Sarajevska vijecnica

Gradska Vijenica - Sarajevo studio Urbing d.o.o. www.vijecnica.ba

strana 1

HISTORIJAT Odmah po okupaciji osnovano je Gradsko poglavarstvo1 koje je do 1881.god. bilo smjeteno u jednoj kui u Zildiluku 2, a od tada, pa do prelaska u novu Vijenicu radi u Denetia kui na Bistriku3. Nakon poara 1879 uraen je regulacioni plan izgorijelog dijela Sarajeva i regulacije Miljacke po kome je na obiljeenom trgu sa desne strane Latinskog mosta trebao biti izgraen novi Magistrat, a na mjestu izgorijelog hana Antonija Jeftanovia 4. Realizacija predvienog trga i gradnja na njemu bila je uslovljena reguliranjem toka rijeke Miljacke prema kojoj bi se isti otvarao sa june strane, tako da se 1881. razmilja o izgradnji, ali i na nekoj drugoj lokaciji.5 Tek sa regulacijom keja oko Latinske uprije 1886. godine stvaraju se uvjeti za gradnju objekata koji su trebali formirati predvieni trg, a prva velika zgrada na ovom prostoru, zgrada Vakufske direkcije, locirana u dananjoj Ul. Zelenih beretki, gradi se iste godine6, i to tano na mjestu izgorijele Nesuhbegove damije7. Oko 1890. god. grad Sarajevo pokazuje znake velikog napretka i svijetle budunosti, te se i program za novu gradsku kuu pokuava ostvariti na nekoj lokaciji koja prua mogunost razvoja dostojnog i reprezentativnog objekta. Istovremeno sa projektom Hapsane /Beledije/ u zapadnom dijelu Mustafa-paina mejdana u formi izvrsno proporcionirane ranorenesansne palae, arh. Karlo Parik projektira i zgradu Vijenice8, a sama lokacija odreuje mu osnovni tlocrtni oblik istostranini trokut. Regulacija keja cijelom duinom uz Miljacku u to je doba bila ve izvjesna, te glavno proelje Parik orjentira prema rijeci. Mustafa-pain mejdan sa centrom arije povezivala je tada Nova ulica (danas Telali) u smjeru jugoistok-sjeverozapad, probijena na lino zauzimanje

1 H. Kreevljakovi, Sarajevo za vrijeme austro-ugarske uprave,str. 27-3o. T. Kruevac, Sarajevo pod austrougarskom

upravom, str. 57-78 2 H. Kreevljakovi, Sarajevo za vrijeme austrougarske- uprave, str.36; -Plan von Sarajevo, 1879., Glh 621.13, Osterr.Straatsarchiv, Kriegsarchiv, Wien. Obiljeena je zgrada Magistrata na uglu tadanje Careve, danas Obala Isa-bega Ishakovia, i Dilgiljuk ul., danas Alajbegovia 3 H.K. Sarajevo za vrijeme a.u.str.36; Ta zgrada nalazila se na mjestu dananjeg parka At mejdan a ispod nje je proticao

Bistriki potok to se vidi iz premjera jednog diela odsjeka 14 grada Sarajeva, 1:500, objavljenog u Vijestima kluba ininirah i arhitektah u Zagrebu, od 30.lipnja 1881. Svezak I, God.II.

4 Bosanskohercegovake novine, br. 26, 1880. Zapisnik gradskog zastupstva u Sarajevu od 08.oujka 1880...Vladin tajnik

Kosta Hormenn odpis namjesnikapoglavice koji se predlae nainjeni plan o regulaciji izgorjelog dijela Sarajeva i regulaciji Miljacke...predloeni plan prima u sljedee preinake...b) da se u planu obiljeeni trg ispred Latinskog mosta s desne strane upotrijebi za podizanje Magistratske kue...c) ulica ispred imareta produuje se do Miljacke preko Antonije Jeftanovia hana, terase izmeu ove ...novo otvorit se imajue gradske kue preostalo zemljite za grad odnosno za rairenje magistarske kue odkupljuje...

5 Bosanskohercegovake novine br. 13,1881, Iz gradskog vijea. Zapisnik od 7.februara... da se glede namiljene

gradnje opinske kue izraditi to tonije program, u kojemu da se uglavi kojim e nainom poami od ljetos svake godine osigurati stanovitu svotu za taj cilj, da prema tom opredijeli, koje godine da se gradnja ima zapoeti i to na kom mjestu, kojim nainom...

6 Sarajevski list, br.96.1886, Mali vj.5.aug. Nove graevine po Sarajevu...Na izmaku Franje Josipa ul. Prema latinskoj upriji ve je pod krovom nova dvobojna vakufska kua, koja e do jeseni sasvijem gotova biti...

7 vidi se na akvarelu I.I. Kirshnera iz 1879. Katalog izlobe Akvareli starog Sarajeva, Muzej grada sarajeva, 1961. 8 Projekt fur ein Rathaus in Sarajevo , 1891. projektant .K.Parik - Nacrti u arhivu Zavoda za planiranje razvoja Kantona

Sarajevo


strana 2

tadanjeg vezira bosanskog, Topal Osman-pae, a izgradjena duanima i magazama9. Postavivi u zapadnom prostoru zgradu Beledije kao poetak razvoja novog gradjevnog bloka prema zapadu, Parik je sasvim logino odredio oblik parcele za novu zgradu Vijenice - u vidu istostraninog trokuta. Da su projektirana oba objekta istovremeno, vidi se i po tome to se osovina ulaza u Belediju i zapadnog ulaza u Vijenicu idealno poklapaju. Objekat kojeg Parik predlae kao rjeenje za Vijenicu nosi odlike neomaorske arhitekture, ije je poznavanje autor ve dokazao na realiziranoj erijatskoj sudakoj koli l889 godine, pa i pored toga, ovaj objekt nije prihvaen10 ve se angaira arh. Aleksander Wittek, koji na tome radi l892/93 god. Prouavajui arhitekturu monumentalnih objekata islamske umjetnosti Wittek dva puta ide u Kairo, ali zbog bolesti ne dovrava projekt 11. Rad na izradi projekta preuzima iril M. Ivekovi i sa neznatnim preinakama Wittekova rjeenja, a koje vie spadaju u domen primjene stilski istijih elemenata12, zavrava projekt 1894 godine13. Vijenica je dovrena i otvorena 189614, a razlike u odnosu na Parikov projekt prevenstveno su u izboru dekorativno-plastinih elemenata i rjeenja ugaonih kula. Oba projekta imaju tlocrt u formi istostraninog trokuta sa centralnom aulom i ugaonim kulama. Dok su ove na Parikovom projektu krune i pokrivene lukoviastim kupolama, Wittek daje kvadratne bez kupola sa naglaenom atikom. Ivekovi je jo vie naglasio izvueni srednji rizalit junog, glavnog proelja. Rjeenje unutarnjeg prostora je univerzalno, ak morfoloki neodreeno, ali je zato vrhunac reprezentativnosti postignut bogato dekoriranim elementima islamske arhitekture Sjeverne Afrike i panije15. U okviru priprema za doek vladara Franje Josipa, 1910. godine Vijenica je ponovo obojena16. Pripreme za gradnju saborske palae nasuprot Vijenici preko Miljacke, uz njeno djelimino pokrivanje da bi se napravio trg sa spomenikom, poinju 1911.god.17 , te je u 9 Bosna .br.116,1868, 31.august...da se kue i zemlja to je izmeu dotadanjeg pazarnog mjesta i reenog Mustafa-

