Sahitya Darpana Text

8/20/2019 Sahitya Darpana Text

1/270

sähitya-darpaëaù

The text used in preparing this edition was (ed.) Satyavrat Singh. Vidyabhawan SanskritGranthamala 29, Varanasi : Chowkhamba Vidyabhawan. 9th edition, 1992. I have added

references (which are not in this edition) where easily found.

Jan Brzezinski. 2004-02-18


2/270

(1)

prathama-paricchedaù

kävya-svarüpa-nirüpaëaù

granthärambhe nirvighnena präripsita-parisamäpti-kämo väì-mayädhikåtatayä väg-devatäyäùsäàmukhyam ädhatte—

çarad-indu-sundara-ruciç cetasi sä me giräà devé |apahåtya tamaù santatam arthänakhilän prakäçayatu ||1||

asya granthasya kävyäìgatayä kävya-phalair eva phalavattvam iti kävya-phaläny äha—

caturvarga-phala-präptiù sukhäd alpa-dhiyäm api |kävyäd eva yatas tena tat-svarüpaà nirüpyate ||2||

caturvarga-phala-präptir hi kävyato rämädivat pravartitavyaà na rävaëädivat ity ädikåtyäkåtya-pravåtti-nivåtty-upadeça-dväreëa supratétaiva | uktaà ca bhämahena—

dharmärtha-käma-mokñeñu vaicakñaëyaà kaläsu ca |karoti kértià prétià ca sädhu-kävya-nibandhanam || iti |

kià ca, kävyäd dharma-präptir bhagavan-näräyaëa-caraëäravinda-stavädinä—ekaù çabdaù

suprayuktaù samyag jïätaù svarge loke käma-dhug bhavati ity ädi-veda-väkyebhyaç casuprasiddhaiva | artha-präptiç ca pratyakña-siddhä | käma-präptiç cärtha-dväraiva | mokña-präptiç caitaj janya-dharma-phalän anusandhänät | mokñopayogi-väkye vyutpatty-ädhäyakatväc ca |

caturvarga-präptir hi veda-çästrebhyo nérasatayä duùkhäd eva pariëata-buddhénäm eva jäyate | paramänanda-sandoha-janakatayä sukhäd eva sukumära-buddhénäm api punaùkävyäd eva |

nanu, tarhi pariëata-buddhibhiù satsu veda-çästreñu kim iti kävye yatnaù karaëéya ity api na

vaktavyam | kaöukauñadhopaçamanéyasya rogasya sita-çarkaropaçamanéyatve kasya vä rogiëaùsita-çarkarä-pravåttiù sädhéyasé na syät ?

kià ca kävyasyopädeyatvam agni-puräëe’py uktam—

naratvaà durlabhaà loke vidyä tatra sudurlabhä |kavitvaà durlabhaà tatra çaktis tatra sudurlabhä || (1.3) iti |


3/270

trivarga-sädhanaà näöyam (2.7) iti ca | viñëu-puräëe’pi—

kävyäläpaç caye kecid gétakäny akhiläni ca |çabda-mürti-dharasyaitad vapur viñëor mahätmanaù || (1.22.85)

tena hetunä tasya kävyasya svarüpaà nirüpyate | etenäbhidheyaà ca pradarçitam | tat kià-svarüpaà tävat kävyam ity apekñäyäà kaçcid äha—tad adoñau çabdärthau sa-guëävanalaìkåté punaù kväpi iti |

etac cintyam | tathä hi—yadi doña-rahitasyaiva kävyatväìgékäras tadä—

nyakkäro hy ayam eva me yad arayas taträpy asau täpasaùso 'py atraiva nihanti räkñasa-kulaà jévaty aho rävaëaù |dhig dhik cakra-jitaà prabodhitavatä kià kumbhakarëena väsvarga-grämaöikä-viluëöhana-våthocchünaiù kim ebhir bhujaiù ||1 iti |

asya çlokasya vidheyävimarça-doña-duñöatayä kävyatvaà na syät | pratyuta dhvanitvenottama-kävyatäsyäìgékåtä, tasmäd avyäptir lakñaëa-doñaù |

çruti-duñöädayo doñä anityä ye ca darçitäù |dhvany-ätmany eva çåìgäre te heyä ity udähåtäù || (2.11) iti |

kià ca, evaà kävyaà pravirala-viñayaà nirviñayaà vä syät, sarvathä nirdoñasyaikäntamasambhavät |

nanv éñad-arthe naïaù prayoga iti cet tarhi éñad-doñau çabdärthau kävyam ity ukte nirdoñayoùkävyatvaà na syät | sati sambhave éñad-doñau iti cet, etad api kävya-lakñaëe na väcyam |ratnädi-lakñaëe kéöänuvedhädi-parihäravat | nahi kéöänuvedhädayo ratnasya ratnatvaàvyähantum éçäù | kintüpädeya-täratamyam eva kartum | tadvad atra çruti-duñöädayo’pikävyasya | uktaà ca—

kéöänuviddha-ratnädi-sädhäraëyena kävyatä |duñöeñv api matä yatra rasädy-anugamaù sphuöaù || iti |

kià ca, çabdärthayoù saguëatva-viçeñaëam anupapannam | guëänäà rasaika-dharmatvasya—ye rasasyäìgino dharmäù çauryädaya ivätmanaù ity ädinä tenaiva pratipäditatvät |rasäbhivyaïjakatvenopacärata upapadyata iti cet ? tathäpy ayuktam | tathä hi—tayoù kävya-

svarüpeëäbhimatayoù çabdärthayo raso’sti, na vä ? nästi cet, guëavattvam api nästi, guëänäàtad-anvaya-vyatirekänuvidhäyitvät | asti cet, kathaà noktaà rasavantäv iti viçeñaëam |guëavattvänyathänupapattyaital labhyata iti cet, tarhi sarasäv ity eva vaktuà yuktam, nasaguëäv iti | nahi präëimanto deçä iti kenäpy ucyate |

1 Cited as example after Dhvanyälokaù 3.16. Skm 2105.


4/270

nanu, çabdärthau saguëau ity anena guëäbhivyaïjakau çabdärthau kävye prayojyäv ityabhipräya iti cet, na | guëäbhivyaïjaka-çabdärthavattvasya kävye utkarña-mäträdhäyakatvam,na tu svarüpädhäyakatvam | uktaà hi—kävyasya çabdärthau çaréraà, rasädiç cätmä, guëäùçauryädivat, doñä käëatvädivat, rétayo’vayava-saàsthäna-viçeñavat, alaìkäräù kaöaka-kuëòalädivat iti |

etena analaìkåté punaù kväpi iti yad uktam, tad api parästam | asyärthaù—sarvatra sälaìkäraukvacittva-sphuöälaìkäräv api çabdärthau kävyam iti | tatra sälaìkära-çabdärthayor api kävyeutkarñädhäyakatvät |

etena vakroktiù kävya-jévitam iti vakrokti-jévita-käroktam api parästam | vakroktir alaìkära-rüpatvät | yac ca kvacid asphuöälaìkäratve udähåtam—

yaù kaumära-haraù sa eva hi varas tä eva caitra-kñapäste conmélita-mälaté-surabhayaù prauòhäù kadambäniläù |sä caiväsmi tathäpi tatra surata-vyäpära-lélä-vidhau

revä-rodhasi vetasé-taru-tale cetaù samutkaëàhate || iti |

etac cintyam | atra hi vibhävanä-viçeñokti-mülasya sandeha-saìkarälaìkärasya sphuöatvam |

etena—adoñaà guëavat-kävyam alaìkärair alaìkåtam |rasänvitaà kaviù kurvan kértià prétià ca vindati ||

ity ädénäm api kävya-lakñaëatvam apästam |

yat tu dhvanikäreëoktam—kävyasyätmä dhvaniù (1.1) iti tat kià vastv alaìkära-rasädi-laksaëas trirüpo dhvaniù kävyasyätmä | uta rasäd-rüpa-mätro vä ? nädyaù prehalikädävativyäpteù | dvitéyaç ced om iti brümaù |

nanu yadi rasädi-rüpa-mätro dhvaniù kävyasyätmä, tadä—

attä ettha ëimajjai ettha ahaà diasaaà paloehi |mä pahia rattiandhia sejjäe maha ëimajjahisi ||1

(çvaçrür atra nimajjati, aträhaà divasa eva pralokaya |mä pathika rätryandha çayyäyäà mama nimaìkñyasi ||)

(page 18)

kià ca—ity ädau vastu-mätrasya vyaìgyatve kathaà kävya-vyavahära iti cet, na | atrarasäbhäsavattayaiveti brümaù | anyathä, devadatto grämaà yäti iti väkye tad-bhåtyasya tad-

1 Gäthä 1.4. Cited as example after Dhvanyälokaù 1.3.


5/270

anusaraëa-rüpa-vyaìgayävagater api kävyatvaà syät | astv iti cet, na | rasavata evakävyatväìgékärät |

kävyasya prayojanaà hi rasäsväda-mukha-piëòa-däna-dvärä veda-çästra-vimukhänäàsukumära-maténäà räja-puträdénäà vineyänäà rämädivat pravartitavyaà na rävaëädivat ity

ädi-kåtyäkåtya-pravåtti-névåtty-upadeça iti cirantanair apy uktatvät | tathä cägneya-puräëe’pyuktam—väg-vaidagdhya-pradhäne’pi rasa evätra jévitam (1.29) iti |

vyakti-viveka-käreëäpy uktam—kävyasyätmani aìgini rasädi-rüpe na kasyacid vimatiù iti |dhvani-käreëäpy uktam—nahi kaver itivåtta-mätra-nirvähaëätma-pada-läbhaù itihäsäder evatat-siddheù ity ädi |

nanu, tarhi prabandhäntarvartinäà keñäïcin nérasänäà padyänäà kävyatvaà na syäd iti cet,na | rasavat-padyäntargata-nérasa-padänäm iva padya-rasena, prabandha-rasenaiva teñäàrasavattäìgékärät | yat tu néraseñv api guëäbhivyaïjaka-varëa-sad-bhäväd doñäbhävädalaìkära-sad-bhäväc ca kävya-vyavahäraù sa rasädimat-kävya-bandha-sämyäd gauëa eva |

yac ca dhvanikäreëoktam—

arthaù sahådaya-çläghyaù kävyätmeti vyavasthitaù |väcya-pratéyamänäkhyau tasya bhedäv ubhau småtau || (1.2) iti |

atra väcyätmatvaà kävyasyätmä dhvaniù iti sva-vacana-virodhäd eväpästam |

tat kià punaù kävyam ity ucyate—

kävyaà rasätmakaà väkyam ||3|| (3a)

rasa eva ätmärasa-svarüpaà nirüpayiñyämaù | rasa evätmä sära-rüpatayä jévanädhäyako yasya| tena vinä camatkäräbhävena kävyatväbhävättasya kävyatvänaìgékärät | rasyate iti rasa itivyutpattyävyutpatti-yogäd bhäva-tad-äbhäsädayo’pi gåhyante |kaniñöha-kävyäbhäsädi-jïänäyatatra raso, yathä—

çünyaà väsa-gåhaà vilokya çayanäd utthäya kiïcic chanairnidrä-vyäjam upägatasya suciraà nirvarëya patyur mukham |visrabdhaà paricumbya jäta-pulakäm älokya gaëòa-sthaléà

lajjä-namra-mukhé priyeëa hasatä bälä ciraà cumbitä ||1

atra hi sambhoga-çåìgäräkhyo rasaù |

bhävo, yathä mahäpätra-räghavänanda-sändhi-vigrähikäëäà—

1 amaroù | (As 68, Sv 2113, Dhvanyäloka 4.2, Sd. 1.3)


6/270

yasyäléyata çalka-sémni jaladhiù påñöhe jagan-maëòalaàdaàñöräyäà dharaëé nakhe diti-sutädhéçaù pade rodasé |krodhe kñatra-gaëaù çare daçamukhaù päëau pralambäsurodhyäne viçvam asäv adhärmika-kulaà kasmaicid asmai namaù ||

atra bhagavad-viñayä ratir bhävaù |

rasäbhäso, yathä—

madhu dvirephaù kusumaika-pätrepapau priyäà sväm anuvartamänaù |çåìgeëa ca sparça-nimélitäkñéàmågém akaëòüyata kåñëa-säraù ||

atra sambhoga-çåìgärasya tiryag-viñayatväd rasäbhäsaù | evam anyat |

doñäù punaù kävye kià-svarüpä ity ucyate –kià-svarüpäù ? ity ucyate—

doñäs tasyäpakarñakäù ||4|| (3b)

