temat: Bobry i litoral.

Gimnazjum

Scenariusz 16

Cele ogólne: ‒ poznanie roślinności wodnej, ‒ poznanie środowisk wodnych, ‒ przedstawienie roli bobrów w kształtowaniu środowiska naturalnego.

Cele operacyjne:Uczeń potrafi:

‒ podać definicję litoralu, ‒ wyjaśnić pojęcie organizm wskaźnikowy (bioindykator), ‒ nazwać rośliny zasiedlające różne strefy litoralu, ‒ określić na podstawie występujących roślin, czystość wody, ‒ wymienić co najmniej dwa gatunki wodnych roślin chronionych, ‒ wskazać związek pomiędzy morfologią roślin a miejscem ich występowania w zbiorniku wodnym, ‒ podać konsekwencje działania bobrów dla bioróżnorodności.

Miejsce: sala/teren.

Formy pracy: ‒ grupowa, ‒ zbiorowa.

Metody pracy: ‒ pogadanka, ‒ metoda badawcza, ‒ obserwacja.

Wiek uczestników: 13 - 15 lat.

Optymalna liczba uczestników: 20 osób.

Czas przewidywany na realizację planowanych zajęć: 45 minut + 2x45 minut.

Materiały i środki dydaktyczne: ‒ karty pracy, ‒ notatniki, ‒ atlasy do oznaczania roślin wodnych, ‒ ołówki.

Czynności przygotowawcze nauczyciela: 1. W najbliższej okolicy, nad niewielką rzeką lub strumieniem, wytypuj stanowisko bobrów. Powinno to być miejsce,

w którym, po zasiedleniu go, bobry podniosły poziom wód tworząc rozlewisko. Informacje na temat rozmieszczenia bobrów możesz uzyskać u członków kół wędkarskich, myśliwych lub w Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska.

2. Zgromadź odpowiednie materiały do przeprowadzenia ćwiczeń: notatniki, karty pracy, atlasy do rozpoznawania roślin wodnych (patrz literatura), ołówki.

3. Przygotuj karty z rysunkami (fotografiami) dwóch gatunków roślin reprezentujących każdą ze stref litoralu.4. Przygotuj pokaz multimedialny lub ilustracje w atlasach roślin wodnych w celu przedstawiania najczęściej spotyka-

nych nad wodami gatunków.

autor: Krzysztof Kus

Pakiet edukacyjny - W słowach kilku o wydrze, bobrze i wilku

2 16. Bobry i litoral

Gimnazjum

Przebieg zajęć:

A. Faza wstępna zajęć:1. Wprowadź dzieci w tematykę zajęć. Bobry są jednymi ze zwierząt, które wywierają niezwykle duży wpływ na środo-

wisko naturalne, potrafiąc go czynnie zmieniać i przystosowywać do własnych potrzeb. 2. Na tablicy narysuj przekrój zbiornika wodnego (patrz karta pracy nr 1) stworzonego przez bobry. Tamowanie cie-

ków wodnych powoduje piętrzenie wód i stopniowe wykształcanie się litoralu, czyli strefy przybrzeżnej roślin. Jako pierwsze pojawiają się rośliny wynurzone, np. pałka wodna, trzcina. Potem, stopniowo tworzą się kolejne strefy lito-ralu obejmujące rośliny pływające oraz zanurzone. Podsiąkanie wód do gleby i czasowe jej zalewania początkuje rów-nież procesy bagienne wokół rozlewiska bobrów i pojawienie się roślinności bagiennej. Wskaż cztery strefy litora-lu - roślinność bagienna, roślinność wynurzona, roślinność pływająca, roślinność zanurzona.

3. Na ławce rozłóż karty z rysunkami i nazwami dwóch przedstawicieli świata roślinnego, reprezentujących każdą ze stref, np. roślinność bagienna - turzyca bagienna, tatarak zwyczajny; roślinność wynurzona - żabiniec babka wodna, kosaciec żółty; roślinność pływająca - rzęsa wodna, grążel żółty; roślinność zanurzona - moczarka kanadyjska, roga-tek sztywny.

4. Poleć wybranym uczniom dopasowanie roślin do właściwych im stref litoralu. W przypadku trudności podpowiedz prawidłowe rozwiązanie.

