środkami. Ustalone zostały następujące limity dla poszczególnych lokat:

bony, obligacje skarbowe i inne papiery wartościowe Skarbu Państwa (do 100%);

papiery wartościowe emitowane przez gminy, związki zawodowe gmin i miasto

stołeczne Warszawa (do 20%);

dłużne papiery wartościowe gwarantowane przez Skarb Państwa (do 80%);

akcje dopuszczone do publicznego obrotu (do 30%);

zabezpieczone całkowicie obligacje dopuszczone do publicznego obrotu (do 20%);

zabezpieczone całkowicie obligacje emitowane przez spółki, których akcje zostały

dopuszczone do publicznego obrotu (do 10%);

depozyty bankowe i bankowe papiery wartościowe (do 40%)

Dodatkowe zastrzeżenia:

lokaty środków FRD w akcje dopuszczone do obrotu publicznego, w

zabezpieczone całkowicie obligacje dopuszczone do publicznego obrotu oraz w

zabezpieczone całkowicie obligacje emitowane przez spółki, których akcje zostały

dopuszczone do publicznego obrotu, nie mogą łącznie przekroczyć 40% wartości

środków FRD. Natomiast w przypadku jednego emitenta górna granica wynosi

10% wartości środków FRD.

dopuszcza się nabycie jedynie 20% jednej emisji papieru wartościowego.

30

banki, w których mogą być dokonywane lokaty muszą posiadać fundusze własne w

wysokości nie mniejszej niż 100 milionów Euro,

łączna suma lokat w depozyty i papiery wartościowe jednego banku, nie może

przekroczyć 10% wartości środków

Wszystkie te ograniczenia powodują, że podmiot zarządzający nie będzie posiadał

swobody działania w zakresie prowadzonej gospodarki lokacyjnej. Dotychczas nie

powierzono jednak żadnych środków w zarządzanie zewnętrznemu podmiotowi.

Wprawdzie procedura związana z udzieleniem zamówienia publicznego została

zakończona w kwietniu 2004 roku, to jednak ze względu na zbyt małą liczbę ostatecznie

złożonych ofert TFI nie dokonano wyboru Towarzystwa.

7. Model wpływów i wydatków Funduszu Rezerwy Demograficznej

Od momentu ustanowienia FRD nie wszystkie zaproponowane w ustawie źródła przynoszą

rzeczywiste wpływy do Funduszu. Rysunek nr 4 przedstawia rzeczywisty model wpływów

i wydatków FRD.

Powołanie Funduszu wynikało przede wszystkim z prognoz demograficznych dotyczących

ludności Polski (jej ilości oraz struktury wiekowej). Na potrzeby tej analizy wykonano

prognozę ludności do roku 2050 [19]. Prognoza ta jest jeszcze bardziej niepokojąca niż

wcześniejsze prognozy GUS-u [20].

Rysunek 4. Rzeczywisty model wpływów i wydatków FRD

FRD Fundusz Rezerwy Demograficznej

WPŁYWY

Część składki na ubezpieczenie społeczne

WYDATKI

1. Wsparcie FE w okresie po 2009

2. Koszty bieżącego zarządzania

2002 Pierwsze zasilenie

2009 Pierwsze

uruchomienie środków

31

W ciągu najbliższych 50 lat zmniejszy się liczba ludności w Polsce oraz bardzo

niekorzystnej zmianie ulegnie struktura ludności (por. rysunek 5). Następuje proces zwany

starzeniem się ludności. Charakterystyczną cechą tego procesu jest spadek udziału

ludności w wieku produkcyjnym oraz zmiana struktury ludności w wieku

nieprodukcyjnym [21]. Zmniejsza się, bowiem udział osób w wieku przedprodukcyjnym a

zwiększa się udział ludności w wieku poprodukcyjnym, wśród których emeryci stanowią

znaczny odsetek.

Proces ten ma dwie podstawowe przyczyny: zmniejszenie się płodności oraz spadek

umieralności ludności w starszym wieku. Oznacza to, że zmniejsza się liczba ludzi

młodych, a coraz więcej osób osiąga wiek emerytalny i żyje coraz dłużej.

W wyniku starzenia się ludności rośnie współczynnik obciążenia ludności pracującej

ludnością w wieku poprodukcyjnym. W 2002 roku wynosił on 24%. Przewiduje się, że w

następnych latach wartość ta będzie zacznie i systematycznie rosnąć aby w 2020 roku

osiągnąć poziom 36% a w 2050 poziom 65%. Jeszcze bardziej niepokojące prognozy

przedstawia Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową przewidując wzrost tego

współczynnika nawet do 73% [22]. To oznacza zwiększone wydatki dla systemu

ubezpieczeń społecznych.

Rysunek 5. Prognoza ludności Polski do 2050 roku w podziale na ekonomiczne grupy

wieku

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050

Mili

ony

w wieku przedprodukcyjnym w wieku produkcyjnymw wieku podprodukcyjnym

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

32

Problem dodatkowo pogłębia przechodzenie do wieku emerytalnego tzw. wyży

demograficznych. To właśnie ze względu na ich występowanie zdecydowano się na

konstrukcję Funduszu Rezerwy Demograficznej. Rysunek 6 przedstawia kształtowanie się

liczby emerytów w kolejnych latach prognozy z zauważalnymi „garbami” wynikającymi z

przejścia w wiek emerytalny osób urodzonych w dwóch wyżach demograficznych: z lat

50-tych oraz z lat 70-tych XX wieku, który był echem pierwszego wyżu.

Rysunek 6. Liczba emerytów w latach

5,00

5,50

6,00

6,50

7,00

7,50

8,00

8,50

9,00

9,50

2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050

Mili

ony


Oszacowano więc liczbę emerytów znajdujących się we wspomnianym garbie w kolejnych

latach prognozy. Jej rozkład przedstawia rysunek 7.

Rysunek 7. Nadwyżka emerytów wynikająca z wejścia w wiek emerytalny osób

urodzonych w wyżu demograficznym z lat 50-tych

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1000

2009 2014 2019 2024 2029 2034

Tys

iące


33

Jeśli dodatkowo założymy stałe średnie świadczenie emerytalne w kolejnych latach

prognozy, to łatwo wyliczyć teoretyczne zapotrzebowanie Funduszu. Rysunek 8

przedstawia przewidywane wydatki FRD w latach 2009-2034, a w latach 2002-2008

wielkości wpływów (z założenia stałych w każdym roku), jakie powinny zasilić Fundusz

aby pokryć te wydatki.

Rysunek 8. Rozkład wpływów i wydatków FRD w latach 2002-2034

0,00

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

Biliony

2001 2004 2007 2010 2013 2016 2019 2022 2025 2028 2031 2034


Zatem już od 2002 roku do kasy Funduszu powinno wpływać około 2 miliardy złotych

rocznie (w USA tą samą liczbę: 109 określa się mianem bilion). Tymczasem rzeczywiste

wpływy do Funduszu są blisko 10-ciokrotnie mniejsze. Gdyby nie wprowadzono zmian w

pierwotnej wersji ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, wpływy byłyby na

poziomie zapewniającym wypłacalność w latach 2009-2034.

34

Literatura

1. Binczycka-Majewska T.: Fundusz Rezerwy Demograficznej w systemie zabezpieczenia ryzyka starości, w: Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2001/10, PWE;

2. Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 ze zm.), art. 58-65;

3. Por. Rysunek 1: Struktura FUS; 4. Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr

137, poz. 887 ze zm.), art. 60; 5. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lutego 2002 roku

nadające FRD statut weszło w życie 20 marca 2002 roku; 6. Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr

137, poz. 887 ze zm.), art. 60, ust.5; 7. Binczycka-Majewska T.: Fundusz Rezerwy Demograficznej w systemie

zabezpieczenia ryzyka starości, w: Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2001/10, PWE;

8. Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 ze zm.), art. 58, ust.1;

9. Ustawa z dnia 25 czerwca 1997 roku o wykorzystaniu wpływów z prywatyzacji części mienia Skarbu Państwa na cele związane z reformą systemu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. nr 106, poz. 673 ze zm.), art. 5;

10. Sprawozdanie finansowe Funduszu Rezerwy Demograficznej za rok kończący się 31 grudnia 2002 roku, ZUS, Warszawa 2003;

11. Sprawozdanie finansowe Funduszu Rezerwy Demograficznej za rok kończący się 31 grudnia 2003 roku, ZUS, Warszawa 2004;



14. Ustawa z dnia 11 stycznia 2001 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 8, poz. 64).

15. Rozporządzenie z dnia 15 lutego 2002 w sprawie zakresu publikacji wieloletniej prognozy kroczącej dochodów i wydatków funduszu emerytalnego (Dz.U. nr 18, poz. 179).

16. Uchwała Nr 52/2002 Zarządu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 14 maja 2002 r. w sprawie określenia zasad lokowania środków Funduszu Rezerwy Demograficznej;


18. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 28 stycznia 2004 r. w sprawie lokowania środków Funduszu Rezerwy Demograficznej;

19. Por. Holzer J. Z., 2003, Demografia, PWE, Warszawa, s. 285-323 20. Por. Prognoza wpływów i wydatków Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w latach

2002-2050, ZUS, Warszawa 2002. 21. Wóycicka I. (red), 2003, Wydatki socjalne w latach 2000-2020 – Raport na

podstawie modelu „Budżet polityki społecznej, IBnGR, Warszawa, str. 31; 22. Wydatki socjalne w latach 2000-2020 – Raport na podstawie modelu „Budżet

polityki społecznej” pod red. I. Wóycickiej, IBnGR, Warszawa 2003, str. 32;

35

Arkadiusz Przybyłka

AE w Katowicach

Katedra Polityki Społecznej i Gospodarczej

Wybrane konsekwencje procesu starzenia się populacji.

Zarówno w teorii, jak i praktyce polityki społecznej poświęca się coraz więcej uwagi

procesowi starzenia się ludności oraz wynikającym stąd zobowiązaniem rodziny,

społeczeństwa i państwa.1 Proces starzenia się jest tak samo trudno wytłumaczalny jak

proces życia. Każda z dziedzin nauki – biologia, medycyna, psychologia, demografia,

ekonomia, socjologia, itp. – interesująca się starością, stara się uwypuklić aspekty swojej

dyscypliny i przypisuje jej szczególną rolę w procesie starzenia. Należy jednak zauważyć,

że wszystkie wskazane dziedziny mają istotny wkład w tworzeniu pełnego oblicza starości

– implikowane zarówno czynnikami wewnątrzustrojowymi (genetyczne), jak i

zewnątrzustrojowymi (społeczne, ekonomiczne). 2 Rozpatrując ekonomiczne

konsekwencje procesu starzenia się, należy przyjąć w pierwszym rzędzie punkt widzenia

ekonomistów. Rozważają oni stan zagospodarowania materialnego tej populacji, ich

sytuację na rynku pracy, pozycję ekonomiczną, zaspokojenie potrzeb na tle innych grup

społecznych, a także obciążenie wydatkami na rzecz tej populacji całej gospodarki

państwa. Waga problemu pozostaje w ścisłym związku z wielkością produktu

wytworzonego przez pracującą populację, a uczestniczących dodatkowo w podziale

niepracujących. Do tej grupy zalicza się właśnie m.in. populację wieku poprodukcyjnego.

Pomijając osoby bezrobotne, to o wiele łatwiej jest o akceptację wydatków na rzecz

najmłodszych pokoleń, od których zależy przyszłość gospodarcza kraju. Trudniej znaleźć

taką postawę wśród ludności pracującej wobec ludzi starszych. Ten drugi punkt widzenia

znajduje zresztą coraz więcej zwolenników, co widać w liberalnej polityce prowadzonej

przez kolejne ekipy rządzące w Polsce w okresie transformacji ustrojowej. Pogląd ten jest

powszechny w większości krajów. Jednak społeczeństwa „zapominają”, że bez wkładu

1 L.Frąckiewicz: Społeczne i ekonomiczne konsekwencje procesu starzenia się ludności. W: Proces starzenia się ludności Polski i jego społeczne konsekwencje. Praca zbiorowa pod red. L.Frąckiewicz. Katowice 2002, s.11 2 K.Łyskawa: Starość a ryzyko w systemie zabezpieczenia emerytalnego. W: Ubezpieczenia społeczne i na życie. Stan i perspektywy. Pod red. H.Worach-Kardas. Łódź 2004, s.30-31

36

pracy i inwencji najstarszych pokoleń niemożliwy byłby ich aktualny rozwój i prosperita.

Znaczenie problematyki starzenia się społeczeństw oraz związanych z tym ekonomicznych

konsekwencji doprowadziło do wyodrębnienia w literaturze zachodniej nowej dziedziny

wiedzy pod nazwą „ekonomika starości” (economics of aging, economics of age). W

obszarze jej zainteresowań pozostaje szerokie spektrum zagadnień związanych z

konsumpcją, transferami dochodów, obciążeniami podatkowymi, ubezpieczeniami, itp.1

Wśród wielu negatywnych zarzutów wymienia się najczęściej obciążenia związane ze

wzrostem wydatków na świadczenia emerytalne, pomoc socjalną oraz koszty opieki

zdrowotnej tej populacji. Należy tu zaznaczyć, że zgodnie z katalogiem podstawowych

praw ludzi starych, proklamowanym i rekomendowanym państwom członkowskim przez

Zgromadzenie Ogólne ONZ, stawia się przed państwem, instytucjami i rodzinami zadania.

Obejmują one tworzenie ludziom starszym warunków zapewniających im niezależność,

współuczestnictwo, opiekę, samorealizację i godność. W kwietniu 2002 r., pod egidą ONZ,

odbyło się w Madrycie II Zgromadzenie Światowe poświęcone starzeniu się społeczeństw.

Przyjęto tam Międzynarodowy Plan Działania. Jego celem jest zbudowanie

"społeczeństwa dla osób każdego wieku" - bez konfliktu pokoleń. Plan w Madrycie

zawiera koncepcję "społeczeństwa dla osób każdego wieku" i strategię działania w

odpowiedzi na zjawisko starzenia się społeczeństw. Plan madrycki zaleca by państwa

członkowskie włączyły kwestie starzenia się do wszystkich programów polityki rządu w

celu dostosowania społeczeństw i gospodarek do zmian demograficznych. Szczególnie

dotyczy to sektorów: ochrona zdrowia, gospodarka, rynek pracy, zabezpieczenie

społeczne, edukacja. Konieczne jest podjęcie działań na rzecz poprawy zdrowotności osób

starszych, zrównoważonego rozwoju gospodarczego, odpowiedniego dostosowania rynku

pracy oraz wzmocnienia systemu zabezpieczenia społecznego - zaleca dokument. -

Polityka państwa powinna tak kierować wzrostem gospodarczym by wynikało z niego

pełne zatrudnienie, eliminacja ubóstwa, stabilność cen oraz wewnętrzna i zewnętrzna

równowaga. Polityka fiskalna powinna wspierać wydatki na infrastrukturę, szkolnictwo i

szkolenie oraz rozwój badań i technologii. Pomoc międzynarodowa powinna służyć

obniżeniu kosztów społecznych reform rynkowych oraz wzmocnienie instytucji wolnego

rynku i demokracji.

Z powyższego wynika, że niezależnie od obciążeń ekonomicznych, na całej społeczności

kraju spoczywa szereg powinności wynikających z katalogu podstawowych praw ludzi

1 B.Urbaniak: Społeczno-ekonomiczne skutki starzenia się społeczeństw. W: Przeobrażenia demograficzne kraju i ich konsekwencje dla polityki społecznej. Pod red. L.Frąckiewicz. Katowice 1998, s.95

37

starych. Ze względu na obszerny zakres problematyki najszerzej zostanie potraktowany

problem opieki zdrowotnej tej populacji i wynikających stąd sankcji ekonomicznych dla

niej oraz gospodarki. Na bazie różnych dyscyplin naukowych już wskazanych, powstała

wielodyscyplinarna dziedzina wiedzy- gerontologia. Obejmuje ona:1

gerontologię medyczną – obejmującą: geriatrię, geratohigienę i psychogeriatrię,

gerontologię społeczną- obejmującą: pedagogikę, psychologię i socjologię procesu

starzenia się,

gerontologię eksperymentalną (doświadczalną) – obejmującą: biologię, biochemię,

biofizykę, genetykę.

Dwie pierwsze koncentrują się na poprawie jakości życia ludzi w wieku poprodukcyjnym,

a ostatnia często zajmuje się zagadnieniem genetycznie uwarunkowanej długości życia

człowieka. Wszystkie jednakże podejmują próby poszukiwania nowych rozwiązań w

kwestiach związanych z pomocą tej grupie społecznej w wielu problemach, jakie

przeżywają ludzie starzejący się. Należy więc podjąć wysiłki aby umożliwi ć tej grupie

korzystanie z równych praw w poszczególnych sferach życia, zwłaszcza w dostępie do

opieki zdrowotnej.

