SADR@AJ - voda

"VODA I MI"âsopis Javnog preduze}a za "Vodno podru~je slivova rijeke Save" Sarajevo

ht tp: /wwwhttp: /www.voda.ba.voda.ba

Izdava~:JP za “Vodno podru~je slivova rijeke Save”Sarajevo, ul. Grbavi~ka 4/IIITelefon: ++387 33 20 98 27Telefon: ++387 33 20 99 93E-mail: [email protected]

Glavna urednica:Dilista Hrka{, dipl. ùrn.

Savjet novina: Predsjednik Mehmed Buturovi}, direktor JP; Zamjenikpredsjednika: Faruk Meki}, predsjednik Upravnog odbora JP;^lanovi: Ha{a Bajraktarevi}-Dobran, {ef Katedre za hidrotehnikuGra|evinskog fakulteta Sarajevo; Enes Sara~, direktor Hidrometeo-rolo{kog zavoda; Enes Alagi}; Boò Kneèvi}; Faruk [abeta.

Redakcioni odbor ~asopisa: Dilista Hrka{, Mirsad Lon~arevi}, AidaBezdrob, Elmedin Hadrovi}, Mirsad Nazifovi}, Salih Krnji}, Enes Alagi}.

Idejno rje{enje korica: DTP STUDIO Studentska {tamparija Sarajevo

Priprema za {tampu i filmovanje: Zoran Buleti}

[tampa: GIK “OKO” Sarajevo

âsopis “Voda i mi” registrovan je kod Ministarstva obrazovanja,nauke i informisanja Kantona Sarajevo pod rednim brojem:11-06-40-41/01 od 12.03.2001. godine.

S A D R @ A J

UVODNIKD. Hrkaš

AKTUELNOSTIZ. SparavaloKLASI^NE KONCESIJE I KONCESIJE PO BOT MODELU

T. Kupusovi}RAZVOJ UPRAVLJANJA VODAMA

B. Kneèvi}INTEGRALNO UPRAVLJANJE VODNIM RESURSIMA URIJE^NOM BAZENU TREBI[NJICE

KORI[TENJE VODAB. RikaloHE “ORLOVAC” I TE “LIVNO”

V. Raj~i}HIDROLO[KO-MORFOLO[KA ANALIZA RIJEKE BOSNE U DOBOJU

ZA[TITA VODAS. Bar Giora, G. Zupkovi}, N. Maksumi}, H. Shanhar, D. Sela, D. Zupkovi}INDEX EKOLO[KIH PROMJENA (IEC) U UKUPNOM SISTEMU @IVOTNE OKOLINE

I. [tefati}TEHNOLO[KI SISTEMI ZA SIMULTANO BIOLO[KOUKLANJANJE NITROGENA I FOSFORA IZ KOMUNALNIH OTPADNIH VODA

S. Troì}-Borovac, R. [krijeljMAKROINVERTEBRATA BENTOSA U[]A @ELJEZNICE I MILJACKE

S. Skejovi}, S. Krnji}UV DEZINFEKCIJA VODE - OSNOVE PROCESA I PRIMJENA

S. Ukovi}, H. Bajraktarevi}-DobranKANALIZACIJA VISO^KIH NASELJA SMJE[TENIH NA DESNOJ OBALI RIJEKE BOSNE

M. Jahi}OSNOVNI PARAMETRI KVALITETA ZAGA\ENIH VODA

S. Midì}, M. Valjevac-Dàji}, J. Bjelavac, I. Silajdì}ÎSTIJA PROIZVODNJA U BOSNI I HERCEGOVINI

ZAŠTITA OD VODAB. âvarRE@IM NANOSA U BUJI^NOM SLIVU ILI EROZIONOM PODRU^JU (II DIO)

M. Lon~arevi}, D. Hrka{, E. Alagi}POSVE]ENO SVJETSKOM DANU VODA 2004. GODINE

VIJESTI I ZANIMLJIVOSTID. Hrka{POTPISAN ZAJEDNI^KI UGOVOR O SANACIJI CRPNE STANICE \URI]I

A. Hodì}, Z. Biki}, N. Ku~evi}, F. Isovi}POSJETA STUDENATA GRA\EVINSKOG FAKULTETA JP “VODOVOD I KANALIZACIJA” U ZENICI

A. î~i}LEAP U OP]INI NOVI GRAD

Z. SparavaloNEKE NAPOMENE O KNJIZI “PRILOG HISTORIJIVODOPRIVREDE U BOSNI I HERCEGOVINI”

Autor kolor fotografija na koricama i srednjim stranama ~asopisa je in`. Mirsad Lon~arevi}

rije izvjesnog vremena putem elektronskepo{te primili smo pismo jednog na{eg ~i-taoca koji je ujedno i zaposlenik vodopri-vrede u Tuzlanskom kantonu i koji upozo-

rava na uo~ene nedostatke i nepravilnosti u radu re-sornih vodoprivrednih organa u tom kantonu, a kojise odnose na provo|enje upravnog postupka pri rje-{avanju vodoprivrednih predmeta u procesu izdava-nja vodoprivrednih akata. Pismo je pisano sa do-brom namjerom i objavili bismo ga u cjelosti ili nekedijelove da je autor neke od navoda potkrijepio ikonkretnim primjerima. Ovim ne izraàvamo sumnjuu istinitost pisma, ali za javno izno{enje takvih kvali-fikacija ipak treba vi{e argumentacije.

Me|utim, razlog zbog ~ega smo spomenuli na-{eg ~itaoca i njegovo pismo je u ponovo pokrenutimaktivnostima na dono{enju novog Zakona o vodamau FBiH u okviru projekta institucionalnog ja~anja sek-tora voda (koji je zapo~et prije skoro sedam godina!)i koji bi prije svega trebao biti uskla|en sa zahtjevi-ma Okvirne direktive o vodama Evropske Unije. Tobi, valjda, trebalo zna~iti i to da }e se preciznije defi-nisati i odre|ene nadle`nosti izme|u razli~itih nivoavlasti, ali i podi}i stepen odgovornosti za upravljanjei gazdovanje vodama i vodnim resursima u skladu satim nadle`nostima.

Naime, sada{nja situacija sa “disperziranim”ovla{tenjima, nadle`nostima i odgovornostima, otva-ra dosta prostora za ono o ~emu pi{e na{ pomenuti~italac, kao i za mnogo drugih, u najmanju ruku ne-primjerenih radnji, a da o racionalnosti, stru~nosti iefikasnosti i ne govorimo. Za ilustraciju samo jedanprimjer: svake godine kada se donosi finansijski plani plan rada Javnog preduze}a, kantoni “bombardu-ju” te planove zahtjevima za rje{avanje raznoraznihkomunalnih problema, nimalo se ne osvr}u}i na za-konsku obavezu i zada}u Javnog preduze}a. U istovrijeme, u pravilu mnoge od tih zahtjeva ne prati ni-kakva dokumentacija, ni idejna, ni projektna, a po~e-sto ni imovinsko-pravna (o finansijskom u~e{}u loka-lne zajednice niko i ne razmi{lja), pa kad tako, sapravima i ovla{tenjima kantona, “ugurani” u Plan se-ktora voda na slivu rijeke Save trebaju biti realizova-ni, nastaje jedna “pat” pozicija koja onda stvara vi{e-struke negativne efekte.

Stoga se nadamo i o~ekujemo da }e odredbenovog Zakona o vodama vratiti vodoprivredi iliti sek-

toru voda njenu strate{ku ulogu (nekada poznatupod nazivom: ”od posebnog dru{tvenog interesa”),u najmanju ruku onu koju je imala u zadnjim deceni-jama pro{log stolje}a. U tom pravcu nastojimo i mikroz sadràje ovog ~asopisa dati barem malu po-mo} ili prijedloge kako moèmo vi{e i bolje. A moè-mo sigurno, jer imamo i znanja i iskustva, kao i èljuda na{i vodni resursi budu okosnica razvoja ove dr-àve.

I u ovom broju vam zato nudimo nekoliko teksto-va na tu temu, neki od njih su protivurje~ni po od-re|enim pitanjima, ali smatramo da bez dijaloga,razmjene mi{ljenja i upo{te svestranog pristupa od-re|enoj temi, nema kvalitetnog rje{enja. A nama jeisklju~ivo stalo do toga, jer bi htjeli da kona~no nanajbolji mogu}i na~in profunkcioni{e vodoprivreda,tj. sektor voda, ne bi li profunkcionisale brè i efikas-nije i mnoge druge djelatnosti za nju vezane. Da je toitekako va`no za jednu savremenu dràvu shvatili susvi na{i susjedi i u skladu s tim obezbjedili toj djelat-nosti zakonsku, finansi-jsku, kadrovsku, materi-jalnu i politi~ku potporu.[ta li mi ~ekamo?

PO[TOVANIÎTAOCI,

3

Uvodnik

DILISTA HRKA[

VODA I MI BROJ 38-39

P

Autori su u cjelosti odgovorni za sadràj i kvalitet ~lanaka. Vodopad rijeke Blihe u Sanskom Mostu

Snimio: M. Lon~arevi}

vaj ~lanak pripremljen je u namjeri da se nabliì i popularniji na~in informi{u ~itaociovog lista o klasi~noj koncesiji i koncesijipo BOT modelu. Nadamo se da }e isti do-

bro do}i posebno inènjerima, pravnicima, ekono-mistima i finansijerima da ne{to vi{e saznaju o konce-sijama. Koliko sam u tome uspio ostaje da to ocijene~itaoci.

1. Kratak istorijat koncesijeU na{em prija{njem pravnom sistemu svi oblici

koncesije imali su zajedni~ki naziv povlastica. Poduticajem evropskih prava, a napose francuskog i nje-ma~kog, dvadesetih godina XX vijeka naziv povlasti-ca zamjenio je naziv koncesija1.

Koncesija kao plod kapitalisti~ke privrede je re-lativno novijeg datuma i javlja se oko polovine XIX vi-jeka, prvo kao predmet unutra{njeg pravnog sistemapojedinih dràva, a potom i kao predmet me|unaro-dnog javnog prava.