5. Na pokazie multimedialnym (lub posługując się atlasami roślin wodnych) przedstaw inne gatunki typowe dla po-szczególnych stref litoralu. Rośliny zanurzone, zajmujące skraj litoralu od strony otwartej toni, to najczęściej wy-włócznik kłoskowy i różne gatunki rdestnic, np. rdestnica drobna. Rośliny pływające mogą być reprezentowane po-przez rdest ziemnowodny, żabiściek pływający, grzybienie białe. Wśród roślin wynurzonych dominuje pałka wodna i trzcina, a także oczeret jeziorny, jeżogłówka gałęzista, sitowie. Ostatnia strefa porośnięta jest przez szuwary, a w nich różne gatunki turzyc oraz miętę nadwodną, mannę mielec.

6. Potrafiąc rozpoznać i oznaczyć gatunki rośliny wodnych i nadwodnych jesteśmy w stanie podjąć próbę określenia czasu pojawienia się bobrów na danym stanowisku, a także czystość wody w jakiej bytują te zwierzęta.

B. Ćwiczenia

1. Badamy litoral.1. Przed wyruszeniem w teren przypomnij uczestnikom zajęć o zasadach bezpieczeństwa podczas przebywania nad

wodą.2. Podziel uczniów na grupy czteroosobowe i rozdaj każdej z grup kartę pracy nr 1. W miejscu gdzie w sposób

bezpieczny można dotrzeć do wody, grupy powinny przejść wzdłuż brzegu wpisując na karcie widoczne strefy ro-ślinności i występujące w nich rośliny. Do określenia długości bytowania bobrów w danym miejscu pomocne będą materiały dydaktyczne nr 1. W przypadku wykształcenia się na bobrzym rozlewisku wszystkich czterech stref, jest ono zasiedlone co najmniej od kilkunastu lat. Brak szuwarów oraz roślin zanurzonych może świadczyć o krót-szym okresie przebywania bobrów w danym miejscu. Występowanie jedynie pojedynczych roślin pływających (lub ich brak) oraz niewielkiej liczby roślin wynurzonych świadczy o stosunkowo świeżym zasiedleniu stanowiska. Jeżeli na stanowisku nie odnajdziemy wcale roślinności nadwodnej i stosunkowo dużo rosnących wokół brzegów drzew, bobry wprowadziły się niedawno (jeden, dwa sezony) i ich praca nie wywarła jeszcze skutków w środowisku.

3. Działania bobrów, polegające między innymi na ścinaniu drzew oraz zatapianiu gruntów, stwarzają, poprzez otwar-cie dostępu dla światła słonecznego i pojawienie się wody, korzystne warunki do wzrostu roślin wodnych. Oczywi-ście nie muszą one pojawić się na każdym bobrzym rozlewisku, nie będą występowały na przykład na górskich sta-nowiskach bobrów ze względu na brak odpowiednich warunków wegetacyjnych.

4. Zapytaj uczniów, jakie dostrzegają różnice morfologiczne pomiędzy roślinami zasiedlającymi różne strefy litoralu? Jak morfologicznie różnią się rośliny wynurzone i rośliny pływające? Czy istnieją jakieś zależności pomiędzy budo-wą zewnętrzną rośliny a środowiskiem jej życia?

2. Oceniamy czystość wody.1. W celu oceny czystości wód rozlewiska uczniowie powinni posłużyć się kartą pracy nr 2. Poleć, by postarali się

odszukać wśród flory nadwodnej wymienione na niej rośliny.2. Znakiem „+” zaznaczają ich obecność, a w dalszej części tabeli określają liczebność roślin w miejscu prowadzenia ob-

Pakiet edukacyjny - W słowach kilku o wydrze, bobrze i wilku

316. Bobry i litoral

Gimnazjum

serwacji. Liczne występowanie gatunków z pierwszej grupy, np. mięty wodnej, świadczy o względnej czystości zbior-nika. Oczywiście, oprócz nich mogą być również widoczne rośliny z innych grup. Brak gatunków z pierwszej grupy i duża ilość np. moczarki kanadyjskiej, wskazuje na zanieczyszczenie wód zbiornika. Obecność gatunków jedynie z trzeciej grupy świadczy o bardzo niskiej jakości wód.

3. Większość roślin nadwodnych i pływających stanowi pokarm bobrów. Jak wykazały obserwacje, bobry mogą funk-cjonować nawet w wodach o dużym stopniu zanieczyszczenia. Ich stawy pełnią istotną rolę w oczyszczaniu wód, bo-wiem na ich dnie tworzą się osady gromadzące metale ciężkie, a także związki azotu i fosforu. Dzięki temu wypły-wająca z rozlewisk woda jest czystsza.