Celem wszystkich podejmowanych działań jest wypracowanie właściwych form opieki

nad tą populacją oraz promocji aktywnego trybu życia seniorów. W ostatnich latach

nastąpiły zmiany w podejściu do zadań pomocy społecznej wobec osób starszych. Zmiany

poglądów i postaw wobec ludzi starszych nie dotyczą niestety służby zdrowia.

Rozwiązania potrzeb ludzi starszych w zakresie ochrony zdrowia dalekie są od zasady, że

„cele zdrowotne winny być realizowane jako całość przez politykę społeczną, a nie tylko

przez politykę ochrony zdrowia”.2 Polityka społeczna wobec starości powinna więc być

całościowa, zharmonizowana, uwzględniająca potrzeby tej populacji, a także realnie

możliwa do realizacji przy uwzględnieniu wprowadzanych reform społecznych, zwłaszcza

reformy służby zdrowia. Dostępne dla każdego codzienne obserwacje wskazują na

istnienie ogromnego zróżnicowania osób starszych pod względem biologicznym ,

klinicznym i społecznym, a więc na niehomogeniczność starości. Zaawansowanie starości

jest istotnym czynnikiem, który różnicuje nie tylko wyniki badań biologicznych i

sprawnościowych, ale także stan zdrowia, status cywilny, warunki socjalne, aktywność

1 A.A.Zych: Słownik gerontologii społecznej. Warszawa 2001, s.78 2 W.Pędich: Czy istnieje polityka społeczna wobec ludzi starych. W: Przeobrażenia demograficzne kraju i ich konsekwencje dla polityki społecznej. Pod red. L.Frąckiewicz. katowice 1998, s.78

38

społeczną oraz wiele innych mierzalnych parametrów.1 Starzenie się jest to bowiem

naturalny proces zmniejszania się biologicznej aktywności organizmu wraz z wiekiem.

Istotą starzenia się jest zmniejszanie zdolności samoodnawiania się tkanek i zdolności

adaptacyjnych organizmu. W procesie starzenia działają następujące mechanizmy:

strata lub uszkodzenie komórek nie rozmnażających się

zmiany właściwości komórek rozmnażających się, osłabiające ich właściwości

biologiczne.

Rozwój człowieka trwa całe życie – to paradygmat psychologii rozwoju człowieka.

Kierunek ten, który rozwinął się w ostatnich latach, ma na celu opis, wyjaśnienie i

optymalizację procesów rozwojowych człowieka w ciągu całego życia. W każdym okresie

życia, rozwój jest przejawem wzrostu (zysku) i ograniczenia (straty). Ujęcie rozwoju jako

procesu, w którym przejawiają się zysk i strata nie oznacza, że występują one z jednakową

siłą. Jednak należy stwierdzić, że w miarę upływu lat wzrastają straty, a zmniejszają się

zyski. Proces kompensacji, który zakłada relacje zysk – strata ma trzy cechy:

ciągła ewolucja różnych form adaptacji, jako ogólna cecha rozwoju w ciągu życia;

adaptacja do warunków biologicznego i społecznego starzenia się przy

wzrastających ograniczeniach i plastyczności;

selektywne i kompensujące wysiłki jednostki, współwystępujące z założeniem

ograniczeń w celu zyskania mistrzostwa życiowego i efektywnego starzenia się.2

Ostatni z okresów życia człowieka, po 65 roku życia, możemy nazwać późną dorosłością.

Rozwój, czyli przechodzenie z jednego okresu w drugi zawsze łączy się z pewnym

kryzysem. Sposób rozwiązania kryzysu na danym poziomie rozwoju wyznacza poziom

aktywności w następnym. Analizując okres późnej dorosłości, trzeba rozpatrywać

wszystkie ograniczenia, jakie stawia natura i postawa społeczeństwa. Badania z zakresu

nauk społecznych wykazują, że wsparcie materialne oraz pomoc medyczna, nie są

wystarczającym warunkiem zapewniającym populacji w wieku poprodukcyjnym życie na

odpowiednim poziomie. Niemniej bowiem istotny, zwłaszcza wobec gwałtownych

przemian naukowo-technicznych, społecznych i politycznych, które dokonują się na

świecie, staje się proces adaptacyjny. Polega on m.in. na wzbogacaniu wiadomości, aby

pokonać bezradność i obawy związane z okresem późnej starości. Inną ważną przesłanką

polityki społecznej wobec tej populacji, jest przeciętnie obniżający się wiek emerytalny. W

1 W.Pędich: Specyfika badań środowiskowych populacji ludzi starych; niehomogenność wieku i środowiska. W: Reformy społeczne i zagrożenia ich realizacji. Pod red. L.Frąckiewicz i W.Koczura. Katowice 1998, s.28-29 2 A.Niemczyński: Procesy rozwojowe człowieka w pełnym cyklu życia indywidualnego. W: Rozpój psychiczny człowieka w pełnym cyklu życia. Pod red. M.Tyszkowa. Warszawa 1988, s.222-223

39

zestawieniu z wydłużającym się przeciętnym dalszym trwaniem życia oznacza to, że coraz

większa część życia mężczyzn i kobiet przypada na okres po zaprzestaniu aktywności

zawodowej. Przejście na emeryturę uważane jest dość powszechnie za istotną granicę,

związaną ze zmianą statusu społecznego jednostki, jej źródeł utrzymania i rozmiarów

czasu wolnego. A zdaniem wielu gerontologów i polityków społecznych również dolną

granicą starości.1 Ponieważ do najistotniejszych problemów tej grupy zalicza się:

samotność, choroby, niepełnosprawność, życie w ubóstwie, poczucie nieprzydatności –

powoduje to jej marginalizację, objawiającą się eliminowaniem z aktywnego życia

zawodowego i społecznego w momencie przekraczania granicy wieku emerytalnego.

Ogólnie w kręgu kultury europejskiej jako kryterium wyróżniające wiek starości

demograficznej przyjęto 60/65 lat. Specjaliści z WHO uznają że populacja jest młoda gdy

tylko do 4% jej członków przekracza 65 lat. Populacja jest dojrzała gdy od 4% do 7%

przekracza wiek 65 lat oraz stara gdy ponad 7% osób ma więcej niż 65 lat.

Należy jednak pamiętać, że wiek kalendarzowy (chronologiczny) nie koreluje ze stopniem

zaawansowania procesów starzenia. Wielu badaczy przyjmuje wiek biologiczny

(czynnościowy) jako umowną granicę starzenia się. W większości krajów rozwiniętych

najszybsze tempo zwiększania się liczby ludności dotyczy osób w wieku powyżej 75 lat.

W ciągu ostatniego ćwierczwiecza w Polsce liczba osób w wieku co najmniej 80 lat

zwiększyła się o 70%. Ta tendencja w największym stopniu dotyczyła osób w przedziale

wieku 90-94 lat, których liczba wzrosła w omawianym okresie o 160%. W nadchodzących

latach prognozuje się dalsze postępowanie procesu starzenia się społeczeństwa.2 Dynamikę

procesu starzenia się populacji Polski przedstawia wykres 1.

1 P.Błędowski: Polityka społeczna wobec osób starszych w Unii Europejskiej i w Polsce. W: Społeczne skutki integracji Polski z Unią Europejską. Pod red. K.Głąbickiej. Warszawa 1999, s.149 2 K.Szczerbińska: Udział rodziny w realizacji opieki nad osobami starszymi. Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie. 2003, nr 1, s.77

40

Wykres 1

1985

1990

1995

2000

2005

2010

2015

2020

2025

2030

14,7 15,1 16,2 18,5 21,1 22,9 24,0

Udział ludno ści w wieku 60/65 lat i wi ęcej wg prognoz GUS w %

Źródło: Dane GUS 2001

Przemiany demograficzne XX w. doprowadziły do wzrostu liczby ludności oraz

zaawansowania procesów starzenia społeczeństw. Głównymi determinantami zwiększania

się udziału ludzi starszych jest zmniejszająca się liczba urodzeń oraz wydłużanie się

przeciętnego dalszego trwania życia, a konsekwencją spadek udziału populacji w wieku

produkcyjnym. Warto jednak zwrócić uwagę na pewne niekorzystne tendencje, które

uwidoczniły się w prognozach demograficznych Polski. Mimo pewnych zjawisk

pozytywnych, życie ludzkie w Polsce jest jednak średnio krótsze o 6-8 lat niż w krajach

Europy Zachodniej.

Specyficznym dobrem konsumowanym przez populację ludzi starych są niewątpliwie w

szerokim zakresie rozumiane usługi medyczne. Liczebność tej subpopulacji warunkuje

głównie skalę świadczeń emerytalno-rentowych, oraz skalę i zakres pomocy społecznej i

specjalistycznych usług ochrony zdrowia właściwych tej grupie wiekowej.

Ponieważ nie do końca znane są przyczyny starzenia się określono szereg czynników,

które działając niekorzystnie, wyraźnie przyspieszają proces starzenia się i wpływają na

zwiększenie zapotrzebowanie w zakresie usług medycznych. W profilaktyce

gerontologicznej czynniki ryzyka dzieli się na:

Biologiczne:

zmniejszenie aktywności ruchowej człowieka,

przeciążenie układu nerwowego różnego rodzaju szkodliwymi bodźcami,

niewłaściwe odżywianie,

41

lekomania, nadużywanie tytoniu, alkoholu,

Społeczne:

izolacja społeczna i psychiczna,

pogorszenie sytuacji materialnej,

nagła zmiana warunków środowiskowych,

niedostateczne uświadomienie w zakresie wychowania zdrowotnego i profilaktyki

gerontologicznej,

brak odpowiednich form rekreacji i czynnego wypoczynku.1

Na bazie przedstawionych zmian wyróżnia się w literaturze trzy główne teorie starzenia

się:

teorię aktywności – przyjmuje, że warunkiem udanej starości jest długotrwała

realizacja wszystkich aktywnych form życia. Każda podejmowana aktywność jest

naturalnym elementem zdrowego procesu starzenia się;

teorie wycofywania się – przyjmującą, że procesowi starzenia się towarzyszy

zmniejszająca się aktywność oraz wzrastający wzajemny dystans w relacjach

między jednostką a społeczeństwem oraz że jest to zjawisko naturalne w wieku

starszym. Osoba starsza staje się mniej mobilna, niechętnie podejmuje nowe

obowiązki. Ponadto pogarszające się warunki zdrowotne i intelektualne powodują

systematyczne odchodzenie od form aktywności i zdecydowane izolowanie się od

otoczenia;

teorię kontynuacji – ogólnie jej koncepcja łączy poprzednie, zakładając że

poszczególne fazy życia są kontynuacją poprzednich.

W Polsce niewątpliwie w procesie starzenia się dominuje teoria wycofywania się, na co

składa się wiele przyczyn. Na doświadczenia starości wpływają: postawy wobec ludzi

starych, postawy i oczekiwania samych ludzi starych, warunki społeczno-ekonomiczne,

powiązania rodzinne i styczności społeczne oraz wpływy kulturowe. W socjologii starości

szczególną uwagę zwraca się na interakcje ludzi starych w społeczeństwie co wymaga

wiedzy o całym organizmie społecznym. U ludzi starszych ważną rolę odgrywa status

ekonomiczny, w związku z tym próbuje się go sprowadzić do kategorii uniwersalnego

wytłumaczenia przydatności społecznej ludzi starych. Nic więc dziwnego, że w poglądach

na starość, zdecydowanie przeważają opinie negatywne nad pozytywnymi. Wynikają one z

1 W.Ratyński: Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce. T.2 Warszawa 2003, s.423

42

przeświadczenia, że starość jest przyczyną wielu zjawisk społecznych, które oddziałują

ujemnie na procesy społeczne i gospodarcze.

Okres transformacji ustrojowej, wprowadzane reformy społeczne przyczyniły się do

zubożenia ogółu społeczeństwa polskiego, jednak najbardziej zagrożone ubóstwem są

gospodarstwa ludzi starych zwłaszcza samotnych. Lęk i niepewność jutra, wzrost postaw

konformistycznych, poczucie osamotnienia, moralne zobojętnienie na przejawy zła, kryzys

tożsamości, brutalizacja stosunków międzyludzkich, powinny skłaniać do zmian relacji w

stosunku do osób starszych w celu lepszego zrozumienia i zaspokojenia ich potrzeb.1 W

Polsce tą najistotniejszą potrzebą jest opieka zdrowotna, determinowana złym stanem

zdrowia tej populacji.

Szczególnie ostatnio podkreśla się: niedostatki opieki medycznej (szczególnie w

odniesieniu do usług specjalistycznych), brak wczesnej profilaktyki (głównie chorób

układu krążenia i nowotworów), złe warunki pracy, ekskluzję społeczną dotykającą coraz

większą liczbę osób zwłaszcza bezrobotnych i starszych. Ujemne konsekwencje tych

czynników nie tylko przyczyniają się do wzrostu przedwczesnej, biologicznie

nieuzasadnionej umieralności, ale powodują, że polska populacja poprodukcyjna

charakteryzuje się znacznie gorszym stanem zdrowotnym.

Znajomość powyższych czynników pozwala na podjęcie pewnych działań

zapobiegających, które mogłyby spowolnić proces starzenia się.

Zapobieganie zaburzeniom fizycznym, psychicznym można realizować przez szereg

działań zmierzających do zachowania zdrowia. Osoby starsze często cierpią na wiele

różnych dolegliwości. Jednak nawet już w przypadku zachorowania można podejmować

działania medyczne, które mogą uchronić przed dalszą utratą zdrowia. Opieka medyczna

nad populacją ludzi starszych, kształtuje się różnie i zależna jest od zaangażowania danego

państwa i jego możliwości finansowych oraz od sytuacji ekonomicznej samych

zainteresowanych.2

Wszystkie podejmowane działania uwarunkowane są troską o godziwe warunki życia i

zapewniają niezbędną pomoc medyczną populacji ludzi starszych. W praktyce większość

tej populacji jest pozbawiona indywidualnej swobody w podejmowaniu decyzji w zakresie

leczenia swoich schorzeń, terapii i innych działań profilaktyczno-leczniczych. Wynika to

m.in. permanentnego reformowania służby zdrowia, polityki racjonowania usług

1 M.Halicka: Zagrożenia w starości. W: Reformy społeczne i zagrożenia ich realizacji. Pod red. L.Frąckiewicz i W.Koczura. Katowice 1998, s.33-34 2 A.Przybyłka: Profilaktyka zdrowotna populacji wieku poprodukcyjnego. W: Proces starzenia się społeczeństwa i jego wyzwania dla polityki społecznej. Pod red. L.Frąckiewicz. Katowice 2002, s.80-81

43

medycznych, prowadzonych przez NFZ oraz ubożenia tej grupy społecznej. Nie pozwala

to na wykup leków, sprzętu rehabilitacyjnego, prowadzenia aktywnych form wypoczynku

czy zdrowego odżywiania.

Obecnie ludzie po 65 roku życia stanowią 50% pacjentów w oddziałach wewnętrznych,

neurologicznych oraz ortopedycznych dla osób dorosłych. Konsumują około 1/3

wszystkich przepisywanych leków. Leczenie emeryta jest przy tym 3-4 razy droższe niż

osoby z młodszej grupy wiekowej. Wyliczono, że ostatni rok życia człowieka przewlekle

chorego pochłania 75% wszystkich całożyciowych wydatków na ochronę jego zdrowia.1

Proces starzenia się powoduje wzrost liczby osób chorujących na choroby przewlekłe.

Ponad 90% populacji powyżej 60 lat jest dotkniętych tego rodzaju schorzeniami., również

chorobą nadciśnieniową, chorobami kości i kręgosłupa oraz reumatoidalnym zapaleniem

stawów. W najstarszej grupie wieku mężczyźni najczęściej chorują na choroby serca, a

znacznie rzadziej na miażdżycę, reumatoidalne zapalenie stawów i choroby kości.

Znacznie wyższy odsetek najstarszych kobiet (w porównaniu z mężczyznami) choruje na

choroby serca, spowodowane głównie chorobą nadciśnieniową, a także znacznie wyższy

odsetek cierpi na reumatoidalne zapalenie stawów, miażdżycę i choroby kości.

Mobilność maleje z wiekiem by powyżej 80 lat powodować ograniczenie przestrzeni

życiowej wyłącznie do łóżka u 8,2% osób w tej grupie wieku. Przestrzeń życiowa jest

ograniczona wyłącznie do domu u 15,5% tej populacji, a w obrębie domu i jego otoczenia

musi pozostawać 29,2%. Generalnie osoby o ograniczonej mobilności życiowej w

populacji osób powyżej 80 lat stanowią 52,9%. Ponad połowa populacji 80-latków ma

problemy ze wzrokiem, 38% ma kłopoty ze słuchem.