U razdoblju rane primjene koncesije u privrednorazvijenijim dràvama klasi~na koncesija se dodjelju-je doma}im, a potom inostranim pravnim i fizi~kim li-cima za kori{tenje prirodnih bogatstava i dobara uop}oj upotrebi ili op}ih dobara, za kori{}enje posto-je}ih ili izgradnju i kori{tenje novih infrastrukturnihobjekata i drugih objekata podobnih za dodjelu kon-cesije i za vr{enje komunalnih i drugih javnih slu`bi.

Privredni razvoj kapitalisti~kih zemalja u XIX i XXvijeku pove}ao je interes za kori{tenje osobito privre-dnih bogatstava ({ume, rude i drugo), ali po znatnoniìm cijenama od onih koje su vaìle u sopstvenojdràvi, ili postao limitiran uop}e nedostatkom nekih

ili malim obimom raspoloìvih privrednih bogatstavau vlastitoj dràvi. Iz tih razloga kompanije i drugi obli-ci organizovanja privatnog kapitala iz tih zemalja sukonstantno vr{ile pritisak na vlade svojih kolonija iliprivredno siroma{nih zemalja da im dopuste kori{te-nje svojih prirodnih bogatstava ili dobara u op}ojupotrebi pod izuzetno povoljnim uslovima za straneulaga~e (dug rok kori{tenja koncesije, simboli~nanaknada za kori{tenje koncesije, kori{tenje koncesi-je bez prava nadzora od strane dràve koja je dava-lac koncesije i drugi povoljni uslovi). Tako su se do-bivale i ostvarivale koncesije u neravnopravnim uslo-vima naro~ito u zemljama Azije, Afrike, Centralne iJu`ne Amerike, pa i u nerazvijenim zemljama Evro-pe. Zato smo imali brojne primjere u svijetu, kao {tosu istraìvanje i kori{tenje nafte, izgradnja Sueckog iPanamskog kanala i drugi. U na{oj biv{oj zemlji to subrojni primjeri: rudnik bakra u Boru, rudnik olova icinka u Trep~i, sje~a {uma i drugo.

Borba naroda u kolonijama za sticanje svojih ne-zavisnih dràva, zna~ilo je istovremeno i njihovu bor-bu protiv ranije ste~enih prava na kori{tenje koncesi-ja u neravnopravnim uslovima. Nakon dugotrajnihzalaganja tih novostvorenih dràva, uz obilatu po-dr{ku privredno siroma{nih zemalja, Skup{tina Uje-dinjenih naroda donijela je 1958 rezoluciju o suvere-nom pravu naroda na svoja prirodna bogatstva2. Na-kon toga, donesena je Rezolucija Generalne skup{ti-ne Ujedinjenih nacija broj 1803 iz 1962 i Povelja oekonomskim pravima i obavezama dràva broj 2181iz 1974 godine. Mnoge siroma{ne zemlje, a posebnoone koje su bile kolonije pojedinih kapitalisti~kih ze-malja, vr{e nacionalizaciju svojih prirodnih bogatsta-va i op}ih dobara i na taj na~in raskidaju ranije za-

KLASI^NE KONCESIJEI KONCESIJE PO BOT MODELU

4

ZDRAVKO SPARAVALO, pravni savjetnik


O

1 Rijeè koncesija potièe od latinske rijeèi concedere štoznaæi prepustiti, ustupiti ili ostaviti

2 Pravna enciklopedija. Savremena administracija Beograd.1979 godine

Aktuelnosti

klju~ene ugovore o koncesijama sa stranim kompa-nijama. S toga od zavr{etka II svjetskog rata doosamdesetih godina XX vijeka, s jedne strane, izra-àva se velika bojazan siroma{nih dràva za davanjekoncesija inostranim kompanijama, a, s druge stra-ne, zbog izvr{enih nacionalizacija i nedostatka~vrstog pravnog okvira za klasi~ne koncesije slabi in-teres stranih kompanija i privatnog kapitala za ulaga-nja u privredno nerazvijene zemlje putem koncesija.

Nastupom du`ni~ke krize ranih 1980-tih godinapro{log vijeka dolazi do naglih promjena u op}oj in-vesticionoj klimi u svijetu. Kako je du`ni~ka kriza do-vela do nestanka zajmovnog kapitala, a da se potre-be dràva za razvojem infrastrukture nisu smanjile,nego pove}ale, trebalo je na}i druge izvore kapitalakoji bi osigurao izgradnju infrastrukture. Ograni~enidràvni prihodi vi{e nisu dopu{tali ulaganja u velikeinfrastrukturne objekte zbog potreba finansiranja unajnu`nije namjene. Dràve su postale svjesne da ihsve ve}e vanjsko zaduènje uzimanjem zajmovastavlja u podre|eni poloàj na me|unarodnom trì-{tu kapitala. U takvom okruènju po~eli su se odje-dnom objekti infrastrukture posmatrati kao potenci-jalni izvori dobiti, ~ime su privukli interes privatnogkapitala. Takvo stanje imalo je za posljedicu da sudràve, bez razlike jesu li privredno razvijene ili ne,postale otvorene za ponude privatnog sektora koji jepronalazio sve vi{e podru~ja i objekata infrastruktureu koje se isplati ulagati.

Tako koncesije za BOT projekte sve vi{e zamje-njuju klasi~ne koncesije. Turska je prva dràva u svi-jetu koja je 1984 godine primjenila BOT model u iz-gradnji elektrana. Od tada do danas BOT model bi-va prihva}en u velikom broju dràva, a posebno Azi-je, Ju`ne Amerike i Evrope za izgradnju, razumije sei kori{tenje, velikih infrastrukturnih objekata: hidro-elektrane, termoelektrane, podmorski tuneli (napr.Eurotunel ispod kanala Laman{a), me|unarodniaerodromi, luke, autoputevi, èljezni~ke pruge, vo-dovodi, hidromelioracioni sistemi za navodnjavanje idrugi objekti. Dakle, BOT model postao je danas zamnoge dràve jedan od najprivla~nijih na~ina gra|e-nja infrastrukturnih objekata.

2. Pravni okvir za koncesijuZa vrijeme austrougarske vladavine Bosnom i

Hercegovinom pravo na koncesiju ostvarivalo se naosnovu Austrijskog gra|anskog zakona, kao i Zako-na o zanatstvu koji su donijele lokalne vlasti tada{njeBosne i Hercegovine. Korisnici koncesije uglavnomsu bile firme iz Austro-ugarske i Italije, a rijetko do-ma}e firme3. U razdoblju izme|u dva svjetska ratakoncesija je ure|ena nizom dràvnih zakona done-senih za pojedina podru~ja, kao {to su Zakon o isko-ri{tavanju vodnih snaga, Zakon o {umama, Zakon o

rudarstvu, Zakon o èljeznicama, Zakon o putevimai drugi4.

U socijalisti~koj Jugoslaviji dugo godina konce-sija nije kodifikovana, pa prema tome ni kori{tena idovoljno pravno izu~avana. U èlji da se stvori bilokakav pravni okvir za ulaganja stranog kapitala u Bo-snu i Hercegovinu 1991 godine donesen je Zakon okoncesijama («Slu`beni list SR BiH», broj 27/91) do~ije stvarne primjene nikada nije ni do{lo.

Nakon zavr{etka rata dono{enjem Ustava Bosnei Hercegovine, ustava entiteta i ustava kantona stvo-ren je pravni osnov za zakonsko regulisanje koncesi-je.

Prvi put nakon rata kodifikacija koncesije izvr{e-na je Zakonom o vodama («Slu`bene novine Federa-cije BiH», broj 18/98), ~ije je jedno poglavlje posve-}eno koncesiji5, i Uredbom o koncesijama na voda-ma i javnom vodnom dobru («Slu`bene novine Fede-racije BiH», broj 8/00).

Nakon toga, slijedi pravno regulisanje koncesijau tri nivoa vlasti, dakle dràve, entiteta i kantona. Da-nas su na snazi:- Zakon o koncesijama Bosne i Hercegovine («Slu-

`beni glasnik BiH», broj 38/02)6;- Zakon o koncesijama («Slu`bene novine Federaci-

je BiH», broj 40/02) i Zakon o koncesijama («Slu-`beni glasnik Republike Srpske», broj 25/02);

- Zakon o koncesijama ve}ine kantona.

Stupanjem na snagu (op}eg federalnog) Zako-na o koncesijama prestala je primjena Zakona o vo-dama, u dijelu u kojem je regulisana koncesija, i Ure-dbe o koncesijama na vodama i javnom vodnom do-bru u cjelini.

Naprijed navedeni zakoni uglavnom su regulisa-li pitanja klasi~nih koncesija, ali ne i u odgovaraju}ojmjeri sva pitanja od zna~aja za BOT projekte. Nedo-voljno vi~nim ljudima za koncesije po BOT modelu,naro~ito kadrovima u sva tri navedena nivoa vlastizaduènim za koncesiju, dovoljno je {to su donese-ni ti zakoni na osnovu kojih o~ekuju da }e se po timzakonima mo}i rje{avati svi slu~ajevi koncesije poBOT modelu. Li~no sam mi{ljenja da sva tri nivoavlasti u na{oj zemlji dono{enjem propisa moraju osi-gurati stabilno pravno okruènje u ~emu je potrebnodonijeti i posebne zakone o koncesijama po BOTmodelu. To je preduslov da bi inostrani privatni kapi-tal pokazao interes za tu vrstu koncesije.

5VODA I MI BROJ 38-39

3 Zdravko Sparavalo. O koncesijama opæenito. ÈasopisHrvatska vodoprivreda Zagreb. Broj 124 od aprila 2003.godine

4 Laza Kostiæ. Administrativno pravo Kraljevine Jugoslavije(Druga knjiga). Izdavaèko I knjižarsko preduzeæe GecaKon a.d. Beograd 1938. godine

5 Zdravko Sparavalo. Zbirka federalnih propisa o vodama sakomentarom I tipskim primjerima sprovedbenih akata.Strane 89 do 106. Izdavaèi JP “Vodno podruèje slivovarijeke Save” Sarajevo i JP “Vodno podruèje slivovaJadranskog mora” Mostar. 1999 godine

6 Zdravko Sparavalo. Osvrt na Zakon o koncesijama Bosnei Hercegovine. Mjeseèni struèni èasopis “Pravni savjetnik”Sarajevo. Broj 6 od juna 2003. godine

Za razliku od toga veliki broj dràva u svijetu u ci-lju privla~enja inostranog privatnog kapitala u (veli-ke) objekte infrastrukture osiguralo je za to posebanpravni okvir. Zato je ve}ina zemalja donijela posebnezakone o koncesijama za BOT model (napr. Ukrajina1993, ê{ka 1994, Ma|arska 1994, Bugarska 1995,Albanija 1995 i mnoge druge dràve), dok je jedanbroj dràva donio «vodi}e» (napr. [ri Lanka, Singa-put, Malezija, Tajland i druge) ili sli~ne akte. U timdràvama realizovano je ili je u toku realizacija izgra-dnje ve}eg broja objekata infrastrukture po BOT mo-delu.