çruti-duñöatväpuñïärthatvädayaùçruti-duñöatväpuñöärthatvädayaù käëatva-khaïjatvädaya ivadeha-dväreëa| çabdärtha-dväreëa deha-dväreëeva | vyabhicäri-bhävädeù sva-çabda-väcyatvädayo mürkhatädaya iva | säkñät kävyätma-bhüta-rasam apakarñantaùkävyasyätma-bhütaà rasam apakarñayantaù kävyasyäpakarñakä ity ucyante | eñäà viçeñodäharaëänivakñyämaù |

guëädayaù kià svarüpä ity ucyante –ucyante—

utkarñadä guëäù proktä guëälaìkära-rétayaù ||5|| (3cd)

guëäù çauryädivat,çauryädivat | alaìkäräù kaöaka-kuëòalädivat | rétayo’vayava saàsthänavatdeha-dväreëasaàsthäna-viçeñavat | deha-dväreëeva çabadärtha-dväreëa tam eva kävyätma-bhütaà rasam utkarñavantaù kävyotkarñakätasyaiva kävyasyätma-bhütaà rasamutkarñayantaù kävyasyotkarñakä ity ucyante | iha yadyapi guëänäà rasa-dharmatvaà, tathäpiguëa-çabdo’tra guëäbhivyaïjaka-çabdärthayor upacaryate | ato guëäbhivyaïjakä ataç caguëäbhivyaïjakäù çabdä rasasyotkarñakä bhavantétiity uktaà bhavatéti präg evoktam | eñämapi viçeñodäharaëäni vakñyämaù |

iti sähitya-darpaëe kävya-svarüpa-nirüpaëo nämaprathamaù paricchedaù

||1||

—o)0(o—


7/270

(2)

dvitéyaù paricchedaù

väkya-svarüpa-nirüpaëaù

väkya-svarüpam äha—

väkyaà syäd yogyatäkäìkñäsatti-yuktaù padoccayaù ||1|| 1ab

yogyatä padärthänäà paraspara-sambandhe bädhäbhävaù | padoccayasyaitad-bhäve’pibädhä-bhävaù | padoccayasyaitad-abhäve’pi väkyatve “vahninä siïcati”“hari-vaimukhyena saàsäraàtarati” ity api väkyaà syät | äkäìkñä pratéti-paryävasäna-virahaù çrotå-jijïäsä svarüpaù| sa caçrotur jijïäsä-rüpaù | niräkäìkñasya väkyatve “matsyaù kürmo varäha ity api väkyaà syät |

äsattir buddhy-gaur açvaù puruño hasté” ity ädénäm api väkyatvaà syät | äsattir buddhy-avicchedaù | buddhi-avicchedaù | buddhi-vicchede’pi väkyatve idäném uccaritasya hari-padasyadevadatta-çabdasya dinäntaroccäritena gäyatigacchatéti padena saìgatiù syät |aträkäìkñä-yogyatayor artha-dharmatve’piätmärtha-dharmatve’pi padoccaya-dharmatvamupäcärät |

väkyoccayo mahä-väkyam . . . . . . . . . ||2|| 1c

yogyatäkäìkñäsatti-yukta ity eva |

. . . . . . . . . itthaà väkyaà dvidhä matam ||3|| 1d

ittham iti väkya-mahäväkyatvena tad uktam—väkyatvena mahä-väkyatvena ca |

uktaà ca tantra-värtike—

svärtha-bodhe samarthänäm aìgäìgitva-vyapekñayä |väkyänäm eka-väkyatvaà punaù saàhåtya jäyate ||

tatra väkyaà, yathä—“çünyaà väsa-gåhaà”1 ity ädi | çünyaà kuïja2-gåhaà vilokya çayanädutthäya kiïcic chanair

nidrä-vyäjam upägatasya suciraà kåñëasya dåñövä3

mukham | visrabdhaà parirabhya4 jäta-pulakäm älokya gaëòa-sthaléàlajjä-namra-mukhé sahäsam amunä5 bälä ciraà cumbitä || (Amaru 78)

1 Above 1.3 ad.2 väsa3 nirvarëya patyur4 paricumbya5 priyeëa hasatä


8/270

mahä-väkyaà rämäyaëa-mahäbhärata-raghuvaàçädi | padoccayo väkyam ity uktam |

tat kià pada-lakñaëam ? ity äha—

varëäù padaà prayogärhänanvitaikärtha-bodhakäù ||4|| 2ab

yathä, parameçvaraù | prayogärha itighaöaù | prayogärheti prätipadikasya vicchedaù |ananvitetei väkya-mahä-väkyayoù | eketi säkäìkñäneka-pada-väkyänäm | artha-bodhakä itikacaöatapety ädénäm | varëä iti bahu-vacanam avivakñitam |

tatra pade—artho väcyaç ca lakñyaç ca vyaìgaç ceti tridhä matä ||5|| 2cd

eñäà svarüpam äha—

väcyo’rtho’bhidhayä bodhyo lakñyo lakñaëayä mataù | vyaìgyo vyaïjanayä täù syus tisraù çabdasya çaktayaù ||6|| 3

tä abhidhädyäù |

tatra saìketitärthasya bodhanäd agrimäbhidhä ||7|| 4ab

uttama-gopena madhyama-gopam uddiçya gäm änayetyuttama-våddhena madhyama-våddham uddiçya “gäm änaya” ity ukte taà gavänayana-pravåttam upalabhya bälo’syaväkyasya “säsnädimat piëòänayanam arthaù” iti prathamaà pratipadyate | anantaraà ca “gäàvadhäna” “açvam änaya” ity ädäv äväpodväpäbhyäà go-çabdasya “säsnädimän artha”änayana-padasya ca gäà vadhäna, açvam änaya ity ädäv äväpodväpäbhyäà1 go-çabdasyasäsnädimän artha änayana-çabdasya cäharaëam“äharaëam arthaù” iti saìketam avadhärayati |

kvacit tu prasiddha-pada-samabhivyähäräc ca | yatheha—prabhinna-kamalodare madhunimadhükaraù pibati iti |

kvacid äptopadeçät | yathä, ayam açva ity arthaùkvacic ca prasiddha-pada-samabhivyähärät |yathä—“iha prabhinna-kamalodare madhuni madhukaraù pibati” ity atra | yathä, “ayam açva-çabda-väcyaù” ity atra | taà ca saìketitam arthaà bodhayanté çabdasya çakty-antaräntaritä

çaktir abhidhä näma |

saìketo gåhyate jätau guëa-dravya-kriyäsu ca ||8|| 4cd

1 ühäpohäbhyäà anvaya-vyatirekäbhyäm ity arthaù |


9/270

jätir go-piëòädiñu gotvädikä | guëo viçeñädhäna-hetuù prasiddho vastu-dharmaù | çuklädayo

hi gavädikaà sajätéyebhyaù kåñëa-gavädibhyo vyävartayanti1 eva vyaktayaù | kriyäùsädhya-

rüpävyävartayanti | dravya-çabdä eka-vyakti-väcino harihara-òittha-òavitthädayaù | kriyäùsädhya-rüpä vastu-dharmäù päkädayaù | eñv adhi çrayaëädi-rava-çrayaëänta-vyäpära-kaläpaùpürväparébhütaù pädädi-çabda-väcyaù | eñv evaeñu hi adhiçrayaëävaçrayaëäntädi-

pürväparébhüto vyakte rüpädhiñuvyäpära-kaläpaù päkähi-çabda-väcyaù | eñv eva vyakterupädhiñu saìketo gåhyate | na vyaktau änantya-vyabhicära-doñäpätät |

atha lakñaëä—

mukhyärtha-bädhe tad-yukto yayänyo’rthaù pratéyate |rüòheù prayojanäd väpi lakñaëä çaktir arpitä ||9|| 5

çürasenä hari-bhaktä ity ädau çürasenädi-çabdo deva-viçeñe“kaliìgaù sähasikaù” ity ädaukaliìgädi-çabdo deça-viçeñädi-rüpe svärthe’sambhavan yayä çabda-çaktyä sva-saàyuktän

puruñädén pratyäyayati, yayä ca yamunäyäà ghoña ity ädau yamunädi-çabdo“gaìgäyäàghoñaù” ity ädau gaìgädi-çabdo jala-mayädi-rüpärtha-väcakatvätprakåte’smabhavanprakåte’sambhavan svasya sämépyädi-sambandhinaà taöädikaà bodhayati |sä çabdasyärpitä sväbhävikataräsväbhäviketarä éçvaränudbhävitä vä çaktir lakñaëä näma |

pürvatra hetü rüòhiù prasiddhir eva | uttaratra yamunä-taöe ghoña”gaìgä-taöe ghoña” itipratipädanälabhyasya çétatva-pävanatvädy-atiçayasya bodhana-rüpaà prayojanaàhetuùprayojanam | hetuà vinäpi yasya kasyacit sambandhino’tiprasaìgaù syät | ata uktaà—rüòheù prayojanäd väpétilakñaëe’tiprasaìgaù syät | ity uktaà— “rüòheù prayojanäd väsau” iti |

kecit tu karmaëi kuçalaùkvacit tu “karmaëi kuçalaù” iti rüòhäv udäharanti | teñäm ayamabhipräyaù—kuçaàabhipräyaù—kuçän läti iti vyutpatti-labhyaù kuça-grähi-rüpomukhyo’rthaù prakåte’sambhavan vivekatvädi-sädharmya-sambandha-sambandhinaà dakña-rüpam arthaà bodhayatéti | etad anye na kñayante | kuça-grähi-rüpasyärthasyabodhayati | tadanye na manyante | kuça-grähi-rüpärthasya vyutpatti-labhyatve’pi dakña-rüpasyaivamukhyärthatvät |

anyad dhi çabdänäà vyutpatti-nimittam| anyac ca pravåtti-nimittam |iti vyutpatti-labhyasyamukhyärthatve gauù çete”gauù çete” ity aträpi lakñaëä syät | gamer òoù [uëädi 2.67] iti gama-dhätor òo-pratyayena vyutpäditasya go-çabdasya çayana-käle’pi prayogät |

tad-bhedän äha—

mukhyärthasyetaräkñepo väkyärthe’nvaya-siddhaye |syäd ätmnao’py upädänäd eñopädäna-lakñaëä ||10|| 6

1 Left out: dravya-çabdä eka-vyakti-väcino harihara-òittha-òavitthädayaù | kaçcit pratyekam ekä |


10/270

rüòhäv upädäna-lakñaëä, yathä—çyämo gäyatéty ädi | prayojane, yathä—goñöhe yañöayaùpraviçantéty ädi | anayor hi çyämädibhir yañöy-ädibhiçyathä— “çveto dhävati” | prayojane,yathä— “kuntäù praviçanti” | anayor hi çvetädibhir kuntädibhiç cäcetanatayä kevalair gäna-praveça-kriyayoùdhävana-praveçana-kriyayoù kartåtayänvayam alabhamänair etat-siddhayesva-sambandhinä puruñädayaù gopädayaç ca lakñyantesva-sambandhino’çvädayaù

puruñädayaç cäkñipyante | pürvatra prayojanäbhäväd rüòhiù | uttaratra yañöy-ädénämkuntädénäm atigahanatvaà prayojanam | atra ca mukhyärthasyätmano’py upädänam |

lakñaëa-lakñaëäyäà tu parasyaivetyparasyaivopaläkñaëam ity anayor bhedaù | iyam eväjahat-svärthety ucyate |

arpaëaà svasya väkyärthe parasyänvaya-siddhaye |upalakñaëa-hetutväd eñä lakñaëa-lakñaëä ||11|| 7

rüòhi-prayojanayor lakñaëa-lakñaëä, yathä—çürasenä hari-bhaktäù, yamunäyäà

ghoñayathä— “kaliìgaù sähasikaù”, “gaìgäyäà ghoñaù” iti ca | anayor hi puruña-taöayor

väkyärthe anvaya-siddhaye çürasena-yamunä- çabdävväkyärthe’nvaya-siddhaye kaliìga-gaìgä-çabdäv ätmänam arpayataù | yathä vä—

ca—upakåtaà bahu tatra kim ucyatesujanatä prathitä bhavatä param |vidadhad édåçam eva sadä sakhesukhitam ässva tataù çaradäà çatam ||

prakåtir eva hareù sukha-däyiné ity ädi mänavaté-vacanädauaträpakärädénäà väkyärthe’nvaya-siddhaye upakåtädayaù çabdä ätmänam arpayanti | apakäriëaà pratyupakärädi-pratipädanän

mukhyärtha-bädhaùmukhyärtha-bädho vaiparétya-lakñaëaù sambandhaù | phalam apakärädy-atiçayaù | iyam eva jahat-svärthä ityapakärätiçayaù | iyam eva jahat-svärthety ucyate |

äropädhyavasänäbhyäà pratyekaà tä api dvidhä ||12|| 8ab

täù pürvokta-catur-bhedä lakñaëäù |

viñayäsyänigérëasyänya-tädätmya-pratéti-kåt | 8cd säropä syän nigérëasya matä sädhyavasänikä ||13|| 9ab

viñayiëä anigérëasya viñayasya tenaiva saha tädätmya-pratéti-kåt säropä | iyam evarüpakälaìkärasya béjam |

rüòhäv upädäna-lakñaëä säropä, yathä—puruñaù çyämo gäyati | atra hi çyäma-guëavänpuruño’nigérëa-svarüpaùyathä— “açvaù çveto dhävati” | atra hi çveta-guëavän açvo’nigérëa-svarüpaù sva-samaveta-guëa-tädätmyena pratéyate |