Wraz z wiekiem wzrasta odsetek osób korzystających z urządzeń pomocniczych.

Najczęściej używane w starszych grupach wieku są okulary, z których korzysta 85,8% 60-

latków, a już tylko 76,5% 80-latków. Istotne są także problemy z niedosłyszeniem, 6,8%

80-latków korzysta z aparatów słuchowych. Wzrastają także problemy z poruszaniem się,

o ile w wieku 60 lat z urządzeń pomocniczych (laska, kula, balkonik) korzystało 4,6%, to

już w wieku 80 lat ponad 34%.

Największe zagrożenie dla zdrowia i życia ludności naszego kraju od lat stanowią choroby

układu krążenia i nowotwory złośliwe oraz urazy i zatrucia powodujące łącznie obecnie

około 78% ogółu zgonów. W populacji ludzi starych proporcje te są jeszcze bardziej

niekorzystne. W okresie późnej starości (po 75 roku życia) zmniejsza się udział

1 J.Derejczyk: Geriatria a reforma ochrony zdrowia w Polsce. Służba Zdrowia 2000, nr 61-64

44

nowotworów a nadal wzrasta udział chorób krążenia (w tym zatorów tętniczych, udarów

mózgowych). Duży odsetek zgonów powodują też urazy spowodowane wypadkami,

którym ulegają osoby starsze ze względu na zaburzenia orientacji oraz problemy ze

wzrokiem.

Mimo wysokiego rozpowszechnienia chorobowości i niesprawności w populacji osób

starszych, zdecydowana większość takich osób nie korzysta z żadnej formy usprawniania.

Jedynie niewielka część niepełnosprawnych osób w wieku poprodukcyjnym poddaje się

rehabilitacji fizycznej. Głównymi przyczynami tego są: nieuświadomienie potrzeb, brak

środków finansowych oraz trudności z pokonywaniem przestrzeni na ewentualne zabiegi.

Dostępność do usług rehabilitacyjnych w warunkach domowych jest minimalna.

Ogólnie obraz chorobowy osoby starszej charakteryzuje się najczęściej:

równoczesnym występowaniem kilku chorób

często odmienną symptomatologią i nietypowym przebiegiem chorób

częstym występowaniem powikłań

przedłużonym okresem rekonwalescencji.

Jedynym sposobem zapobiegania przewlekłym chorobom cywilizacyjnym i

przedwczesnemu starzeniu się jest eliminowanie czynników szkodliwych. Ogromną rolę

odgrywa tu wychowanie do starości. Istotną sprawą jest ograniczanie czynników ryzyka, a

zwłaszcza uświadomienie człowiekowi szkodliwości określonych zachowań.1

Niestety zmiany, jakie dokonały się w Polsce, a wynikające zarówno z transformacji

ustrojowej, jak i wprowadzenia reform społecznych, a szczególnie ubezpieczeń

zdrowotnych i emerytalnych, polegając na przeobrażaniu instytucji ekonomicznych,

politycznych i społecznych w kierunku gospodarki rynkowej, utrudniają te działania.

Problemy wynikające ze zmian są wieloaspektowe:

aspekt instytucjonalny – polegający na nieprzystosowaniu struktur społeczeństwa, a

szczególnie jego instytucji do nowej sytuacji,

aspekt nierówności – wynikający z dużej różnicy w dochodach, dostępie do usług i

inne powstałe w wyniku transformacji,

aspekt niedostosowania poszczególnych jednostek do nowych warunków, co

powoduje wzrost dyskomfortu i rodzi różne formy dewiacji. 2 (zwłaszcza w

rodzinie, która powinna zapewniać warunki do egzystencji również osobom

starszym). 1 zob. G.Orzechowska: Aktualne problemy gerontologii społecznej. Olsztyn 2001, s.10 i następne 2 K.Czekaj, K.Gorlach, M.Leśniak: Labirynty współczesnego społeczeństwa. Warszawa 1996, s.162

45

Działania na rzecz populacji osób starszych to głównie problem wzrastającej liczby

świadczeń medycznych, które z kolei mają swój wymiar ekonomiczny. Podjęte ostatnio

przez rząd inicjatywy na rzecz reformowania systemu opieki zdrowotnej, mają w swym

założeniu poprawić również sytuacje populacji osób starszych, niestety efekty tych działań

są na razie niewidoczne.

Rzetelnie wyliczone koszty zinstytucjonalizowanej opieki długoterminowej, spełniającej

uznane standardy, są wysokie. Alternatywą jest opieka domowa. Jej koszt jest

zdecydowanie mniejszy, nawet przy rozszerzonej pielęgnacji. Należałoby stworzyć sieci

oddziałów i poradni geriatrycznych, które prowadziłyby aktywną rehabilitację i wyróżniały

się wielodyscyplinarnym podejściem geriatrycznym na rzecz przywracania utraconych

funkcji i przygotowaniem starszych pacjentów do autonomicznego życia w ich środowisku

domowym.

Już od wielu lat obserwuje się rosnący udział osób starszych w "konsumowaniu"

świadczeń placówek opieki zdrowotnej. Rocznie około 70% ludzi starszych korzysta z

ambulatoryjnych porad lekarskich, w podobnym stopniu z lecznictwa zamkniętego. W

zależności od grupy wieku i płci, od 10 do 40% ludzi starszych otrzymuje przynajmniej

jedną w roku domową wizytę lekarską, ale tylko od 4 do 12% - domową wizytę

pielęgniarską, zaś od 2 do 6% kontaktuje się z pracownikiem socjalnym. Ta znaczna

dysproporcja między domowymi wizytami lekarskimi a pielęgniarskimi wyróżnia nas

niekorzystnie na tle krajów zachodnich, jest jednak potencjalną szansą naprawy systemu

opieki środowiskowej po dowartościowaniu pozycji pielęgniarki w opiece podstawowej.1

Główną zasadą realizacji potrzeb zdrowotnych grupy osób starszych w zakresie opieki

zdrowotnej jest rozwiązanie nakierowane na świadczenia medyczne i opiekuńcze w

miejscu zamieszkania. Jest to zgodne z założeniami promocji zdrowia dla osób w

podeszłym wieku, że należy tej grupie ludności stwarzać podstawy do możliwie jak

najdłuższej samodzielnej egzystencji. Ma to również swoje uzasadnienie ekonomiczne.

Określając podstawowe formy opieki geriatrycznej trzeba przede wszystkim pamiętać o

specyfice chorobowości osób w wieku podeszłym i starczym. W celu ustalenia

optymalnych form opieki zdrowotnej nad ludźmi w wieku podeszłym należy określić, jakie

zadania winny one spełniać. Według ekspertów z WHO, są to:

podtrzymywanie wszelkimi środkami, jakimi tylko można, niezależności w

warunkach domowych ludzi w wieku podeszłym i starczym,

1 B,Bień: Sytuacja zdrowotna ludzi w podeszłym wieku w Polsce. Służba Zdrowia 2000, nr 61-64

46

zapewnienie pomieszczeń mieszkalnych tym osobom starszym, które są biedne, nie

mają mieszkań i odpowiednich warunków do życia, potrzebują opieki i uwagi,

hospitalizowanie osób, które w następstwie somatycznych lub psychicznych

schorzeń potrzebują pełnej opieki szpitalnej, leczenia i rehabilitacji.1

Należy również wspomagać osoby starsze w rozwijaniu i utrzymywaniu kontaktów

społecznych, gdyż wpływają one na lepszą kondycję fizyczną i psychiczną. Subiektywne

samopoczucie osób starszych w dużym stopniu jest uwarunkowane kontaktami

społecznymi. Brak kontaktów lub ich ograniczanie wraz z progresją wieku pogłębia

poczucie samotności i izolacji. Niemałą rolę odgrywa także rodzina w kształtowaniu

postaw tej grupy wobec choroby i leczenia, a także łagodzenia skutków choroby, głównie

poprzez aktywizowanie do korzystania z porad lekarskich i systematycznej kontroli stanu

zdrowia.

W Polsce problematyka profilaktyki i promocji zdrowia zorientowana na utrzymanie

sprawności do najpóźniejszych lat życia nie jest dostatecznie upowszechniona. Jedną z

ostatnio proponowanych form zaktywizowania populacji w wieku poprodukcyjnym staje

się rozwój Uniwersytetów III wieku. Wiedza na zajęciach obejmuje również problematykę

zdrowia i choroby. Podejmowanie działań z tego zakresu i zaspakajanie potrzeb

materialnych mogłoby zapobiec coraz bardziej rozprzestrzeniającej się ekskluzji

społecznej populacji osób w wieku starszym. Niestety rozwiązania tych problemów wiążą

się dużymi obciążeniami finansowymi państwa i pokolenia ludzi starych. Skuteczny model

opieki geriatrycznej powinien spełniać kryteria: ciągłości, kompleksowości i dostępności,

zwłaszcza w opiece środowiskowej. Istnienie w praktyce słabej integracji działań POZ z

lecznictwem specjalistycznym i sektorem opieki społecznej obniża poziom i dostępność

świadczeń dla tej populacji, wypływa to z braku środków finansowych w NFZ i u samych

ludzi starszych. Realizacja zadań w zakresie poprawy sytuacji ekonomicznej samych

zainteresowanych przez państwo odbywa się przez system zabezpieczenia emerytalnego i

świadczenia socjalne, które powinny chronić przed ubóstwem te grupę. Alternatywą może

być umożliwienie kontynuacji pracy zawodowej. Niestety oba rozwiązania napotykają w

Polsce na znaczne przeszkody. Wysoki poziom bezrobocia uniemożliwia w praktyce

podjęcie pracy przez ludzi starszych. Z kolei z uwagi na narastający kryzys finansów

skuteczny system emerytalny również nie jest realizowany. Wydatki socjalne stanowią

zdecydowanie największą część wydatków publicznych w Polsce i w 2003 r. były ponad

1 M.Sygit: Wychowanie zdrowotne. Szczecin 1997, s.35-36

47

7,5 razy większe od wydatków administracyjnych. Wydatki na cele socjalne w 2003 r. w

Polsce (w % PKB) obrazują poniższe dene:

emerytury – 8,1 %

renty – 4%

KRUS – 1,81 %

Zasiłki dla bezrobotnych – 1.05%

Skala tych wydatków uwidacznia, że nie można liczyć na zwiększenie ich – czyli poprawę

dochodów ludzi starych. Wydaje się więc nieuniknionym zasadnicze ograniczenie funkcji

socjalnych państwa. Podobnie sytuacja wygląda w NFZ, gdzie występują poważne kłopoty

z finansowaniem kontraktowanych usług medycznych i leków. Nie jest to jedyna

przyczyna, ponieważ istnieją także inne, najpoważniejsze to m.in.:

skala bezrobocia powoduje, że są niższe wpływy ze składek na ubezpieczenia

zdrowotne (są wprawdzie pokrywane z budżetu, ale to obciąża go dodatkowo), a

zapotrzebowanie na usługi przy starzeniu się populacji rośnie,

zbyt niskie w stosunku do potrzeb składki na ubezpieczenie zdrowotne (niestety w

najnowszej nowelizacji ustawy zdrowotnej również nie podniesiono składek,

pomimo licznych sugestii ekspertów).

Dodatkowo coraz bardziej liberalna polityka ekip rządowych pozwoliła na stworzenie

możliwości współpłacenia za usługi medyczne, ograniczenie listy leków refundowanych,

itp.

Z powyższych rozważań wynika, że podniesienie zakresu usług zdrowotnych dla starszego

pokolenia, z uwagi na skutki ekonomiczne odsuwa się w najbliższej perspektywie

czasowej. Wynika to z faktu, że poprawa sytuacji finansowej tej populacji przez

zwiększenie wysokości świadczeń jest w aktualnej sytuacji gospodarczej niemożliwa.

Podobnie wygląda sytuacja zwiększenia zakresu usług zdrowotnych przez NFZ. Oddala to

szybkie wkroczenie, polskiej populacji ludzi starszych, w procesie starzenia się na ścieżkę

teorii kontynuacji lub aktywności. Prowadzi to także do pogarszania stanu zdrowia ludzi

starszych, a w konsekwencji zwiększa zapotrzebowanie na usługi medyczne. Jest to

swoiste błędne koło.

Polska nie jest w tym odosobniona, również w krajach rozwiniętych coraz bardziej

widoczne są skutki procesu starzenia się społeczeństwa. Na pierwszy plan wysuwa się

problem socjalny. Jednym z najważniejszych jest pogarszająca się sytuacja ekonomiczna

jednego z elementów systemu zabezpieczenia społecznego – świadczeń emerytalnych.

48

Niemal w całej Unii Europejskiej zaczyna się reformować systemy emerytalne. Wiąże się

to ze znacznym zmniejszeniem dotychczasowych przywilejów ludności w wieku

poprodukcyjnym. Zmiany te

spowodowane są tym, że występują coraz większe obciążenia ludności w wieku

produkcyjnym, a ponieważ obciążeń fiskalnych nie można podnosić w nieskończoność, to

w konsekwencji wzrost wydatków na te cele prowadzi do niewydolności budżetowej

państwa. Zakres ubezpieczenia społecznego zdeterminowany katalogiem określonych

ryzyk, obejmuje m.in. chorobę i starość. Zdarzenia te powodują straty w zasobach

gospodarstwa domowego i powinny być rekompensowane systemem różnych form

pomocy organizowanych przez państwo, co nie zawsze niestety jest realizowane. Godny

podkreślenia jest fakt, że człowiek przygotowuje się do starości praktycznie przez całe

życie, często nieświadomy tego. W życiu codziennym dokonuje częstych wyborów

antyzdrowotnych, których konsekwencje ponosi w starości. Zachowania zdrowotne są

bowiem elementem stylu życia, to one w głównej mierze determinują wydatki na cele

zdrowotne budżetów domowych starszego pokolenia. Dlatego też istotna jest promocja

zdrowia oparta na założeniu zmiany zachowań zdrowotnych jednostki i grup ludności na

sprzyjające zdrowiu i odpowiedzialności za nie. W konsekwencji może to przyszłościowo

doprowadzić do zmniejszenia skutków ekonomicznych opieki zdrowotnej zarówno dla

państwa, jak i populacji ludzi starszych. Konieczne jest oprócz tego podjęcia działań na

rzecz poprawy zdrowotności osób starszych, zrównoważony rozwój gospodarczy,

odpowiednie dostosowanie rynku pracy oraz wzmocnienie systemu zabezpieczenia

społecznego

49

Alicja Siwek

Akademia Ekonomiczna w Poznaniu

Katedra Statystyki i Demografii

Stopa zastąpienia a ochrona przed ubóstwem w kalkulacji świadczeń

emerytalnych w Polsce

1. Pomiar ubóstwa w Polsce

Zapobieganie ubóstwu osób pobierających świadczenie emerytalne należy do kluczowych

funkcji systemu zabezpieczenia emerytalnego. Podstawowe znaczenie dla analizy stopnia

realizacji tego zadania ma przyjęcie określonej definicji zjawiska ubóstwa oraz dokonanie

wyboru metody jego pomiaru. Pomimo, że ubóstwo jest zjawiskiem wielowymiarowym,

ze względów praktycznych, przy określeniu jego zasięgu, zakres pojęcia ubóstwa

ogranicza się do wymiaru ekonomicznego. Za wskaźnik sytuacji materialnej gospodarstwa

domowego uznaje się dochód lub w zastępstwie dochodu, poziom wydatków gospodarstwa

domowego.

Gospodarstwo domowe1 jest uznane za ubogie, jeżeli poziom jego dochodów (świadczenie

emerytalne) jest niższy od wartości przyjętej za granicę ubóstwa. Różnorodność

stosowanych w praktyce granic ubóstwa prezentuje tablica 1.

Za granice ubóstwa można także uznać obowiązujące w Polsce wartości minimalnego

wynagrodzenia oraz minimalnej emerytury (por. tablica 2).

1 Dla celów opracowania, jedynymi rozważanymi gospodarstwami domowymi będą jednoosobowe gospodarstwa emerytów.

50

Tablica 1. Granice ubóstwa w Polsce dla 1 osobowego gospodarstwa w IV kwartale 2002

roku

Granice ubóstwa w zł W procencie przeciętnego

wynagrodzenia ubruttowionego

W procencie przeciętnego

wynagrodzenia brutto

Minimum

egzystencji27 347 16,27 19,58

Relatywna28 429 20,11 24,21

Ustawowa29 460 21,56 25,96

Subiektywna30 930 43,60 52,48

Źródło: Komunikat GUS z 22.05.2003 r: Sytuacja gospodarstw domowych w 2002 r. w

świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych.