3. O koncesiji op}enitoKoncesija je odobrenje vlasti jedne dràve,

odnosno ovla{tenih organa te vlasti, kojom se dajupovlastice pravnim i fizi~kim licima doti~ne dràve zaobavljanje privredne djelatnosti kori{tenjem priro-dnih bogatstava ili op}ih dobara (ili dobara u op}ojupotrebi) ili kori{tenjem infrastrukturnih ili drugihobjekata podobnih za davanje koncesije, kao i zaobavljanje djelatnosti (komunalnih i drugih) javnihslu`bi.

U pravnoj teoriji i praksi koncesija se defini{ekao odnos izme|u dràve (davalac koncesije) i pra-vnog ili fizi~kog lica (korisnik koncesije ili koncesi-onar) u kome dràva ustupa koncesionaru, na nje-gov zahtjev i uz njegovu saglasnost, kori{tenje kon-cesije pod odre|enim uslovima, na odre|eno vrije-me i uz odre|enu naknadu, a sve to radi ostvarivanjajavnog interesa.

Koncesija je sloèn pravni institut jer u svojojpravnoj prirodi predstavlja mje{avinu privatnog i ja-vnog prava i unutra{njeg i me|unarodnog javnogprava7.

Koncesije po BOT modelu su sloènije od klasi-~nih koncesija, kako u pravnom, tako i u ekonom-skom, finansijskom i inènjerskom pogledu. BOTugovori vezano za koncesiju su izrazito sloèni ugo-vori zato {to ~ine spoj ugovora o zajedni~kom finan-siranju, ugovora o koncesiji i ugovora o vo|enju po-slova.

Predmet koncesije u na{oj i me|unarodnoj pra-vnoj praksi naj~e{}e je:

- kori{tenje prirodnih bogatstava i dobara u op}ojupotrebi, kao {to su: istraìvanja i kori{tenje ruda,sirove nafte i gasa, {uma, kori{tenje voda u raznenamjene, kori{tenje gra|evinskog, {umskog i po-ljoprivrednog zemlji{ta itd.;

- izgradnja i kori{tenje novih ili rekonstrukcija i kori-{tenje postoje}ih ili samo kori{tenje postoje}ih in-frastrukturnih objekata kao {to su: putevi, èljezni-ce, aerodromi, luke, marine, hidroelektrane, termo-elektrane itd.;

- kori{tenje ili rekonstrukcija i kori{tenje postoje}ihprivrednih i drugih objekata kao {to su tvornice,skladi{ta, objekti obrazovanja i kulture, sportskiobjekti (stadioni i javna kupali{ta) i drugi objektipogodni za davanje u koncesiju;

- povjeravanje nekih javnih ovla{tenja ili nekih javnihslu`bi kao {to su: kori{tenje frekvencija za radio,TV i telefone, obavljanje komunalnih i drugih javnihslu`bi, slu`be pomorske, rije~ne i jezerske policije,naplata poreza i drugo.

Dono{enje propisa (zakona) o koncesijama pre-duslov je za dodjelu koncesija. Kada dràva dodje-ljuje koncesiju ona to ~ini jednostranim pravnimaktom suverenitetom svoje vlasti. Naj~e{}i je slu~ajda se dodjela koncesije vr{i upravnim aktom – odlu-kom ili rje{enjem donesenim od strane organa drà-vne vlasti (naj~e{}e vlada kao izvr{ni organ vlasti iliministarstva ili u rijetkim slu~ajevima parlament). Ta-kav akt o dodjeli koncesije jednom subjektu dostav-lja se i drugim subjektima koji su podnijeli ponudu zadodjelu odnosne koncesije, ~ime se osigurava pravosvih u~esnika u tenderskom postupku (javni oglas ilikonkurs za dodjelu koncesije) na àlbu ili pokretanjeupravnog spora kod nadle`nog suda protiv akta ododjeli koncesije. Ima slu~ajeva da protiv odluke ododjeli koncesije nije dozvoljena àlba ili pokretanjeupravnog spora pred nadle`nim sudom. Treba ista}ida, po pravilu, organ dràvne vlasti koji je dodjeliokoncesiju nije isti sa onim organom dràvne vlastikoji je ovla{ten da zaklju~uje ugovor o koncesiji ikontroli{e izvr{enje obaveza iz tog ugovora.

Iz akta o dodjeli koncesije i ugovora o koncesijiproisti~e niz prava i obaveza i to, sa, jedne strane,prava i obaveza koncesionara prema koncesoru iobratno, a, s druge strane, prava i du`nosti koncesi-onara prema korisnicima proizvoda ili usluga konce-sionog objekta (napr. korisnici struje, puteva, i drugi).

Odnos koncesionara prema koncesoru uvijek jejavnopravne i privatnopravne prirode, prema korisni-cima dijelom privatnopravne prirode, a prema tre}imlicima, koja nisu ni koncesor ni korisnici koncesiona-rinih usluga, uvijek i u cjelini je privatnopravne priro-de.

Koncesionar je, prije svega, duàn da organizu-je i obavlja preuzetu djelatnost tj. koncediranu slu-`bu. Ta slu`ba mora se obavljati u skladu sa aktom ododjeli koncesije, odnosno prema unaprijed postav-ljenim i primljenim uslovima koncesije. Iz te du`nostikoncesionara proisti~e pravo koncesora da nadzire(kontroli{e) obavljanje slu`be date u koncesiju i dalj-nja koncesionareva du`nost da se podvrgne, bezpogovora, takvom nadzoru koncesora, po{to konce-sor ne moè ostaviti na volju koncesionaru ho}e li onili ne izvr{avati koncediranu slu`bu. Taj nadzor nadkoncesionarom mora biti intenzivan i djelotvoran. Zaneispunjenje tih obaveza koncesionara, u aktu o do-djeli koncesije i ugovoru o koncesiji, predvi|aju sesankcije, koje su tako|e sastavni dio nadzorne vlas-ti koncesora.


7 Zdravko Sparavalo. Koncesija kao javno-pravni odnos.Èasopis za pravnu teoriju i praksu “Pravna misao”Sarajevo. Broj 1-2 februar 2003. godine

Uz koncesionareva prava prema koncesoru, onima i prava (i obaveze) prema tre}im licima, naro~itoprema korisnicima usluga koncesijske slu`be. Nje-govo najva`nije pravo je da od korisnika usluga na-plati svoje usluge, koje pravo on uìva na osnovu do-djeljene mu koncesije. Koncesor u ve}oj ili manjojmjeri sudjeluje pri utvr|ivanju cijene (tarife), ali u sva-kom slu~aju sudjeluje, jer ni jedan koncesor ne smi-je prepustiti koncesionaru da sam odre|uje cijenu zapruànje javnih usluga.

Koncesija ima vremensko ograni~enje, {to zna~ida je temporalna. Vrijeme njene dodjele moè bitikra}e ili duè (5, 10, 20, 30 ili 50 godina, a najduè99 godina). Dakle koncesija se nikada ne dodjeljujetrajno nego vrijedi za odre|eno vrijeme. U praksi pri-mjene koncesije za BOT projekte ima slu~ajeva do-djele koncesije na duì rok od 99 godina. U pogleduroka trajanja koncesije, valja upozoriti na razli~ite in-terese koncesora i koncesionara. Pri utvr|ivanju ro-ka trajanja koncesije dràva bi morala za svaku kon-cesiju odrediti primjeren rok u kome }e koncesionarmo}i servisirati uzete kredite i ostvariti profit iz kori-{tenja koncesionog objekta. To omogu}ava konce-soru da po isteku roka kori{tenja koncesije takvukoncesiju dodjeli novom koncesionaru. Za razliku odtoga, potencijalni korisnik koncesije ima interes danjen rok kori{tenja bude {to duì zbog ostvarenjaprofita za duì vremenski period.

Naknada za kori{tenje svake koncesije uvijek seutvr|uje ugovorom o koncesiji. Njena visina mora bi-ti pravedno odre|ena, dakle ni na {tetu koncesora,ni na {tetu koncesionara. Preporu~ljivo je da se visi-na naknade odre|uje neovisno od prihoda koji seostvaruju iz kori{tenja izgra|enog infrastrukturnogobjekta, dakle iz kori{tenja koncesije.

Propisima o koncesijama uvijek se reguli{e pos-tupak za dodjelu koncesije, odre|uju organi nadle`niza odlu~ivanje o pojedinim pitanjima koncesije, vrlo~esto i rokovi za sprovo|enje tog postupka, sadrìnaugovora o koncesiji, razlozi za prestanak i raskidugovora o koncesiji itd.

4. Najva`nija obilje`ja koncesije po BOT modelu

Glavno obilje`je BOT modela je partnerstvo i po-djela rizika izme|u javnog i privatnog sektora u izgra-dnji infrastrukturnog objekta.

Karakteristika BOT modela je da ulogu investito-ra objekta imaju tzv. spornzori. To je, po pravilu, skupraznih zainteresovanih subjekata, koje naj~e{}e ~ineizvo|a~i radova, isporu~ioci opreme, specijalizovanefirme i drugi. Ima slu~ajeva da je jedan od sponzorai dràva koja dodjeljuje koncesiju. Sponzori izme|usebe zaklju~uju ugovor o nastupanju u postupkupregovora za dobijanje koncesije i u postupku za za-klju~ivanje ugovora o koncesiji (napr. konzorcij).