11/270

prayojane, yathä—etäù yañöayaù praviçanti | atra sarvanämnä yañöi-dhäri-gopa-gaëa-nirdeçätsäropatvamyathä— “ete kuntäù praviçanti” | atra sarva-nämnä kunta-dhäri-puruña-nirdeçät |

rüòhau lakñaëa-lakñaëä säropä, yathä— çürasenäù puruñä harià kértayanti | atra hi çürasena-puruñäëämyathä— “kaliìgaù puruño yudhyate” | atra kaliìga-puruñayor ädhärädheya-bhävaù

sambandhaù | prayojane, yathä—çré-kåñëaà äyur gopénäm | kärya-käraëa-bhäva-sambandhädäyus tädätmyena çré-kåñëaù pratéyate | anya-vailakñaëyenävyabhicäreëäyuskaratvaàprayojanam |

prayojane, yathä— “äyur ghåtam” | aträyuñkäraëam api ghåtaà kärya-käraëa-bhäva-sambandha-sambandhy-äyus-tädätmyena pratéyate | anya-vailakñaëyenävyabhi-cäreëäyuñkaratvaà prayojanam |

yathä ca—bhagavat-puruñe gacchati bhagavän asau gacchatétivä—räjakéye puruñe gacchati“räjäsau gacchati” iti | atra sva-svämi-bhäva-lakñaëaù sambandhaù | yathägra-mätre’vayavehasto’yam | aträvayavävayavi-bhäva-lakñaëaù sambandhaù | brähmaëe’pi takñäsauyathä vä,

agra-mätre’vayava-bhäge “hasto’yam” | aträvayavävayavi-bhäva-lakñaëa-sambandhaù |“brähmaëe’pi takñäsau” | atra tätkarmya-lakñaëaù sambandhaù | viñëv-arthe yajïo’yaà viñëurityindrärthäsu sthüëäsu “amé indräù” | atra tädarthya-lakñaëaù sambandhaù |

evamanyaträpi |

anyaträpi | nigérëasya punar viñayasyänya-tädätmya-pratétikåt sädhavasänä | asyäç

caturbhedeñuviñayasyänya-tädätmya-pratéti-kåt sädhya-vasänä | asyäç caturñu bhedeñu pürvodäharaëäny eva | tad evam añöa-prakärä lakñaëä |

sädåçyetara-sambandhäù çuddhäs täù sakalä api | 9cd sädåçyät tu matä gauëyas tena ñoòaça-bhedikä ||14|| 10ab

täù pürvoktä añöa-bhedäù lakñaëäù | sädåçyetara-sambandhäù kärya-käraëa-bhävädayaù | atraçuddhänäà pürvodäharaëäny eva |

rüòhäv upädäna-lakñaëä säropä gauëé, yathä—etäni tailäni çré-kåñëasya hemanta-sukhäniyathä— “etäni tailäni hemante sukhäni” | atra taila-çabdas tila-bhava-sneha-rüpaàmukhyärtham upädäyaiva särñapädi-sneheñusärñapädiñu sneheñu vartate | prayojane, yathä—räja-kumäreñu tat-sadåçeñu ca gacchatsu “ete räja-kumärä gacchanti” |yathä—räja-kumäraka-sadåçeñu gopa-kumäreñu gacchatsu ete räja-kumärä gacchanti |

rüòhäv upädäna-lakñaëä sädhya-vasänä gauëé, yathä— “tailäni hemante sukhäni” | prayojane,yathä— “räja-kumärä gacchanti” |

rüòhau lakñaëa-lakñaëä sädhyavasänä gauëé, yathä—çré-kåñëaù kaëöakaà çodhayati |prayojane, yathä—kåñëäd anyaà gauù stautisäropä gauëé, yathä— “räjä gauòendraàkaëöakaà çodhayati” | prayojane, yathä— “gaur jalpati” |


12/270

rüòhau lakñaëa-lakñaëä sädhya-vasänä gauëé, yathä— “räjä kaëöakaà çodhayati” | prayojane,yathä— “gaur jalpati” |

atra kecid ähuù—go-sahacäriëo guëä jäòya-mändyädayo lakñyante | te ca go-çabdasyavähékärthäbhidhäne nimittébhavantéti | tad ayuktam | go-çabdasyägåhéta-saìketaà

vähékärtham abhidhätum açakyatväd go-çabdärtha-mätra-bodhanäc ca | abhidhäyä viratatvät |viratäyäç ca punar-utthänäbhävät |atra kecid ähuù—svärtha-sahacäriëo guëä jäòya-mändyädayo lakñyante | te ca go-çabdasyavähékäbhidhäne nimittébhavantéti | tad yuktam | go-çabdasyägåhétaà saìketaà vähékärthamabhidhätum asämarthyät | go-çabdärtha-mätra-bodhanäc ca | abhidhäyä viratatvät | viratäyäçca punar-utthänäbhävät |

anye tuca punar go-çabdena vähékärtho näbhidhéyate, kintu svärtha-sahacäri-guëa-säjätyenavähékärtha-gatä guëä eva lakñyante | tad apy anye na kñamanyante | tathä hiy atra— atra go-çabdäd vähékärthaù pratéyate, na vä ? ädye go-çabdäd eva vä, ? tal-lakñitäd vä guëät ? avinä-

bhäväd vä ?

tatra na prathamaù | vähékärthe’syäsaìketitatvät | na dvitéyaù, avinä-bhäva-labhyasyärthasya

çäbde’nvaye praveçäsambhavät | çäbdé hy äkäìkñä çabdenaiva püryate | na dvitéyaù—yadi hi

go-çabdäd vähékärtho na pratéyate, tadäsya vähéka-çabdasya ca sämänädhikaraëyamasamaïjasaà syät |

tasmäd atra go-çabdo mukhyayä våttyä vähéka-çabdena sahänvayam alabhamäno’jïatvädi-sädharmyäd vähékärthaà lakñayati | vähékasyäjïatädy-atiçaya-bodhanaà prayojanam |

iyaà ca guëa-yogäd gauëéty ucyate | pürvä tüpacärämiçraëäc chuddhä | upacäro hinämätyanta-viça-kalitayoù çabdayoù sädåçyätiçaya-mahimnä bheda-pratéti-sthagaëa-mätram |yathä—agnir mäëavakayoù | çukla-paöayos tu nätyanta-bheda-pratétiù | tasmäd evam ädiñuçuddhaiva lakñaëä |

vyaìgyasya güòhägüòhatväd dvidhä syuù phala-lakñaëä ||15|| 10cd

prayojane yä añöa-bhedä lakñaëä darçitäs täù prayojana-rüpa-vyaìgyasya güòhägüòhatayäpratyekaà dvidhä bhütvä ñoòaça-bhedäù | tatra güòhaù | kävyärtha-bhävanä-paripakva-buddhi-vibhava-mätra-vedyaù | yathä—“upakåtaà bahu tatra” iti | agüòho’tisphuöatayä sarva- jana-vedyaù, yathä—“upadiçati käminénäà yauvana-mada eva lalitäni |” atra “upadiçati” ity

anena “äviñkaroti” iti lakñyate | äviñkärätiçayaç cäbhidheyavat sphuöaà pratéyate |

dharmi-dharma-gatatvena phalasyaitä api dvidhä ||16|| 11ab

etä anantaroktäù ñoòaça-bheda-lakñaëäù | phalasya dharmi-gamatvena dharma-gatatvena cadvidhä bhütvä dvätriàçad-bhedäù | diì-mätraà, yathä—

snigdha-çyämala-känti-lipta-viyato vellad-baläkä ghanä


13/270

vätäù çékariëaù payoda-suhådäm änanda-kekäù kaläù |kämaà santu dåòhaà kaöhora-hådayo rämo’smi sarvaà-sahevaidehé tu kathaà bhaviñyati hahä hä devi dhérä bhava ||1

aträtyanta-duùkha-sahiñëu-rüpe räme dharmiëi lakñye tasyaivätiçayaù phalam | “gaìgäyäà

ghoñaù” ity atra taöe çétatva-pävanatva-rüpa-dharmasyätiçayaù phalam |

tad evaà lakñaëä-bhedäç catväriàçan matä budhaiù ||17|| 11cd

rüòhäv añöau | phale dvätriàçad iti catväriàçal-lakñaëä bhedäù | kià ca—

pada-väkya-gatatvena pratyekaà tä api dvidhä ||18|| 12ab

tä anantaroktäç catväriàçad-bhedäù | tatra pada-gatatve, yathä—“gaìgäyäà ghoñaù” | väkya-gatatvena, yathä—“upakåtaà bahu tatra” iti | evam açéti-prakärä lakñaëäù |

atha vyaïjanä

viratäsv abhidhädyäsu yathärtho bodhyate’paraù | 12cd sä våttir vyaïjanä näma çabdasyärthädikasya ca ||19|| 13ab

“çabda-buddhi-karmaëäà viramya vyäpäräbhävaù” iti nayenäbhidhä-lakñaëä-tätparyäkhyäsutisåñu våttiñu svaà svam arthaà bodhayitvopakñéëäsu yayäparo’nyo’rtho bodhyate, säçabdasyärthasya prakåti-pratyayädeç ca çaktir vyaïjana-dhyayana-gamana-pratyäyanädi-vyapadeça-viñayä vyaïjanä näma | tatra—

abhidhä-lakñaëä-mülä çabdasya vyaïjanä dvidhä ||20|| 13cd

abhidhä-müläm äha—

anekärthasya çabdasya saàyogädyair niyantrite |ekaträrthe’nya-dhé-hetur vyaïjanä säbhidhäçrayä ||21|| 14

ädi-çabdäd viprayogädayaù | uktaà hi—

saàyogo viprayogaç ca sähacaryaà virodhitä |

arthaà prakaraëaà liìgaà çabdasyänyasya saànidhiù ||sämarthyam aucité deçaù kälo vyaktiù svarädayaù |çabdärthasyänavacchede viçeña-småti-hetavaù || iti | [bhartåhari]

“sa-çaìka-cakro hariù” iti çaìkha-cakra-yogena hari-çabdo viñëum eväbhidhatte | “açaìka-cakro hariù” iti tad-viyogena tam eva | “bhémärjunau” iti arjunaù pärthaù | “karëärjunau” iti

1 Sad-ukti-karëämåta 978.


14/270

karëaù süta-putraù | “sthäëuà vande” iti sthäëuù çivaù | “sarvaà jänäti devaù” iti devobhavän | “kupito makara-dhvajaù” iti makaradhvajaù kämaù | “devaù puräriù” iti puräriùçivaù | “madhunä mattaù pikaù” iti madhur vasantaù | “pätu vo dayitä-mukham” iti mukhaàsäàmukhyam | “vibhäti gagane candraù” iti candraù çaçé | “niçi citrabhänuù” iti citrabhänurvahniù | “bhäti rathäìgaà” rathäìgam iti napuàsaka-vyaktyä rathäìgaà cakram | svaras tu

veda eva viçeña-pratéta-kån na kävya iti tasya viñayo nodähåtaù |

idaà ca ke’py asahamänä ähuù—svaro’pi käkvädi-rüpaù kävye viçeña-pratétikåd eva |udättädi-rüpo’pi muneù päöhokta-diçä çåìgärädi-rasa-viçeña-pratéti-kåd eva iti | etad-viñayeudäharaëam ucitam eva iti | tan na | tathä hi—svaräù käkvädayaù udättädayo vä vyaìgya-rüpam eva viçeñäà pratyäyayanti, na khalu prakåtoktam anekärtha-çabdasyikärtha-niyantraëa-rüpaà viçeñam | kià ca yadi yatra kvacid anekärtha-çabdänäà prakaraëädi-niyamäbhäväd aniyantritayor apy arthayor anurüpa-svara-vaçenaikatra-niyamanaà väcyam |tadä tathävidha-sthale çleñänaìgékära-prasaìgaù | na ca tathä, ata evähuù çleña-nirüpaëa-prastäva—“kävya-märge svaro na gaëyate” iti ca nayaù | ity alam upajévyänäà mänyänäàvyäkhyäneñu kaöäkña-nikñepeëa | ädi-çabdät “etävan mätra-stané” ity ädau hastädi-ceñöädibhiù

stanädénäà kamala-korakädy-äkäratvam |

evam ekasminn arthe’bhidhayä niyantrite yä çabdärthasyänyärtha-buddhi-hetuù çaktiùsäbhidhä-mülä vyaïjanä | yathä mama täta-pädänäà mahä-pätra-caturdaça-bhäñä-viläsiné-bhujaìga-mahä-kavéçvara-çré-candraçekhara-sändhivigrahikäëäà—

durgä-laìghita-vigraho manasijaà saàmélayaàs tejasäprodyad-räja-kalo gåhéta-garimä viñvag-våto bhogibhiù |nakñatreça-kåtekñaëo giri-gurau gäòhäà rucià dhärayangäm äkramya vibhüti-bhüñita-tanü räjaty umä-vallabhaù ||

atha prakaraëenäbhidhayä umä-vallabha-çabdasyomä-nämné-mahä-devé-vallabha-bhänudeva-nåpati-rüpe’rthe niyantrite vyaïjanayaiva gauré-vallabha-rüpo’rtho bodhyate | evam anyat |

lakñaëä-müläm äha—

lakñaëopäsyate yasya kåte tat tu prayojanam |yayä pratyäkhyäyate sä syäd vyaïjanä lakñaëäçrayä ||22|| 15

“gaìgäyäà ghoñaù” ity ädau jala-mayädy-artha-bodhanäd abhidhäyäà taöädy-artha-bodhanäcca lakñaëäyäà viratäyäà yathä çétatva-pävanatvädy-atiçayädir bodhyate sä lakñaëä-mülä

vyaïjanä |

evaà çäbdéà vyaïjanäm uktvärthém äha—

vaktå-boddhavya-väkyänäm anya-sannidhi-väcyayoù |prastäva-deça-kälänäà käkoç ceñöädikasya ca | 16


15/270

vaiçiñöyäd anyam arthaà yä bodhayet särtha-sambhavä ||23|| 17ab1

vyaïjaneti sambadhyate | tatra vaktå-väkya-prastäva-deça-käla-vaiçiñöye, yathä—

kälo madhuù kupita eña ca puñpadhanvä

dhérä vahanti rati-kheda-haräù saméräù |kelévanéyam api vaïjula-kuïja-maïjurdüre patiù kathaya kià karaëéyam adya ||

atraitaà deçaà prati çéghraà pracchanna-kämukas tvayä preñyatäm iti sakhéà prati kayäcidvyajyate |

boddhavya-vaiçiñöye, yathä—

niùçeña-cyuta-candanaà stana-taöaà nirmåñöa-rägo’dharonetre düram anaïjane pulakitä tanvé taveyaà tanuù |mithyä-vädini düti bändhava-janasyäjïäta-péòägameväpéà snätum ito gatäsi na punas tasyädhamasyäntikam ||2

atra tad-antikam eva rantuà gatäséti viparéta-lakñaëayä lakñyam | tasya ca rantum itivyaìgyaà pratipädyaà düté-vaiçiñöyäd bodhyate |

anya-sannidhi-vaiçiñöye, yathä—

ua ëiccala ëippandä bhisiëé-pattammi reha(i) balää |ëimmala-maragaa-bhäaëa-pariööhiä saìkha-sutti bba ||3

( paçya niçcala-nispandä bisiné-patre räjate baläkä |nirmala-marakata-bhäjana-paristhitä çaìkha-çuttir iva ||)

atra baläkäyä nispandatvena viçvastatvam, tenäsya deçasya vijanatvam | ataù saìketa-sthänametad iti kayäpi saànihitaà pracchana-kämukaà pratyucyate | atraiva sthäna-nirjanatva-rüpaà vyaìgyärtha-vaiçiñöyaà prayojanam |

“bhinna-kaëöha-dhvanir dhéraiù käkur ity abhidhéyate” ity ukta-prakäräyäù käkor bhedä äkarebhyo jïätavyäù | etad-vaiçiñöye, yathä—

guru-paratantratayä bata dürataraà deçam udyato gantum |ali-kula-kokila-lalite naiñyati sakhi surabhi-samaye’sau ||

atra naiñyati, api tarhi eñyaty eveti käkvä vyajyate |

1 This line does not appear in my Sähitya-darpaëa.2 Srk 837; Skm 1036 (credited to Suvibhoka), Sk 4.236, Smv 48.2.3 Gähä-sattasäé 1.4; Kävya-prakäça 1.6.