Tablica 2. Minimalne wynagrodzenie i minimalna emerytura w 2002 roku

Minimalne Brutto w zł W procencie przeciętnego wynagrodzenia brutto

Emerytura 532,91 30,07%

Wynagrodzenie 631,0 42,89%

Źródło: Dane GUS i ZUS (www.stat.gov.pl, www.zus.pl) i obliczenia własne.

27 Minimum egzystencji, zwane również niekiedy minimum biologicznym, stanowiące dolne kryterium ubóstwa, szacowane jest na podstawie stałego koszyka, (stworzonego w gronie ekspertów IPiSS w 1995 r.), który zapewnia zaspokojenie wyłącznie najniezbędniejszych potrzeb: skromne wyżywienie, utrzymanie bardzo małego mieszkania, uzupełnienie najbardziej podstawowych artykułów gospodarstwa domowego i bielizny osobistej, leki oraz potrzeby związane z wykonywaniem obowiązku szkolnego. W koszyku nie uwzględnia się natomiast żadnych potrzeb związanych z wykonywaniem pracy zawodowej, komunikacją, kulturą i wypoczynkiem (nawet korzystania z telewizji). Ponieważ tak określone minimum egzystencji uwzględnia jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie a konsumpcja niższa od poziomu wyznaczonego tą granicą prowadzi do biologicznego wyniszczenia, poziom minimum egzystencji przyjęto za granicę ubóstwa skrajnego. To znaczy, że zakres i poziom zaspokajania potrzeb według standardu minimum egzystencji wyznacza granicę, poniżej której występuje biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychofizycznego człowieka. 28 Połowa średnich wydatków ekwiwalentnych (z uwzględnieniem skali ekwiwalentności OECD) ogółu gospodarstw domowych w kraju to relatywna granica ubóstwa. Przy wyznaczaniu relatywnych granic ubóstwa zakłada się, że ubóstwo jest sytuacją względnego (relatywnego) braku środków na utrzymanie. Ustalając w Polsce relatywną granicę ubóstwa na poziomie połowy średnich wydatków ekwiwalentnych przyjęto dosyć ostre kryterium. Wartość uzyskanej relatywnej granicy ubóstwa jest bardzo niska; kwota stanowiąca omawiany próg ubóstwa pozwala jedynie na zaspokojenie elementarnych potrzeb. 29 Ustawowa granica ubóstwa to kwota, która zgodnie z obowiązującą ustawą uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego z pomocy społecznej. 30 Przy wyznaczaniu subiektywnych granic ubóstwa bierze się pod uwagę opinię badanych gospodarstw domowych dotyczącą ich potrzeb w zakresie dochodów. Również w badaniach budżetów gospodarstw domowych zbiera się informacje, które pozwalają na oszacowanie subiektywnych granic ubóstwa. Wykorzystywana jest do tego tak zwana metoda lejdejska (Leyden Poverty Line).

51

Jeszcze inaczej granica ubóstwa ustalana jest w krajach „starej” Unii Europejskiej. Tutaj

przyjmuje się, że niedostateczny dochód do życia to dochód poniżej 60% mediany

dochodów. W przypadku Polski wartość tak obliczona to 51% wynagrodzenia

przeciętnego z uwzględnieniem składki ubezpieczeniowej (wynagrodzenie ubruttowione),

co jest równoważne 62% wynagrodzenia przeciętnego bez uwzględnienia składki1 (brutto).

Od przyjętej definicji ubóstwa i zastosowanych metod jego pomiaru zależą oceny

dotyczące zasięgu tego zjawiska, które jak pokazuje tablica 2 mogą być bardzo

zróżnicowane. W roku 2002 rozpiętość zasięgu ubóstwa wahała się w zależności od

przyjętej miary od 11,1% w przypadku minimum egzystencji, aż do 30,4% przy

zastosowaniu miary subiektywnej.

Tablica 3. Zasięg ubóstwa w Polsce w latach 1993-20022

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 GRANICE UBÓSTWA Procent osób poniżej granicy ubóstwa

Minimum egzystencji

- 6,4 - 4,3 5,4 5,6 6,9 8,1 9,5 11,1

Relatywna * 12,0 13,5 12,8 14,0 15,3 15,8 16,5 17,1 17,0 18,4

Ustawowa - - - - 13,3 12,1 14,4 13,6 15,0 18,5

Subiektywna (lejdejska) a)

40,0b) 33,0b) 30,8b) 30,5b) 30,8b) 30,8b) 34,8 b) 34,4 b) 32,4 b) 30,4 b)

a) Dane dotyczą IV kwartału. b) Procent gospodarstw domowych.

*(50% średnich miesięcznych wydatków gospodarstw domowych)

Źródło: Komunikat GUS z 22.05.2003 r: Sytuacja gospodarstw domowych w 2002 r. w

świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych.

Wyboru granicy ubóstwa stosowanej do badania realizacji zdań nałożonych na

system zabezpieczenia emerytalnego w zakresie zapobiegania biedzie wśród emerytów

należy dokonać bardzo rozważnie. Niewątpliwie nie można za taką granicę przyjąć bardzo

niskiego minimum egzystencji, będącego równocześnie granicą ubóstwa skrajnego,

biologicznego jak i uwzględniającej tylko elementarne potrzeby granicy relatywnej.

1 Według obliczeń własnych w oparciu o dane GUS i ZUS z 2000 r. 2 Do oceny zasięgu ubóstwa wykorzystuje się stopę ubóstwa. Jest to iloraz liczby jednostek ubogich do liczby jednostek w całej populacji. Podawany w procentach mówi on, jaki jest odsetek ubogich w danej populacji.

52

Tablica 4. Wartość minimum egzystencji w latach 1993 - 2002 dla 1 osobowych

gospodarstw emeryckich

ROK 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

w zł 112,9 148,8 177,4 207,7 236,7 258,5 293,0 322,1 330,9 347

w % PW 28,2 27,9 25,2 23,8 22,3 20,9 20,4 20,1 19,3 19,6

Źródło: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych,

www.ipiss.com.pl/badania/minimum_emerytci.html.

Z kolei granica subiektywna, biorąc pod uwagę nieograniczone potrzeby ludzkie, jest

granicą zawyżoną. Natomiast emerytura minimalna wydaje się granicą najbardziej

wyważoną (tablica 21). Jest ona gwarantowana przez państwo i stanowi zabezpieczenie dla

osób, które osiągnęły wiek emerytalny, pracowały, co najmniej 25 lat, a uzbierane przez

nie w ramach I i II filaru składki nie wystarczą na otrzymywanie minimalnej emerytury.

Wysokość najniższej emerytury kwotowo określa artykuł 85 ustawy o emeryturach i

rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (w 1999 r było to 415 zł; kwota ta jest co

roku waloryzowana zgodnie z przepisami powyższej ustawy). Dopłat do emerytury

minimalnej będzie dokonywać budżet państwa. Stąd za zasadne wydaje się stosowanie w

dalszym badaniu właśnie tej miary

W związku z powyższym za granicę ubóstwa w dalszych rozważaniach dotyczących

systemu zabezpieczenia emerytalnego będzie uważana stopa zastąpienia przeciętnego

wynagrodzenia na poziomie 30%. Przyjmuje się, że świadczenie emerytalne powyżej 30%

przeciętnego wynagrodzenia zapobiega biedzie i tym samym zapewnia ochronę przed

ubóstwem2.

2. Stopa zastąpienia wynagrodzenia świadczeniem emerytalnym

Sytuacja ekonomiczna obecnego pokolenia osób starszych jest relatywnie

korzystniejsza niż sytuacja młodszych pokoleń. Dowodzi tego fakt, że tylko 8,8%

1 Według pierwotnych założeń minimalna emerytura miała stanowić 28% przeciętnego wynagrodzenia. Tak było w dniu rozpoczęcia działalności systemu emerytalnego. Przyjęty sposób waloryzacji emerytur sprawił jednak, że obecnie jest to kwota stanowiąca około 30% PW. 2 Por. Z. Czepulis-Rutkowska, Systemy emerytalne a poziom zabezpieczenia materialnego emerytów, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000, s. 32.

53

emerytów, przy 15,8% dla ogółu ludności, znajduje się w stanie ubóstwa. W 2001 r. wśród

osób liczących, co najmniej 65 lat, co 20 osoba żyła w sferze ubóstwa skrajnego, tzn.

poniżej minimum egzystencji. Blisko 10% emerytów znajdowało się w sferze ubóstwa

relatywnego, ale jest to o 7 punktów procentowych mniej niż w ogóle gospodarstw

domowych.

Tablica 5. Odsetek osób w gospodarstwach domowych zagrożonych ubóstwem według

wybranych cech społeczno-ekonomicznych w 2001 r.

Granice ubóstwa

Relatywna Ustawowa Minimum

egzystencji Gospodarstwa domowe

W procencie osób

OGÓŁEM 17,0 15,0 9,5

Grupy społeczno-ekonomiczne

Pracowników 13,3 11,6 7,2

Pracowników użytkujących

gospodarstwo rolne 23,1 20,5 12,2

Rolników 26,5 22,9 12,6

Pracujących na własny rachunek 10,0 8,5 5,1

Emerytów i rencistów 15,3 13,5 8,8

Emerytów 9,8 8,5 5,3

Rencistów 23,7 21,2 14,2

Utrzymujących się z

niezarobkowych źródeł 43,5 39,7 29,4

Źródło: Na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych z 2000 r.

Stosując dowolny rodzaj miary ubóstwa przyjęty w Polsce okazuje się, że trudna sytuacja

gospodarstw emeryckich, jest obecnie zdecydowanie lepsza niż innych grup społeczno-

ekonomicznych.

54

Zabezpieczenie emerytów przed niedostatkiem to podstawowy cel działania systemu

emerytalnego. Ustalenie stopnia realizacji tego zadania przez obowiązujący w Polsce

system zabezpieczenia emerytalnego w przyszłości jest możliwe przy wykorzystaniu

metody drzew klasyfikacyjnych (metoda CART - Classification and Regression Tree)

zastosowanych dla następujących zbiorów obiektów oznaczających stopy zastąpienia

wynagrodzenia przeciętnego:

Tablica 6. Zbiory obiektów, dla których rozpatrywany będzie problem ubóstwa emerytów

L.P. Płeć Wynagrodzenie Zagadnienie Liczba

obiektów

1. Kobiety 100% PW Wiek Staż 168

2. Mężczyźni 100% PW Wiek Staż 168

3. Kobiety Indywidualny

wzrost wynagrodzenia

Wiek Staż 168

4. Mężczyźni Indywidualny

wzrost wynagrodzenia

Wiek Staż 168

5. Kobiety Zmienne

wynagrodzeni Wiek Staż

Wynagrodzenie 2352

6. Mężczyźni Zmienne

wynagrodzeni Wiek Staż

Wynagrodzenie 2352

7. Kobiety 100% PW Stopa zwrotu OFE 672

8. Mężczyźni 100% PW Stopa zwrotu OFE 672

9. Kobiety 100% PW Opłaty OFE 2352

10. Mężczyźni 100% PW Opłaty OFE 2352

11. Kobiety 100% PW Według OFE 2688

12. Mężczyźni 100% PW Według OFE 2688

Źródło: Opracowanie własne.

Z uwagi na fakt, iż poziom świadczeń emerytalnych różni się istotnie w zależności od płci,

emerytury uzyskiwane przez kobiety i mężczyzn będą analizowane odrębnie.

55

Charakterystyka drzew klasyfikacyjnych

Drzewa klasyfikacyjne nazywane także nieklasyczną lub nieparametryczną analizą

dyskryminacyjną1 należą do metod klasyfikacji wzorcowej. Cechą charakterystyczną tych

metod jest znajomość właściwości klas, do których należą obiekty. Podstawowe zadanie

drzew klasyfikacyjnych polega na wyznaczeniu przynależności obiektów do znanych klas

jakościowej zmiennej zależnej na podstawie pomiarów jednej lub więcej zmiennych

predykcyjnych.

Zbiór danych dotyczących poziomu świadczeń emerytalnych a dokładniej stóp zastąpienia

przeciętnego wynagrodzenia emeryturą ma charakter zbioru obserwacji

wielowymiarowych. Obiektami są w tym zbiorze stopy zastąpienia (relacja świadczenia

emerytalnego do przeciętnego wynagrodzenia), natomiast role zmiennych pełnią

parametry, które uwzględniono przy wyliczaniu stóp (wiek emerytalny, staż

ubezpieczeniowy, wynagrodzenie, stopa zwrotu uzyskiwana przez Otwarte Fundusze

Emerytalne oraz opłaty pobierane przez OFE). Jako klasy jakościowej zmiennej zależnej

przyjęto ochronę lub brak ochrony przed ubóstwem (przyjęto, iż stopa zastąpienia

gwarantująca ochronę przed ubóstwem stanowi co najmniej 30% przeciętnego

wynagrodzenia; stopa niższa oznacza brak ochrony).

Wśród wielu metod tworzenia drzew klasyfikacyjnych2 za jedną z najbardziej dojrzałych, z

punktu widzenia statystyki3 i najbardziej efektywnych4 uważa się algorytm CART

(Classification and Regression Tree), którego autorami są: L. Breiman, J. H. Friedman, R.

A. Olshen i C. J. Stone5. W procesie tworzenia drzewa klasyfikacyjnego zgodnie z tą

metodą można wyróżnić dwa, podstawowe etapy6:

określenie kryteriów trafności podziałów i dokonanie podziałów;

wyznaczenie końca podziałów.

Zasadnicze znaczenie dla konstrukcji drzewa klasyfikacyjnego ma zastosowane kryterium

trafności przewidywania (miara jakości podziału) w oparciu, o które dokonuje się wyboru

zmiennej dającej najbardziej homogeniczne podzbiory. Wybór ten nie może być dokonany

losowo, gdyż w skrajnym przypadku podzbiory mogłyby zawierać po jednym obiekcie, co

1 E. Gatnar, Nieparametryczna metoda dyskryminacji i regresji, PWN, Warszawa 2001, s. 8-9. 2 Por. L., Tjen-Sien, L. Wei-Yin, S. Yu-Shan, A comparision of Prediction Accuracy, Complexity, and Training Time of Thirty-three Old and New Classification Algorithms, Machine Learning, 40, 2000, s. 205-208. 3 E. Gatnar, Nieparametryczna metoda … op. cit., s. 156. 4 L., Tjen-Sien, L. Wei-Yin, S. Yu-Shan, A comparision of Prediction … op. cit. s. 203. 5 Por. L. Breiman, J. H. Friedman, R. A. Olshen, C. J. Stone, Classification and regression trees, CA: Wadsworth & Brooks/Cole Advanced Books & Software, Monterey 1984. 6 A. Siwek, Application of classification trees in pension benefit analysis, Research of contemporary economics. Issues by young economists. Proceedings of Lubniewice 2002, The Poznań University of Economics Publishing House, Edited by Małgorzata Kokocińska, Poznań 2004, s. 573.

56

oznaczałoby ogromne drzewo klasyfikacyjne i bardzo długie opisy klas1. Hierarchiczna

natura drzew klasyfikacyjnych sprawia, że podziały te są wybierane pojedynczo,

począwszy od podziału przy węźle źródłowym; dalej następują podziały węzłów-

potomków, aż dzielenie zostaje przerwane, a węzły, które nie zostają podzielone stają się

węzłami końcowymi - liśćmi. Miarą wykorzystywaną do dokonania podziału zbioru

obiektów, którą preferuje metoda CART jest Indeks Giniego. Drugi etap budowy drzewa

klasyfikacyjnego polega na rozstrzygnięciu, kiedy należy zakończyć podziały. W tym celu

najczęściej określa się minimalną liczebność węzła końcowego.

Metoda CART pozwala na skonstruowanie rankingu zmiennych predykcyjnych poprzez

określenie ich ważności. Wykorzystuje się w tym celu podziały zastępcze to znaczy takie

podziały oparte na danej zmiennej predykcyjnej w wyniku, których prawdopodobieństwo

uzyskania dobroci dopasowania zbliżonej do uzyskanych w wyniku zastosowanego

podziału jest największe. Pozwala to na określenie istotność każdej zmiennej. Także

wtedy, gdy na jej podstawie nie dokonano w najlepszym drzewie klasyfikacyjnym żadnego

podziału.

Najpopularniejszym kryterium oceny jakości działania nieklasycznej metody

dyskryminacyjnej jest liczba błędnie sklasyfikowanych obiektów2. Służy do tego macierz

klasyfikacji.