painog mejdana koji je dovoljno prostran za pazar , odkupe i da se nova ulica otvori , koja e ta mjesta vezati...Nova ulica ve je otvorena i nasuta u irini od dvanaest arina i s obje strane grade se po inenjerskom pravilu duani i magaze i nad njima sobe i ve je dvanaest duana i magaza do zavretka uinjeno....

10 ...nije se svidio ministru Kalaju... - H.Kreevljakovi,Sarajevo za vrijeme a-u ,uprave str. 35.) 11 Umire u Grazu u 42-oj godini ivota, l894. 12 Uporedjujui Wittekove nacrte sa izvedenim projektom uoavaju se neznatne razlike u detaljima glavnog proelja

.Lukove prizemlja i kata na rizalitu june,glavne fasade, Wittek rjeava kao polukrune ,a Ivekovi kao potkoviaste, lomljene u tjemenu, to je svakako skladnije ostalim detaljima. Razlika je i u zavrecima esama isto na rizalitnim dijelu; i Wittek ih rjeava u niama, ali zavrava poput mihraba, dok ih Ivekovi dovrava luno stvarajui iznad polukupolu sa stalaktitima. Neznatne razlike uoavaju se i u proporciji stubova i izgledku kapitela, osobito kod stubova prizemlja koji su kod Ivekovia poprimili znatno vitkije proporcije.

13 Rathausbau in Sarajevo, potp.Ivekovi, 27/2.1894. Fasade i drugi nacrti u arhivu Zavoda za planiranje razvoja Kantona

Sarajeva Rathausbau in Sarajevo.Nacrt kupole, Sarajevo, Janner l894. potp.Ivekovi, l:5o. Dachboden-grundriss uber Den Hof,

1:50, 4.II 1894.potp.Ivekovi - Nacrti u Historijskom arhivu Sarajeva, ostavtina Adama Tilla.; u prikazu ove zgrade u dijelu Bosnien und Hercegovina im Worth und Build Ivekoviev rad se uope ne pominje!

14 Sarajevski list,br.49,l896,23.aprila. Nova gradska vijenica.U ponedjeljak...predao je poglavar zemlje preuzvieni

g.baron Appel novu gradsku vijenicu opini...; - Nada br.23,l.dec.l897,str.449,452,453,455. 15 Skoro sav gradjevinski materijal potie iz Bosne, izuzev stupova od granita, crno-crvenkastih, koji su iz Tirola,

mramornih stepenica koje su iz Maarske, a fajans na proelju je iz poznate tvornice olnaj u Peuhu. Nada br. 23,1.dec.1897,str.455; Sarajevski list br.49, l896, 23 aprila. Nova gradska Vijenica... Upravitelj kamenoreznih radova pri gradnji Vijenice, Ivan Dolan, pronaao je u koevskoj dolini blizu Sarajeva crven, bijelo iaran mermer od izvrsne kakvoe kakav se samo kod Verone lomi....

16 Veernji sarajevski list,br.l25.l9lo,27.maja. Pripreme za dolazak vladara... mnogo ljepe i ukusnije no to je prije bila. 17 Sarajevski list , br . 51.1911,7 marta. Iz sarajevske gradske opine - Sjednica gradskog zastupstva ...


strana 3

tom smislu raspisan javni arhitektonski natjeaj18 na koji je pristiglo 16 radova iz cijele Monarhije. Prva nagrada nije dodijeljena, a drugu i treu nagradu dobivaju radovi tadanjeg ravnatelja Bosansko-hercegovakog graevnog dioniarskog drutva arhitekte Rudolfa Tonniesa.19 Pripremni radovi obavljaju se poetkom 1914 godine,20 ali je skori svjetski rat prekinuo ove aktivnosti.

Produenje tramvajske linije obalom do nove zgrade Vijenice bilo je uslovljeno dovrenjem keja 21 i 1897.god. ova linija je produena sve eherehajine uprije.22 Povodom proglaenja aneksije Bosne, 1908.god., pokrenuta je akcija za podizanje spomenika caru Franji Josipu,23 ije poprsje, predvieno za glavnu dvoranu Gradske vijenice poklanja kipar Robert Frange Mihanovi.24 Premda je Frangeovo stvaralatvo jo od l904. dublje zahvaeno secesijom, izrazitom simbolikom i neuravnoteenom kompozicijom, ova bista (danas se nalazi u depou Umjetnike galerije Bosne i Hercegovine) djeluje statino, simetrino i nakieno. Teko se oteti dojmu da je ovdje takva simbolika sasvim namjerna. Aleksandar Wittek (l853-l894), na osnovu neprovjerenih podataka, proveo je u Bosni devet godina, ali je njegov rad za sve to vrijeme malo poznat. Najvjerovatnije l89l. on radi i danas

prijedlog Saborskog odbora da se za saborsku zgradu otkupi zemljite preko Miljacke vis a vis gradske Vijenice

...prekrio bi se jedan dio Miljacke ... a grad dobio jedan lijep trg...da se podigne spomenik Njeg. Velianstvu. 18 Sarajevski list , br.127,1912, 11 juna. Gradske vijesti .Nova Saborska zgrada Sjutra e jurija ispitivati planove za novu

saborsku zgradu ...postavljene su na klupama u saborskoj vijenici velike table na kojima e se pribiti planovi ... 19 Sarajevski list, br.132, 1912, 17. juna. Narodno gospodarstvo - Nagrada nacrta za gradnju saborne palae U subotu

pred veer izrekao je juri svoj sud za nacrte ove gradnje... o predloenim 16 radnja natjecatelja iz itave monarhije. Prva nagrada koja bi imala biti bez ijedne pogreke nije nikome podjeljena; II i III nagrada otpala je na dvije radnje ravnatelja Bosansko-hercegovakog graevnog dioniarskog drutva, arhitekta Rudolfa Tenijesa.