Sponzori:- osiguravaju zaklju~ivanje ugovora o koncesiji;

- osiguravaju iz kredita komercijalnih banaka sred-stva za izgradnju koncesionog objekta, s tim daugovore o kreditu zaklju~uju poslije zaklju~enjaugovora o koncesiji;

- osnivaju koncesijsko preduze}e (projekt com-pany), koje, izme|u ostalog, ima status organiza-tora investitorske funkcije. Sponzori preko konce-sijskog preduze}a, uz kontrolu banaka koje su da-le kredite za izgradnju objekata, osiguravaju za-klju~ivanje ugovora o izgradnji objekata i isporuciopreme, vr{enje nadzora nad izgradnjom objekatai ugradnjom opreme, preuzimanje izgra|enih obje-kata i u njima ugra|ene opreme, te objekte preda-ju na upravljanje i kori{tenje posebnom preduze}ukoje se naziva upravitelji objekta i vr{e kontrolunad vo|enjem objekta kako bi se iz rada koncesij-skog objekta osiguralo da taj objekat bude finansij-ski isplativ. Dakle, koncesijsko preduze}e brine sei odgovorno je sponzorima za sve aktivnosti veza-ne za upravljanje i finansiranje koncesijskog obje-kta;

- preko koncesijskog preduze}a osnivaju posebnopreduze}e za upravljanje i kori{tenje koncesionogobjekta ili za to ugovorno angaùju neko postoje-}e specijalizovano preduze}e (upravitelj objekta)za vr{enje niza razli~itih poslova vezanih za konce-sioni objekat. Upravitelj objekta osigurava kori{te-nje i funkcionisanje objekta, osigurava teku}e (re-


Kaskada na rijeci Plivi u Jajcu


dovno) i investiciono odràvanje objekata i vr{i odkorisnika objekta naplatu cijene (naknade) za kori-{tenje proizvoda ili usluga koncesionog objekta(napr. struje, vode itd.). Iz prihoda od napla}enenaknade za kori{tenje objekta upravitelj objektaosigurava servisiranje kredita uzetih za izgradnjuobjekta, pla}anje naknade za kori{tenje koncesijei ostvarivanje primjerene dobiti (ili profita ili zarade)sponzorima za utro{ena sredstva za izgradnjukoncesionog objekta. Za svoj rad upravitelj objektai koncesijsko preduze}e tako|e iz prihoda ostvare-nih od kori{tenja objekta ostvaruju sopstvene pri-hode iz kojih nakna|uju tro{kove svog poslovanjai ostvarivanje sopstvene dobiti;

- po isteku roka trajanja koncesori preko koncesij-skog preduze}a, osiguravaju da se izgra|eni obje-kat, zemlji{te koje je sluìlo za izgradnju i kori{te-nje objekta, oprema i sredstva, {to je sve zajednosluìlo za kori{tenje koncesije, predaju u vlasni{tvodràvi, po pravilu, bez ikakve naknade sponzori-ma, koncesijskom preduze}u ili upravitelju obje-kta.

Ovo su samo neki i najva`niji zadaci sponzora.U BOT projektima zna~ajna je uloga finansijera

projekta. To su naj~e{}e komercijalne banke ili pose-bne finansijske institucije. One za finansiranje BOTprojekata, po pravilu, ne dobijaju bankarske garanci-je, nego osiguranje vra}anja kredita traè u prihodi-ma od izgra|enog objekta, dakle isplativosti proje-kta. Da bi se jo{ bolje osigurale komercijalne banketraè i uzimaju i garancije za vra}anje kredita odSvjetske banke, Evropske banke i drugih specijalizo-vanih finansijskih institucija osnovanih za privrednirazvoj nerazvijenih zemalja. Ovo iz razloga {to ko-mercijalne banke nemaju odgovaraju}i uticaj nadràve (njihove vlade) u kojima se gradi infrastruktur-ni objekti, kao {to to imaju navedene garant banke.Zato one o~ekuju da }e im dati krediti biti vra}eni ako}e ih u za{titi njihovih kreditnih sredstava pomo}i ga-ranti tj. navedene velike banke koje imaju izuzetanuticaj na vlade dràva u kojima se gradi i koristi in-frastrukturni objekat. Kako je i pored toga njihovoulaganje u finansiranje objekta vrlo rizi~no, komerci-jalne banke preduzimaju niz drugih mjera koje imosiguravaju povrat kreditnih sredstava. Zato one na-me}u sponzorima niz ograni~enja. Ta ograni~enjaodnose se na upravljanje objektom, ostvarenje pri-hoda od objekta, otvaranje posebnog bankovnog ra-~una upravitelja objekta koje kontroli{u te banke, ra-spodjelu prihoda koje se ostvaruju iz rada objekta, aposebno uredno i potpuno servisiranje kredita kojesu osigurale za izgradnju infrastrukturnog objekta.Tako se uticaj komercijalnih banaka osigurava za du-è vremena sve dok im se u potpunosti i na vrijemene vrate kreditna sredstva. Iz izloènog se da zaklju-~iti da komercijalnim bankama za date kredite nisugarant sponzori, nego im je garancija izgra|eni obje-kat infrastrukture i prihodi koji se ostvaruju kori{te-njem tog objekta.

U BOT projektima Vlada ima odgovorne, sloè-ne i brojne zadatke od kojih navodim neke:

- da obezbijedi sigurno pravno okruènje za konce-sije. To se postiè naro~ito dono{enjem potpunih,preciznih i pouzdanih zakona o koncesijama zaBOT projekte i nizom drugih pravnih rje{enja koji-ma se {tite strani povjerioci, tim povjeriocima i dru-gim sudionicima u projektima stavljaju na raspola-ganje efiksna sredstva za ostvarivanje njihovih pra-va i da sudovi budu nepristrasni i brzi u rje{avanjupo postupcima iz sporova o koncesijama;

- da izme|u svih koncesija izaberu samo one priori-tetne objekte koji }e, s jedne strane biti zna~ajnointeresantni za Vladu, a, s druge strane, koji }e bi-ti atraktivni i vrlo interesantni i sponzorima, ~iji jekrajnji cilj uvijek profit, a najmanje razumni profit(zarada);

- da Vlada stalno izraàva punu spremnost i zainte-resovanost za realizaciju tako odabranih koncesi-ja, {to na strane investitore ostavlja dobar utisak;

- da osigura izradu ekonomske analize projekta, ko-ja naj~e{}e ima oblik analize tro{kova i koristi. Taanaliza }e biti, prije svega, podloga za pregovoreVlade sa sponzorima, a koji su, po pravilu, dugo-trajni i te{ki, a za sponzore i vrlo skupi. Isto tako,treba znati da su pregovori koje vode sponzori sakomercijalnim bankama za dobijanje kredita za re-alizaciju BOT projekata tako|e dugotrajni, te{ki ispori;

- da za svaki BOT projekat formira ekspertni tim sas-tavljen od pravnika, ekonomista, finansijera i inè-njera, kome mora biti jasan BOT projekat, biti po-znato me|unarodno javno pravo vezano za BOTprojekte, me|unarodna praksa i dostignu}a u re-alizaciji BOT projekata, propisi o koncesijama, pra-vni i ekonomski sistem u zemlji, sadrìna i implika-cije ugovora o koncesiji, oblici kontrole nad radomkoncesionog objekta, tehnologija i sadrìna teku-}eg (redovnog) i investicionog odràvanja infras-trukturnog objekta za koji se namjerava da dodjelii dodjeljuje koncesija i niz drugih pitanja. Ovaj ek-spertni tim treba da u~estvuje u davanju projek-tnog zadatka za izradu ekonomske analize proje-kta, u reviziji tog projekta, u svim pregovorima koji}e Vlada voditi sa svim zainteresovanim stranimsubjektima za koncesiju, da pripremi podloge za tepregovore, da aktivno u~estvuje u ocjeni ugovorao koncesiji koji je ponudio sponzor ili da pripremiprijedlog ugovora o koncesiji koji }e Vlada nuditisponzoru, da u~estvuje u pregovorima sve dok sene sa~ini kona~ni tekst tog ugovora, da dijelomu~estvuje u nadzoru nad sprovo|enjem koncesi-onog ugovora i da daje meritorne odgovore na svapitanja i zahtjeve koje u pregovorima sa Vladompostavljaju sponzori itd. Ovaj ekspertni tim nije isto{to i stalne komisije za koncesije koje se osnivajupo dràvnom ili federalnom Zakonu o koncesija-ma, nego daleko vi{e od toga. Zato Vlada moraprihvatiti sva mi{ljenja ekspertnog tima i neprepus-


titi politi~arima da po svom naho|enju po navede-nim pitanjima donose kona~ne odluke i obavezeza Vladu;

- da u pregovorima sa predstavnicima zainteresova-nih stranih subjekata za koncesiju bude otvorena istalno pristupa~na kada to od nje zahtjevaju tipredstavnici;

- u pregovorima sa tim subjektima Vlada mora stavi-ti do znanja da o nekim va`nim pitanjima za kon-kretnu koncesiju nema rasprave tj. da Vlada nemoè odstupati od nekih rje{enja i pitanja. Drugapitanja koncesije su otvorena i o njima se moèpregovarati i dogovoriti;

- da nakon zavr{enih pregovora osigura potpisiva-nje ugovora o koncesiji;

- da osigura pra}enje izvr{enja prava i obaveza kon-cesora i koncesionara iz ugovora o koncesiji,

- da po isteku roka trajanja koncesije od koncesij-skog preduze}a preuzme u vlasni{tvo dràve (Bo-sne i Hercegovine, entiteta ili kantona) koncesiraniinfrastrukturni objekat, zemlji{te za izgradnju i kori-{tenje tog objekta, opremu i stvari koje su sluìleza kori{tenje koncesije.

Svakako treba ista}i da Vlada ne odgovara za ta-~nost podataka iz «svoje» ekonomske analize proje-kta. Kako je Vlada osigurala tu analizu za svoje po-trebe, tako i sponzori za svoje potrebe osiguravajuizradu «svoje» finansijske analize (isplativosti proje-kta), koju ~ine tro{kovi, prognoza potra`nje uslugakoncesionog objekta i finansijska struktura.