Ochrona przed ubóstwem a wiek emerytalny i staż ubezpieczeniowy dla osoby

uzyskującej w całym okresie pracy zawodowej 100% przeciętnego wynagrodzenia

W pierwszym przypadku badane są obiekty, świadczenia emerytalne (a dokładniej stopa

zastąpienia przeciętnego wynagrodzenia świadczeniem emerytalnym) uzyskiwane przez

kobiety, które przez cały okres pracy zawodowej uzyskiwały wynagrodzenie na poziomie

100% przeciętnego wynagrodzenia. Najkrótszy możliwy staż to 20 lat, natomiast staż

najdłuższy to 47 letni okres zbierania kapitału emerytalnego. Przyjmuje się, że kobieta

może przejść najszybciej na emeryturę w wieku 60 lat, a maksymalne odroczenie tego

momentu to 5 lat, czyli do wieku 65 lat. Poziom wskaźników ekonomicznych został

przyjęty zgodnie z możliwymi scenariuszami rozwoju gospodarczego kraju, sytuacją na

rynkach finansowych i przewidywanymi strategiami działania funduszy emerytalnych.

1 E. Gatnar, Nieparametryczna… op. cit., s. 21. 2 Por. E. Gatnar, Nieparametryczna … op. cit., s. 91-92.

57

Drzewo 1. Ochrona przed ubóstwem a stopa zastąpienia przeciętnego wynagrodzenia

świadczeniem emerytalnym ze względu na staż ubezpieczeniowy i wiek przejścia na

emeryturę - kobiety

Wysokość wynagrodzenia = 100% PW* Stopa zwrotu uzyskiwana przez OFE = 4,5%

Indywidualny wzrost wynagrodzeń = 0% Opłata od składki = 6,5%

Realny wzrost wynagrodzeń = 3% Opłata za zarządzanie pobierana przez OFE = 0,6%

Liczba podziałów = 3; Liczba węzłów końcowych = 4

STAŻ

STAŻ

WIEK

OCHRONA

UBÓSTWO

UBÓSTWO OCHRONA

≤ 28 lat > 28 lat

≤ 25 lat > 25 lat

≤ 63 lata > 63 lata

* Przeciętne wynagrodzenie brutto obowiązujące w gospodarce.


Powyższe drzewo pozwala na zdefiniowanie następujących reguł klasyfikacyjnych (dla

ochrony przed ubóstwem; od prawej):

1. staż > 28 lat;

2. staż ∈ (25; 28> i wiek > 63 lata.

Ponadto, okazuje się, że staż ubezpieczeniowy nie może być krótszy niż 25 letni.

Podsumowując: w przypadku kobiety otrzymującej w czasie całej kariery zawodowej

wynagrodzenie równe 100% wynagrodzenia przeciętnego ochronę przed ubóstwem

zapewnia uzyskanie stażu ubezpieczeniowego dłuższego niż 28 letni. Jeżeli staż będzie

krótszy niż 28 lat, ale nie mniejszy niż 25 letni, wymagane jest przejście na emeryturę po

ukończeniu, co najmniej 64 lat.

58

Tablica 7. Macierz klasyfikacji - kobiety (N próby = 168)

Przewidywana klasa Obserwowana klasa UBÓSTWO OCHRONA

UBÓSTWO 46 2

OCHRONA 4 116

Procent błędnych klasyfikacji: 3,57%


Wśród analizowanych przypadków tylko 3,57% została błędnie przypisanych. Można,

zatem przyjąć, że klasyfikacja jest poprawna1. Najważniejszą zmienną dla uzyskania

ochrony przed ubóstwem jest staż ubezpieczeniowy.

Rysunek 9 Ranking ważności predyktorów2

Predyktor

Ran

king

35

100

0

20

40

60

80

100

WIEK STAŻ


Okazuje się, że dla mężczyzny zarabiającego przez cały okres pracy zawodowej 100%

płacy przeciętnej ochrona przed ubóstwem gwarantowana jest zawsze!

1 Przyjmuje się jako poziom dobroci zaklasyfikowania wartość 5%. 2 Ranking w skali od 0 (niska ważność) do 100 (wysoka ważność).

59

Ochrona przed ubóstwem a wiek emerytalny i staż ubezpieczeniowy dla osoby o

stałym indywidualnym wzroście wynagrodzenia w całym okresie pracy zawodowej

Kolejna analiza przedstawia sytuacje, w której uwzględniono zmiany wynagrodzenia w

okresie pracy zawodowej. Przyjęto standardowy indywidualny wzrost wynagrodzenia

kobiety na poziomie 1,1818% rocznie. Początkowe wynagrodzenie ustalone zostało na

poziomie 70% wynagrodzenia przeciętnego.


świadczeniem emerytalnym ze względu na staż ubezpieczeniowy i wiek przejścia na

emeryturę w przypadku indywidualnego wzrostu wynagrodzeń - kobiety

Wynagrodzenie początkowe = 70% PW Opłata za zarządzanie pobierana przez OFE = 0,6%

Indywidualny wzrost wynagrodzeń = 0,01818% Opłata od składki = 6,5%

Realny wzrost wynagrodzeń = 3% Stopa zwrotu uzyskiwana przez OFE = 4,5%


≤26 lat > 26 lat

STAŻ

UBÓSTWO OCHRONA


W tym przypadku gwarancje ochrony przed ubóstwem daje legitymowanie się stażem

pracy dłuższym niż 26 letni. Nie jest w tym przypadku istotne, w jakim wieku kobieta

przejdzie na emeryturę. Jedynym ważnym predyktorem jest staż pracy.

Ponownie okazuje się, że mężczyźni są lepiej zabezpieczeni przez system przed ubóstwem.

W każdym badanym przypadku, przy uwzględnieniu indywidualnego wzrostu

wynagrodzeń równego 1,1839% rocznie i płacy początkowej wynoszącej 70% przeciętnej

60

płacy, będą oni mieli zapewnioną ochronę przed uzyskiwaniem niedostatecznych

świadczeń emerytalnych.

Ochrona przed ubóstwem a wiek emerytalny, staż ubezpieczeniowy i poziom

wynagrodzenia dla osoby o stałym wynagrodzeniu w całym okresie pracy zawodowej

Klasyfikacja trzecia bierze pod uwagę możliwość zróżnicowania poziomu wynagrodzenia,

przy założeniu, że dana osoba uzyskiwała jednak to samo, wynagrodzenie przez cały okres

pracy zawodowej.


świadczeniem emerytalnym ze względu na staż ubezpieczeniowy, wynagrodzenie i wiek

przejścia na emeryturę - kobiety



Stopa zwrotu uzyskiwana przez OFE = 4,5%


PŁACA

≤ 37 lat > 37 lat

STAŻ

≤ 61 lat > 61 lat

UBÓSTWO OCHRONA

UBÓSTWO UBÓSTWO OCHRONA

OCHRONA

UBÓSTWO OCHRONA

≤ 85% PW > 85% PW

≤ 65% PW > 65% PW

PŁACA

PŁACA

≤ 112% PW > 112% PW

≤ 29 lat > 29 lat

≤ 42 lata > 42 lata

STAŻ

STAŻ

WIEK


W tym wypadku wygenerowano 8 reguł klasyfikacyjnych. Aby uniknąć ubóstwa, kobieta

powinna spełniać następujące wymagania:

płaca > 112% PW;

płaca ∈ (85; 112> i staż > 29 lat;

61

płaca ∈ (65; 85> i staż > 37 lat i wiek > 61 lat;

płaca ∈ (65; 85> i staż > 42 lat i wiek = 60 lub 61 lat.

Gwarancje ochrony przed ubóstwem uzyskuje, zatem każda kobieta zarabiająca powyżej

112% płacy przeciętnej. Jeżeli jej wynagrodzenie jest niższe, powinna ona

zrekompensować to wydłużeniem stażu pracy i opóźnieniem momentu przejścia na

emeryturę. Nie są to jednak wymagania bardzo wygórowane. Staż 38 letni i 62 lata w

momencie zakończenia pracy zawodowej, przy niskim, stanowiącym około 70% płacy

przeciętnej wynagrodzeniu daje już bezpieczeństwo. Niestety wynagrodzenie niższe od

65% PW oznacza dla kobiety wygenerowanie samodzielnie emerytury niższej od

emerytury minimalnej. Także dla budżetu państwa jest to sytuacja niekorzystna. Oznacza

ona, bowiem, dopłatę do emerytury takiej osoby, kwoty wyrównującej poziom

świadczenia do poziomu ustawowo przyjętej emerytury minimalnej. Zdecydowanie

najważniejszym predykatorem jest w tym przypadku wynagrodzenie.

Rysunek 2 Ranking ważności predyktorów

Predyktor

Ran

king

100

7

54

0

20

40

60

80

100

PŁACA WIEK STAŻ


Uwzględnienie zróżnicowania wynagrodzenia sprawia, że sytuacja w przypadku mężczyzn

nie jest już taka jednoznaczna. Mogą mieć miejsce przypadki oznaczające uzyskiwania

62

zbyt niskiego świadczenia emerytalnego, tzn. niższego niż 30% przeciętnego

wynagrodzenia.

Stosując metodę drzew klasyfikacyjnych uzyskano 6 reguł decyzyjnych. Aby uniknąć

ubóstwa mężczyzna powinien kierować się następującymi zasadami:

płaca > 72,5% PW;

płaca ∈ (55; 72,5> i staż > 32 lata;

płaca ∈ (45; 55> i staż > 39.


świadczeniem emerytalnym ze względu na staż ubezpieczeniowy, wynagrodzenie i wiek

przejścia na emeryturę - mężczyźni



Stopa zwrotu uzyskiwana przez OFE = 4,5%


PŁACA

STAŻUBÓSTWO OCHRONA

UBÓSTWO OCHRONA UBÓSTWO OCHRONA

≤ 55% PW > 55% PW

≤ 45% PW > 45% PW ≤ 72% PW > 72% PW

≤ 39 lat > 39 lat ≤ 32 lata > 32 lata

PŁACA

PŁACA

STAŻ


Reguły dotyczące mężczyzn są, zatem zdecydowanie mniej restrykcyjne niż te, które

dotyczą kobiet. Uzyskiwanie już 72% przeciętnego wynagrodzenia przez cały okres pracy

zawodowej zapewnia mężczyźnie bezpieczny poziom emerytury (dla kobiet było to

112%). Niższa płaca oznacza konieczność wydłużenie stażu pracy do 32, 39 lat, w

zależności od poziomu wynagrodzenia, odpowiednio: powyżej 55 i 45% wynagrodzenia

63

przeciętnego. Natomiast najniższym dopuszczalnym wynagrodzeniem jest zaledwie 45%

PW.

W powyższej analizie najważniejszym predyktorem, tak samo jak w badaniu dotyczącym

kobiet, jest wynagrodzenie.


Predyktor

Ran

king

100

5

49

0

20

40

60

80

100

PŁACA WIEK STAŻ


Ochrona przed ubóstwem a wiek emerytalny, staż ubezpieczeniowy i stopy zwrotu

uzyskiwane przez Otwarte Fundusze Emerytalne dla osoby uzyskującej w całym

okresie pracy zawodowej 100% przeciętnego wynagrodzenia

Przyjrzyjmy się jak stopy zastąpienia reagują na stopy zwrotu uzyskiwane w wyniku

działalności inwestycyjnej Otwartych Funduszy Emerytalnych. W badaniu rozważane są

przypadki uzyskiwania przez fundusz realnej rocznej stopy zwrotu na poziomie od 3 do

6%.

Reguły klasyfikacyjne zapewniające bezpieczeństwo socjalne są następujące:

staż ∈ <26; 28> lat; wiek <62; 65> i stopa zawrotu > 4,0%;

staż ∈ <29; 32> lat; wiek <62; 65> i stopa zwrotu ≤ 4%;

64

staż ∈ <29; 32> lat i stopa zwrotu ≥ 4%;

staż > 32 lat.

Długi staż, ponad 32 letni nie wymaga spełnienia warunku polegającego na członkostwie

w funduszu uzyskującym wysoką stopę zwrotu. Staje się to konieczne w przypadku

obniżenia stażu lub przy przejściu na emeryturę poniżej 62 roku życia.

Także w tym przypadku nie jest konieczne rozważanie zagrożeniem ubóstwa emerytów

mężczyzn. Każdy z nich niezależnie od poziomu stopy zwrotu otwartego funduszu

emerytalne wygeneruje świadczenie wyższe od minimalnego.


świadczeniem emerytalnym ze względu na stopę zwrotu OFE, staż ubezpieczeniowy i

wiek przejścia na emeryturę – kobiety

Wysokość wynagrodzenia = 100% PW Opłata od składki = 6,5%

Indywidualny wzrost wynagrodzeń = 0% Opłata za zarządzanie pobierana przez OFE = 0,6%

Realny wzrost wynagrodzeń = 3%


≤28 lat > 28 lat

≤25 lat > 25 lat ≤32 lata > 32 lata

≤4% > 4% ≤4% > 4%

≤61 lat > 61 lat ≤62 lata > 62 lata

STAŻ

STAŻ STAŻ

UBÓSTWOSTOPA ZWROTU

STOPAZWROTU

OCHRONA

UBÓSTWO WIEK WIEK OCHRONA

UBÓSTWO OCHRONA UBÓSTWO OCHRONA


65

Ochrona przed ubóstwem a wiek emerytalny, staż ubezpieczeniowy i opłaty

pobierane przez Otwarte Fundusze Emerytalne dla osoby uzyskującej w całym


Kolejne badanie analizuje wpływ opłat pobieranych przez Otwarte Fundusze Emerytalne

na poziom stóp zastąpienia. Rozważane są opłaty wahające się od 1 do 14 procent składki.

W wyniku analizy uzyskujemy bardzo rozbudowane drzewo (25 podziałów, 26 węzłów

końcowych), w którym jednak opłaty od składek odgrywają znikomą rolę (por. ranking

predyktorów). Podziały, w których kluczową rolę odgrywa opłata od składki pojawiają się

dopiero na 5 z 6 poziomów podziałów.


Predyktor

Ran

king

10

49

100

0

20

40

60

80

100

OPŁATA WIEK STAŻ


Drzewo jednak charakteryzuje się bardzo dobrą klasyfikacją wynoszącą 99,7%

poprawnych przypisań.

Dla mężczyzn opłaty na rzecz funduszy emerytalnych nie mają żadnego znaczenia. Ich

świadczenia zawsze zapewniają ochronę przed ubóstwem

66

Ochrona przed ubóstwem a wiek emerytalny, staż ubezpieczeniowy i rodzaj

wybranego Otwartego Funduszu Emerytalnego dla osoby uzyskującej w całym


Kolejna klasyfikacja uwzględnia zarówno stopy zwrotu jak i opłaty od składki pobierane

przez otwarte fundusze emerytalne. Przy czym analiza ta zostanie przeprowadzona dla

wszystkich funduszy funkcjonujących na polskim rynku z uwzględnieniem ich własnych

wyników inwestycyjnych w dotychczasowym okresie działania oraz przyjętych przez nie

strategii w zakresie poboru opłat od składki.


świadczeniem emerytalnym ze względu na OFE, staż ubezpieczeniowy i wiek przejścia na

emeryturę - kobiety

Wysokość wynagrodzenia = 100% PW Realny wzrost wynagrodzeń = 3%

Indywidualny wzrost wynagrodzeń = 0%


Uzyskano następujące reguły klasyfikacyjne gwarantujące kobietom ochronę przed

ubóstwem:

staż równy 23 lata i wiek 64-65 oraz jeden z 8 najlepszych funduszy;

staż 24-26 lata i wiek większy niż 61 oraz jeden z 8 najlepszych funduszy ;


≤26 lat > 26 lat

SAMPO, PZU, CU, NN, POLSAT, PEKAO, BANKOWY, DOM, AIG, ALLIANZ, GENERALI, CS, POCZTYLION, SKARBIEC,KREDYT, ERGO ≤31 lat > 31 lat

≤23 lata > 23 lata

≤63 lata > 63 lata ≤61 lat > 61 lat ≤63 lata > 63 lata

≤22 lata > 22 lata

STAŻ

OFE STAŻ

STAŻ UBÓSTWO OFE OCHRONA

WIEK WIEK OCHRONA WIEK

UBÓSTWO STAŻ UBÓSTWO OCHRONA UBÓSTWO OFE

UBÓSTWO OCHRONA OCHRONA UBÓSTWO

SAMPO, PZU, CU, NN, POLSAT, PEKAO, DOM, POCZTYLION, SKARBIEC,ALLIANZ, GENERALI, CS,BANKOWY,AIG, KREDYT, ERGO

DOM, POCZTYLION, ERGOSKARBIEC, KREDYT

67

staż 27-31 lata 1 z 10 najlepszych funduszy;

staż 27-31 lata wiek 64-65 lat 1 z 5 najsłabszych funduszy bez najsłabszego;

staż powyżej 31 lat.