Sarajevski list, br.149,1912, 8.jula. Gradske vijesti - Gradnja saborske palae. Porota za ocjenjivanje natjeajnih radova sastala se 12. juna u Sarajevu te je izabrala za svog proelnika velem.gospod.predsjednika sabora Vojislava alu, za zamjenika Josipa pl. Vancaa...od prispjelih 16 natjeajnih radova ni jedna u svakom pogledu potpuno ne odgovara raspisanim uvjetima...odlueno da se od prve nagrade odustane , te da se raspisane nagrade meu prispjelih 16 osnova porazdijele: sa drugom nagradom...osnova sa devizom Bodenstanding (osnova arhitekt Rudolf Tonnies u Sarajevu),sa treom nagradom nagradjuju se osnove: Sarajevo -arh.Anton Floderer, Be, osnova Am Balkan-arh.Rudolf Tonnies , osnova A.E.I.O.U., arh-Oskar Klaar

U Beu etvrtu nagradu dobiva crtani bosanski grb-c.kr. gradjevinski savjetnik C.M.Ivekovi u Zadru. Prijedlog za otkup :Sarajevo od arh. Vjekoslava Bastla u Zagrebu i osnova Landtagshaus Sarajevo od arh.Rudolfa Sowe u Beu.

Izrada konanog projekta - Sarajevski list .br 32, 1914, 18. febr. - Iz gradske opine - Sjednica gradskog zastupstva od 17. februara1914. ..Podnaelnik Vanca govori o gradnji saborske palae. Gradsko poglavarstvo je trailo plan te gradnje da se zna, koju formu e imati saborska zgrada. Dozvola za za gradnju je mogla biti podjeljena jer je bila poznata juna fronta budue zgrade.

20 Sarajevski list ,br.85,1914,28.april.Iz gradske opine Sjednica gradskog zastupstva od 27.aprila... zast.Miladinovi

predloio tlocrt zemljita budue saborske zgrade, koji je jednoglasno prihvaen. 21 Sarajevski list,br.211897, Mali vj.20.februara.Radnja na Apelovoj obali...te e se elektrieljeznica moi voziti do

beledije... 22 Sarajevski list , br.143,1897, Mali vj.2.dec.Elektrini tramvaj.Juer 1.decembra poeo je osobni promet na elektrinom

tramvaju od Latinske do eher ehajine uprije. Stanice na toj pruzi bie Careva uprija i gradska Vijenica... 23 Sarajevski list,br.127,1908,22.okt. - Carski spomenik u Sarajevu. Gradjevinski poduzetnik gosp.Ignjat Langer u

Sarajevu pokrenuo je odmah iza proglaenja aneksije... inicijativa da se caru i kralju Franji Josipu podigne dostojanstven spomenik...

24 Sarajevski list ,br.143.1908.15.nov. - Sjednica gradskog zastupstva... Zagrebaki kipar Frange poklonio gr. Opini za

sveanu dvoranu Gradske vijenice poprsje njeg.Velianstva koje e se otkriti na sveanoj sjednici 1.decembra....


strana 4

postojei sebilj (esmu) na Baariji, ustvari drvenu verziju kamene esme uz grobnicu arhitekte Sinana u Istambulu. Ako je suditi samo po ovom djelu, Wittek je tipini eklektiar to i objanjava neka rjeenja primjenjena na projektu Vijenice. Poznato je da je u potrazi za inspiracijom posjetio Kairo i paniju, odakle je, a to je na izvedenom projektu oito, preuzeo neka gotova dekorativno-plastina rjeenja na neznatno izmjenjenom konceptu prvobitnog Parikovog projekta. Teko se oteti dojmu da su izmjene u odnosu na Parikov projekt iole sutinske naravi; ovdje se po svoj prilici radi samo o prilagodjavanju mase da primi odabrani dekor.25 Moda je upravo zato izbor dekora i jedini Wittekov doprinos realizaciji ovog objekta koji je prostorno i kompoziciono definiran u Parikovom projektu, a detaljno razraen od strane .M.Ivekovia. U svakom sluaju, premalo je elemenata da bi se dao taan sud o ovom arhitekti, koji se samo najavljuje kao tipian akademski eklektiar. iril M.Ivekovi, (l864-1933) bio je u slubi Zemaljske vlade u Sarajevu od l890. do l896. godine, to je zapravo njegovo prvo stalno zaposlenje u zvanju arhitekte.26 Njegovi rani radovi nose odlike veoma solidnog akademskog obrazovanja i ni po emu se ne vidi da su to djela poetnika u arhitekturi kojemu je nepunih trideset godina. Na projektu Vijenice, on je vie izvrilac no kreator, jer projekt razrauje na osnovu ve prije utvrenih principa, te je teko procijeniti njegov stvarni doprinos konanom rjeenju. Jedino to sa sigurnou moemo tvrditi jeste injenica da je besprijekorno taan i siguran interpretator u granicama zadanog stila. Kasnije se u njegovim radovima sasvim jasno osjea naputanje klasinog odnosa prema historijskom stilu, a u korist sloenijih prostornih rjeenja arhitektonskog djela. Arhitektura eklektike u Sarajevu dala je brojna i kvalitetna ostvarenja u smislu interpretacije evropskih stilova, ali nije dala nita novo i originalno u odnosu na druge gradove carstva, posebno u odnosu na arhitekturu drugih srednjoevropskih gradova. Medjutim, eklektiki metod formiranja arhitektonskog izraza dao je u Bosni interpretaciju potpuno nove teme. To je tzv.orijentalni slog, maurska arhitektura, ili pseudoorijentalni izraz, to je u sutini eklektiki metod usmjeren ka generaliziranom izrazu orijentalne graditeljske batine. Ova se pojava da objasniti iskljuivo kroz susret dvaju kultura, pa ako je eklekticizam nauna metoda koja u razliitim misaonim sistemima odabire istini najblie teze, onda je sasvim logian pristup evropskog arhitekte koji lokalne teme pokuava da interpretira na nivou lokalnog misaonog sistema. Dananje tvrdnje da je ovaj stilski izraz nastao samo iz oportunistikih razloga27, ili da je bio forsiran 28 , su neodrive, jer se radi o kraju XIX st. kada evropska arhitektura na razne naine trai izraz koji e bolje odgovarati duhu vremena i mjesta. Izlaz se mogao nai ili na

25 Umjesto Parikovih krunih kula pokrivenih kupolama, Wittek daje kule kvadratne osnove sa karakteristinom atikom

est motiv u sjeveroafrikim zemljama, zatim jai ispad centralnog rizalita nastaje da bi se stvorio ulazni trijem sa karakteristinim potkoviastim lukovima i sl.