Da bi se model BOT pokazao uspje{nim u pra-ksi potrebno je otkloniti po~etne i osnovne smetnjeza njegovu afirmaciju, {to zna~i da:

- svi u~esnici u pregovaranju BOT projekata morajuprethodno izu~iti cjelokupan BOT model;

- pravni, politi~ki i institucijalni okvir za BOT projektemora biti ure|en u dràvi koja èli graditi infrastru-kturne objekte putem BOT modela;

- poziv za nu|enje BOT projekta treba biti dobro pri-premljen i treba sadràvati temeljna na~ela budu-}eg ugovora o koncesiji;

- privredna i finansijska pitanja u vezi sa BOT proje-ktom moraju biti postavljena na prihvatljive osnoveza sponzore, po{to se ne treba nuditi ono {to si-gurno ne}e prihvatiti sponzori.

Kod finansiranja infrastrukturnih objekata poBOT modelu treba imati u vidu i odre|en broj izrazi-to nepovoljnih okolnosti kao {to su: (1) skupa pripre-ma ponude i dugotrajni pregovori, (2) visoki tro{kovigra|enja infrastrukturnih objekata koji iziskuju osimulaganja i skupe komercijalne kredite na trì{tu kapi-tala, (3) rizi~an period gra|enja objekta, (4) dugi pe-riod vremena koje je potrebno za vra}anje kredita iza ostvarenje dobiti, uz mogu}i rizik da prihodi kojise ostvaruju od kori{tenja objekta ne}e biti dovoljniza podmirenje svih potreba i (5) visoki rizici kojimasu izloèni kreditori i sponzori.

Kriteriji za ustupanje BOT projekta su znatnodruga~iji od kriterija za ustupanje izgradnje objekata.Bilo da se ustupanje BOT projekta vr{i na osnovu ja-vnog oglasa ili neposrednih pregovora sa sponzori-ma, bitno je obezbjediti ostvarenje ovih ciljeva:

- postupak mora zadovoljiti potrebe BOT projekta;- postupak mora biti jasan, po{ten, objektivan i otvo-

ren;- postupak mora posticati konkurenciju;- posticati privatni kapital na nova rje{enja i alterna-

tive;- sudionici u projektu, izuzev Vlade, moraju biti si-

gurni da je Vlada odabrala pravu ponudu;- postupak mora ja~ati povjerenje doma}e javnosti

u koncept BOT;- postupak mora biti dobro planiran i treba omogu-

}iti {to brè dobijanje ponuda i izbor povoljnog po-nu|a~a.

Ugovor o koncesiji treba da sadrì bitne sastoj-ke od kojih navodim najzna~ajnije:

- vrsta, predmet i obim koncesije;- status zemlji{ta i drugih nekretnina na kojima }e

graditi koncesioni objekat, na~in njihovog sticanjai kori{tenja;

- osnivanje i status koncesijskog preduze}a o ~emuje naprijed bilo vi{e rije~i;

- izvori i na~in finansiranja BOT projekta;- dozvole i saglasnosti koje izdaju dràvni organi za

izgradnju i kori{tenje infrastrukturnog objekta;- prava i obaveze ugovornih strana;- pla}anje naknade za kori{tenje koncesije (visina,

stope, na~in, postupak i rokovi obra~unavanja ipla}anje naknade);


Detalj sa rijeke Une


- projektovanje, gra|enje i isporuka opreme;- nadzor nad izgradnjom objekta (i ugradnjom opre-

me u objektu);- garancije koncesijskog preduze}a za dobro obav-

ljanje poslova;- pu{tanje koncesionog objekta u upotrebu;- odre|ivanje metodologije za utvr|ivanje cijena ro-

ba ili usluga koncesionog objekta i davanje pretho-dne ili naknadne saglasnosti na cijenu usluga kojeutvrdi koncesiono preduze}e, kao i sno{enje rizika;

- uslovi kori{tenja i upravljanja koncesionim obje-ktom;

- odredbe o vi{oj sili;- rok trajanja koncesije;- uslovi predaje koncesionog objekta po isteku roka

trajanja koncesije u vlasni{tvo dràve;- gubitak prava na koncesiju;- pravo koncesionara na izmjenu organizacije

upravljanja i kori{tenja objekta i prijenosa koncesi-je na drugo lice;

- pravo koje se primjenjuje na ugovor o koncesiji ina~in rje{avanja sporova izme|u koncesora i kon-cesionara;

- po potrebi dodaci ugovora.

Pod uslovima predaje koncesijskog objekta uvlasni{tvo dràve (Bosna i Hercegovina, entiteti ilikantoni), pored predaje koncesijskog objekta bezdugova i bilo kakvih drugih tereta, ugovorom o kon-cesiji dobro je ugovoriti i slijede}e obaveze: bespla-tnog preuzimanja projektne dokumentacije na osno-vu koje je izgra|en objekat, preuzimanje dokumen-tacije o ugra|enoj opremi u objekat i njenom kori{te-nju, transferu znanja o vo|enju i iskori{tavanju obje-kta (priru~nici, uputstva, licence, kompjuterski pro-grami, izobrazba kadrova) itd.

Naprijed izneseno u ovom ~lanku predstavlja sa-mo manji dio pitanja od zna~aja za klasi~ne koncesi-je, a naro~ito koncesije po BOT modelu.


Evakuacija velikih voda rijeke Neretve na brani JablanicaSnimio: M. Lon~arevi}

1. Pojam upravljanjapravljanje (»Governance«) je provo|enjeekonomske, politi~ke i administrativnevlasti za vo|enje poslova jedne zemlje nasvim nivoima. Upravljanje obuhvata meha-

nizme, procese i institucije kroz koje gra|ani ili gru-pe artikuliraju svoje interese, ostvaruju prava, ispu-njavaju obaveze i uskla|uju razli~itosti [UNDP, 2001].

Upravljanje se oduvijek provodi u svim dru{tvi-ma i zemljama; dakle, i kada se ~ini da nema uprav-ljanja, i to je upravljanje – cilj razvoja je u~initi uprav-ljanje efikasnijim, korisnijim. Upravljanje uklju~ujena~in na koji se vodi politika dodjeljivanja i regulisa-nja kori{tenja prirodnih, ekonomskih i dru{tvenih re-sursa. Pri tome obuhvata niz formalnih i neformalnihinstitucija, dakle zakonski i pravno ure|enih, ili tradi-cionalnih, lokalno dogovorenih i prihva}enih, ali pra-vno neure|enih.

U svijetu nesavr{enih ljudi, kolektivna organiza-cija je neophodna da uravnoteì pozitivne i negativneaspekte, tj. da sprije~i »lo{e momke« da ~ine {tetu iomogu}i »dobrim momcima« da ~ine dobro (nara-vno, »lo{i« i »dobri« su ~esto isti ljudi, ali mo`da u ra-zli~itim situacijama i vremenima). Sna`ni upravlja~kisistemi }e umanjiti {tetu zbog kratkoro~nih interesa»u~esnika u igri«, te promovirati dugoro~nije koristi.

Jedan od klju~nih elemenata upravljanja je kre-irati institucionalni i administrativni okvir u kome }e»stranac«, ili ljudi sa razli~itim interesima, mo}i tole-rantno sara|ivati i koordinirati svoje akcije. Pri tomemora postojati neki oblik obavezuju}e arbitraè zanepremostive razlike, {to je uloga izvr{ne i sudskevlasti, te UN i drugih me|unarodnih organizacija ikonvencija.

Centralno pitanje upravljanja u pro{lih nekolikostolje}a bilo je kako dràva vodi dru{tvo i ekonomiju,kroz »politi~ko posredni{tvo«. U ve}ini zemalja u ra-zvoju, koje tipi~no imaju jako dru{tvo (obi~aje, religi-

ju, mitologiju i sli~no) i slabu dràvu, ovo je jo{ uvijekostao preovla|uju}i model. Me|utim, njime se upostoje}oj situaciji pove}ava rizik lo{eg upravljanjasvim dru{tvenim, ekonomskim i prirodnim resursi-ma.Vlasti zemalja u razvoju ~esto sebe dovedu ukontradiktornu ulogu: s jedne strane su same dava-lac usluga, a s druge strane su kontrolori i garant od-govornosti gra|anima za te iste usluge. Lokalnevlasti su ~esto neodgovaraju}e ili vrlo slabe, a orga-nizacije civilnog dru{tva nerazvijene i bez pravnesnage.

Klju~ni element za razvoj efikasnog upravljanja uzemljama u razvoju je, prema tome, institucionalnareforma, koja se odnosi i na dràvu i na dru{tvene or-ganizacije. Sa dràve se mora prenijeti {to je vi{emogu}e funkcija na autonomne institucije i organiza-cije, te civilno dru{tvo, demokratizuju}i na taj na~in idràvu i dru{tvene organizacije. Tako vlast dràve,odnosno dràvne birokratije, postaje jaka i odgovor-na, ali ograni~ena i demokrati~na, a istovremeno ja-vni servisi, privatni sektor, mediji i nevladine organi-zacije u~estvuju u »distribuiranom upravljanju«.

Sistem upravljanja se mora uspostaviti tako dapoduzetni{tvo, trì{te i trì{na odgovornost funkci-oni{u. To se moè posti}i samoreguliraju}im meha-nizmima, pravilima i mreàma (standardi ISO, EMASi drugi), uz nezavisne provjere i balansiranja. Zapa-dnja~ko upravljanje zasnovano je, u principu, na so-cijalnoj pravdi i sigurnosti, uz jednakopravnost i »pra-vi~no optere}enje« (npr. porezima, ili drugim obave-zama prema dràvi), te jakim uticajem javnosti i me-dija (koji su tzv. »psi ~uvari« dru{tva, nezavisni oddràve i centara mo}i). Me|utim, taj sistem se nemoè jednostavno, kao »gotov proizvod«, prenijetina zemlje u razvoju.

Sistem upravljanja mora balansirati snage i pri-oritete. Vlada moè »odlu~iti« kako da prestruktuiradru{tvo »podsticajima« iz budèta. Me|utim, to je

RAZVOJ UPRAVLJANJA VODAMA

11

Prof. dr TARIK KUPUSOVI], dipl. in`. gra|.