Okazuje się, że dostatecznie długi staż ubezpieczeniowy, ponad 31 lat, zapewnia kobiecie

niezależnie od tego, jaka jest efektywność funduszu, do którego należy odpowiednią, to

znaczy gwarantującą ochronę przed ubóstwem, wysokość świadczenia. Krótszy staż, nie

mniejszy jednak niż 27 lat, zmusza ją do uczestnictwa w jednym z 10 najlepszych

funduszy, co nie powinno być trudne, zważywszy, na fakt, że funduszy emerytalnych

działa na polskim rynku 16, lub w przeciwnym wypadku do odroczenia przejścia na

emeryturę do 64, 65 roku życia. Warto zauważyć, że okres gromadzenia kapitału

emerytalnego, krótszy od 23 letniego oznacza zagrożenie ubóstwem.

Niezmiennie najważniejszą zmienną wpływającą na uzyskane rezultaty jest staż

ubezpieczeniowy. Na drugim miejscu, ze znacznie jednak niższą istotnością, znajduje się

rodzaj wybranego funduszu emerytalnego. A dopiero trzecią pozycje zajmuje wiek

emerytalny.


Predyktor

Ran

king

57

28

100

0

20

40

60

80

100

OFE WIEK STAŻ


Podobnie jak w poprzednich przykładach mężczyźni niezależnie od sprawności działania

wybranego funduszu emerytalnego mają zawsze zapewnioną ochronę przed ubóstwem.

68

Podsumowanie

Zbiorcze zestawienie rezultatów badań przeprowadzonych na temat problemu ochrony

beneficjentów systemu emerytalnego przed ubóstwem przedstawia się następująco:

Tablica 8. Reguły klasyfikacyjne uzyskane dla zagadnienia ochrony emerytów przed

ubóstwem

Płeć Płaca Zagadnienie Ochrona przed ubóstwem

K 100% PW Wiek Staż

Staż > 28 lat Staż ∈ (25; 28> i wiek > 63 lata

M 100% PW Wiek Staż Zawsze

K Indywidualny wzrost wynagrodzenia

Wiek Staż Staż > 26 lat

M Indywidualny wzrost wynagrodzenia

Wiek Staż Zawsze

K Zmienne wynagrodzeni Wiek Staż Płaca

Płaca > 112% PW Płaca ∈ (85; 125> i staż > 29 lat Płaca ∈ (65; 85> i staż > 37 lat i wiek > 61 lat Płaca ∈ (65; 85> i staż > 42 lat i wiek = 60 lub 61 lat

M Zmienne wynagrodzeni Wiek Staż Płaca

Płaca > 72,5% PW Płaca ∈ (55; 72,5> i staż > 32 lata Płaca ∈ (45; 55> i staż > 39

K 100% PW Stopa zwrotu OFE

Staż ∈ <26; 28> lat; wiek <62; 65> i stopa zwrotu > 4,0% Staż ∈ <29; 32> lat; wiek <62; 65> i stopa zwrotu ≤ 4% Staż ∈ <29; 32> lat i stopa zwrotu ≥ 4% Staż > 32 lat

M 100% PW Stopa zwrotu OFE

Zawsze

K 100% PW Opłaty OFE Małe znaczenie opłat.

M 100% PW Opłaty OFE Zawsze

K 100% PW Według OFE Staż równy 23 lata i wiek 64-65, 1 z 8 najlepszych funduszy Staż 24-26 lata i wiek większy niż 61, 1 z 8 najlepszych funduszy Staż 27-31 lata, 1 z 10 najlepszych funduszy Staż 27-31 lata wiek 64-65 lat, 1 z 5 najsłabszych funduszy bez najsłabszego Staż powyżej 31 lat

M 100% PW Według OFE Zawsze

Źródło: opracowanie własne.

69

Z powyższego zestawienia wynika, że świadczenia emerytalne uzyskiwane przez

mężczyzn będą stanowiły dla nich gwarancję ochrony przed ubóstwem niezależnie od

stażu pracy, wieku emerytalnego, promocji wynagrodzeń, opłat pobieranych przez otwarte

fundusze emerytalne, wyników inwestycyjnych tych funduszy czy też od tego, jaki dana

osoba wybrała fundusz. Jedyne zagrożenie może stanowić zbyt niskie, mniejsze od 45%

płacy przeciętnej wynagrodzenie. Każde inne może być zrekompensowane wydłużeniem

stażu ubezpieczeniowego, do co najmniej trzydziestu kilku lat.

Zupełnie inaczej sytuacja przestawia się w przypadku kobiet. Zapewnienie sobie ochrony

przed ubóstwem wymaga od nich podjęcia konkretnych decyzji przede wszystkim

odnośnie długości stażu ubezpieczeniowego, następnie w zakresie wieku przejścia na

emeryturę, a także wyboru odpowiedniego funduszu emerytalnego. Z przeprowadzonych

badań wynika, że najważniejszym czynnikiem, którego poziom kobieta powinna bacznie

obserwować jest jej staż w systemie zabezpieczenia społecznego. W żadnym wypadku nie

powinna ona oczywiście dopuścić, do tego, aby był on krótszy niż 20 lat. Dopiero, bowiem

staż 20 letni uprawnia kobietę, w wypadku wygenerowania zbyt niskiego świadczenia do

uzyskania dopłaty z budżetu państwa do wysokości świadczenia minimalnego. Okazuje

się, że staż od 20 do 23 lat będzie zmuszał państwo do podjęcia właśnie takich czynności.

Z kolei przewidywany okres zbierania kapitału emerytalnego dłuższy niż 23 letni, ale

krótszy od 30 lat, będzie wymagał od przyszłej emerytki podjęcia dodatkowych działań

zmierzających do uzyskania przez nią dostatecznej, co najmniej 30% stopy zwrotu.

Działania te mogą polegać na odroczeniu przejścia na emeryturę do 65 roku życia lub

wyborze i uczestnictwie w jednym z najlepszych funduszy emerytalnych na rynku.

Alternatywę stanowi uzyskiwanie wynagrodzenia wyższego niż 112% wynagrodzenia

przeciętnego. Będzie to jednak nad wyraz trudne w sytuacji uzyskiwania takiego

wynagrodzenia zaledwie, przez co 7 kobietę w Polsce (dokładnie 13,8%)1.

1 W październiku 1999 r.

70

Literatura

1. Breiman, L., Friedman, J. H., Olshen, R. A., & Stone, C. J., 1984, Classification and regression trees, CA: Wadsworth & Brooks/Cole Advanced Books & Software, Monterey.

2. Czepulis-Rutkowska Z., 2000, Systemy emerytalne a poziom zabezpieczenia materialnego emerytów, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa.

3. Gatnar E., 2001, Nieparametryczna metoda dyskryminacji i regresji, PWN, Warszawa.

4. Siwek A., 2004, Application of classification trees in pension benefit analysis, Research of contemporary economics. Issues by young economists. Proceedings of Lubniewice 2002, The Poznań University of Economics Publishing House, Edited by Małgorzata Kokocińska, Poznań.

5. Tjen-Sien L., Wei-Yin L., Yu-Shan S., A comparision of Prediction Accuracy, Complexity, and Training Time of Thirty-three Old and New Classification Algorithms, Machine Learning, 40, 2000.

6. Żukowski M., Wielostopniowe systemy zabezpieczenia emerytalnego w Unii Europejskiej i w Polsce, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań, 1997.

7. Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2002. 8. Rocznik Demograficzny 2001, GUS, Warszawa 2002.

71

Paweł Strzelecki

Instytut Statystyki i Demografii

Szkoła Główna Handlowa

Projekcja liczby osób aktywnych zawodowo w Polsce do 2030 roku.

Analiza porównawcza czterech scenariuszy

Wprowadzenie

Struktura wieku ludności Polski oraz jej zmiany wywierają w ostatnim okresie

istotny wpływ na funkcjonowanie gospodarki. Najbardziej widocznym tego przejawem jest

gwałtowne zwiększenie się liczby młodych osób potencjalnie zdolnych do pracy związane

z wchodzeniem w wiek produkcyjny osób z wyżu demograficznego przełomu lat 70-tych i

80-tych. Przedmiotem niniejszego opracowania jest liczba osób aktywnych zawodowo

(labour force) oraz wpływ, jaki w następnych 30 latach wywierać będą na nią zmiany

demograficzne i społeczno-gospodarcze. Przemiany gospodarcze dokonujące się w Polsce

w latach 90-tych wskazują, że najważniejszym obok zmian liczby ludności w wieku

produkcyjnym (working-age population) elementem wpływającym na podaż pracy są

czynniki wpływające na aktywność ekonomiczną ludności. Z tego względu w niniejszej

pracy zostały zastosowane różne metody służące przewidywaniu przyszłych zmian

aktywności ekonomicznej ujęte w formie 4 scenariuszy. W odróżnieniu od podejścia

opartego na eksperckim przewidywaniu docelowych wartości współczynników aktywności

zawodowej ([Zgierska, 1999], [Zgierska, 2001]) w niniejszej pracy założenia te zostały

oparte jedynie na wykorzystaniu informacji o kształtowaniu się współczynników

aktywności zawodowej w przeszłości (scenariusze stałych współczynników aktywności

zawodowej i logarytmicznych trendów zmian) lub wzorcach aktywności zawodowej

innych państw europejskich (scenariusz konwergencji do wzroca aktywności w

Niemczech). Podejście to wydaje się mniej subiektywne, gdyż zakłada, że zmiany

aktywności zawodowej w przyszłości mogą być ekstrapolacją tendencji obserwowanych w

przeszłości, lub że będą upodabniać się do obserwowanych w państwach europejskich.

72

Inną ważną kwestią jest powiązanie sytuacji gospodarczej z aktywnością zawodową. W

przypadku Polski wykazać można, że w okresie pogorszenia się warunków na rynku pracy

istotny był wpływ zarówno zmniejszania się aktywności ekonomicznej niektórych grup

społecznych na skutek tzw. efektu zniechęcenia, jak również wzrost aktywności

spowodowany koniecznością starania się o zapewnienie dodatkowych dochodów w

gospodarstwach domowych, w których osoby straciły pracę. Choć uwzględnienie wpływu

tych zależności jest bardzo trudne, w jednym ze scenariuszy (scenariusz dekompozycji

zmian z przy wykorzystaniu Metody Głównych Składowych) podjęta została jednak próba

włączenia do analizy reakcji poszczególnych grup społeczno demograficznych na lepszą

lub gorszą sytuację makroekonomiczną.

Każda z metod może być wykorzystana do otrzymania prognozy punktowej, która

może być wykorzystana np. jako zmienna egzogeniczna w modelu ekonometrycznym.

Głównym jednak celem przedstawionego w tej pracy porównania projekcji jest próba

wyodrębnienia wpływu różnych czynników na kształtowanie się aktywności zawodowej w

przyszłości.

Plan tej pracy przedstawia się następująco; w pierwszym rozdziale zaprezentowany

jest obecny stan zasobów pracy oraz zmiany, jakie dokonały się w ostatniej dekadzie, drugi

rozdział przedstawia założenia czterech używanych metod, opis scenariuszy ich

uzasadnienie oraz konsekwencje zastosowania, w rozdziale trzecim zaprezentowane są

wyniki, natomiast rozdział czwarty poświęcony jest porównaniu i podsumowaniu

wyników.

1. Zmiany demograficzne i aktywność zawodowa w Polsce

Struktura wieku ludności w Polsce w dużym stopniu uwarunkowana jest następującymi po

sobie pokoleniami wyżów i niżów demograficznych. W ostatnich latach Polska znalazła

się w sytuacji, w której rocznikom powojennego wyżu demograficznego lat 50-tych

pozostało około 10-15 lat do osiągnięcia wieku emerytalnego. Z drugiej strony na rynku

pracy pojawiły się coraz liczniejsze roczniki echa wyżu demograficznego urodzone na

przełomie lat 70-tych i 80-tych. Napływ ten spowodował zwiększenie się liczby osób w

wieku produkcyjnym z 22,6 mln w 1995 roku do 23,8 mln w 2002 roku .

73

Rysunek 1. Struktura aktywności ekonomicznej ludności Polski na podstawie NSP 2002

0-4 lat

5-9

10-14

15-19

20-24

25-29

30-34

35-39

40-44

45-49

50-54

55-59

60-64

65-69

70-74

75-79

80+

0-4 lat

5-9

10-14

15-19

20-24

25-29

30-34

35-39

40-44

45-49

50-54

55-59

60-64

65-69

70-74

75-79

80+

1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 2000 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800

Nieaktywni Bezrobotni Pracujący Stan nieustalony lub niebadane

Źródło: NSP 2002

Ilościowe jak i jakościowe zmiany popytu na rynku pracy oraz czynniki wpływające na jej

podaż sprawiły, że w latach 90-tych wzrost liczby osób w wieku produkcyjnym nie

przełożył się w istotnym stopniu na wzrost liczby osób aktywnych na rynku pracy.

Szczególnie gwałtowne obniżała się aktywność zawodowa osób w wieku poniżej 25 lat. Z

jednej strony było to spowodowane coraz większym zainteresowaniem młodych ludzi

podnoszeniem kwalifikacji i zdobywaniem wyższego wykształcenia, z drugiej strony

zdobywanie wykształcenia stało się sposobem na pożyteczne przetrwanie wieku, w którym

zdobywane są pierwsze najczęściej negatywne doświadczenia z poszukiwaniem pracy.

Kobiety Mężczyźni

74

Rysunek 2. Współczynniki aktywności zawodowej w grupach wyodrębnionych wg płci i

miejsca zamieszkania w 2002 roku

Źródła: NSP 2002, dane BAEL

Rysunek 3. Bezwzględne zmiany odsetka aktywnych zawodowo (w punktach

procentowych) wg wieku i podziału na płeć w okresie 1993-2003.


0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

15

20

25 30

35

40

45 50

55 60

65 70

75 80 lat i więcej

Mężczyźni - miasta Mężczyźni-wieś

-25

-20

-15

-10

-5

0

5

18-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+

Kobiety Mężczyźni

Kobiety - miasta Kobiety - wieś

75

Rysunek 4. Bezwzględne zmiany odsetka aktywnych zawodowo (w punktach

procentowych) wg wieku i podziału miasto/wieś w okresie 1993-2003.

-25

-20

-15

-10

-5

0

5

18-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+

Miasto

Wieś


Znaczne obniżenie się wskaźnika aktywności zawodowej było również udziałem

osób powyżej 45 roku życia. W tym przypadku decydujące znaczenie miały z jednej strony

spadek popytu na pracę tych osób, z drugiej system bodźców finansowych czyniących

opłacalnym odejście z rynku pracy ( zasiłki przedemerytalne, wcześniejsze emerytury,

liberalny system rent inwalidzkich itp.). Zauważyć przy tym należy, że spadek aktywności

zawodowej mierzony w punktach procentowych był znacznie bardziej odczuwalny wśród

ludzi starszych na wsi niż w mieście, gdzie ich aktywność zawodowa była tradycyjnie

niższa. Na uwagę zasługuje też fakt, iż w grupach wieku, które charakteryzują najwyższą

aktywność na rynku pracy aktywność kobiet w wieku 25-29 wzrosła natomiast w wieku

35-39 nieco zmalała, co mogło być efektem zmiany stylu życia i postaw prokreacyjnych

wśród kobiet w ostatnim dziesięcioleciu. W najbliższej przyszłości efektem zmian

demograficznych powinno być zwiększanie się odsetka liczby ludności w wieku

emerytalnym (wg prognozy GUS do 2030 roku wskaźnik obciążenia zwiększy do się z

obecnych 22,5% do 43,7%), ale także coraz większa aktywność na rynku pracy osób wyżu

demograficznego lat 80-tych.

76

2. Metoda prognozowania aktywnych zawodowo. Przedstawienie założeń scenariuszy.

Przedstawiana projekcja liczby aktywnych zawodowo opiera się na powszechnie

wykorzystywanej metodzie współczynników aktywności zawodowej, w której liczbę

aktywnych zawodowo można otrzymać z następujących równań:

Ait=LFPRit*L it (1)

gdzie:

Ait – liczba aktywnych zawodowo w grupie i w okresie t

LFPRit – współczynnik aktywności zawodowej w grupie i w okresie t

Lit – liczba ludności w populacji w wyodrębnionej grupie i w okresie t

Ogółem liczbę aktywnych zawodowo w populacji składającej się z n grup można

opisać formułą:

LAt = ∑=

⋅n

iitit LLFPR

1

(2)

Przedmiotem prognozy była liczba ludności aktywnej zawodowo BAEL w stanie

na 30 IV każdego roku1 przy założeniu, że współczynniki aktywności zawodowej

otrzymane z BAEL są reprezentatywne dla populacji osób powyżej 15 roku życia2.