26 Nakon zavrene Vie obrtne kole u Beu kao suradnik Bollea vodi klesarske radnje pri restauraciji prvostolne crkve u

Zagrebu. God. 1885/6 uitelj je klesarstva na Obrtnoj koli u Zagrebu, a tokom studija na Akademiji likovnih umjetnosti u Beu 1886/89 radi povremeno kod Fellnera i Hellmera. God.1889/90, suradnik je prof. Hasenauera pri izradi dvorinog proelja carskog dvora i na projektu stubita Povijesno-umjetnikog museuma u Beu .

27 Todor Kruevac, Sarajevo pod austrougarskom okuacijom, Sarajevo,l96o,str.5o 28 Jahiel Finci, Razvoj dispozicije i funkcije u stambenoj kulturi Sarajeva, Sarajevo l962,str.3l


strana 5

nivou regionalnog koda ili u antihistorijskom odnosu, a koji e konano dovesti do arhitekture Stila 1900-e. Istina je da je autonomni kulturni razvoj u svim pokrajinama Monarhije i zvanino podstican, ali to nije bila privilegija samo Bosne, ve opa politika. Meutim, to je bio samo jedan od potrebnih, ali ne i dovoljnih uvjeta i ovakav stilski izraz nije politiki smiljena tvorevina, ve je rezultat naglaenog romantizma u umjetnosti i opih nastojanja tadanje evropske likovne umjetnosti da se iznau nove metode. Tenja ka stvaranju nacionalnog stila javlja se u svim sredinama, a ne samo onim koje su bile pod austrougarskom upravom. Samo je taj poetak formuliranja nacionalnog ili regionalnog izraza bio najuoljiviji u onim sredinama gdje je oit jai kontrast u odnosu na graditeljsku batinu. A to je upravo sluaj sa pseudomaurikim slogom, zapravo eklektikim izrazom jednog perioda romantizma u umjetnosti. Na potpuno istim osnovama i u isto vrijeme, nastaju varijacije nacionalno obojene eklektike i u drugim sredinama. Evropocentrino obrazovanje arhitekata razlog je pretjeranim generalizacijama ideje orijentalnog ili pseudoislamskog, te se javljaju arhitektonske forme koje nisu ni malo bliske autohtonom karakteru. Pa ipak, unato interpretaciji arhitektonskih formi Sjeverne Afrike i panije, ostvaren je neobian lokalni vid eklekticizma, te mu se vrijednost ne moe odreivati isto na teoretskoj razini, ve vie na lokalnoj i dokumentarnoj. Arhitekti su zaista vjerovali da stvaraju lokali bosanski stil i Bosna se Evropi uvijek predstavljala ovom arhitekturom pseudoorijentalnog izraza. Politika njegovanja kulturnog razvoja koju provodi austrougarska uprava, ve u prvim godinama okupacije dovodi do snanog isticanja folklorne komponente u umjetnikom stvaralatvu Bosne. Najmonumentalniji objekt osmanske arhitekture u Bosni, bila je damija. Ona je bila dio ansambla objekata razliitih sadraja - za molitvu, uenje, humanitarnu pomo, sa prikladnim grobljem... Raspored sadraja i volumena svojim prostornim odnosima definirali su antiprostor, ostvarujui hijerarhiju odnosa kroz hijerarhiju volumena. Pristup centralnom mjestu unutranjosti damije, ostvaruje se preko trijema i ulaza u cjelovit volumen, tj. prostor uokviren platom gradjevine, to proizvodi efekt velianstvenog. Ista ideja razvija se i na projektu Vijenice. Zateeni okolni ambijent sagledava se fragmentarno, tj. u meusobnim odnosima, to je antiprostor, a pristupom trijemu i prolaskom kroz vrata ulazimo u aulu uokviren volumen, bogato dekoriran, uspravne proporcije. Taj prostor koji objektivno nije velik, doivljava se monumentalnim. A Bosancu je ovakav tip prostora, koji je bio oznaka za najmonumentalnu gradjevinu potkupolnu damiju, bio blizak i poznat. Nije li to dovoljan razlog da se na ovom objektu namijenjenom za sjedite gradske vlade daju prostorni kvaliteti koje e stanovnici doivljavati poput vlastite imovine? Tokom cijelog stoljea svog postojanja ova zgrada je to i bila. Zato, Vijenica i jeste centralna potkupolna graevina (elik i staklo) koja bar po strukturiranju prostora uspostavlja dijalog sa monumentalnom osmansko-turskom arhitekturom. Ovakav koncept unutarnjeg prostora dao je jo Parik svojim projektom iz l89l, naelno ga prihvatio Wittek naglasivi ulogu trijema u smislu pripreme za doivljaj unutarnjeg prostora. A Ivekovi je izvedbenim projektom i konanom realizacijom ostvario koncept prostora kojeg su Osmani batinili iz bizantijske arhitekture. Pseudoorijentalna arhitektura po svom postanku i metodi predstavlja romantizmom potaknut poseban tok eklektike arhitekture. Po tome ga ne bi trebalo izdvajati iz konteksta arhitekture historicizma posljednje etvrtine XIX st, ali ovaj vid eklektike pored