16/270

ceñöä-vaiçiñöye, yathä—

saìketa-käla-manasaà viöaà jïätvä vidagdhayä |hasan-neträrpitäkütaà lélä-padmaà nimélitam ||

atra sandhyä saìketa-käla iti padma-nimélana-ceñöayä kayäcid dyotyate | evaà vakträdénäàvyasta-samastädi-vaiçiñöye boddhavyam |

traividhyäd iyam arthänäà pratyekaà trividhä matä ||24|| 17cd

arthänäà väcya-lakñya-vyaìgyatvena tri-rüpatayä sarvä apy anantaroktä vyaïjanäs trividhäù |tatra väcyärthasya vyaïjanä, yathä “kälo madhuù” ity ädi | lakñyärthasya, yathä—“niùçeña-cyuta-candanam” ity ädi | vyaìgyärthasya, yathä—“ua ëiccala” ity ädi | prakåti-pratyayädi-vyaïjakatvaà tu prapaïcayiñyate |

çabda-bodhyo vyanakty arthaù çabdo’py arthäntaräçrayaù |ekasya vyaïjakatve tad anyasya sahakäritä ||25|| 18

yataù çabdo vyaïjakatve’py arthäntaram apekñate, artho’pi çabdam | tad ekasyavyaïjakatve'nyasya sahakäritävaçyam aìgékartavyä |

abhidhädi-trayopädhi-vaiçiñöyät trividho mataù |çabdo’pi väcakas tadval lakñako vyaïjakas tathä ||26|| 19

abhidhopädhiko väcakaù | lakñaëopädhiko lakñakaù | vyaïjanopädhiko vyaïjakaù |

kià ca—

tätparyäkhyäà våttim ähuù padärthänvaya-bodhane |tätparyärthaà tad-arthaà ca väkyaà tad-bodhakaà pare ||27|| 20

abhidhäyä ekaika-padärtha-bodhana-viramäd väkyärtha-rüpasya padärthänvayasya bodhikätätparyaà näma våttiù | tad-arthaç1 ca tätparyärthaù | tad-bodhakaà2 ca väkyam itiabhihitänvaya-vädinäà3 matam |

iti sähitya-darpaëe väkya-svarüpa-nirüpaëo näma

dvitéyaù paricchedaù||2||

—o)0(o—

1 tasya våtter arthaç ca |2 gäm änayety ädi rétyä |3 pürvaà tv anvitäbhidhväna-vädinäà matam iti bhävaù |


17/270


18/270

(3)

tåtéyaù paricchedaù

rasädi-nirüpaëaù

atha ko’yaà rasa ity ucyate –

vibhävenänubhävena vyaktaù saïcäriëä tathä |rasatäm eti raty-ädiù sthäyé bhävaù sa-cetasäm ||1|| 1

vibhävädayo vakñyante | sättvikäç cänubhäva-rüpatvät na påthag-uktäù | vyakto dadhy-ädi-nyäyena rüpäntara-pariëato vyakté-kåta eva raso na tu dépena ghaöa iva pürva-siddhovyajyate |

tad uktaà locana-käraiù—rasäù pratéyanta it tv odanaà pacatétivad vyavahäraù iti | atra caraty-ädi-padopädänäd eva präpte sthäyitve punaù sthäyi-padopädänaà raty-ädénäm apirasäntareñv asthäyitva-pratipädanärtham | tataç ca häsa-krodhädayaù çåìgära-vérädauvyabhicäriëa eva | tad uktam—rasävasthaù paraà bhävaù sthäyitäà pratipadyate iti |

asya svarüpa-kathana-garbha äsvädana-prakäraù kathyate—

sattvodrekäd akhaëòa-sva-prakäçänanda-cin-mayaù | vedyäntara-sparça-çünyo brahmäsväda-sahodaraù ||2|| 2

lokottara-camatkära-präëaù kaiçcit pramätåbhiù |

sväkäravad abhinnatvenäyam äsvädyate rasaù ||3|| 3

rajas-tamobhyäm aspåñöäà manaù sattvam ihocyate ity ukta-prakäro bähya-meya-vimukhatäpädakaù kaçcanäntaro dharmaù sattvam | tasyodreko rajas-tamasau abhibhüyaävirbhävaù | atra ca hetus tathävidhälaukika-kävyärtha-pariçélanam |

akhaëòa ity eka eväyaà vibhävädi-raty-ädi-prakäça-sukha-camatkärätmakaù | atra hetuàvakñyämaù | sva-prakäçatvädy api vakñyamäëa-rétyä | cinmaya iti svarüpärthe mayaö |

camatkäraç citta-vistära-rüpo vismayäpara-paryäyaù | tat-präëatvaà cäsmad-våddha-prapitämaha-sahådaya-goñöhé-gariñöha-kavi-paëòéta-mukhya-çréman-näräyaëa-pädair uktam |

tad äha dharmadattaù sva-granthe—

rase säraç camatkäraù sarvaträpy anubhüyate |tac camatkära-säratve sarvaträpy adbhuto rasaù |tasmäd adbhutam eväha kåté näräyaëo rasam || iti |

kaiçcid iti präktana-puëya-çälibhiù | yad uktaà—puëyavantaù pramiëvanti yogivad rasa-santatim iti |


19/270

yadyapi svädaù kävyärtha-sambhedäd ätmänanda-samudbhavaù ity ukta-diçärasasyäsvädänatiriktatva-bhuktam, tathäpi rasaù svädyate iti kälpanikaà bhedam urarékåtyakarma-kartari vä prayogaù | tad uktaà—rasyamänatä-mätra-säratvät prakäça-çaréräd ananayaeva hi rasaù iti | evam anyaträpy evaàvidha-sthaleñüpacäreëa prayogo jïeyaù |

nanv etävatä rasasyäjïeyatvam uktaà bhavatéti vyaïjanäyäç ca jïäna-viçeñatväd dvayoraikyam äpatitam | tataç ca—

sva-jïänenänyadhé-hetuù siddhe'rthe vyaïjako mataù |yathä dépo'nyathä-bhäve ko viçeño'sya kärakät ||

ity ukta-diçä ghaöa-pradépavad vyaìgya-vyaïjakayoù pärthakyam eveti kathaà rasasyavyaìgyateti cet, satyam uktam | ata evähuù—vilakñaëa eväyaà kåtijïapti-bhedebhyaùsvädanäkhyaù kaçcid vyäpäraù | ata eva hi rasanäsvädana-camatkaraëädayo vilakñaëä evavyapadeçäù iti abhidhädi-vilakñaëa-vyäpära-mätra-prasädhana-grahilair asmäbhé rasädénäàvyaìgyatvam uktaà bhavatéti |

nanu tarhi karuëädénäà rasänäà duùkhamayatväd rasatvaà (tad-unmukhatvaà) na syäd ityucyate—

karuëädäv api rase jäyate yatparaà sukham |sacetasäm anubhavaù pramäëaà tatra kevalam ||4|| 4

ädi-çabdäd bébhatsa-bhayänakädayaù |

tathäpy asahådayänäà mukha-mudraëäya pakñäntaram ucyate—

kià ca teñu yadä duùkhaà na ko’pi syät tad-unmukhaù ||5|| 5ab

nahi kaçcit sa-cetä ätmano duùkhäya pravartate | karuëädiñu ca sakalasyäpi säbhiniveça-pravåtti-darçanät sukhamayatvam eva |

anupapatty-antaram äha—

tathä rämäyaëädénäà bhavitä duùkha-hetutä ||6|| 5cd

karuëa-rasasya duùkha-hetutve karuëa-rasa-pradhäna-rämäyaëädi-prabandhänäm apiduùkha-hetutä-prasaìgaù syät |

nanu kathaà duùkha-käraëebhyaù sukhotpattir ity äha—

hetutvaà çoka-harñäder gatebhyo loka-saàçrayät |çoka-harñädayo loke jäyantäà näma laukikäù ||7|| 6


20/270

alaukika-vibhävatvaà präptebhyaù kävya-saàçrayät |sukhaà saïjäyate tebhyaù sarvebhyo’péti kä kñatiù ||8|| 7

ye khalu räma-vanaväsädayo loke duùka-käraëäni ity ucyante ta eva hi kävya-näöya-samarpitäalaukika-vibhävana-vyäpäravattayä käraëa-çabda-väcyatäà vihäya alaukika-vibhäva-çabda-

väcyatvaà bhajante | tebhyaç ca surate danta-ghätädibhya iva sukham eva jäyate | ataç calaukika-çoka-harñädi-käraëebhyo laukika-çoka-harñädayo jäyante iti loka eva pratiniyamaù |kävye punaù—sarvebhyo'pi vibhävädibhyaù sukham eva jäyate iti niyamän na kaçcid doñaù |

kathaà tarhi hariçcandrädi-caritasya kävya-näöyayor api darçana-çravaëäbhyäm açrupätädayo jäyanta ity ucyate—

açru-pätädayas tadvad drutatväc cetaso matäù ||9|| 8ab

tarhi kathaà kävyataù sarveñäà édåçé rasäbhivyaktir na jäyata ity ata äha—

na jäyate tad-äsvädo vinä raty-ädi-väsanäm ||10|| 8cd

väsanä cedänéntané präktané ca rasäsväda-hetuù | tatra yady ädyä na syät tadä çrotriya-jaran-mémäàsakädénäm api sa syät | yadi dvitéyä na syät tadä yad rägiëam api keñäïcid rasodbodhona dåçyate tan na syät | utkaà ce dharmadattena—

saväsanänäà sabhyänäà rasasyäsvädanaà bhavet |nirväsanäs tu raìgäntaù-käñöha-kuòy-açma-sannibhäù || iti |

nanu kathaà rämädi-raty-ädy-udbodha-käraëaiù sétädibhiù sämäjika-raty-ädy-udbodha ityucyate—

vyäpäro’sti vibhäväder nämnä sädhäraëé-kåtiù |tat-prabhäveëa yasyäsan päthodhi-plavanädayaù | 9

pramätä tad-abhedena svätmänaà pratipadyate ||11|| 10ab

nanu kathaà manuñya-mätrasya samudra-laìghanädäv utsähodbodha ity ucyante—

utsädädi-samudbodhaù sädhäraëyäbhimänataù | 10cdnåëäm api samudrädi-laìghanädau na duñyati ||12||

raty-ädayo'pi sädhäraëyenaiva pratéyanta ity äha—

sädhäraëyena raty-ädir api tadvat pratéyate ||13|| 11cd

raty-äder api svätma-gatatvena pratétau sabhyänäà vréòätaìkädir bhavet | para-gatatvena tvarasyatäpätaù |


21/270

vibhävädayo'pi prathamataù sädhäraëyena pratéyanta ity äha—

parasya na parasyeti mameti na mameti ca |tad-äsväde vibhävädeù paricchedo na vidyate ||14|| 12

nanu tathäpi katham evam alaukikatvam eteñäà vibhävädénäm ity ucyate—

vibhävanädi-vyäpäram alaukikam upeyuñäm |alaukikatvam eteñäà bhüñaëaà na tu düñaëam ||15|| 13