W projekcji zostały użyta najnowsza prognoza demograficzna GUS [Bolesławski,

2003] dla Polski na lata 2000-2030 skorygowana tak, aby odpowiadała ludności ogółem

podawanej w BAEL. Prognozy współczynników aktywności zawodowej opracowane

zostały na podstawie danych BAEL3 z II kwartałów każdego roku skorygowanych wstecz

zgodnie z korektą, której dokonał GUS w 2003 roku uwzględniając wyniki spisu

powszechnego. Projekcja przygotowana została w dezagregacji na pięcioletnie grupy

wieku oraz płeć. W jednym z wariantów zastosowana została także głębsza dezagregacja

uwzględniająca dodatkowo zróżnicowanie miasto/wieś, jednak brak wystarczającej ilości

danych spowodował, że w dalszych scenariuszach została ona pominięta.

1 W przekształceniu prognozy demograficznej GUS, w której ludność jest prognozowana na 31 XII każdego roku przyjęto założenie, że w ciągu roku liczba ludności zmienia się jednostajnie. Przekształcenie populacji prognozowanej przez GUS do populacji BAEL opierało się na dostosowaniu proporcji grup ludności. 2 W badaniu BAEL nie są uwzględnione osoby mieszkające w gospodarstwach zbiorowych (hotele pracownicze, internaty, koszary itp.) 3 Dane z publikacji GUS np.: [GUS, 2002] oraz na podstawie własnych oszacowań.

77

3. Scenariusze przy założeniu stałych współczynników aktywności zawodowej

Scenariusze badane w tym punkcie opierają się na założeniu, że współczynniki aktywności

zawodowej w wyodrębnionych grupach pozostaną na stałym poziomie do 2030 roku. W

projekcji według tych założeń badane były warianty struktury współczynników aktywności

zawodowej z II kwartałów 2003, 2000 oraz 1995 roku, przy czym w celu porównania

istotności wpływu zmian proporcji populacji zamieszkującej w mieście i na wsi dodatkowo

wyznaczona została jeszcze projekcja z dodatkową dezagregacją na miasta/wieś przy

współczynnikach z 2003 roku. Scenariusze te nie mają na celu prognozowania sensu

stricte, ale służą jako punkt odniesienia dla innych scenariuszy. Dodatkową zaletą tego

podejścia jest możliwość oddzielenia wpływu zmian liczebności i struktury wieku

populacji na liczbę aktywnych zawodowo oraz ogólny współczynnik aktywności

zawodowej. Ponadto porównanie różnic pomiędzy różnymi wariantami projekcji

pozwoliło odpowiedzieć na pytanie, jaki jest i jaki może być przyszły wpływ (z

uwzględnieniem zmian struktury wieku populacji) zmian współczynników aktywności

zawodowej.

Scenariusz przy założeniu kontynuacji tendencji z przeszłości według trendów

logarytmicznych

Scenariusz ten opierał się na założeniu, ze kierunki zmian współczynników aktywności

zawodowej obserwowane w przeszłości mogą zostać utrzymane, ale zmiany będą coraz

mniejsze. W tym celu we wszystkich wyodrębnionych grupach dopasowane zostały za

pomocą MNK krzywe trendów stosownie do poniższego równania:

LFPRit= 0iα + ti ln1 ⋅α (3)

W większości przypadków uzyskano bardzo dobre dopasowanie do danych. Ze względu na

to, że w latach 90-tych zmniejszanie się aktywność zawodowej części populacji można

traktować jako efekt przejściowy powyższe założenie jest założeniem realnym, ale jak

pokazują wyniki pesymistycznym i stanowi raczej wariant ostrzegawczy.

Scenariusze przy założeniu kontynuacji wpływu głównych składowych zmian

współczynników aktywności zawodowej

Prognozowanie współczynników aktywności zawodowej w wielu grupach jest przykładem

prognozowania wielu skorelowanych ze sobą zmiennych, na które wpływ mogą mieć

78

jednakowe, ukryte czynniki. Interesującym podejściem często wykorzystywanym w takich

sytuacjach w demografii jest metoda Lee-Cartera oparta na wyodrębnieniu ukrytych

zmiennych (czynników) za pomocą metody SVD1 i ich prognozowaniu ([Frees, 2002],

[Wall i inni, 2003]), co znajduje zastosowanie np.: w prognozowaniu zmian wzorców

umieralności. W przypadku omawianych scenariuszy zmian współczynników aktywności

zawodowej metoda SVD została uproszczona do PC tak, aby znaleźć ukryte zmienne w

największym stopniu tłumaczące zmiany współczynników aktywności zawodowej.

Przeprowadzona analiza czynnikowa wskazuje, że dwa czynniki w 81,5% wyjaśniają

zmiany współczynników aktywności zawodowej. Czynnik 1, który może być

interpretowany jako trend wyróżniający zmiany niezależne od sytuacji gospodarczej

odpowiada za 62,7% zmienności. Czynnik 2, który może być interpretowany jako cykl

związany z koniunkturą w gospodarce, w szczególności poziomem bezrobocia wyjaśnia

18,7% wariancji całego zbioru współczynników aktywności. Cykl ten liczy 8 lat, i jest

zgodny z niektórymi analizami ([Wyżnikiewicz i inni, 2004]) polskiej gospodarki, w

których długość i faza cyklu koniunkturalnego w Polsce odpowiadają charakterystyce tego

czynnika.

Rysunek 5. Wartości czynników wyznaczone na podstawie wskaźników aktywności

zawodowej za pomocą metody głównych składowych w latach 1992-2003

-2.50000

-2.00000

-1.50000

-1.00000

-0.50000

0.00000

0.50000

1.00000

1.50000

2.00000

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

lata

war

toś

ci w

ysta

ndar

yzow

ane

czyn

nikó

w

Źródło Obliczenia własne

1 Singular Value Decomposition (SVD), Principal Component Method (PC)

79

Przyjmując taką interpretację wyodrębnione grupy mogą zostać sklasyfikowane pod

względem skorelowania z czynnikiem oznaczającym zmiany strukturalne i czynnikiem

oznaczającym wpływ cyklicznych zmian w gospodarce. I tak na wzrost aktywności

zawodowej kobiet wpływ miał nie tylko rosnący trend, ale podobnie jak w przypadku

mężczyzn w wieku 30-40 lat, a więc w wieku zawierania małżeństw i posiadania

potomstwa wzrost bezrobocia powodował także wzrost aktywności zawodowej. Wśród

pozostałych grup wieku i płci najsilniejszym czynnikiem był trend spadkowy, przy czym

wśród osób w wieku przedemerytalnym spadek aktywności był potęgowany przez efekt

zniechęcenia, jeśli sytuacja gospodarcza się pogarszała. Wyodrębnienie czynników

pozwala na sporządzenie prognozy współczynników aktywności zawodowej w różnych

wariantach oceny dalszego wpływu zmian aktywności zawodowej społeczeństwa.

Najbardziej pesymistyczny wariant może zakładać taki sam wpływ czynników ukrytych w

najbliższych 30 latach, jaki miał miejsce w latach 90-tych.

Rysunek 6. Korelacje czynników (ładunki) ze zmiennymi rzeczywistymi

-1

-0.8

-0.6

-0.4

-0.2

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

-1 -0.8 -0.6 -0.4 -0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1

Źródło: Obliczenia własne

K30-34

K25-29 M30-34 M35-39

K40-45 K35-39

K50-54

M50-54 M60-64

M25-29

M40-44

80

W opozycji do niego można sformułować wariant zakładający, że dostosowania

współczynników aktywności już się skończyły i współczynniki aktywności zależeć będą

tylko od sytuacji gospodarczej, a wiec oddziaływać będzie tylko czynnik 2. Pomiędzy tymi

skrajnościami można rozpiąć całą gamę różnych dostosowań w czasie. Prognozę na tej

podstawie można zapisać w postaci równania:

LFPRit= 22110 CC ii ⋅+⋅+ ααα

Gdzie C1 i C2 oznaczają czynniki sztuczne uzyskane z metody PC dla okresu przed

prognozą i ekstrapolacje trendów dopasowanych do tych czynników dla okresu prognozy.

Scenariusze przy założeniu zbiegania współczynników aktywności zawodowej w

Polsce do współczynników wybranego kraju UE.

Gwałtowne przemiany aktywności zawodowej w Polsce w latach 90-tych skłaniają do

refleksji, czy nie lepiej zamiast przewidywań opartych w mniejszym lub większym stopniu

na ekstrapolacji tendencji z przeszłości, w prognozie założyć, ze wzorzec aktywności

ekonomicznej ludności Polski w przyszłości upodobni się do stabilniejszych

współczynników aktywności obserwowanych w sąsiednich krajach europejskich. W tym

przypadku problemem jest po pierwsze wybranie kraju, który mógłby stanowić taki

docelowy wzorzec, po drugie założenie jak szybko będą dokonywać się zmiany, po trzecie

w końcu, w jaki sposób należy uwzględnić zmiany aktywności, które mogą w przyszłości

dotyczyć państwa wzorca.

W scenariuszu przedstawianym w tej części przyjęto założenie, że państwem wzorcem

będą Niemcy. Jest to duży kraj, blisko położony geograficznie i leżący w naszym kręgu

kulturowym z wysoką aktywnością kobiet na rynku pracy. Po zjednoczeniu się Niemiec

współczynniki aktywności ekonomicznej nie zmieniały się tam gwałtownie, choć podobnie

jak u nas kraj ten musiał poradzić sobie z problemami restrukturyzacji gospodarki we

wschodnich landach. Głównymi cechami odróżniającymi tendencje w Polsce i w

Niemczech są jednak znacznie wyższa aktywność zawodowa osób w wieku 18-24 lata oraz

w wieku przedemerytalnym. W Polsce niewiadomą pozostaje także w dalszym ciągu

problem wpływu zmian w rolnictwie (17% pracujących) na przyszła aktywność

zawodową.

81

W scenariuszu założono ponadto, że współczynniki aktywności zawodowej będą zbiegać

do wartości obserwowanych w Niemczech w stałym tempie, tak, aby w 2020 roku

osiągnąć wartości, które w 2000 roku obserwowane były w Niemczech, a później

utrzymywać się będą na stałym poziomie. Rok 2020 został wybrany, ponieważ w roku tym

wskaźniki starzenia się społeczeństwa według prognoz ONZ osiągną wartości zbliżone do

obserwowanych w Niemczech w 2000 roku.

Tabela 1. Podstawowe wskaźniki związane ze starzeniem się społeczeństwa w Polsce i w

Niemczech

Mediana wieku Przeciętna długość życia Współczynnik

obciążenia

Polska 2020 rok 41.5 (35.2) 76.8 (73.9) 48 (22child + 26old)

Niemcy 2000

rok

39.9 78.3 47 (23 ch+24old)

Źródło: UN Population Database

Jeśli chodzi o aktywność zawodową osób 18-24, to w scenariuszu założono, że

współczynniki aktywności zawodowej tej grupy pozostaną na stałym poziomie. Nie ma

dostatecznych podstaw by przypuszczać, że młodzież uczestnicząca w edukacji na

poziomie średnim w większym stopniu stała się aktywna na rynku pracy. Od wielu lat

obserwuje się raczej proces odwrotny. Młodzi ludzie coraz częściej wybierają szkoły

dające im nie tyle znajomość konkretnych umiejętności, co pozwalające na kontynuowanie

edukacji na wyższym poziomie.

4. Projekcja liczby aktywnych zawodowo do 2030 roku

Scenariusze przy założeniu stałych współczynników aktywności zawodowej.

Projekcja przygotowana na podstawie stałych współczynników aktywności zawodowej w

trzech wariantach 2003, 2000 i 1995 pozwala prześledzić jak wpływ czynników

demograficznych oddziaływać będzie na liczbę aktywnych zawodowo w przyszłości.

Począwszy od 2010 roku zmniejszać się będzie liczba osób w wieku produkcyjnym, co

przyczyni się do spadku podaży pracy. O ile w 2003 roku liczba osób w wieku

82

produkcyjnym zwiększyła się o około 150 tys. to rocznie tempo wzrostu jest coraz niższe.

Po 2010 roku liczba osób w wieku produkcyjnym będzie się coraz szybciej zmniejszać

(efekt niżu demograficznego lat 90-tych) by w 2030 roku tempo spadku liczby ludności w

wieku produkcyjnym ustabilizowało się na spadku o ok. 150 tys. ludzi rocznie.

Rysunek 7. Liczba aktywnych zawodowo w projekcji na lata 2003-2030 przy stałych

współczynnikach aktywności z 1995, 2000 i 2003 roku

1515.5

1616.5

1717.5

1818.5

19

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

2012

2014

2016

2018

2020

2022

2024

2026

2028

2030

Mili

ony


Drugim czynnikiem demograficznym, który wywiera wpływ na aktywność zawodową jest

zmiana struktury wieku populacji. Najłatwiej jej wpływ zaobserwować analizując zmiany

prognozowanego ogólnego współczynnika aktywności zawodowej (porównaj Rysunek 8).

Z omawianego scenariusza wynika ze 2005 będzie ostatnim rokiem, w którym przy

niezmieniających się współczynnikach aktywności zawodowej w grupach wyodrębnionych

ze względu na wiek zmieniająca się proporcje grup wiekowych w populacji będą dodatnio

wpływać na liczbę osób aktywnych na rynku pracy. Po tym roku skutki starzenia się

polskiego społeczeństwa będą jeszcze przez jakiś czas mniej odczuwalne, ponieważ na

rynku pracy coraz aktywniejsze będą osoby wyżu demograficznego, jednak po 2010 roku

zmniejszał się będzie udział osób w wieku największej aktywności, co przy

niezmienionych założeniach spowoduje coraz większy nacisk na spadek aktywności.

1995

2000

2003

83

Rysunek 8. Wpływ zmian struktury wieku ludności na zmiany ogólnego współczynnika

aktywności zawodowej w okresie 2003-2003.

-0.005

-0.004

-0.003

-0.002

-0.001

0

0.001

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

2021

2022

2023

2024

2025

2026

2027

2028

2029

2030


Przy założeniu stałych współczynników aktywności zawodowej z 2003 roku liczba

aktywnych zawodowo w Polsce osiągnie ok. 17,4 mln w 2010 roku, a następnie

zmniejszać się kolejno do 16,7 mln w 2020 i 15,2 mln w 2030 roku. W 2003 roku liczba ta

wynosiła ok. 16,9 mln.

Przyjęcie współczynników aktywności zawodowej z 2000 roku oznaczałoby, ze liczba

aktywnych zawodowo byłaby w każdym roku o ok. 300-350 tys. większa natomiast przy

współczynnikach aktywności zawodowej z 1995 roku liczba aktywnych zawodowo byłaby

teraz i w przyszłości o ok. 0,9 – 1 mln wyższa. To bardzo dobrze obrazuje skutki

dezaktywacji zawodowej, która miała miejsce w naszym kraju w końcu lat 90-tych i po

roku 2000. Z drugiej zaś strony liczby te wskazują jak wielkie są potencjalne możliwości

wykorzystania zasobów pracy w Polsce.

Inną kwestią jest szczegółowość dezagregacji grup użytych do projekcji. Zasadne wydaje

się pytanie, czy uwzględnienie podziału miasto/wieś może istotnie wpłynąć na wyniki

projekcji. Odpowiedź nie jest jednoznaczna. Samo uwzględnienie podziału na miasto/wieś

przy założeniu stałych współczynników aktywności zawodowej w analizowanych grupach

nie ma większego znaczenia dla wyników projekcji. Z przeprowadzonych analiz wynika

bowiem, że prognozowane przez GUS zwiększenie się liczby ludności mieszkającej na

terenach wiejskich mogłoby zwiększyć liczbę aktywnych zawodowo w prognozie o

maksimum 35 tys. osób, co nie wydaje się być bardzo istotną różnicą. Z drugiej jednak

strony zmiany aktywności zawodowej w rejonach wiejskich przebiegały inaczej niż w

rejonach miejskich, a co za tym idzie mogą także inaczej przebiegać w przyszłości.

Niestety w publikacjach GUS nie można znaleźć danych dotyczących kształtowania się

84

współczynników aktywności zawodowej w grupach wyodrębnionych według wieku, płci

oraz miejsca zamieszkania. Analiza taka wymagałaby zatem dostępu do mikrodanych

BAEL z lat 1993-2003. Z powodu ich braku dalsze analizy prowadzone są bez

uwzględnienia podziałów miasto/wieś.

Scenariusz przy założeniu kontynuacji tendencji z przeszłości według trendów

logarytmicznych

Scenariusz ten pozwala na przeanalizowanie skutków, jakie miałaby dla Polski coraz

wolniejsza, ale kontynuacja procesów dezaktywacji, które zachodziły w latach 90-tych.