strana 6

toga to raskida sa akademizmom, nosi u sebi klicu vjere u nove mogunosti arhitektonske misli. Tek u sprezi sa antihistoricizmom secesije i njenim revolucionarnim metodama, razvoj ideje regionalnog stila rezultirat e novim kvalitetom pojavom moderne. Upravo zato, pseudoorijentalni stilski izraz ima znaaj bitne karike za kontinuitet razvoja arhitektonske misli u Bosni i Hercegovini, jer se ve tu i prije pojave Stila 1900-e raskida sa starim naelima i oblicima. Tako je stvorena idealna misaona podloga na kojoj se mogla graditi posebna regionalna varijanta secesionistike arhitekture iz koje e proizai formulacija tzv. bosanskog sloga i dalje, rane moderne. Zgrada Vijenice je jedna od najreprezentativnijih predstavnika arhitekture tzv. pseudomaurikog sloga, stila koji jo uvijekt nije precizno definiran niti adekvatno nauno obraen. Do sada se ta pojava vie nego povrno obiljeavala kao kulturoloki nesporazum ili neodgovorno nazivala nacionalnim stilom. Niti se to moe smatrati retardiranim oblikom tue kulture, niti se moe porediti sa istovremenim nacionalnim umjetnikim tenjama drugih zemalja; to je prije svega jasan prelazni oblik historicizma ka moderni. Historicizam se ogleda samo u opredjeljenju ka dekorativnim oblicima islamske umjetnosti, dok je prostorno rjeenje samo izvedeno iz principa naslijeenog graditeljstva i nikako nije njegova kopija. Taj citat likovnog jezika primjeren duhu vremena i mjesta i danas je legitiman metod artikulacije arhitektonskih prostora. Vijenica je od svog postanka bila memorija mjesta. Novine i asopisi objavljivali su tekstove i fotografije, poput dokumenata jednog vremena. Njen izgled i neposredno okruenje bili su prikladan okvir da se fotografijama obiljee trenuci novouspostavljene uline rasvjete, novog tramvaja na elektrini pogon, prve automobile grada koji su, ne bez povoda, ispred nje slikani, kao i posjeta cara Franje Josipa gradskoj upravi, a bila je i centralna taka svih fotografa koji su sa istonih padina teili da snime panoramu centralnog dijela grada Sarajeva. U njoj je, l908. godine, sveano i ne bez povoda postavljena bista cara Franje Josipa, djelo Frange Mihanovia, u godini aneksije kada je Bosna i Hercegovina postala ravnopravnim lanom velike zajednice austrougarske monarhije. Postupno se njena funkcija orjentira ka duhovnim stremljenjima Bosne i Hercegovine, tako da administraciju postupno zamjenjuje kultura, nauka i umjetnost, a ne bez razloga se upravo ovdje razvija Akademija nauka i umjetnosti, kao i glavna biblioteka. Tako pojam Vijenica postaje sinonim kulture i duhovnosti, to je i danas. Nae prostorno okruenje itamo znacima simbola. Zato i jeste biblioteka, kao objekt koji uva djela objektivne dokaze razvojnih dosega naeg duha, bila prvim ciljem unitenja onoga to ovaj narod jeste. teta za fond biblioteke je neprocjenjiva, a objekt je pretvoren u ruevinu. Istina je da u ovom tipu objekta nije mogue uspostaviti nekadanju biblioteku, niti se mogu ostvariti suvremene potrebe u smislu razvijenih funkcija ovakvih sadraja. Pa ipak, biblioteka kao znak mjesta, kao jasna slika nae duhovnosti, znak postojanja, opstaje i dalje. Nova biblioteka svoje radne funkcije moe ostvariti u okviru budueg campusa Univerziteta, a ova zgrada moe i treba primiti ono to je objektivno mogue, u smislu reprezentativnih sadraja , organizacije naunih skupova, prezentacije i promocije novih djela, naunih skupova... i sve drugo po principu objektivno mogueg (preuzeto iz projektnog programa prof.dr. Nedad Kurto).


Fotografija aule sa vitraem 1985. god. IZVORNI SISTEM GRADNJE I PRETHODNE OBNOVE OBJEKTA Objekat Vijenice fundiran je na prosjenoj dubini -3,50 m od kote terena ,odnosno na -5,20 m od kote prizemlja. (0.00=549.395 m). Temelji su izvedeni od kamena u malteru, a suterenska etaa od kamena i opeke u malteru. Sokl objekta iznad terena obloen je u kamenu hrea, koji je ugraen u procesu zidanja. Zidovi prizemlja, mezanina, prvog sprata, drugog sprata i tavana zidani su u opeci debljine od 90 do 45 cm. Pregradni zidovi bili su izvedeni od opeke debljine 15 cm. postavljenih preko eljeznih nosaa INP 24 cm. Stropne konstrukcije iznad suterena izvedene su od opeke lunim i eliptinim svodovima, koji su presjeeni svodovima na dijelu suterenskih prozora. Stropne konstrukcije iznad prizemlja, mezanina, prvog i drugog sprata bile su izvedene kao drvene tavanice sa nasipom i drvenim podovima na podpatosnicama. Veliki rasponi iznad prvog sprata savladavani su eljeznim nosaima. Krovne konstrukcije bile su izvedene od drvene grae sistema kosih stolica i vjealjki. Pokrov je bio lim, koji je mijenjan vie puta. Podovi u prizemlju aule, vestibila, galerije prvog sprata, podesta stepenita izvedeni su od lijevanog teraca, obraenog dekorativnim bojenim prugama i kasetama, sa dekorativnim aplikacijama. Podovi u sveanim i radnim prostorima bili su izvedeni od parketa sloenog u formi riblje kosti, a u pomonim prostorijama su izvedeni drveni podovi.