U

vrlo rizi~no, jer uvijek postoje unutra{nji i vanjski pri-tisci, zatim ekonomske zakonitosti po sebi, te naro~i-to aspiracije i prioriteti razli~itih interesnih grupadru{tva. Posebno, tu su me|unarodno prihva}enekonvencije i deklaracije, regionalni ugovori i principiprekograni~nog prometa, zatim prioriteti donatora zasiroma{nije zemlje, makroekonomska politka iodnos sa me|unarodnim finansijskim institucijama,te kratkoro~ni interesi raznih politi~kih grupa.

Uspostavljanje efikasnog sistema upravljanjaje ve} vi{e godina klju~ni aspekt kooperacije za ra-zvoj kod svih glavnih donatora i razvojnih banaka,kao i privatnih investitora, kada procjenjuju efika-snost i efektivnost svojih investicija u nekoj zemlji urazvoju.

2. Upravljanje vodama (»Water Governance«)

2.1. [ta je to upravljanje vodama?Termin »Upravljanje vodama« (»Water Governan-

ce«) mora se pa`ljivo definirati, jer se moè pogre-{no razumjeti. Tako|e je va`no identificirati atributekoji ~ine upravljanje vodama uspje{nim.

Nakon konferencije u Dablinu ’92., postalo je ja-sno da je kriza voda u svijetu u stvari naj~e{}e krizaupravljanja vodama. Svjetski forum o vodi i Ministar-ska konferencija u Hagu, te Svjetski UN samit u Nju-jorku 2000., Konferencije o pitkoj vodi u Bonu 2001.,Kjotu 2002., i Svjetski samit o odrìvom razvoju u Jo-hanesburgu 2002., posebnu pa`nju su posvetiliupavljanju vodama – naro~ito u zemljama u razvoju.Tako se u posljednjih nekoliko godina iskristalisalasljede}a definicija:

»Upravljanje vodama je proces djelovanja politi-~kih, dru{tvenih, ekonomskih i administrativnih siste-ma raznih nivoa dru{tva, koji na bilo koji na~in u~es-tvuju u razvoju kori{tenja i upravljanja vodnim resur-sima, te koji pruàju ili primaju bilo kakve vodne uslu-ge« (vodosnabdijevanja, za{tite voda ili za{tite od vo-da) [GWP, 2002].

Pojam »Upravljanja«, za vode uklju~uje sposo-bnost da se kreira javno mnijenje i dru{tveno prihva-tljive institucionalne me|urelacije, koje su u stanjumobilisati dru{tveno - ekonomske resurse za po-dr{ku razvoju sektora voda. Politika upravljanja vo-dama i proces njenog formulisanja mora kao cilj ima-ti odrìv razvoj kori{tenja vodnih resursa. Da bi im-plementacija bila djelotvorna, svi klju~ni akteri mora-ju biti uklju~eni u proces. Upravlja~ki aspekt se pre-klapa sa tehni~kim (»vodoprivrednim«) i ekonom-skim aspektima vodnih servisa, ali se upravljanje fo-kusira na politi~ke i administrativne elemente rje{a-vanja problema, ili kori{tenja mogu}nosti. Upravlja-nje vodama je dio op}eg sistema fizi~ke i instituci-onalne infrastrukture, a ova opet jo{ op}ijeg, dru{-tvenog sistema.

Upravljanje vodama odnosi se na one politi~ke,dru{tvene i ekonomske organizacije i institucije, te

njihove me|urelacije, koje su va`ne za vode kao re-surs i vode kao ekonomsko dobro. Kompleksnostkori{tenja i za{tite voda, te za{tite od voda na dru{-tveno prihvatljiv i pravedan na~in, uz osiguranje oko-li{ne odrìvosti, neizostavno podrazumijeva da se udono{enju odluka o kori{tenju uvijek ograni~enih fi-nansijskih i humanih resursa, uklju~e ljudi s razli~itimpristupima i stanovi{tima. Upravljanje vodama ti~ese funkcija, struktura i odnosa unutar sektora voda(»unutra{nje upravljanje«), ali tako|e i preovla|uju-}eg dru{tvenog stava o pravu vlasni{tva i strukturaza administriranje i prisilu, {to se ure|uje op}im za-konodavstvom. Uticaji na upravljanje vodama dolazei od civilnog dru{tva u {irem smislu, te »teku}e vlas-ti«, tj. vladaju}eg establi{menta u jednom izbornommandatu. Svi ovi vanjski uticaji na sektor voda potpa-daju pod »vanjsko upravljanje vodama«. Iako inicija-tive za boljim upravljanjem vodama mogu do}i izekonomskih i tehni~kih sfera, u ve}ini zemalja vode-}e poticaje daje »politika«.

Za uspje{no upravljanje vodama, potrebna jekombinovana opredjeljenost vlasti, razli~itih grupacivilnog dru{tva, posebno na lokalnom – op}inskomnivou, kao i privatnog sektora.

2.2. Vodno pravoDablinski principi* su vodne resurse jasno pos-

tavili pod dràvnu funkciju ure|enja vlasni~kih pravai decentralizacije upravljanja na najniì odgovaraju}inivo. Formalizacija vlasni~kih prava dovodi do kom-pleksnih pitanja sukoba interesa i raspodjele dobitiizme|u raznih dru{tvenih grupa, zatim odgovornostiza prevenciju zaga|enja i finansijsku odrìvost.

Teorijska osnova »Upravljanja« u odnosu na vo-de je dio teorije kolektivnog pona{anja. Naàlost, ne-ma jednostavne teorije, koja bi objasnila svaku situ-aciju. âk su vrlo velike razlike izme|u filozofije kon-tinentalne Evrope i Latinske Amerike, u odnosu napragmati~nu Anglo-Saksonsku {kolu mi{ljenja. Ta-ko|e postoje hibridni sistemi gra|anskog prava navodu (izvedeni iz Rimskog prava) i, zajedni~kog pra-va (iz Britanske Imperije), te tradicionalna vodna pra-va iz Indije, islamskih zemalja i pred-Kolumbovskihcivilizacija u Americi.

Sredi{nja uloga dràve je da definira prava vla-sni{tva, prava kori{tenja i odgovornosti.

Kada je u pitanju pravo na vodu, obi~no se igno-ri{u mogu}e odgovornosti koje nosilac prava imaprema drugima u dru{tvu, koji ne dijele to pravo. Ove


* 1. Svježa voda je ogranièen i osjetljiv resurs, bitan za odr-žavanje života, razvoj i okoliš;

2. Razvoj i upravljanje vodama treba se bazirati na sarad-nji svih uèesnika (ili »strana«), ukljuèujuæi korisnike,planere i državne organe na svim nivoima;

3. žene imaju centralnu ulogu u obezbjeðivanju, upravlja-nju i štedljivoj potrošnji vode; te

4. Voda ima ekonomsku vrijednost u svim konkurentskimkorištenjima i treba je shvatiti kao ekonomsko dobro.

odgovornosti moraju se naglasiti u svakoj raspravi oupravljanju vodama. Tako|e, pravo na vodu mora seusaglasiti sa vlasni{tvom i pravom kori{tenja zemlji-{ta, kako vodnog, tako i ~itavog u slivnom podru~ju.

U nastavku se navode primjeri razli~itih reìmaprava vlasni{tva, sa pripadaju}im pravima kori{tenjai odgovornostima:

•• Otvoreni pristupTo je reìm u kome nije definirana grupa korisni-

ka ili vlasnika, pa je korist (benefit) dostupna svako-me. Pojedinac istovremeno ima privilegiju – da koris-ti vodu bez obzira na interese drugih, i nema pravo –da uti~e na akcije drugih.

•• Zajedni~ko vlasni{tvoUpravlja~ka grupa (ili zadruga) je definirana, pa

ona ima pravo da isklju~i one koji nisu ~lanovi grupe,te da defini{e pravila pona{anja unutar grupe, kojihse moraju pridràvati i ne-~lanovi grupe (odnosnozadruge). Prema tome, upravlja~ka grupa je nosilacprava upravljanja »svojim« vodnim resursom.

•• Privatno vlasni{tvoPojedinac posjeduje vodni resurs, pa ima pravo

isklju~iti ostale iz prava kori{tenja. Me|utim, on imadu`nost da se uzdrì od dru{tveno neprihvatljivogkori{tenja, dok ostali imaju obavezu da respektujuodluke vlasnika, uz o~ekivanje da }e one biti dru{-tveno prihvatljive.

•• Dràvno vlasni{tvoVoda je dodijeljena dràvi – koja djeluje u ime

gra|ana. Oni imaju pravo i du`nost da prate i uti~u

na pravila pristupa i kori{tenja voda, koje odre|ujedràvna (ili javna) agencija.

Kori{tenje voda moè zapo~eti reìmom otvore-nog pristupa, ali to pravo onda ~esto prisvoji nekagrupa, ili privatnik, ~ime voda postaje zajedni~ko, iliprivatno vlasni{tvo. Me|utim, zbog prirodnih zakoni-tosti hidrolo{kog ciklusa, grupe ili pojedinci u stvariuvijek dijele vodni resurs, ~ime oni ulaze u sloènedru{tveno – politi~ke, ekonomske i ekolo{ke relacije.U jednom rije~nom bazenu, akcija poduzeta na bilokojem mjestu uti~e na sve ostale, nezavisno od vla-sni~kih i korisni~kih prava. Tako se dolazi do potrebeza ranije pomenutim »distribuiranim upravljanjem«.

Ipak, da bi kontrolirala resurs, dràva ~esto pre-uzima ve}inu prava od upravlja~kih grupa, ostavlja-ju}i samo minorna prava privatnim vlasnicima. Timedràva preuzima ogromnu odgovornost da razvijeefikasno kori{tenje vodnih resursa, na dobrobit svihsvojih gra|ana.

Klju~no pitanje razvoja upravljanja vodama, na po-~etku XXI stolje}a, jeste kako posti}i po{teno i prave-dno upravljanje, ali bez smanjenja motivacije za po-duzetni{tvo u efikasnom kori{tenju vodnih resursa.

Kada se predlaù promjene u sistemu upravlja-nja vodama, va`no je razumjeti i razlikovati tri razli~i-ta funkcionalna nivoa: operativni, organizacioni i legi-slativni.