ädi-çabdäd anubhäva-saïcäraëe | tatra vibhävanaà raty-äder viçeñeëäsvädäìkuraëa-yogyatänayanam | anubhävanam evambhütasya raty-ädeù samanantaram eva rasädi-rüpatayäbhävanam | saïcäraëaà tathäbhütasyaiva tasya samyak cäraëam |

vibhävädénäà yathä-säìkhyaà käraëa-kärya-sahakäritve kathaà trayäëäm api rasodbodhe

käraëatvam ity ucyate—

käraëa-kärya-saïcäri-rüpä api hi lokataù |rasodbodhe vibhävädyäù käraëäny eva te matäù ||16|| 14

nanu tarhi kathaà rasäsväde teñäm ekaù pratibhäsa ity ucyate—

pratéyamänaù prathamaà pratyekaà hetur ucyate |tataù saàvalitaù sarvo vibhävädiù sa-cetasäm | 15

prapäëaka-rasa-nyäyäc carvyamäëo raso bhavet ||17||

yathä khaëòa-maricädénäà sammelanäd apürva iva kaçcid äsvädaù prapäëaka-rase saïjäyatevibhävädi-sammelanäd ihäpi tathety arthaù |

nanu yadi vibhävänubhäva-vyabhicäribhir militair eva rasas tat kathaà teñäm ekasya dvayorvä sad-bhäve'pi sa syäd ity ucyate—

sad-bhävaç ced vibhäväder dvayor ekasya vä bhavet | 16 jhaöity anyasam äkñepe tadä doño na vidyate ||18||

anya-samäkñepaç ca prakaraëädi-vaçät | yathä—

dérghäkñaà çarad-indu-känti-vadanaà bähü natävaàsayoùsaìkñiptaà niviòonnata-stanam uraù pärçve pramåñöe iva |madhyaù päëim ito nitambi jaghanaà pädävarälaìguléchando nartayitur yathaiva manasaù såñöaà tathäsyä vapuù || (mä.a.mi. 2.3)1

1 Ra.su. 4.287, Skm 812, Dr. 4.48


22/270

atra mälavikäm abhilañato'gnimitrasya mälavikä-rüpa-vibhäva-mätra-varëane'pi saïcäriëämausukyädénäm anubhävanäà ca nayana-visphärädénäm aucityäd eväkñepaù | evamanyäkñepe'py ühyam |

"anukärya-gato rasaù" iti vadataù praty äha—

pärimityyäl laukikatvät säntaräyatayä tathä || 17 anukäryasya ratyäder udbodho na raso bhavet ||19||

sétädi-darçanädijo rämädir atyädyudbodho hi parimito laukiko näöya-kävya-darçanädeùsäntaräyaç ca, tasmät kathaà rasa-rüpatäm iyät | rasasyaitad-dharma-tritaya-vilakñaëa-dharmakatvät |

anukartå-gatatvaà cäsya nirasyati—

çikñäbhyäsädi-mätreëa räghavädeù svarüpatäm | 18 darçayan nartako naiva rasasyäsvädako bhavet ||20||

kià ca—

kävyärtha-bhävenäyam api sabhya-padäspadam ||21|| 19

yadi punar naöo'pi kävyärtha-bhävanayä rämädi-svarüpatäm ätmano darçayet tadä so'pisabhya-madhya eva gaëyate |

näyaà jïäpyaù sva-sattäyäà pratéty avyabhicärataù ||22|| 20ab

yo hi jïäpyo ghaöädiù sann api kadäcid ajïäto bhavati, na hy ayaà tathä | pratétimanatareëäbhävät |

yasmäd eña vibhävädi-samühälambanätmakaù | 20tasmän na käryaù . . . . . . . . . . .||23|| 21a

yadi rasaù käryaù syät tadä vibhävädi-jïäna-käraëaka eva syät | tataç ca rasa-pratéti-kälevibhävädayo na pratéyeran | käraëa-jïäna-kärya-jïänayor yugapad-adarçanät | nahi candana-sparçäjïänaà taj-janya-sukha-jïänaà caikadä sambhavati | rasasya ca vibhävädi-

samühälambanätmakatayaiva pratéter na vibhävädi-jïäna-käraëatvam ity abhipräyaù |

. . . . . . . no nityaù pürva-saàvedanojjhitaù |asaàvedana-käle hi na bhävo’py asya vidyate ||24|| 21cd

na khalu nityasya vastuno'saàvedana-käle'sambhavaù |


23/270

näpi bhaviñyan säkñäd änanda-maya-svaprakäça-rüpatvät |kärya-jïäpya-vilakñaëa-bhävän no vartamäno’pi ||25|| 22

vibhävädi-parämarça-viñayatvät sacetasäm |paränandamayatvena saàvedyatväd api sphuöam ||26|| 23

na nirvikalpakaà jïänaà tasya grähakam iñyate |tathäbhiläpa-saàsarga-yogyatva-virahän na ca ||27|| 24savikalpaka-saàvedyaù . . . . . . . ||28|| 25a

savikalpaka-jïäna-saàvedyänäà hi vacana-prayoga-yogyatä, na tu rasasya tathä |

. . . . . . . säkñätkäratayä na ca | 25bparokñas tat-prakäço näparokñaù çabda-sambhavät ||29|| 25cd

tat kathaya kédåg asya tattvam açrutädåñöa-pürva-nirüpaëa-prakärasyety äha—

tasmäd alaukikaù satyaà vedyaù sahådayair ayam ||30|| 26ab

tat kià punaù pramäëaà tasya sad-bhäva ity äha—

pramäëaà carvaëaivätra sväbhinne viduñäà matam ||31|| 26cd

carvaëä äsvädanam | tac ca "svädaù kävyärtha-sambhedäd ätmänanda-samudbhavaù" ityukta-prakäram |

nanu yadi raso na käryas tat kathaà maharñiëä "vibhävänubhäva-vyabhicäri-saàyogäd rasa-

niñpattiù" iti lakñaëaà kåtam ity ucyate—

niñpattyä carvaëasyäsya niñpattir upacärataù ||32|| 27ab

yadyapi rasäbhinnatayä carvaëasyäpi na käryatvaà tathäpi tasya kädäcitkatayä upacaritenakäryatvena käryatvam upacaryate |

aväcyatvädikaà tasya vakñye vyaïjana-rüpaëe ||33|| 27cd

tasya rasasya | ädi-çabdäd alakñyatvädi |

nanu yadi militä raty-ädayo rasäs tat katham asya sva-prakäçätvaà kathaà väkhaëòatvam ityäha—

raty-ädi-jïäna-tädätmyäd eva yasmäd raso bhavet |ato’sya sva-prakäçatvam akhaëòatvaà ca sidhyati ||34|| 28


24/270

yadi raty-ädikaà prakäça-çaréräd atiriktaà syät tadaiväsya sva-prakäçakatvaà na sidhyet, naca tathä, tädätmyäìgékärät | yad uktaà—"yadyapi rasänanyatayä carvaëäpi na käryä tathäpikädäcitkatayä käryatvam upakalpya tad-ekätmany anädi-väsanä-pariëati-rüpe raty-ädi-bhäve'pi vyavahära iti bhävaù" iti | "sukhädi-tädätmyäìgékäre cäsmäkéà siddhänta-çayyämadhiçayya divyaà varña-sahasraà pramoda-nidräm upeyäù" iti ca | "abhinno'pi sa pramäträ

väsanopanéta-raty-ädi-tädätmyena gocarékåtaù" iti ca | jïänasya sva-prakäçakatvamanaìgékurvatäm upari vedäntibhir eva pätanéyo daëòaù | tädätmyäd eväsyäkhaëòatvam |

raty-ädayo hi prathamam ekaikaçaù pratéyamänäù sarve'py ekébhütäù sphuranta eva rasatämäpadyante | tad uktam—

vibhävä anubhäväç ca sättvikä vyabhicäriëaù |pratéyamänäù prathamaà khaëòaço yänty akhaëòatäm || iti |

"paramärthatas tv akhaëòa eväyaà vedänta-prasiddha-brahma-tattvavad veditavyaù" iti ca |

atha ke te vibhävänubhäva-vyabhicäriëa ity apekñäyäà vibhävam äha—

raty-ädy-udbodhakä loke vibhäväù kävya-näöyayoù ||35|| 29ab

ye hi loke rämädi-gata-rati-häsädénäm udbodha-käraëäni sétädayas ta eva kävye näöye caniveçitäù santaù "vibhävyante äsvädäìkura-prädurbhäva-yogyäù kriyante sämäjika-raty-ädi-bhävä ebhiù" iti vibhävä ucyante | tad uktaà bhartåhariëä—

çabdopahita-rüpäàs tän buddher viñayatäà gatän |pratyakñän iva kaàsädén sädhanatvena manyate || (väkpädéya 3.7.5) iti |1

tad-bhedän äha—

älambanoddépanäkhyau tasya bhedäv ubhau småtau ||36|| 29cd

spañöam | tatra—

älambanaà näyakädis tam älambya rasodgamät ||37|| 29ef

ädi-çabdän näyikä-pratinäyikädayaù | atha yasya rasasya yo vibhävaù sa tat-svarüpa-varëanevakñyate |

tatra näyakaù—

tyägé kåté kulénaù su-çréko rüpa-yauvanotsähé |dakño’nurakta-lokas tejo-vaidagdhya-çélavän netä ||38|| 30

1 See also Daçarüpaka 4.2 (Dhanika)


25/270

dakñaù kñéprakäré | çélaà sad-våttam | evam ädiguëa-sampanno netä näyako bhavati |

tad-bhedän äha—

dhérodätto dhéroddhatas tathä dhéra-lalitaç ca |dhéra-praçänta ity ayam uktaù prathamaç caturbhedaù ||39|| 31

spañöam | tatra dhérodättaù—

avikatthanaù kñamävän atigambhéro mahä-sattvaù |stheyän nigüòhamäno dhérodätto dåòha-vrataù kathitaù ||40|| 32

avikatthano'nätma-çläghäkaraù | mahä-sattvo harña-çokädy-anabhibhüta-svabhävaù |nigüòha-mäno vinaya-cchanna-garvaù | dåòha-vrato'ìgékåta-nirvähakaù | yathä räma-

yudhiñöhirädayaù |

atha dhéroddhataù—

mäyä-paraù pracaëòaç capalo’haìkära-darpa-bhüyiñöhaù |ätma-çläghä-nirato dhérair dhéroddhataù kathitaù ||41|| 33

yathä bhémasenädiù |

atha dhéra-lalitaù—

niçcinto mådur aniçaà kalä-paro dhéra-lalitaù syät ||42|| 34ab

kalä nåtyädikä | yathä ratnävalyädau vatsaräjädiù |

atha dhéra-praçäntaù—

sämänya-guëair bhüyän divjädiko dhéra-praçäntaù syät ||43|| 34cd

yathä mälaté-mädhavädau mädhavädiù |

eñäà ca çåìgärädi-rüpatve bhedän äha—

ebhir dakñiëa-dhåñöänuküla-çaöha-rüpibhis tu ñoòaçadhä ||44|| 35ab

tatra teñäà dhérodättädénäà pratyekaà dakñiëa-dhåñöänuküla-çaöhatvena ñoòaça-prakäronäyakaù |


26/270

eñu tv aneka-mahiläsu samarägo dakñiëaù kathitaù ||45|| 35cd

dvayos tri-catuù-prabhåtiñu näyikäsu tulyänurägo dakñiëa-näyakaù, yathä—

snätä tiñöhati kuntaleçvara-sutä väro’ìga-räja-svasur

dyütaiù rätrir iyaà jitä kamalayä devé prasädyädya ca |ity antaùpura-sundarébhir asakåd vijïäpitena kramäddevenäpratipatti-müòha-manasä dviträù sthitaà näòikäù ||1

kåtägä api niùçaìkas tarjito’pi na lajjitaù |dåñöa-doño’pi mithyäväkvathito dhåñöa-näyakaù ||46|| 36

yathä mama—

çoëaà vékñya mukhaà vicumbitum ahaà yätaù samépaà tataù

pädena prahåtaà tayä sapadi taà dhåtvä sahäse mayi |kiïcit tatra vidhätum akñamatayä bäñpaà såjantyäù sakhedhyätaç cetasi kautukaà vitanute kopo’pi väma-bhruvaù ||

anuküla eka-nirataù . . . . . . . . . . . . .||47|| 37a

ekasyäm eva näyikäyäm äsakto’nuküla-näyakaù, yathä—

asmäkaà sakhi väsasé na rucire graiveyakaà nojjvalaàno vakrä gati-ruddhataà na hasitaà naivästi kaçcin madaù |kintv anye’pi janä vadanti subhago’py asyäù priyo nänyatodåñöià nikñipatéti viçvam iyatä manyämahe duùsthitam ||2

. . . . . . . . . . . . . çaöho’yam ekatra baddha-bhävo yaù |darçita-bahir-anurägo vipriyam anyatra güòham äcarati ||48|| 37bcd

yaù punar ekasyäm eva näyikäyäà baddha-bhävo dvayor api näyikayor bahir-darçitänurägo’nyasyäà näyikäyäà güòhaà vipriyam äcarati sa çaöhaù, yathä—

çäöhän yasyäù käïcé-maëi-raëitam äkarëya sahasäyad äçliñyann eva praçithila-bhuja-granthir abhavaù |

tad etat kväcakñe ghåta-madhu-maya tvad-bahu-vaco-viñeëäghürëanté kim api na sakhé me gaëayati ||3

eñäà ca traividhyäd uttama-madhyädhamatvena |

1 kasyacit | (Skm 877, Sk 5.364, Dr. under 2.7)2 Spd 37543 amaru 73 or 109, padyävalé 263