strana 7


strana 8

Plafoni su bili ravni, malterisani sa holkerima na dijelu spoja sa zidovima. Prema raspoloivim podacima zidovi u radnim prostorijama bili su jednobojno tretirani. eljezne konstrukcije bile su znaajno zastupljene na objektu. Obrazni nosai stepenita i podesta izvedeni su od eljeznih NP nosaa, koji su prihvatali i masivna kamena stepenita. Svi nadvoji iznad prozorskih otvora i vrata presvoeni su eljeznim nosaima. Najznaajniji radovi u eljezu su izvedba eljezne kupole iznad kupole sa pokrovom od stakla i sputenim eljeznim stropom u formi tordirane trake beskonanog toka izvedenog u tehnici vitraa. Stropne konstrukcije iznad velikih prostora (sveana sala, sala za sjednice, vestibili) izvedene su od eljeznih nosaa NP 30 do 40 cm visine. Sva stepenita u Vijenici izvedena su od kamena masive poloene preko zidova i eljeznih nosaa (glavno monumentalno stepenite izvedeno je od bijelog mermera za koji historijski podaci govore da je nabavljan iz Maarske). Veliki broj ulaza u objekat Vijenice prate i brojna stepenita, od kojih glavno stepenite povezuje prizemlje i prvi sprat, a ostala sve etae od suterena do tavana. Drveno stepenite, koje povezuje prvi i drugi sprat u istonom dijelu objekta, bilo je od hrastovine sa bogatom orijentalnom ornamentikom i dekoracijama. Aula, koja je predstavljala glavni centralni prostor u Viejnici, izvedena je sa upotrebom raznih vrsta kamena. Aula je izvedena u formi estougoanika, iji osnovni unutranji plat nose kameni stubovi i lukovi, a prostor galerije povezan je sa osnovnom konstrukcijiom openim lukovima i openim kupolama. Konstrukcija aule u svojoj ukupnoj visini prodete se kroz dvije etae prihvatajui konstrukciju tavana galerije i glavne kupole. Kamen, kao osnovin maerijal, koriten je kao konstruktivni elemenat, ali i kao likovni, znalaki odabran u procesu realizacije (koriteno je deset vrsata kamena u razliitoj obradi). Slikarska i plastina dekoracija Vijenice predstavlja znaajan elemenat njenog identiteta. Njene vrijednosti proizilaze iz specifinih prilika u Bosni i Hercegovini krajem 19. stoljea, koje su na planu kulture i politike ondanje vlasti rezultirale neomaurskim stilom. Vijenica je u cjelini po funkciji, arhitektnoskom oblikovanju i dekoraciji, moda i najbolji primjer ovog stila. Istovremeno, Vijenica je i primjer romantizma i historicizma, pojava koje su zahvatile evropsku umjetnost druge polovine 19. stoljea. Nije manje znaajna njena slika i njeno postojanje u svijesti graana Sarajeva, a i onih koji barem jednom posjete Sarajevo.Slikarska i plastina dekoracija razvijena je i u enterijeru i na fasadama Vijenice. Slikarstvo i plastika u enterijeru uniteni su najveim dijelom poarom izazvanim zapaljivim granatama sa srpskih poloaja oko Sarajeva. Sauvali su se samo fragmenti koji su snimljeni i koji predstavljaju elemente za restauraciju i rekonstrukciju (tekst preuzet iz programa obnove, prof. dr. Ibrahim Krzovi). Slikarska i plastina dekoracija izvedena je na najznaajnijim prostorima koji najbolje prezentuju stil i vijeme gradnje, poev od ulaznog vestibila, preko aule i glavnog stepenita, galerije prvog sprata, sveane sale, sale za sjednice i malih sala. U sali za sjednice i u pomonim salama bili su izvedeni drveni dekorativni stropovi obloeni sa gipsom i sa horizontalnim obodnim vijencima i dekoracijama u formi kristala, koji su izvedeni u tuko gipsu.


strana 9

Sveana sala sa bogatim horizonalnim vijencima, dekorativnim arkadama na galeriji tavana i brojnim linijskim dekoracijama, koje su bile izveden u gipsu i drvenim podkonsturkcijama, znaajno je doprinosila ukupnoj monumentalnosti ove sale.

Aula osim obrade u kamenu, koja se odnosila na prizemni dio, bila je bogato obraena u gipsanoj tukaturi, koja se preko eljeznih konzola spajala sa eljeznom konstrukcijom vitraa.

Prema orginalnom crteu arhitekte irila Ivekovia, vitra je bio izveden od stakla sa bojenim motivima. Orginalni fragmenti nisu sauvani.Prema originalnom crteu u mjerulu 1:20 i detalju 1:10 stakla su raena kao umjetniki rad prema datim tipovima dekoracije i veliine stakla sa postojanim bojama za staklo. Stakla je bilo postavljeno u eljezni okvir vitraa i davoalo je poseban utisak prihvatajui dnevno svjetlo.

Pojedini dijelovi enterijera (prostor aule i galvnog stepenita, zidovi i stropovi velike sveane sale, sale za sjednice i malih sala sa gipsanim dekoracijam) bili su oslikani akademiziranom slikanom dekoracijom raenom kao origianlni crte, a velikim dijelom kao ablonska dekoracija neprekidnog toka (lukovi nosive konstrkucije aule, friz malih kupola, itd...).

Fasada je izvedena u neomaurskom stilu koristei sve stilske dekorativne elemente dekoracije sjeverne Afrike. Glavna fasada istie se bogatom arhitektonskom plastinom i slikarkom obradom. Na glavnom proelju je velika loa sa arkadama. Tavanica je bila ukraena vrlo sloenim floralnim motivima od koncentrinih i spiralnih oblika lozice sa zvijezdom u sredin svakog traheja. Na krilim glavnog proelja su nizovi porozora od kojih se raskonom obradom istiu niz prozora prvog sprata. Estetski koncept proelja karakterie naglaenost sva tri vida likovne forme: arhitektonskih, plastinih i slikarskih elemenata. Sjedinjene arhitektonsko-plastine oblike imaju fontane, nie iznad njih, balkoni, polja oko i iznad prozora provog sprata, kao i vertikale rizalita. Plastinu slikarksu sintezu pokazuju polja iznda balkona i arkada loe. Sve se zavravaju raskonim frizom stalaktita krvonog vijenca i kamenih cvijetova. U gornjoj zoni rizalita arabeskna polja iznad loe, balkona i oko baklona ukraena su panelima gleosane keramike olnaj keramika proizvedene u Peuhu u Maarskoj. Ostale dvije fasade skromnije izvedbe odaju ukupan utisak pripadanja istom stilu. Istona i zapadna kula simetrino izvedene sa balkonima kao akcentima na provom spratu i prateim linijskim profilacijama predstavljaju takoer znaajne akcente ukupne obrade.

Devastacija objekta Poar prouzrokovan direktnim pogocima artiljerijskih granata u noi izme|u 25. 08. i 26. 08. 1992. godine prouzrokovao je: - unitenje svih fondova biblioteke u procentu preko 70%; - unitene su sve meuspratne drvene krovne konstrukcije; - elina kupola iznad centralnog prostora aule je teko oteena i deformisana; - zidovi prizemlja oteeni, a zidovi tavana u potpunosti uniteni; - aula kao najreprezentativniji dio objekta je teko oteena sa potpunim unitenjem

gipsane bojene dekorativne plastike; - sve stolarske pozicije unutranje i vanjske (prozori i vrata), koji su bili izvedeni od

kvalitetne hrastove grae. su izgorjeli;


- dekorativni elementi enterijerskog ureenja, svi eljezni elementi, elementi od gipsa su u potpunosti unieni;

- fasada je teko oteena i trai hitnu intervenciju za spaavanje originalnih elemenata, te ukupnu restauraciju unitenih malterisanih fasadnih ploha.