(patrz porównanie na Rysunku 11 i w Tabeli 2 w aneksie)

Według tego scenariusza liczba osób aktywnych zawodowo powinna do 2014 roku

utrzymać się pomiędzy 17 i 17,3 mln. Później natomiast wraz z nasilającymi się zmianami

demograficznymi nastąpi gwałtowne zmniejszanie się liczby osób aktywnych na rynku

pracy, tak, iż w 2030 roku ich liczba może dojść do 14,5 mln.

Scenariusze przy założeniu kontynuacji wpływu głównych składowych zmian

współczynników aktywności zawodowej

Zastosowanie tej metody pozwoliło na umowne rozdzielenie czynników wpływających na

aktywność na te, które działały stale w jednym kierunku ( zmiany długofalowe) oraz

zmiany cykliczne (które można wiązać z cyklem działalności gospodarczej). Projekcja na

podstawie tych czynników wymaga dodatkowej odpowiedzi na pytania, w jakim stopniu

owe jednolite do tej pory zmiany będą kontynuowane w przyszłości oraz jaką dodatkową

informację mogą dać dane o wpływie cyklu koniunkturalnego.

Odpowiedź na pierwsze z pytań ma charakter uznaniowy, co więcej można założyć,

podobnie jak w scenariuszu trendów logarytmicznych, że obserwowane do tej pory zmiany

będą kontynuowane w przyszłości w coraz mniejszym stopniu. Z tego względu

zaprezentowane zostaną 2 skrajne założenia, tzn., że trwałe zmiany obserwowane w

przeszłości będą kontynuowane do 2030, ale z coraz mniejszą siłą, tak aby współczynniki

aktywności nie stały się ujemne oraz założenie przeciwne, ze nie będą kontynuowane w

ogóle. Czynnik 2, który można interpretować jako zmiany przejściowe – związane z

cyklem koniunkturalnym można oczywiście ekstrapolować w przyszłość prognozując

niejako fazy cyklu gospodarczego w przyszłości. Wzrost gospodarczy jest jednak

zagadnieniem na tyle niepewnym, że lepszym rozwiązaniem, przyjętym w tej pracy jest

85

przyjęcie amplitudy wahań takiego cyklu jako potencjalnych górnych i dolnych ograniczeń

prognozy związanych z niepewnością, co do wpływu koniunktury gospodarczej.

Wyniki otrzymane na podstawie tych rozważań nie wskazują precyzyjnie jak będą

przebiegać zmiany. Zależnie od zakładanego wpływu tendencji otrzymuje się prognozy

różniące się o prawie 2 miliony osób aktywnych zawodowo. Wariant kontynuowania

dezaktywacji, która miała miejsce w latach 90-tych należałoby wykluczyć i znacznie

bardziej realne są wartości związane ze scenariuszem zatrzymania spadków

współczynników aktywności. Niemniej jednak ich porównanie pokazuje jak bardzo

niekorzystne mogłaby być kontynuacja tendencji z lat 90-tych.

Rysunek 9. Skrajne warianty projekcji liczby aktywnych zawodowo przy użyciu

czynników z analizy PC ekstrapolowanych w przyszłość

13

13.5

14

14.5

15

15.5

16

16.5

17

17.5

18

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

2012

2014

2016

2018

2020

2022

2024

2026

2028

2030


Z drugiej strony można się spodziewać, że zmiany sytuacji gospodarczej mogą zwiększyć

lub zmniejszyć liczbę aktywnych zawodowo +/- 200 tys. Jest to, więc wpływ mniejszy od

tego, jaki niosą ze sobą zarówno zmiany demograficzne jak też trendy zmian

współczynników aktywności odzwierciedlające zmiany spoleczne.

Scenariusze przy założeniu zbiegania współczynników aktywności zawodowej w

Polsce do współczynników wybranych krajów UE.

Omówione wcześniej założenia posłużyły do konstrukcji najbardziej optymistycznej, ale

niepozbawionej realizmu projekcji założenie, że dezaktywacja osób starszych nie tylko

zostanie powstrzymana, ale że aktywnością zawodową zbliżą się oni z czasem do wartości

86

obserwowanych w Niemczech jest tym bardziej uzasadnione, ze z czasem powinna

wzrastać wśród polityków świadomość osłabiającego wpływu nieaktywności na

gospodarkę, po drugie starzeć się będą kohorty, które były bardziej obeznane z rynkiem

pracy i po trzecie zacząć mogą w końcu działać mechanizmy motywowania zawarte w

systemach emerytalnych.

Według tego scenariusza liczba osób aktywnych zawodowo (wykres wspólny) mogłaby z

łatwością przekroczyć 18,5 mln w 2015 roku i pomimo intensywnego ubywania osób w

wieku produkcyjnym i starzenia się zasobów pracy w 2030 roku aktywnych zawodowo

mogłoby być tyle, co dziś, przy wskaźnikach aktywności równych tym, które dziś

notowane są w Niemczech.

Scenariusz taki jest przy tym możliwy do zrealizowania niezależnie od aktywności

ekonomicznej osób w wieku 15-24 lata.

Rysunek 10. Porównanie aktywności zawodowej kobiet i mężczyzn w Polsce i Niemczech

w 2002 roku

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75+

Niemcy-kobiety Polska-kobietyNiemcy-me żczyźni Polska-me żczyźni

Źródlo: EUROSTAT

Podsumowanie

Zaprezentowane scenariusze obrazowały cztery różne podejścia do prognozowania liczby

osób aktywnych zawodowo. Pełne wyniki liczbowe przedstawione są w Tabeli 2 w

aneksie. Otrzymane wyniki na podstawie scenariuszy opartych na danych z przeszłości

wskazują, że do 2010 roku liczba ludności aktywnej zawodowo będzie utrzymywać się w

przedziale 16,9 – 17,4 mln. Scenariusz zwiększania się w Polsce aktywności zawodowej

do wartości obserwowanych w Niemczech wskazuje natomiast, że nawet powolne, ale

87

systematyczne wzrosty aktywności osób w niemobilnym wieku produkcyjnym mogłaby

przynieść znaczące zwiększenie podaży pracy nawet do 18,5 mln osób w 2015 roku. Także

bardziej odległe przewidywania dotyczące podaży pracy ściśle zależą od tego, czy uda się

zwiększyć aktywność osób starszych. Jedynie w wariancie wzrostu współczynników

aktywności możliwe jest utrzymanie w 2030 roku podaży pracy porównywalnej ilościowo

z dzisiejszą. Brak zmian współczynników doprowadzić może do jej zmniejszenia o ok. 2

mln.

Rysunek 11. Porównanie wyników projekcji 2003-2030 według rożnych scenariuszy

13

14

15

16

17

18

19

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

2012

2014

2016

2018

2020

2022

2024

2026

2028

2030

Warto ścirzeczywiste

Stałewspółczynniki2003Trendlogarytmiczny

KontynuacjatendencjiPC


Kontynuacja spadku aktywności w skali obserwowanej w latach 90-tych, choć realna w

krótszym okresie w perspektywie 30-tu lat doprowadziłaby do dezaktywacji na skalę

niespotykaną w żadnym społeczeństwie zachodnim. Wpływ czynników związanych z

cyklem gospodarczym jest różny w zależności od różnych grup demograficznych i

częściowo sam się kompensuje. Efektem tego wpływu mogą być wahania liczby

aktywnych zawodowo o +/- 200 tys. Głównym celem przedstawionych w artykule

projekcji jest porównanie wpływu, jaki na prognozę aktywności zawodowej mogą mieć

różne czynniki, takie jak zmiana liczby i struktury wieku populacji w wieku

produkcyjnym, przemian społecznych i ekonomicznych przejawiających się w trendach

współczynników aktywności zawodowej oraz sytuacji gospodarczej wpływającej na

decyzje ludzi o aktywności na rynku pracy. Wyniki analiz nie odpowiadają, co prawda

dokładnie na pytania, jak będzie wyglądała przyszłość, niemniej jednak są analizami

wrażliwości opisującymi scenariusze możliwe do zrealizowania. Można z nich wybrać

taki, o którym sądzi się, ze ma największą szansę powodzenia i najbardziej realistyczne

założenia. Możliwe jest w końcu porównanie ze sobą kilka skrajnych scenariuszy dla

88

otrzymania przedziału wartości. Doświadczenia z prognozowaniem aktywności

zawodowej w Polsce w latach 90-tych wskazują, że branie pod uwagę nawet znacznych

zmian współczynników aktywności nie jest pozbawione sensu. W dłuższej perspektywie

Polska może upodabniać się pod względem aktywności do innych krajów Europejskich, co

wpłynęłoby korzystnie na rozwój gospodarki. Jest to szczególnie ważne w obliczu

nadchodzącego problemu starzenia się społeczeństwa, który w ciągu najbliższych 20 stanie

się w Polsce równie palący, jak obecnie w krajach Zachodniej Europy.

89

Aneks

Tabela 2. Wyniki czterech scenariuszy projekcji.

Stale współczynniki

Trendy logarytmiczne

Główne składowe

Konwergencja do współczynników

aktywności w Niemczech w 2000 r.

2003 16 943 057 17 043 340 16 982 958 16 943 057

2004 17 068 899 17 119 569 16 911 279 17 198 131

2005 17 186 023 17 189 963 16 873 321 17 448 967

2006 17 272 054 17 232 207 16 868 428 17 671 057

2007 17 326 184 17 244 973 16 886 517 17 859 380

2008 17 371 069 17 250 390 16 913 843 18 034 096

2009 17 407 920 17 249 771 16 904 060 18 195 500

2010 17 431 755 17 238 076 16 823 466 18 338 283

2011 17 432 142 17 204 583 16 672 031 18 450 276

2012 17 402 960 17 142 888 16 482 506 18 525 787

2013 17 353 155 17 061 904 16 305 230 18 574 573

2014 17 291 270 16 970 136 16 171 272 18 604 352

2015 17 217 837 16 867 939 16 077 225 18 613 466

2016 17 135 581 16 758 172 15 996 877 18 603 760

2017 17 042 928 16 639 155 15 885 155 18 576 455

2018 16 936 530 16 506 970 15 707 433 18 532 657

2019 16 822 184 16 367 328 15 473 658 18 482 569

2020 16 702 838 16 223 440 15 220 118 18 433 008

2021 16 580 123 16 076 993 14 988 068 18 242 368

2022 16 451 539 15 925 441 14 798 471 18 102 349

2023 16 314 282 15 765 811 14 643 503 17 961 828

2024 16 171 251 15 600 882 14 498 148 17 823 158

2025 16 024 069 15 432 262 14 327 650 17 688 361

2026 15 873 890 15 261 107 14 107 899 17 558 288

2027 15 720 619 15 086 877 13 841 378 17 431 784

2028 15 561 668 14 906 750 13 554 026 17 303 798

2029 15 395 194 14 719 376 13 277 308 17 170 847

2030 15 219 643 14 523 507 13 028 752 17 029 459


90

Literatura

1. Bolesławski L., 2003, Prognoza demograficzna na lata 2002-2030, GUS,

Warszawa

2. Burniaux J. Duval R., Jaumotte F., 2004, Coping with ageing: a dynamic approach

to quantify the impact of alternative policy options on future labour supply in

OECD countries, OECD Working paper nr 371, OECD (artykuł dostępny na

stronie www.oecd.org)

3. Darby J., Hart R., Vecchi M., (1998) Labour force participation and business

cycle: a comparative analysis of Europe, Japan and USA, University of Glasgow

working paper

4. Frees E., 2002, Forecasting labour force participation rates, University of

Wisconsin Working Paper

5. Wall M., Rechtsteiner A., Rocha L. (2003) Singular value decomposition and

principal component analysis [w:] Berrar D., Dubitzky W., Granzow M. A

Practical Approach to Microarray Data Analysis Kluwer: Norwell

6. Wyżnikiewicz B. i inni, 2004, Prognozy makroekonomiczne do roku 2025,

prezentacja IBnGR

7. Aktywność ekonomiczna ludności Polski w latach 1992-2001 GUS Warszawa 2002

8. World Population Prospects: The 2002 Revision, 2002, ONZ, New York

9. Zgierska A., 2003, Prognoza realnych zasobów pracy w Polsce do 2020r., w:

„Wiadomości Statystyczne”, nr 9/2003, s.11-17

10. Zgierska A., 2001, Prognoza realnych zasobów pracy w Polsce do 2020r według

województw w: Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2000-2001, RCSS,

Warszawa.

11. Zgierska A., 1999. Forecast of the labour force in Poland to the year 2020.

Methodology and results, w: Joint ECE-EUROSTAT work session on

Demographic Projections.

91

92

Dotychczas ukazały się następujące numery Zeszytów Naukowych Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN:

Nr 1/2000;

Jolanta Kurkiewicz EWOLUCJA METOD ANALIZY DEMOGRAFICZNEJ. TEORIA- PRZYKŁADY ZASTOSOWAŃ.

Nr 2/2000;

E.Frątczak, E.Soja, A.Ptak-Chmielewska, A.Siwek, M.Kowalska, M.Szczyt, M.Rodzewicz NOWE METODOLOGICZNE PROPOZYCJE ANALIZ W NAUKACH SPOŁECZNYCH ZE

SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM DEMOGRAFII.

Nr 3/2001; J.Kurpowicz SYGNALIZATORY PRZEMIAN DEMOGRAFICZNYCH W POLSCE; J.Paradysz ANALIZA KOHORTOWA – TEORIA – PRZYKŁADY ZASTOSOWAŃ.

Nr 4/2001;

Janusz Balicki „XXI KONFERENCJA MI ĘDZYNARODOWEJ UNII DLA NAUKOWYCH BADAŃ NAD

LUDNOŚCIĄ” IUSSP, SALVADOR (BRAZYLIA) 18-24 VIII. 2001”.

Nr 5/2002; D. Orłowski POLITYKA RODZINNA W POLSCE W OKRESIE TRANSFORMACJI – OCENA,

INTERPRETACJE

P. Szukalski HIPOTEZA OPÓŹNIENIA KULTUROWEGO.ZASTOSOWANIA W DEMOGRAFII

Nr 6/2002 MATERIAŁY Z POŁĄCZONEGO SPOTKANIA DWÓCH SEKCJI – SEKCJI ANALIZ DEMOGRAFICZNYCH I SEKCJI DEMOGRAFII MEDYCZNEJ KOMITETU NAUK

DEMOGRAFICZNYCH PAN, WARSZAWA 12.09.2001

Nr 7A/2003 E. Frątczak M. Kulik M. Malinowski REGULACJE PRAWNE W ODNIESIENIU DO ZJAWISK I

PROCESÓW DEMOGRAFICZNYCH – WYBRANE AKTY PRAWNE REGULUJĄCE ŚWIADCZENIA NA RZECZ DZIECI I RODZINY – POLITYKA SPOŁECZNA POLSKA, WYBRANE LATA 1945-2003

Nr 7B/2003

E. Frątczak M. Kulik M. Malinowski LEGAL REGULATIONS RELATED TO DEMOGRAPHIC EVENTS AND PROCESSES: SOCIAL POLICY PERTAINING TO CHILDREN AND FAMILY –

POLAND, SELECTED YEARS 1945-2003

Nr 8/2003 W. Kozłowski, A. Ptak-Chmielewska G. Zyśk WSTĘP DO ANALIZY KLAS UKRYTYCH

Nr 9/2004

A.Ptak-Chmielewska, Małgorzata Kowalska, Małgorzata Szczyt, Marcin Stanowski, Danuta Węgrzyn PROGNOZA STANU, STRUKTURY I DYNAMIKI LUDNOŚCI POLSKI, EUROPY I ŚWIATA W

ŚWIETLE NAJNOWSZYCH PROGNOZ

Nr 10/2004 Milena Pietruszek: TERYTORIALNE ZRÓŻNICOWANIE PŁODNOŚCI W POLSCE – OCENA

ZJAWISKA Aneta Ptak-Chmielewska: STUDIA KARIER RÓWNOLEGŁYCH W DEMOGRAFII

Ewa Soja: HIPOTEZA EASTERLINA W ŚWIETLE ZACHOWAŃ PROKREACYJNYCH GENERACJI URODZONYCH W LATACH 1942-1966 W POLSCE

Monika Stanny-Burak: PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE NA OBSZARACH WIEJSKICH A GOSPODARKA ROLNA W LATACH DZIEWIĘĆDZIESIĄTYCH (NA PRZYKŁADZIE WOJ.

ZACHODNIOPOMORSKIEGO)

Documents

Sekcja Analiz Demograficznych - ae.krakow.pldemograf/Publikacje/SAD11.pdf · rozumianych analiz demograficznych. Zebrania Sekcji Analiz Demograficznych mog ą by ć równie ż po