27/270

uktä näyaka-bhedäç catväriàçat tathäñöau ca ||49|| 38

eñäm ukta-ñoòaça-bhedänäm |

atha prasaìgäd eteñäà sahäyän äha—

düränvartini syät tasya präsäìgiketivåtte tu |kiïcit tad-guëa-hénaù sahäya eväsya péöha-mardäkhyaù ||50|| 39

tasya näyakasya bahu-vyäpini prasaìga-saìgate itivåtte'nantaroktair näyaka-sämänya-guëaiùkiïcid ünaù péöhamarda-nämä sahäyo bhavati | yathä—rämacandrädénäà sugrévädayaù |

atha çåìgära-sahäyäù—

çåìgäro’sya sahäyä

viöa-ceöa-vidüñakädyäù syuù |bhaktä narmasu nipuëäù

kupita-vadhü-mäna-bhaïjanäù çuddhäù ||51|| 40

ädi-çabdän mäläkära-rajaka-tämbülika-gändhikädayaù |

tatra viöaù—

sambhoga-héna-sampad viöas tu dhürtaù kalaika-deça-jïaù | veçopacära-kuçalo vägmé madhuro’tha bahu-mato goñöhyäm ||52|| 41

ceöaù prasiddha eva |1

kusuma-vasantädy-abhidhaù karma-vapur veña-bhäñädyaiù |häsya-karaù kalaha-ratir vidüñakaù syät sva-karma-jïaù ||53|| 42

sva-karma häsyädi |

artha-cintane sahäyam äha—

mantré syäd arthänäà cintäyäà . . . . . . ||54|| 43a

arthäs tanträväpädayaù |

1 kalaha-priyo bahu-katho virüpo gandha-sevakaù | mänyämänya-viçeña-jïaç ceöo'py evaàvidhaù småtaù ||(nä.çä. 35.58)


28/270

yat tv atra sahäya-kathana-prastäve—mantré svaà cobhayaà väpi sakhä tasyärtha-cintane itikenacil lakñaëaà kåtam, tad api räjïo’rtha-cintanopäya-lakñaëa-prakaraëe lakñayitavyam, natu sahäya-kathana-prakaraëe | « näyakasyärtha-cintane mantré sähäyaù » ity ukte’pinäyakasyärthata eva siddhatvät |

yad apy uktaà—« mantriëäà lalitaù çeñä mantriñv äyatta-siddhayaù » iti, tad api sva-lakñaëa-kathanenaiva lakñitasya mantri-mäträyattärtha-cintanopapatter gatärtham | na cärtha-cintanetasya mantré sahäyaù | kià tu svayam eva sampädakaù | tasyärtha-cintanädy-abhävät |

athäntaùpura-sahäyäù—

. . . . . . . . . . . . tadvad avarodhe | vämana-ñaëòa-kiräta-mlecchäbhéräù çakära-kubjädyäù ||55|| 43bcd

mada-mürkhatäbhimäné duñkulataiçvarya-saàyuktaù |so’yam anüòha-bhrätä räjïaù çyälaù çakära ity uktaù ||56|| 44

ädya-çabdän mükädayaù | tatra ñaëòha-vämana-kiräta-kubjädayo, yathä ratnävalyäm—

nañöaà varña-ravair manuñya-gaëan :abhäväd apäsya-trapämantaù-kaïcuki-kaïcukasya viçati träsädayaà vämanaù |paryantäçrayibhir nijasya sadåçaà nämnaù kirätaiù kåtaàkubjä nécatayaiva yänti çanakair ätmekñaëä-çaìkinaù ||

çakäro måcchakaöikädiñu prasiddhaù | anye’pi yathä-darçanaà jïätavyäù |

atha daëòa-sahäyäù—

daëòe suhåt-kumäräöavikäù sämanta-sainikädyäç ca ||57|| 45ab

duñöa-nigraho daëòaù | spañöam |

åtvik-purodhasaù syur brahma-vidas täpasäs tathä dharme ||58|| 45cd

brahmavido veda-vidaù ätma-vido vä |

atra ca—

uttamäù péöhamardädyäù . . . . . . . . . ||59|| 46a

ädya-çabdän mantri-purohitädayaù |

. . . . . . . . . madhyau viöa-vidüñakau |tathä çakära-ceöädyä adhamä parikértitäù ||60|| 46bcd


29/270

ädya-çabdät tämbülika-gändhikädayaù |

atha prasaìgäd dütänäà vibhäga-garbha-lakñaëam äha—

nisåñöärtho mitärthaç ca tathä sandeça-härakaù |kärya-preñyas tridhä düto dütyaç cäpi tathävidhäù ||61|| 47

tatra kärya-preñyo düta iti lakñaëam |

tatra—

ubhayor bhävam unnéya svayaà vadati cottaram |suçliñöaà kurute käryaà nisåñöärthas tu sa småtaù ||62|| 48

ubhayor iti yena preñito yad-antike preñitaç ca |

mitärtha-bhäñé käryasya siddha-kärä mitärthakaù |yävad bhäñita-sandeça-häraù sandeça-härakaù ||63|| 49

atha sättvika-näyaka-guëäù |

çobhä viläso mädhuryaà gämbhéryaà dhairya-tejasé |lalitaudäryam ity añöau sattvajäù pauruñä guëäù ||64|| 50

tatra—

çüratä dakñatä satyaà mahotsäho’nurägitä |néce ghüëädhike spardhä yataù çobheti täà viduù ||65|| 51

tatra anurägitä, yathä—

aham eva mato mahépater iti sarvaù prakåtiñv acintayat |udadher iva nimnagäçateñv abhavan näsya vimänanä kvacit ||1

evam anyad api |

atha viläsaù—

dhérä dåñöir gatiç citrä viläse sasmitaà vacaù ||66|| 52ab

yathä—dåñöis tåëékåta-jagat-traya-sattva-särä

1 rasärëave 4.93


30/270

dhéroddhatä namayatéva gatir dharitrém |kaumärake'pi girivad gurutäà dadhänovéro rasaù kim ayam ety uta darpa eva ||

säìkñobheñv apy anudvego mädhuryaà parikértitam ||67|| 52cd

ühyam udäharaëam |

bhé-çoka-krodha-harñädyair gämbhéryaà nirvikäratä ||68|| 53ab

yathä—ähütasyäbhiñekäya nisåñöasya vanäya ca |na mayä lakñitas tasya svalpo’py äkära-vibhramaù ||

vyavasäyäd acalanaà dhairyaà vighne mahaty api ||69|| 53cd

yathä—çrutäpsaro-gétir api kñaëe'sminharaù prasaàkhyäna-paro babhüva |ätmeçvaräëäà na hi jätu vighnäùsamädhi-bheda-prabhavo bhavanti || (ku.saà. 3.40)

adhikñepäpamänädeù prayuktasya pareëa yat |präëätyaye’py asahanaà tat-tejaù samudähåtam ||70|| 54

väg-veçayor madhuratä, tadvac chåìgära-ceñöitaà lalitam |

dänaà sa-priya-bhäñaëam audäryaà çatru-mitrayoù samatä ||71|| 55

eñäm udäharaëäny ühyäni |

atha näyikä tri-bhedä svänyä sädhäraëä stréti |näyaka-sämänya-guëair bhavati yathä-sambhavair yuktä ||72|| 56

näyikä punar näyaka-sämänya-guëais tyägädibhir yathä-sambhavair yuktä bhavati | sä ca sva-stré anya-stré sädhäraëa-stréti trividhä |

tatra sva-stré—

vinayärjavädi-yuktä gåha-karma-parä pati-vratä svéyä ||73|| 57ab

yathä—lajjä-pajjatta-pasähaëäià para-bhatti-ëippiväsaià |aviëaa-dummedhäià dhaëëäëaà ghare kalattäià ||


31/270

[lajjä-paryâpta-prasädhanäni para-bhartå-niñpipäsäni |avinaya-durmedhäni dhanyänäà gåhe kalaträëi ||]

säpi kathitä tribhedä mugdhä madhyä pragalbheti ||74|| 57cd

tatra—prathamävatérëa-yauvana-madana-vikärä ratau vämä |

kathitä måduç ca mäne samadhika-lajjävaté mugdhä ||75|| 58

tatra prathamävatérëa-yauvanä, yathä mama täta-pädänäm—

madhyasya prathimänam eti jaghanaà vakñojayor mandatädüraà yäty udaraà ca romalatikä neträrjavaà dhävati |kandarpaà parivékñya nütana-manoräjyäbhiñikta kñaëadaìgänéva parasparaà vidadhate nirluëöhanaà subhruvaù ||

prathamävatérëa-madana-vikärä, yathä mama prabhävaté-pariëaye—

datte sälasa-mantharaà bhuvi padaà niryäti näntaù-purätnoddämaà hasati kñaëät kalayate hré-yantraëäà käm api |kiïcid bhäva-gabhéra-vakrima-lava-spåñöaà manäg bhäñatesa-bhrü-bhaìgam udékñate priya-kathäm ulläpayanté sakhém ||

ratau vämä, yathä—dåñöä dåñöim adho dadäti kurute näläpam äbhäñitäçayyäyäà parivåtya tiñöhati baläd äliìgitä vepate |

niryäntéñu sakhéñu väsa-bhavanän nirgantum evehate jätä vämatayaiva me’dya sutaräà prétyai navoòhä priyä ||1

mäne mådur, yathä—sä patyuù prathamäparädha-samaye sakhyopadeçaà vinäno jänäti sa-vibhramäìga-valanä-vakrokti-saàsücanam |svacchair accha-kapola-müla-galitaiù paryasta-netrotpaläbälä kevalam eva roditi luöhal-lolälakair açrubhiù ||2

samadhika-lajjävaté, yathä—"datte sälasa-mantharam" ity atra çloke |

atra samadhika-lajjävatétvenäpi labdhäyä rati-vämatäyä vicchitti-viçeñavattayä punaùkathanam |

atha madhyä—

1 çré-harña-devasya | (Nn 3.4, Sv 2072, Srk 469, Skm 516, 1126, Spd 3672, Smv 77.2)2 amaru 26 (29); Skm. 498


32/270

madhyä vicitra-suratä prarüòha-smara-yauvanä |éñat-pragalbha-vacanä madhyama-vréòitä matä ||76|| 59

vicitra-suratä, yathä—

känte tathä katham api prathitaà mågäkñyäcäturyam uddhata-manobhavayä rateñu |tat küjitäny anuvadadbhir aneka-väraàçiñyäyitaà gåha-kapota-çatair yathä syät ||1

prarüòha-yauvanä, yathä mama—

netre khaïjana-gaïjane sarasija-pratyarthi päëi-dvayaàvakñojau kari-kumbha-vibhrama-karém atyunnatià gacchataù |käntiù käïcana-campaka-pratinidhir väëé sudhä-syandinésmerendévara-däma-sodara-vapus tasyäù kaöäkña-cchaöä ||

evam anyaträpi |

atha pragalbhä—

smarändhä gäòhatäruëyä samasta-rata-kovidä |bhävonnatä dara-vréòä pragalbhäkränta-näyakä ||77|| 60

smarändhä, yathä—

dhanyäsi yat kathayasi priya-saìgame’pinarma-smitaà ca vadanaà ca rasaà ca tasya |névéà prati praëihite tu kare priyeëasakhyaù çapämi yadi kiàcid api smarämi ||2

gäòha-täruëyä, yathä—

atyunnata-stanam uro nayane sudérghevakre bhruväv atitaräà vacanaà tato’pi |madhyo’dhikaà tanur anüna-gurur nitambomandä gatiù kim api cädbhuta-yauvanäyäù ||

samasta-rati-kovidä, yathä—

kvacit tämbüläktaù kvacid aguru-paìkäìka-malinaùkvacic cürëodgäré kvacid api ca sälaktaka-padaù |

1 çåìgära-tilakaù 1.39d.2 vidyäyäù | (Srk 574, Skm 1172, Spd 376)


33/270

balé-bhaìgäbhogair alaka-patitaiù çérëa-kusumaiùstriyä sarvävasthaà kathayati rataà pracchada-paöaù ||

bhävonnatä, yathä—

madhura-vacanaiù sa-bhrü-bhaìgaiù kåtäìguli-tarjanai-ralasa-valitair aìga-nyäsair mahotsava-bandhubhiù |asakåd asakåt sphära-sphärair apäìga-vilokitaistribhuvana-jaye sä païceñoù karoti sahäyatäm ||1

svalpa-vréòä, yathä—"dhanyäsi yä kathayasi" ity atraiva |2

äkränta-näyakä, yathä—

svämin bhaìgurayälakaà sa-tilakaà bhälaà viläsin kurupräëeça truöitaà payodhara-taöe häraà punar yojaya |

ity uktvä suratävasäna-sukhitä sampürëa-cadnränanäspåñöä tena tatheti jäta-pulakä präptä punar mohanam ||3

madhya-pragalbhayor bhedäntaräëy äha—

te dhérä cäpy adhérä ca dhérädhéreti ñaò-vidhe ||71|| 61ab

te madhyä-pragalbhe | tatra—

priyaà sotpräsa-vakroktyä madhyä dhérä dahed ruñä | 61cd

dhérädhérä tu ruditair adhérä puruñoktibhiù ||72|| 62ab

tatra madhyä dhérä, yathä—

tad-avitatham avädér yan mama tvaà priyetipriya-jana-paribhuktaà yad dukülaà dadhänaù |mad-adhivasatim ägäù käminäà maëòana-çrérvrajati hi saphalatvaà vallabhälokanena ||

madhyaiva dhérädhérä, yathä—

bäle nätha vimuïca mänini ruñaà roñän mayä kià kåtaàkhedo’smäsu na me’parädhyati bhavän sarve’parädhä mayi |tat kià rodiñi gadgadena vacasä kasyägrato rudyatenanv etan mama kä taväsmi dayitä näsméty ato rudyate ||1

1 Çåìgära-tilakaù 1.42d, Skm 509.2 Under smarändhä above.3 Çåìgära-tilakaù 1.42c, Skm 662.