Fotografija Vijenice nakon razaranja 1996. god.

Fotografija aule nakon razaranja 1996. god.

strana 10


strana 11

Istrani radovi U periodu 1995-2006. izvedeni su brojni istrani radovi na objektu koji su trebali dati odgovore o stanju konstrukcije objekta Vijenice nakon poara i unitenja (dobijeni su rezultati o stanju openih zidova i konstrukcija, o stanju eline konstrukcije, kompletni rezultati istraivanja kamenih struktura aule sa determinacijom kvaliteta izvedenih radova sa prijedlogom tehnikih parametara za obnovu). Svi dobiveni rezultati su korieni kod izrade projekata obnove I i II faze. Godine 1995. firma Ser.CO.TEC iz Trsta Italija, izvrila je Dijagnozu i prijedlog

sanacije Vijenice u saradnji sa Institutom za materijale i konstrukcije Graevinskog fakulteta u Sarajevu i Energoinvest-om Sarajevo. Investitor: Kanton Sarajevo - Zavod za izgradnju Kantona Sarajevo

Elaborat o pregledu i rezultatima stanja eline konstrukcije Vijenice izradio je

Institut za materijale i kosntrukcije Graevinskog fakulteta u Sarajevu, maj 1997. godine. Investitor: Kanton Sarajevo - Zavod za izgradnju Kantona Sarajevo

Izvjetaj o realizaciji programa istraivanja u cilju rekonstrukcije objekta Vijenice

izradio je Zavod za geotehniku i fundiranje Graevinskog fakulteta u Sarajevu, mart 1998. godine Investitor: EUROPEAN COMMISSION PSU Sarajevo

Esad Veskovi: Objekat Vijenica Sarajevo - Restauracija slikarske dekoracije i

dekorativne plastike - mart 2003.godina (Investitor: EUROPEAN COMMISSION PSU Sarajevo).

Winer Project d.o.o.: Izvjetaj o geotehnikim istraivanjima objekta Vijenice u Sarajevu - februar 2006.godina Investitor: Kanton Sarajevo - Kantonalni zavod za zatitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijea Sarajevo

Prva faza obnove Godine 1996.god. Vlada Republike Austrije donirala je 1,500.000,00 DEM za poetne radove na obnovi Gradske Vijenice - Nacionalne biblioteke u Sarajevu. Novac je trebao biti realizovan za najnunije radove koji su trebali spasiti strukturu koja je opstala. Pored ratnih razaranja Vijenica je permanentno i dalje propadala jer su etiri ratne zime doprinijele daljnjem razaranju openih zidova tavana, aule, eline konstrukcije kupole, a posebno zidova prizemlja, koji su konstantno crpili vodu iz ogromne koliine ruevnog i raspadnutog materijala koji se nalazio na konstrukciji prizemlja (prosjeno visine 1,00 -1,50 m).


strana 12

Do tada su bila provedena samo prethodna istraivanja stanja konstrukcije, koje je izvela firma Ser.Co.Tec. iz Trsta i koja su ukljuila samo dio istraivanja na dostupnim konstrukcijama. Analizirajui izvornu konstrukciju objekta (nosivi openi zidovi i elini nosai kao konstrukcija koja je savladavala sve bitne raspone, te elina konstrukcije kupole i sputenog stropa kao ukupni koncept izgradnje objekta), odluili smo se koristiti istim konstruktivnim sistemom u procesu obnove, te definisati rjeenja zadovoljavajii primarni zadatak spaavanja objekta i to kroz slijedee faze: A - stabilizacija konstruktivnog sklopa zidanih konstrukcija, B - rekonstrukcija krovita sa izvedbom gromobranske instalacije, C - sanacija eline kupole i sputenog stropa sa obnovom staklenog pokrova, D - prihvatanje teko oteene konstrukcije aule tekom nosivom skelom. A - Na nivou stropnih drvenih konstrukcija izvedeni su elini nosai na razmaku 3.50-

3.80m povezani elinim dijagonalama, stvarajui horizontalne ajbe koje su u ovoj fazi trebale stvoriti uslove za sanaciju tavanskih zidova i rekonstrukciju krovita.

B - Prema raspoloivoj arhitektonskoj dokumentaciji projektovana su i izvedena sva

drvena krovita sa gromobranskom instalacijom. Najvei dio openih konstrukcija tavana je obnovljen kao i dio izvornih dimnjaka. Obnovljen je izvorni sistem odvodnje oborinskih voda, putem otvorenih krovnih kanala koji su prihvaeni u tri postojee vertikale.

C - Elaborat o pregledu i rezultatima stanja eline konstrukcije Vijenice konstatovao je

da je elik u konstrukciji zadoviljavajueg kvaliteta, jer su presjeci solidno dimenzionirani. Ukupna konstrukcija je napadnuta procesom hranja. Oko 20% konstrukcije bilo je deformisano uslijed poara i odreeni dijelovi su bili izgubili svoju statiku geometriju. Svi oteeni dijelovi su zamjenjeni, ostvarene su veze putem zakovica kao u izvornoj konstrukciji, te je ukupna konstrukcija sa sputenim stropom pjeskarena do Sa 2,5 i antikorozivno zatiena u etiri sloja u debljini od 120 mikrona. Armirano staklo kao pokrov je obnovljeno uz korienje posebnih drea koji su sprijeili klizanja, to se prije deavalo. Jarboli na ugaonim kulama i centralnoj kupoli su projektovani i izvedeni.

D - Sanirana elina konstrukcija i sputeni strop jednim dijelom se oslanjaju na obodne

zidove i konstrukciju aule koja je dio strukture koja je pretrpjela najvea oteenja. Projektovana je i izvedena teka elina nosiva skela sa posebnim masivnim drvenim remenatama ime je konstrukcija aule prihvaena .Ovom izvedbom sprijeilo se oteenje na izvedenim radovima na kupoli i ujedno stvorili uslovi za obnovu struktura aule.

Radovi su projektovani i izvedeni u 1996-97. godini. Objekat je privremeno zatvoren. Kako je atmosferska voda iskljuena dolo je do postepenog suenja cjelokupnog objekta, te su se stvorili uslovi za daljnje istrane radove. Investitor: Republika Austrija Projektant: D.D.Dom Studije ,projektovanje .inenjering-Sarajevo


Izvoa: GP Sarajevo Nadzor: WCI (Austrija) i Zavod za izgradnju Kantona Sarajevo

Fotografija prve faze obnove 1997. god.

strana 13


Fotografija prve faze obnove 1997. god.