Operativni nivo se odnosi na kori{tenje ili kontro-lu vode za specifi~ne svrhe, da bi se zadovoljileodre|ene potrebe. Postoji mnogo preduze}a (ilikompanija) - velikih potro{a~a vode, zatim onih kojase bave vodosnabdijevanjem doma}instava i maleprivrede, tretmanom otpadnih voda, hidroenergeti-kom, isporukom vode za navodnjavanje, upravlja-


Rijeka Bila u Vitezu “ukra{ena” otpadom na obalamaSnimio: M. Lon~arevi}

njem za{ti}enim podru~jima, turizmom, itd, i sva onamogu biti javna ili privatna.

Organizacioni nivo koordinira i smanjuje konfli-kte izme|u konkurentskih preduze}a, administrirapravila i politike kori{tenja voda i korisnika voda. Ovafunkcija ostaje unutar javnog sektora; to su npr.Agencije za rije~ne bazene i autonomna Regulatornatijela.

Legislativna funkcija kreira ambijent unutar kogase izvr{avaju prethodne funkcije. Njome se uspos-tavljaju politike, zakoni i podzakonski akti, uzimaju}iu obzir vanjsko upravljanje i politi~ke imperative.

U mnogim zemljama, ove funkcije su nejasnodefinirane. Vlade ~esto nisu u stanju da se njima ba-ve, ili ne èle preuzimati odgovornost. Zato se ~estouspostavljaju »ad hok aran`mani« - na nivou lokalnihvlasti, raznih lobija i neformalnih ili interesnih grupa,ali bez zakonske osnove, ili ~ak protuzakonito. U ta-kvoj situaciji, »svi su krivi«, a sistem, ako se uop}e onjemu kao ure|enom moè govoriti, funkcionira svelo{ije i lo{ije [GWP, 2003].

2.3. Novi oblici upravljanja vodamaImaju}i u vidu sve prethodno, u reformi upravlja-

nja vodama moè pomo}i samo participatorni i kon-sultativni pristup. Lokalne vlasti, ali i lokalna odgo-vornost se tako ja~a, a pozitivne vrijednosti »nefor-malnih aran`mana« mogu se inkorporirati u legislati-vu, i postati op}e pravilo.

Moderno upravljanje vodama u svijetu sve vi{ese uspje{no provodi u okviru hidrogeografskih grani-ca rije~nog bazena [GWP, 2003]. Bazen je zatvore-ni region u kome su ljudi motivisani za dogovor oupravlja~kom sistemu, sa vodom u fokusu. Mada ri-je~ni bazeni presijecaju unutra{nje i dràvne granice,dakle formalno – pravne jurisdikcije raznih vlasti (ko-je i ne moraju previ{e sara|ivati), ljudi koji ìve unu-tar jednog bazena, zbog svojih interesa, zahtijevajusaradnju odgovaraju}ih vlasti. Tako se unutar drà-va, kao kompetentne vlasti, formiraju Agencije za ri-je~ne bazene, te me|udràvne Komisije, koje moguimati i odre|ena direktna upravlja~ka ovla{tenja, i toi za koli~ine i za kvalitet voda.

Zakoni o vodama i regulativa o vodovodnim pre-duze}ima u razli~itim zemljama su u literaturi jakomnogo diskutovani, pri ~emu se navodi niz dobrih, ililo{ih upravlja~kih praksi. Dono{enje zâkona i njihovaprimjena je politi~ki proces, koji ~esto dovodi do po-larizacije u dru{tvu. Dobri pravni i institucionalniaran`mani u jednoj razvijenoj zemlji, ne moraju bititakvi u drugoj zemlji u razvoju, naj~e{}e zbog sla-bog, ili neodgovaraju}eg vanjskog upravlja~kog sis-tema.

Zajedni~ko svim zemljama u razvoju je slaba re-gulativa i jo{ slabija kontrola i prisila njene primjene.Naro~iti problemi javljaju se na relaciji javni – privatnisektor, posebno ako je privatni davalac usluga vrlojak, pa svoju uslugu moè neopravdano uslovljavati,ili ~ak monopolizirati. Sli~ni problemi se, me|utim,javljaju i na relaciji vlasti – javna (komunalna) predu-

ze}a. Ta preduze}a su ~esto »zavjetrina« za isluènei »podobne« kadrove, ili »krava muzara« za vanbu-dètsku potro{nju njihovih vlasnika [GWP, 2003].Vjerovatno je mnogo ~e{}i obrnut slu~aj, da se stal-no iz budèta »upumpavaju« sredstva u javna predu-ze}a, da bi ona uop}e opstala, pri ~emu siroma{ni usvakom slu~aju najvi{e pla}aju njihove lo{e javneusluge. Prema tome, dobra, jaka i primjenjena regu-lativa je esencijalna za uspje{no upravljanje vodama,bez obzira da li je davalac usluga javno ili privatnopreduze}e. Jasno definisana prava i obaveze opera-tora i regulatora su osnov dobrih vodnih usluga zasve njihove korisnike.

Strogo hijerarhijski sistemi, kao i sistemi potpu-no slobodnog trì{ta, u upravljanju vodama nisu us-pjeli. Vlasti su ~esto grije{ile, jer voda nije samo ja-vno dobro, niti je obi~no ekonomsko dobro; uvijek jenegdje izme|u [UNESCO, 2004].

Vlasti raznih nivoa, javni servisi i privatni sektor,skupa sa nevladinim organizacijama, medijima isvim drugim zainteresiranim, mogu i moraju kroz dis-tribuirano upravljanje vodama, izme|u ostalog, naro-~ito:

• korigovati izvitoperenosti trì{ta ali i regulirati vo-dosnabdijevanje kao prirodni monopol;

• uvesti odgovaraju}u regulativu cijena vodnih uslu-ga;

• ukinuti perverzne podsticaje za kori{tenje priro-dnih resursa;

• uvesti podsticaje kroz sistem poreza i kredita zaefikasnije kori{tenje vode;

• eliminisati konfliktne regulativne reìme, ali tako|ei pretjeranu, ili nedovoljnu reguliranost;

• kontrolisati i regulisati odrìvost kori{tenja voda;• naplativost vodnih usluga podi}i na najvi{i nivo

(kao {to je to slu~aj sa energentima ili telefonom);• podi}i javnu svijest o ograni~enosti vodnih resur-

sa, naro~ito vode odgovaraju}eg kvaliteta, te svi-jest o potrebi za{tite od poplava, su{a i drugih pri-rodnih pojava, koje uvijek »iznenade«.

îni se da je najteè prevazi}i institucionalne ikomunikacijske nedostatke. Mnogi od

njih nalaze se izvan sfere upravljanja vodama, naprimjer u institucionalnoj strukturi zemlje, preovlada-vaju}oj politi~koj viziji, mehanizmima me|usektor-skog dijaloga, vlasni{tvu, odgovornosti za odràva-nje i upravljanje op}im dobrima za kontrolu poplavai upravljanje su{ama, itd. Ljudi iz sektora voda mora-ju se suo~iti sa ovim vanjskim upravlja~kim ograni~e-njima, te sara|ivati sa ne-vodnim organizacijama, dabi se zajedni~ki na{lo prihvatljivo rje{enje. Ako seupravljanje vodama na taj na~in podigne na znatnovi{i nivo, to je tako|e potvrda validnosti i snage poli-tike, koja je to omogu}ila. Me|u vi{e primjera gdje jedobro upravljanje vodama pozitivno uticalo na op}eupravljanje zemljom, najpoznatije je kooperativnoupravljanje u Nizozemskoj, koje je kamen temeljac tesavremene dràve blagostanja.


Upravljanje vodama nezaobilazno se naslanjana socijalnu i ekonomsku politiku zemlje. Me|utim,sa rastu}om globalizacijom i liberalizacijom trgovine,upravljanje vodama postaje sve vi{e zavisno od me-|unarodnih trgovinskih ugovora. Standardi industrij-ske proizvodnje (uklju~uju}i kori{tenje voda i tre-tman otpadnih voda), standardi poljoprivredne proi-zvodnje (uklju~uju}i navodnjavanje, upotrebu |ubri-va i drugo), kao i svi drugi me|unarodno, ili regional-no prihva}eni standardi, uvijek se ti~u i voda, odno-sno efikasnosti i efektivnosti upravljanja vodama.

3. Dostizanje uspje{nog upravljanja vodama

3.1. Neke nove ideje o dobrom upravljanju vodama

Mnogo vi{e je poznato i daleko jednostavnije jekritizirati lo{e upravljanje vodama, nego razviti dobrei primjenljive ideje za dobro upravljanje vodama. U li-teraturi se moè na}i mnogo empirijskih studija slu-~aja [GWP, radovi ’98 - ’03]. U osnovi, mora postoja-ti mogu}nost za identifikaciju nivoa centralizacije,decentralizacije i regulacije, koja }e dovesti do do-brog upravljanja vodama. Empirijska je ~injenica da

nema dogmatskih rje{enja, ali se sigurno mogu pre-poznati i uspostaviti neki univerzalni principi, koji }eupravljanje vodama u~initi prakti~no efektivnim.

U svijetu je rastu}a percepcija da }e upravljanjevodama biti bolje u otvorenom dru{tvu, koje omogu-}uje {ire u~e{}e civilnog dru{tva, privatnog poduze-tni{tva i medija, svih povezanih u mreè za savjeto-vanje, kritiku ili podr{ku, ali u svakom slu~aju uticaj,na vlast. Ovakvo, distribuirano upravljanje, omogu-}uje, izme|u ostalog, da se prevazi|u sterilne deba-te o prednostima javnog ili privatnog sektora u pru-ànju pojedinih vodnih usluga.

Kod reforme sektora voda i dizajniranja efekti-vnog sistema upravljanja vodama, tro{kovi prelaznihfaza, i uop}e tro{kovi reforme, moraju biti ekonomskii dru{tveno prihvatljivi. Dakako, bolje je kompromi-som na}i pravi balans u odre|enoj situaciji, nego in-sistirati na idealnom sistemu, koji stvarno i ne posto-ji. I zaista, vi{e-hiljadugodi{nja iskustva u dobrom ilo{em upravljanju vodama (od prvih civilizacija dodanas), pokazuju da nema jedinstvenog uspje{nogmodela – on uvijek mora odgovarati dru{tvenim,ekonomskim i kulturnim specifi~nostima svake ze-mlje i vremena. Ipak, postoje neki osnovni principi, iliatributi, koji se smatraju esencijalnim za uspje{noupravljanje vodama.