34/270

iyam eva adhérä, yathä—

särdhaà manoratha-çatais tava dhürta käntäsaiva sthitä manasi kåtrima-bhäva-ramyä |

asmäkam asti na hi kaçcid ihävakäçastasmät kåtaà caraëa-päta-viòambanäbhiù ||2

pragalbhä yadi dhérä syäc channa-kopäkåtis tadä | 62cd udäste surate tatra darçayanty ädarän bahiù ||73|| 63ab

tatra priye, yathä—

ekaträsana-saàsthitiù parihatä pratudgamäd düratastämbülänayana-cchalena rabhasäçelño’pi saàvighnitaù |äläpo’pi na miçritaù parijanaà vyäpärayanty äntikekäntaà pratyupacärataç caturayä kopaù kåtärthékåtaù ||3

dhérädhérä tu solluëöha-bhäñitaiù khedayaty amum ||74|| 63

amuà näyakam | yathä mama—

analaìkåto’pi sundara harasi mano me yataù prasabham |kià punar alaìkåtas tvaà samprati nakhara-kñatais tasyäù ||

tarjayet täòayed anyä . . . . . . . . ||75|| 64a

anyä adhérä, yathä—« çoëaà vékñya mukhaà » ity atra | atra ca sarvatra ruñä ity anuvartate |

. . . . . . . . pratyekaà tä api dvidhä |kaniñöha-jyeñöha-rüpatvän näyaka-praëayaà prati ||76|| 64bcd

tä anantaroktäù ñaò-bhedä näyikäù | yathä—

dåñövaikäsana-saàsthite priyatame paçcäd upetyädaräd

ekasyä nayane pidyäya vihita-kréòänubandha-cchalaù |éñad-vakrima-kandharaù sa-pulakaù premollasan-mänasämantar-häsa-lasat-kapola-phalakäà dhürto’paräà cumbati ||4

1 amaroù (Amaru 53; Dr 2.17; Sv 1614, Spd 3554, Smv 57.1, Srk 653, Skm 691)2 Çåìgära-tilakaù 1.41d, sa.ka. 2.23.2; çä.pa. 3563; Smv 57.16, Padyävali 218)3 Amaru 17, Srk 639, Skm 692, Sv 1583, Spd 3534, Smv 55.6, Dr 2.19, Rask 2.67g.4 çåìgära-tilakaù 2.40a, daçarüpakam 2.34d


35/270

madhyä-pragalbhayor bhedäs tasmäd dvädaça kértitäù |mugdhä tv ekaiva tena syuù svéyäbhedäs trayodaçä ||76|| 65

parakéyä dvidhä proktä paroòhä kanyakä tathä |tatra—

yäträdi-nirastänyoòhä kulaöä galita-trapä ||77|| 66

yathä—svämé niçvasito’py asüyati mano-jighraù sapatné-janaùçvaçrür iìgita-daivataà nayanayor éhäliho yätaraù |tad düräd ayam aìjaliù kim amunä dåbhaìga-pätena tevaidagdhé-racanä-prapaïca-rasika vyartho’yam atra çramaù ||1

atra hi mama pariëetännäcchädanädi-dätåtayä svämy eva na tu vallabhaù | tvaà tu vaidagdhé-madhura-prabandha-rasikatayä mama vallabho’séty ädi-vyaìgyärtha-vaçäd asyäù para-näyaka-

viñayä ratiù pratéyate |

kanyä tv ajätopayamä sa-lajjä nava-yauvanä ||78|| 67ab

asyäç ca piträdyäyattatvät parakéyätvam | yathä mälaté-mädhavädau mälaty-ädiù |

dhérä kalä-pragalbhä syäd veçyäsämänya-näyikä | 67cd nirguëän api na dveñöi na rajyati guëiñv api ||79||

vitta-mätraà samälokya sä rägaà darçayed bahiù | 68 kämaà aìgékåtam api parikñéëa-dhanaà naram ||80||

mäträ niùsärayed eñä punaù-sandhäna-käìkñayä | 69 taskaräù ñaëòakä mürkhäù sukha-präpta-dhanäs tathä ||81||

liìginaç channa-kämädyä asyäù präyeëa vallabhäù | 70 eñäpi madanäyattä kväpi satyänurägiëé |

raktäyäà vä viraktäyäà ratam asyäà satyänurägiëé ||82|| 71

paëòako väta-päëòv-ädiù | channaà pracchannaà ye kämayante, te channa-kämäù | tatraräga-hénä yathä laöakamelakädau madana-maïjaryädiù | raktä yathä måcchakaöikädauvasanta-senädiù |

punaç ca—avasthäbhir bhavanty añöäv etäù ñoòaça-bheditäù |

svädhéna-bhartåkä tadvat khaëòitäthäbhisärikä ||83|| 72kalahäntaritä vipralabdhä proñita-bhartåkä |

anyä väsaka-sajjä syäd virahotkaëöhitä tathä ||84|| 73

1 Rasärëava-sudhäkara 3.188.


36/270

tatra—

känto rati-guëäkåñöo na jahäti yad-antikam | vicitra-vibhramäsaktä sä syät svädhéna-bhartåkä ||85|| 74

yathä « asmäkaà sakhi väsasé » ity ädi |

pärçvam eti priyo yasyä anya-saàyoga-cihnitaù |sä khaëòiteti kathitä dhérair érñyä-kañäyitä ||86|| 75

yathä, « tad avitattham avädéù » ity ädi |

abhisärayate käntaà yä manmatha-vaçaàvadä |svayaà väbhisaraty eñä dhérair uktäbhisärikä ||87|| 76

kramäd, yathä—

na ca me’vagacchati yathä laghutäàkaruëäà yathä ca kurute sa mayi |nipuëaà tathainam abhigamya vaderabhidüti kaàcid iti sandidiçe ||

utkñiptaà kara-kaìkaëa-dvayam idaà baddhä dåòhaà mekhalä-yatnena pratipäditä mukharayor maïjérayor mükatä |ärabdhe rabhasän mayä priya-sakhi kréòäbhisärotsavecaëòälas timirävaguëöhana-paöa-kñepaà vidhatte vidhuù ||

saàlénä sveñu gätreñu mükékåta-vibhüñaëä |avaguëöhana-saàvétä kulajäbhisared yadi ||88|| 77

vicitrojjvala-veñä tu raëan-nüpura-kaìkaëä |pramoda-smera-vadanä syäd veçyäbhisared yadi ||89|| 78

mada-skhalita-saàläpä vibhramotphulla-locanä |äviddha-gati-saïcärä syät preñyäbhisared yadi ||90|| 79

taträdye « utkñiptam » ity ädi | anyayoù ühyam udäharaëam |

prasaìgäd abhisära-sthänäni kathyante—

kñetraà väöé bhagna-devälayo düté-gåhaà vanam |mälä-païcaù çmaçänaà ca nadyädénäà taöé tathä ||91|| 80

evaà kåtäbhisäräëäà puàçcalénäà vinodane |sthänäny añöau tathä dhvänta-cchanne kutracid äçraye ||92|| 81


37/270

cäöukäram api präëa-näthaà roñäd apäsya yä |paçcät täpam aväpnoti kalahäntaritä tu sä ||93|| 82

yathä mama täta-pädänäà—

no cäöu-çravaëaà kåtaà, na ca dåçä häro’ntike vékñitaùkäntasya priya-hetave nija-sakhé-väco’pi dürékåtäù |pädänte vinipatya ta-kñaëam asau gacchan mayä müòhayäpäëibhyäm avarudhya hanta sahasä kaëöhe kathaà närpitaù ||

priyaù kåtväpi saìketaà yasyä näyäti saànidhim | vipralabdhä tu sä jïeyä nitäntam avamänitä ||94|| 83

yathä—uttiñöha düti yämo yämo yätas tathäpi näyätaù |

yätaù param api jévej jévita-nätho bhavet tasyäù ||

nänä-kärya-vaçäd yasyä düra-deçaà gataù patiù |sä manobhava-duùkhärtä bhavet proñita-bhartåkä ||95|| 84

yathä—täà jänéthäù parimitakathäà jévitaà me dvitéyaàdürébhüte mayi sahacare cakraväkémivaikäm |gäòhotkaëöhäà guruñu divaseñv eñu gacchatsu bäläà jätäà manye çiçiramathitäà padminéà vänyarüpäm ||1

kurute maëòanaà yasyäù sajjite väsa-veçmani |sä tu väsaka-sajjä syäd vidita-priya-saìgamä ||96|| 85

yathä räghavänandänäà näöake—

vidüre keyüre kuru kara-yuge ratna-valayairalaà gurvé gréväbharaëa-latikeyaà kim anayä |naväm ekäm ekävalim ayi mayi tvaà viracayerna nepathyaà pathyaà bahutaram anaìgotsava-vidhau ||

ägantuà kåta-citto’pi daivän näyäti yat priyaù |tad-anägata-duùkhärtä virahotkaëöhitä tu sä ||97|| 86

yathä—kià ruddhaù priyayä kayäcidathavä sakhyä mamodvejitaù

1 meghadüta 2.23.


38/270

kià vä käraëa-gauravaà kim api yan nädyägato vallabhaù |ity älocya mågédåçä kara-tale vinyasya vakträmbujaàdérghaà niùçvasitaà ciraà ca ruditaà kñiptäç ca puñpa-srajaù ||

iti säñöäviàçati-çatam uttama-madhyädhama-svarüpeëa |

caturadhikäçéti-yutaà çata-trayaà näyikä-bhedäù ||98|| 87

iha ca para-striyau kanyakänyoòhe saìketät pürvaà virahotkaëöùite, paçcäd vidüñakädinäsahäbhisarantyäv abhisärike, kuto’pi saìketa-sthänam apräpte näyake vipralabdhe, iti try-avasthaivänayor asvädhéna-priyayor avasthäntaräyogät iti kaçcit |

kvacid anyonya-säìkaryam äsäà lakñyeñu dåçyate ||99|| 88ab

yathä (çiçupäla-vadhe 7.53-56)—

na khalu vayam amuñya däna-yogyäùpibati ca päti ca yäsakau rahastväm |viöa viöapam amuà dadasva tasyaibhavati yataù sadåçoç ciräya yogaù ||

tava kitava kim ähitair våthä naùkñitiruha-pallava-puñpa-karëa-püraiù |nanu jana-viditair bhavad-vyalékaiçcira-paripüritam eva karëa-yugmam ||

muhur upahasitäm ivälinädair

vitarasi naù kalikäà kim artahm enäm |vasatim upagatena dhämni tasyäùçaöha kalir eña mahäàs tvayädya dattaù ||

iti gaditavaté ruñä jaghäna-sphurita-manorama-pakñma-keçareëa |çravaëa-niyamitena käntam anyä-samam asitämburuheëa cakñuñä ca ||

iyaà hi vakroktyä puruña-vacanena karëotpala-täòanena ca dhéra-madhyatä’dhéra-madhyatädhéra-pragalbhatäbhiù saìkérëä | evam anyaträpy ühyam |

itarä apy asaìkhyäs tä noktä vistara-çaìkayä ||100|| 88

tä näyikäù |

athäsäm alaìkäräù—


39/270

yauvane sattvajäs täsäm añöäviàçati-saìkhyakäù |alaìkäräs tatra bhäva-häva-heläs trayo’ìgajäù ||101|| 89 çobhä käntiç ca déptiç ca mädhuryaà ca pragalbhatä |

audäryaà dhairyam ity ete saptaiva syur ayatnajäù ||102|| 90

lélä viläso vicchittir bibbokaù kilakiïcitam |moööäyitaà kuööamitaà vibhramo lalitaà madaù ||103|| 91 vihåtaà tapanaà maugdhyaà vikñepaç ca kutühalam |

hasitaà cakitaà kelir ity añöädaça-saìkhyakäù | 92 svabhäväjäç ca bhävädyä daça puàsäà bhavanty api ||104|| 93ab

pürve bhävädayo dhairyäntä daça näyakänäm api sambhavanti | kintu sarve’py amé näyikäçritäeva vicchitti-viçeñaà puñëanti |

tatra bhävaù—

nirvikärätmake citte bhävaù prathama-vikriyä ||105|| 93

janmataù prabhåti nirvikäre manasi udbuddha-mätro vikäro bhävaù | yathä—

sa eva surabhiù kälaù sa eva malayänilaù |saiveyam abalä kintu mano’nyad iva dåçyate ||

atha hävaù—

bhrü-neträdi-vikärais tu sambhogecchä-prakäçakaù |bhäva evälpa-saàlakñya-vikäro häva ucyate ||106|| 94

yathä [ku.saà. 3.68]—

vivåëvaté çaila-sutä bhävam aìgaiùsphurad bäla-kadamba-kalpaiù |säcékåtä cärutareëa tasthaumukhena paryasta-vilocanena ||

atha helä—

helätyanta-samälakñya-vikäraù syät sa eva tu ||107|| 95ab

sa eva bhäva eva | yathä—

taha te jhatti pa(u)ttä bahue savyaìga-bibbhamä saalä |saàsa(i)amuddha-bhävä hoi ciraà ja(i) sahéëaà pi ||[tathä tasyä jhaöiti pravåttä vadhväù sarväìga-vibhramäù sakaläù |