3. Rośliny chronione.1. Rozlewiska bobrów często stają się miejscem występowania roślin rzadkich i chronionych. To jeszcze jeden z wkła-

dów tych niezwykłych zwierząt w bioróżnorodność.2. Wydaj polecenie, by poszczególne grupy wypełniły, na podstawie obserwacji, w trakcie trwania ćwiczeń karta pracy

nr 3. Pozwoli to ocenić wartość przyrodniczą stawu bobrów.3. Uzyskanie wyniku potwierdzającego obecność co najmniej trzech gatunków roślin objętych ochroną w Polsce po-

zwala ocenić ostoję bobrów jako cenne przyrodniczo stanowisko.4. Wymień obostrzenia płynące z faktu objęcia ochroną gatunkową danej rośliny. Zakazane jest m.in. pozyskiwanie jej

ze środowiska naturalnego, przenoszenie w nowe miejsca.

Zakończenie:Na zakończenie wycieczki zbierz wszystkie grupy razem i podsumuj zajęcia. Poproś uczniów o wymienienie zagrożeń na jakie narażone jest to siedlisko i sposobów zapobiegania im.

Słowniczek trudniejszych pojęć:Litoral - strefa przybrzeżna zbiorników wodnych porośnięta roślinnością.

Wybrane pozycje z literatury:1. E. Tyralska-Wojtycza, Kaj. Romeyko-Hurko, Błękitny Monitoring. Pakiet edukacyjny dla opiekunów szkolnego mo-

nitoringu wód powierzchniowych, ROEE, Kraków 2003.2. http://www.bobry.org3. http://www.wigry.win.pl/bobry/.htm4. http://www.wigry.win.pl/flora/wodyt_pl.htm5. http://www.bobry.pl

Paki

et e

duka

cyjn

y - W

słow

ach

kilk

u o

wyd

rze,

bob

rze

i wilk

u

Bad

am

y lit

or

al.

Na p

odsta

wie o

bser

wacji

w te

reni

e wpi

sz p

rzyk

łady

naz

w ro

ślin

rosn

ącyc

h w

posz

czeg

ólny

ch st

refa

ch b

obrz

ego

rozl

ewisk

a..

„Bob

ry i

litor

al” -

kar

ta p

racy

nr

1

rośli

nnoś

ćza

nurz

ona

rośli

nnoś

ćba

gien

naro

ślinn

ość

pływ

ająca

rośli

nnoś

ćwy

nurz

ona

Przy

pusz

czaln

a dłu

gość

obe

cnoś

ci bo

brów

na t

ym st

anow

isku:

.....

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

..

III

III

IVI

IIII

IIV

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

.....

......

......

......

......

......

..

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

....

......

......

......

......

....

......

......

......

......

....

......

......

......

......

....

......

......

......

......

.....

Pakiet edukacyjny - W słow

ach kilku o wydrze, bobrze i w

ilku

oc

enia

my c

zyst

ość w

od

y.W

tabeli zaznacz występujące gatunki roślin wraz z określeniem

ich liczebności.

„Bobry i litoral” - karta pracy nr 2

Lp.W

ystępujePo

jedynczoK

ilkanaścieM

asowo

1.R

ośliny czystejwody

Kaczeniec błotnyK

osaciec żółtyJeżogłówka gałęzista

Mięta wodna

2.R

ośliny przeciętnej wody

Grzybień biały

Okrężnica bagienna

Moczarka kanayjska

Żabiniec babka wodnaŻ

abiściek pływający

3.R

ośliny zanieczyszczonej

wody

Manna m

ielecR

destnica drobnaSzczaw lancetowatyTrzcina pospolita

Pakiet edukacyjny - W słowach kilku o wydrze, bobrze i wilku

rośliny chronione

Uzupełnij kartę, zaznaczając znakiem „+” gatunki występujące w zbiorniku, „-” gatunki nie obserwowane.

„Bobry i litoral” - karta pracy nr 3

Rys. rośliny chronionej

Obecność w ob-serwowanym zbiorniku „+”

Brak obecności „-”

Rys. rośliny chronionej

Obecność w ob-serwowanym zbiorniku „+”

Brak obecności „-”

grzybień biały

grążel żółty

kotewka orzech wodny

grzybieńczyk wodny

starodub łąkowy

salwinia pływająca

Pakiet edukacyjny - W słow

ach kilku o wydrze, bobrze i w

ilku

sk

ala d

ług

ośc

i za

siedlen

ia prz

ez Bo

Bry d

an

eg

o stan

ow

iska.

Skala pozwala na mocno przybliżone określenie długości bytowania bobrów w danym

miejscu.

1. jeden, dwa sezony

2. trzy - sześć sezonów

3. sześć - dziesięć sezonów

4. kilkanaście lat i więcej

„Bobry i litoral” - materiały dydaktyczne nr 1