Druga faza obnove Evropska komisija pojavila se 1999. godine kao investitor i obezbjedila je sredstva koja su trebala biti koritena za nastavak radova ( 4.500.000 DEM). Konsultant (D.D.DOM Studije, projektovanje, inenjering - Sarajevo) predloio je da se nastave radovi na obnovi horizontalnih konstrukcija, kao i rekonstrukciju aule, ija je teko oteena konstrukcija traila hitne radove. Gipsana dekoracija je najveim dijelom unitena, a fragmenti koji su se ouvali bie demontirani, odnosno, za neke dijelove uzeti e se otisci u gipsu u mjerilu 1:1. Slikana dekoracija, koja se takoe fragmentarno sauvala u malim kupolama i na lukovima, bie precrtana u mjerilu 1:1 sa naznakom vrste i kvalitete boje. Aula predstavlja centralni najznaajniji prostor u objektu, izveden u formi pravilnog estougaonika, sa vanjskim zidovima od opeke i galerijom koja je formirana konstrukcijom ugaonih i pojedinanih stubova. Konstrukcija galerije iznad prizemlja i prvog sprata presvoena je malim openim kupolama . Ouvane opene konstrukcije malih kupola i lukova u etiri polja (1, 2, 4 i 6) sa nosivom konstrukcijom iznad njih (dva polja potpuno unitena), su razlozi to je projektom predvieno maksimalno zadravanje ove strukture sa zamjenom teko oteenih dijelova konstrukcije (ugaoni stubovi, pojedinani stubovi u poljima, lukovi). U dva polja predviena je potpuna zamjema nosive strukture. Ovaj polazni princip traio je da se postavi i razradi specifina metologija obnove i izvoenja. U auli je koriteno 10 vrsta kamena, razliitih tehnikih karakteristika i razliitog estetskog i vizuelnog izgleda. Nedovoljni su historijski podaci o nalazitima i lokacijama kamena koji strana 14


je bio upotrebljen kod gradnje Vijenice, posebno aule (nesigurni podaci govore o granitnim stubovima koji su dopremljeni iz Austrije, mermernim stepenicama iz Maarske i dr.). Ovo je ujedno bio razlog da se poduzmu istraivanja i ispitivanje uzoraka postojeeg kamena koji je ugraen u auli Vijenice i da se dobiju podaci koji e posluiti kod izrade projekta, a ujedno i za odabir kamena za izvoenje. Nakon ispitivanja koje je proveo Institut za geotehniku i fundiranje Graevinskog fakulteta u Sarajevu pripremljeni su Tehniki listovi sa svim karakteristikama kamena aule Vijenice. Zbog velikog stepena oteenja, najvei broj stubova (ugaonih i slobodnostojeih) u prizemlju i spratu je zamijenjen, zajedno sa noseim lukovima u prizemlju (polja 1, 2, 4 i 6). Dva polja (3 i 5) obnovljena su u potpunosti sa lunim i openim konstrukcijama. Poslije vie odgaanja, radovi na ovoj fazi su krenuli u novembru 2002.godine i zavreni u februaru 2004. Investitor: Evropska komisija BiH Projektant: D.D.Dom Studije, projektovanje. inenjering- Sarajevo Izvoa: GP Sarajevo i Mineral Ljubljana (sa Kamen Dent Mostar) Nadzor: Safege

Rekonstrukcija aule - 2003. god.

strana 15


strana

Rekonstrukcija aule - 2003. god.

16

HISTORIJATIZVORNI SISTEM GRADNJE I PRETHODNE OBNOVE OBJEKTAAula osim obrade u kamenu, koja se odnosila na prizemni dio, bila je bogato obraena u gipsanoj tukaturi, koja se preko eljeznih konzola spajala sa eljeznom konstrukcijom vitraa. Prema orginalnom crteu arhitekte irila Ivekovia, vitra je bio izveden od stakla sa bojenim motivima. Orginalni fragmenti nisu sauvani.Prema originalnom crteu u mjerulu 1:20 i detalju 1:10 stakla su raena kao umjetniki rad prema datim tipovima dekoracije i veliine stakla sa postojanim bojama za staklo. Stakla je bilo postavljeno u eljezni okvir vitraa i davoalo je poseban utisak prihvatajui dnevno svjetlo.Pojedini dijelovi enterijera (prostor aule i galvnog stepenita, zidovi i stropovi velike sveane sale, sale za sjednice i malih sala sa gipsanim dekoracijam) bili su oslikani akademiziranom slikanom dekoracijom raenom kao origianlni crte, a velikim dijelom kao ablonska dekoracija neprekidnog toka (lukovi nosive konstrkucije aule, friz malih kupola, itd...). Fasada je izvedena u neomaurskom stilu koristei sve stilske dekorativne elemente dekoracije sjeverne Afrike. Glavna fasada istie se bogatom arhitektonskom plastinom i slikarkom obradom. Na glavnom proelju je velika loa sa arkadama. Tavanica je bila ukraena vrlo sloenim floralnim motivima od koncentrinih i spiralnih oblika lozice sa zvijezdom u sredin svakog traheja. Na krilim glavnog proelja su nizovi porozora od kojih se raskonom obradom istiu niz prozora prvog sprata. Estetski koncept proelja karakterie naglaenost sva tri vida likovne forme: arhitektonskih, plastinih i slikarskih elemenata. Sjedinjene arhitektonsko-plastine oblike imaju fontane, nie iznad njih, balkoni, polja oko i iznad prozora provog sprata, kao i vertikale rizalita. Plastinu slikarksu sintezu pokazuju polja iznda balkona i arkada loe. Sve se zavravaju raskonim frizom stalaktita krvonog vijenca i kamenih cvijetova. U gornjoj zoni rizalita arabeskna polja iznad loe, balkona i oko baklona ukraena su panelima gleosane keramike olnaj keramika proizvedene u Peuhu u Maarskoj. Ostale dvije fasade skromnije izvedbe odaju ukupan utisak pripadanja istom stilu. Istona i zapadna kula simetrino izvedene sa balkonima kao akcentima na provom spratu i prateim linijskim profilacijama predstavljaju takoer znaajne akcente ukupne obrade.Devastacija objektaIstrani radoviPrva faza obnoveDruga faza obnove

Documents

Sarajevska vijecnica