40/270

saàçayita-mugdha-bhävä bhavati ciraà yathä sakhénäm api ||]

atha çobhä—

rüpa-yauvana-lälitya-bhogädyair aìga-bhüñaëam | 95cd

çobhä proktä. . . . . . . . . . . . . . . . . . ||108|| 96a

tatra yauvana-çobhä, yathä—

asambhåtaà maëòanam aìga-yañöeranäsaväkhyaà karaëaà madasya |kämasya puñpa-vyatiriktam astraàbälyät paraà sätha vayaù prapede ||

evam anyaträpi |

atha käntiù—

. . . saiva käntir manmathäpyäyita-dyutiù ||109|| 96b

manmathonmeñeë :ativistérëä çobhaiva käntir ucyate | yathä « netre khaïjana-gaïjane » ityatra |

atha déptiù—

käntir evätivistérëä déptir ity abhidhéyate ||110|| 96cd

yathä mama candra-kalä-näma-näöikäyäà candrakalä-varëanam—

täruëyasya viläsaùsamadhika-lävaëya-sampado häsaù |dharëi-talasyäbharaëaàyuva-jana-manaso vaçékaraëam ||

atha mädhuryam—

sarvävasthä-viçeñeñu mädhuryaà ramaëéyatä ||111|| 97ab

yathä (çäkuntale 1.18)—

sarasijam anuviddhaà çavalenäpi ramyaàmalinam api himäàçor lakñma lakñméà tanoti |ityam adhika-manojïä balkalenäpi tanvé


41/270

kim iva hi madhuräëäà maëòanaà näkåténäm ||1

atha pragalbhatä—

niùsädhvasatvaà prägalbhyam . . . . . . . . ||112|| 97c

yathä—samäçliñöäù samäçleñaiç cumbitäç cumbitair api |dañöäç ca daçanaiù käntaà däsékurvanti yoñitaù ||

atha audäryam—

. . . . . . . . audäryaà vinayaù sadä ||113|| 97d

yathä—

na brüte paruñäà giraà vitanute na bhrü-yugaà bhaìguraànottaàsaà kñipati kñitau çravaëataù sä me sphuöe'py ägasi |käntä garbha-gåhe gaväkña-vivara-vyäpäritäkñyä bahiùsakhyä vaktram abhiprayacchati paraà paryaçruëé locane ||

atha dhairyam—

muktätma-çläghanä dhairyaà manovåttir acaïcalä ||114|| 98ab

yathä [mä.mä. 2.2]—

jvalatu gagane rätrau räträvakhaëòa-kalaù çaçédahatu madanaù kià vä måtyoù pareëa vidhäsyati |mama tu dayitaù çläghyas täto janany amalänvayäkulam amalinaà na tv eväyaà jano na ca jévitam ||

atha lélä—

aìgair veñair alaìkäraiù premibhir vacanair api | 98cdpréti-prayojaitair léläà priyasyänukåtià viduù ||115||

yathä—måëäla-vyäla-valayä veëé-bandha-kapardiné |haränukäriëé pätu lélayä pärvaté jagat ||2

atha viläsaù—

1 Dhvanyäloka 3.1, Rasärëava-sudhäkaraù 4.250.2 Spd 4632.


42/270

yäna-sthänäsanädénäà mukha-neträdi-karmaëäm | 99cd viçeñas tu viläsaù syäd iñöa-sandarçanädinä ||116||

yathä [mä.mä. 1.26]—

aträntare kim api väg-vibhavätivåtta-vaicitryam ullasita-vibhramam äyatäkñyäù |tad-bhüri-sättvika-vikäram apästa-dhairyamäcäryakaà vijayi mänmatham äviräsét ||

atha vicchittiù—

stokäpy äkalpa-racanä vicchittiù känti-poña-kåt ||117|| 100cd

yathä [mägha. 8.70]—

svacchämbhaù-snapana-vidhautam aìgamoñöhas tämbüla-dyuti-viçado viläsinénäm |väsaç ca pratanu viviktam astv itéyänäkalpo yadi kusumeñuëä na çünyaù ||

atha bibbokaù—

bibbokas tv atigarveëa vastunéñöe'py anädaraù ||118|| 100ef

yathä—yäsäà saty api sad-guëänusaraëe doñänuvåttiù paräyäù präëän varam arpayanti na punaù sampürëa-dåñöià priye |atyantäbhimate'pi vastuni vidhir yäsäà niñedhätmakastäs trailokya-vilakñaëa-prakåtayo vämäù prasédantu te ||

atha kilakiïcitam—

smita-çuñka-rudita-hasita-träsa-krodha-çramädénäm |säìkaryaà kilakiïcitam éñöatama-saìgamädijäd dharñät ||119|| 101

yathä [mägha 10.69]—

päëi-rodham avirodhita-väïchaàbhartsanäç ca madhura-smita-garbhäù |käminaù sma kurute karabhorürhäri çuñka-ruditaà ca sukhe'pi ||


43/270

atha moööäyitam—

tad-bhäva-bhävite citte vallabhasya kathädiñu |moööäyitam iti prähuù karëa-kaëòüyanädikam ||120|| 102

yathä—subhaga tvat-kathärambhe karëa-kaëòüti-lälasä |ujjåmbha-vadanämbhojä bhinatty aìgäni säìganä ||

atha kuööamitam—

keçastanädharädénäà grahe harñe’pi sambhramät |ähuù kuööamitaà näma çiraù-kara-vidhünanam ||121|| 103


pallavopamiti-sämya-sapakñaàdañöavaty adhara-bimbam abhéñöe |paryakrüji sarujeva taruëyästära-lola-valayena kareëa ||

atha vibhramaù—

tvarayä harña-rägäder dayitä-gamanädiñu |asthäne vibhramädénäà vinyäso vibhramo mataù ||122|| 104

yathä—çrutväyäntaà bahiù käntam asamäpta-vibhüñayä |bhäle'ïjanaà dåçor läkñä kapole tilakaù kåtaù ||

atha lalitam—

sukumäratayäìgänäà vinyäso lalitaà bhavet ||123|| 105ab


gurutara-kala-nüpuränunädaàsalalita-nartita-väma-päda-padmaù |itarad-anatilolam ädadhänä padamatha manmatha-mantharaà jagäma ||

atha madaù—

mado vikäraù saubhägya-yauvanädy-avalepajaù ||124|| 105cd


44/270

yathä [amaru 55]—

mä garvam udvaha kapola-tale cakästikänta-svahasta-likhitä nava-maïjaréti |anyäpi kià na sakhi bhäjanam édåçénäà

vairé na ced bhavati vepathur antaräyaù ||1

atha vihåtam—

vaktavya-käle’py avaco vréòayä vihåtaà matam ||125|| 106ab

yathä—dürägatena kuçalaà påñöä noväca sä mayä kiïcit |paryaçruëé tu nayane tasyäù kathayämbabhüvatuù sarvam ||

atha tapanam—

tapanaà priya-vicchede smara-vegottha-ceñöitam ||126|| 106cd

yathä mama—

çväsän muïcati bhütale viluöhati tvan-märgam älokatedérghaà roditi vikñipaty ata itaù kñämäà bhujä-vallarém |kià ca präëa-samäna käìkñitavaté svapne'pi te saìgamaànidräà väïchati na prayacchati punar dagdho vidhis täm api ||

atha maugdhyam—

ajïänäd iva yä påcchä pratétasyäpi vastunaù | vallabhasya puraù proktaà maugdhyaà tat-tattva-vedibhiù ||127|| 107

yathä—ke drumäs te kva vä gräme santi kena praropitäù |nätha mat-kaìkaëa-nyastaà yeñäà muktä-phalaà phalam ||

atha vikñepaù—

bhüñäëäm ardha-racanä mithyä viñvag-avekñaëam |rahasyäkhyänam éñäc ca vikñepo dayitäntike ||128|| 108

yathä—

1 Srk 1640; Skm 1175 (keçaöasya); Smv 86.14; Daçarüpaka 2.22, Rasärëava-sudhäkaraù 2.191; Padyävalé 302(dämodarasya); bha.ra.si. 2.4.165


45/270

dhammillam ardha-yuktaà kalayati tilakaà tathäsakalam |kiïcid vahati rahasyaà cakitaà viñvag vilokate tanvé ||

atha kutühalam—

ramya-vastu-samäloke loltä syät kutühalam ||129|| 109ab

yathä [ra.vaà. 7.7]—prasädhikälambitam agra-pädamäkñipya käcid drava-rägam eva |utsåñöa-lélägati-rägaväkñädalaktakäìkäà padavéà tatäna ||

atha hasitam—

hasitaà tu våthä-häso yauvanodbheda-sambhavaù ||130|| 109cd

yathä—akasmäd eva tanvaìgé jahäsa yad iyaà punaù |nünaà prasüna-bäëo'syäà sväräjyam adhitiñöhati ||

atha cakitam—

kuto’pi dayitasyägre cakitaà bhaya-sambhramaù ||131|| 110ab


trasyanté cala-çapharé-vighaööitorurvämorür atiçayam äpa vibhramasya |kñubhyanti prasabham aho vinäpi hetorléläbhiù kim u sati käraëe ramaëyaù ||

atha keliù—

vihäre saha käntena kréòitaà kelir ucyate ||132|| 110cd

yathä—vyapohituà locanato mukhänilairapärayantaà kila puñpajaà rajaù |payodhareëorasi käcid unmanäùpriyaà jaghänonnata-pévara-stané ||

atha mugdhä-kanyayor anurägeìgitäni—


46/270

dåñövä darçayati vréòäà sammukhaà naiva paçyati |pracchannaà vä bhramantaà vätikräntaà paçyati priyam ||133|| 111

bahudhä påcchyamänäpi manda-mandam adhomukhé |sagadgada-svaraà kiïcit priyaà präyeëa bhäñate ||134|| 112

anyaiù pravartitäà çaçvat sävadhänä ca tat-kathäm |çåëoty anyatra dattäkñé priye bälänurägiëé ||135|| 113

atha sakalänäm api näyikänäm anurägeìgitäni—

ciräya savidhe sthänaà priyasya bahu manyate | vilocana-pathaà cäsya na gacchaty analaìkåtä ||136|| 114

kväpi kuntala-saàvyäna-saàyama-vyapadeçataù |bähu-mülaà stanau näbhipaìkajaà darçayet sphuöam ||137|| 115

äcchädayati väg-ädyaiù priyasya paricärakän |

viçvasity asya mitreñu bahu-mänaà karoti ca ||138|| 116 sakhé-madhye guëän brüte sva-dhanaà pradadäti ca |

supte svapiti duùkhe’sya duùkhaà dhatte sukhe sukham ||139|| 117 sthitä dåñöi-pathe çaçvat-priye paçyati dürataù |

äbhäñate parijanaà sammukhaà smara-vikriyam ||140|| 118 yat kiïcid api saàvékñya kurute hasitaà mudhä |

karëa-kaëòüyanaà tadvat kavaré-mokña-saàyamau ||141|| 119 jåmbhate sphoöayaty aìgaà bälam äçliñya cumbati |bhäle tathä vayasyäyä racayet tilaka-kriyäm ||142|| 120

aìguñöhägreëa likhati saköäkñaà nirékñate |daçati svädharaà cäpi brüte priyam adhomukhé ||143|| 121

na muïcati ca taà deçaà näyako yatra dåçyate |ägacchati gåhaà tasya kärya-vyäjena kenacit ||144|| 122

dattaà kim api käntena dhåtväìge muhur ékñate |nityaà håñyati tad-yoge viyoge malinä kåçä ||145|| 123 manyate bahu tac-chélaà tat-priyaà manyate priyam |

prärthayaty alpa-mülyäni suptä na parivartate ||146|| 124 vikärän sättvikän asya sammukhé nädhigacchati |

bhäñate sünåtaà snigdhäm anuraktä nitambiné ||147|| 125 eteñv adhika-lajjäni ceñöitäni nava-striyäù |madhya-vréòäni madhyäyäù sraàsamäna-trapäëi tu | 126 anya-striyäù pragalbhäyäs tathä syur vära-yoñitaù ||148||

diì-mätraà, yathä—


47/270

antika-gatam api mäm iyam avalokayatéva hanta dåñöväpi |sarasa-nakha-kñata-lakñitam äviñkurute bhujä-mülam ||

tathä—

lekhya-prasthäpanaiù snigdhair vékñitair mådu-bhäñitaiù | 127

düté-sampreñaëair näryä bhäväbhivyaktir iñyate ||149||

dütyaç ca—

dütyaù sakhé naöé däsé dhätreyé prativeçiné | 128 bälä pravrajitä kärüù çilpinyädyäù svayaà tathä ||150||

kärü rajaké-prabhåtiù | çilpiné citrakärädi-stré | ädi-çabdät tämbülika-gändhika-stré-prabhåtayaù | tatra sakhé, yathä—"çväsän muïcati" ity ädi |

svayaà-düté, yathä mama—

panthia paäsio bia lacchéasi jäsi tä kim aëëatto |ëa maëaà bi värao idha atthi ghare ghaëa-rasaà piantäëaà ||[ pathika pipäsito iva lakñyase yäsi tat kim anyatra |na manäg api väraka ihästi gåhe ghaëa-rasaà pibatäm ||]

etäç ca näyikä-viñaye näyakänäm api dütyo bhavanti |

düté-guëän äha—

kalä-kauçalam utsäho bhaktiç cittajïatä småtiù | 129 mädhuryaà narma-vijïänaà vägmitä ceti tad-guëäù |

etä api yathaucityäd uttamaädhama-madhyamäù ||151|| 130

etä dütyaù |

atha pratinäyakaù |

dhérodhataù päpakäré vyasané pratinäyakaù ||152|| 131ab

yathä rämasya rävaëaù |

atha uddépana-

Documents

Sahitya Darpana Text