Rijeka La{va se i ove godine izlila iz svog korita (podru~je Travnika)Snimio: M. Lon~arevi}

3.2. Principi uspje{nog upravljanja vodama

•• Otvorenost i transparentnostInstitucije moraju raditi otvoreno, koriste}i jezik

razumljiv {irokoj publici, da bi zadobile njeno povje-renje. U dobrom upravljanju se o~ekuje da se sveodluke donose transparentno, kako bi i »insajderi« i»autsajderi« mogli lako pratiti sve korake kod formu-lisanja neke politike, ili dono{enja konkretne odluke.

•• Uklju~ivost i komunikativnostOd koncepta do implementacije politike uprav-

ljanja vodama, uspjeh se moè posti}i samo naj{irimu~e{}em svih strana kojih se to ti~e. Tako se optimi-zira kona~ni rezultat, i postiè ve}e povjerenje u in-stituciju koja kreira politiku, ili vodi konkretan proje-kat. Uklju~enost svih zasniva se na dru{tvenoj mobi-lizaciji, slobodi udruìvanja i govora, te izgra|enimkapacitetima za komunikacije i konstruktivan dopri-nos debati.

•• Koherentnost i integralnostPolitike i akcije moraju biti koherentne. Izazovi

kao klimatske i demografske promjene prevazilazegranice sektorskih politika, kako vlade tradicionalnofunkcioniraju. Za koherentnost je neophodno politi-~ko liderstvo i jaka odgovornost institucija na razli~i-tim nivoima, kako bi se osigurao konzistentan pris-tup unutar kompleksnog sistema. Upravljanje voda-ma postepeno prelazi u Integralno upravljanje vo-dnim resursima. Institucije }e morati razmatrati svakori{tenja i sve korisnike voda, te tako|e sve me|u-sobne veze i uticaje svih ostalih potencijalnih korisni-ka i sektora.

•• Jednakopravnost i eti~nostSvaki mu{karac i èna trebaju imati mogu}nost

da pobolj{aju svoje ìvotne uvjete. Uz zdravstvo i{kolstvo, vodosnabdijevanje, odvo|enje i tretmanotpadnih voda, iznad svega se trebaju bazirati na eti-~kim principima ljudske zajednice i vladavini zakona.Pravda, pravo kori{tenja, pravo pristupa i pravila vla-sni~kog pona{anja moraju se primjenjivati fer i dokraja jednako za sviju.

•• OdgovornostUloge u legislativnom i izvr{nom procesu mo-

raju biti jasne. Svaka institucija mora objasniti {ta ra-di i za to preuzeti odgovornost. »Pravila igre« morajuse jasno definisati, kao i konsekvence za njihovo ne-po{tivanje. Tako|e se moraju izgraditi arbitra`ni me-hanizmi, kako bi se osiguralo zadovoljavaju}e rje{e-nje za sve, kada izgleda da su stavovi zainteresiranihstrana nepomirljivi. Donosioci odluka u vlasti, priva-tnom sektoru i organizacijama civilnog dru{tva od-govorni su javnosti, kao i institucijama sistema, i tokolektivno (kao pravna lica) i pojedina~no.

•• EfikasnostKlasi~na ekonomska teorija zahtijeva efikasnost

u formi ekonomske efikasnosti, ali tako|e postoje

koncepti politi~ke, socijalne i okoli{ne efikasnosti,koje moraju biti uravnoteène sa jednostavnom eko-nomskom efikasno{}u.

•• Prilago|enost zahtjevima i odrìvostUpravljanje vodama mora odgovarati potrebama

i zahtjevima korisnika, jasnim ciljevima i procijenje-nim budu}im uticajima odre|enih politika. Upravlja-nje mora biti podsticajno za dostizanje dugoro~nihciljeva, a odluke se moraju donositi na najboljem(odnosno najnièm) odgovaraju}em nivou. Upravlja-nje vodama mora sluìti i budu}im, kao i sada{njimkorisnicima vodnih usluga.

3.3. Integralno upravljanje vodnim resursima (IWRM)

O IWRM-u je ve} dosta pisano [npr. GWP, 2000;Kupusovi}, 1999-2001; REC, 2004], ali osim po~etnoi djelimi~no (npr. u îleu, Meksiku, izme|u Estonije iRusije, te u EU i 10 zemalja – novih ~lanica, kroz po-~etak primjene Evropske okvirne direktive o vodama[EWA, 2004]), jo{ nigdje nije u cjelini prakti~no pri-mjenjeno. Pristup IWRM-a izbjegava tradicionalnofragmentirane politike i pristup vodama, ~ine}i jasnurazliku izme|u funkcije upravljanja vodama kao pri-rodnim resursom i funkcije zadovoljavanja vodnihservisa. Treba imati na umu da je IWRM po sebi po-liti~ki proces, jer se bavi realokacijom voda, finansij-skih resursa i implementacijom okoli{nih ciljevaodrìvosti [WB, 2003].

Me|u ljudima iz sektora voda (u cijelom svijetu)postoji op}a saglasnost da je Integralno upravljanjevodnim resursima jedini mogu}i put za odrìvoupravljanje i kori{tenje voda. Ipak, nema univerzalnihrje{enja niti {ema. Vodi se velika debata kako procespo~eti provoditi u praksi. IWRM se ne po~inje provo-diti u vakumu, nego u {irem kontekstu upravljanja,opisanom prethodno. Za dinamiku procesa, presu-dna je politi~ka volja i mogu}nosti, te politi~ki milje,kako unutar pojedinih zemalja i regiona, tako i name|unarodnoj sceni.

Za uspostavljanje efektivnog sistema upravljanjavodama i prakti~no provo|enje Integralnog upravlja-nja vodnim resursima, postoji niz alata raspoloìvihkreatorima politike i prakti~arima, opisanih u obimnojaktuelnoj literaturi. GWP-ova »Knjiga alata« (ToolBox;GWP, 2001-2004) sadrì preko 50 takvih sredstava ireferenci, i kontinuirano se nadopunjuje. Ovi alati na-mijenjeni su prakti~arima, kao pomo} da se prevazi-|u proma{aji vlasti, koriste}i iskustva iz cijelog svije-ta. Razli~ite zemlje }e morati identificirati koji uprav-lja~ki alati i instrumenti su odgovaraju}i i najva`niji udatim specifi~nim okolnostima.

3.4. Upravljanje vodama i vodovodna preduze}a

Preko 90% preduze}a za doma}e vodosnabdije-vanje, odvo|enje i tretman otpadnih voda u svijetu,pripada javnom sektoru, i vjerovatno }e tako i ostati.


U dosta slu~ajeva u razvijenim zemljama, servis jeadekvatan, ali u mnogim zemljama u razvoju, osim unekim glavnim centrima, po pravilu je vrlo nezadovo-ljavaju}i. Uvo|enje privatnog sektora u tim slu~ajevi-ma dalo je, za sada, vrlo kontraverzne rezultate. De-bata je vrlo ~esto ideolo{ka, pa se su{tinski udaljavaod osnovnog cilja – odrìvog doma}eg vodnog ser-visa. Sve strane prihvataju da biznis ne moè posje-dovati niti kontrolisati pitke vode [WBCSD, 2002;OECD, 2003; TRINOWA, 2004; SECO, 2004]. Me|u-tim, biznis moè preuzeti odgovornost za upravljanjeservisima, i ~ak izgraditi vlastitu infrastrukturu, podvladinom supervizijom i regulativom [EC, 2004]. Pre-ma tome, diskusija o »privatizaciji voda« je proma{e-na tema, i moè biti samo {tetna.

Privatni sektor je u vi{e velikih gradova u razvije-nim i zemljama u razvoju preuzeo upravljanje vodo-vodima i kanalizacijama od javnog sektora. Obi~nose prikazuju dobri ekonomski pokazatelji i pove}aniobuhvat usluga, ali mnoge nevladine organzacije,udruènja javnih preduze}a, te za{titnici slobodnogtrì{ta i borci protiv monopola [npr. EC, 2003], iska-zuju suprotno mi{ljenje. U svakom slu~aju, jedna le-kcija je jasna. Bez dobrog upravlja~kog okvira i regu-lative, vodovodi }e ostati neefikasni, bili oni javnapreduze}a, ili imali privatne operatere. Upravlja~kestrukture u vodovodnom preduze}u i vlastima koje ihkontroli{u, pre~esto veoma iskrivljeno prikazuju nji-hove stvarne performanse. Operateri, posebno u ja-vnom sektoru, moraju raditi daleko transparentnije, ukorist i na dobrobit svojih klijenata – korisnika njiho-vih usluga, a ne samo vlastitih zaposlenika, birokrati-je u vladaju}im strukturama ili stranke trenutno navlasti. Proces imenovanja, ili dodjele koncesije priva-tnom operateru mora biti posebno transparentan.Vlasti pri tome moraju obezbijediti punu podr{ku ko-risnika usluga – gra|ana i male privrede. U nekim ze-mljama, odnosno gradovima, za takve odluke pret-hodno se provode lokalni referendumi – uz vrlo pa`-ljive pripreme.

Za uvo|enje stranog privatnog operatera, vlastimoraju pa`ljivo uzeti u obzir me|unarodne trgovin-ske ugovore i uop}e me|unarodno pravo, koje mo-è imati presudni uticaj u slu~aju spora po ve} za-klju~enom ugovoru.

4. Neka zavr{na zapaànjaDok u teoriji postoje razne {kole razmi{ljana i

koncepti, razvijene zemlje u praksi idu u pravcu fle-ksibilnosti i sistema distribuiranog upravljanja, a ze-mlje u razvoju grade krute i hijerarhijske sisteme, saslabim upravljanjem. Unutra{nje i vanjsko upravlja-nje je kriti~no za razvoj kori{tenja i za{tite voda, teza{tite od voda. Integralno upravljanje vodnim resur-sima ne moè se efektivno primjeniti, ako politi~ki ivanjski upravlja~ki sistemi nisu pogodni.

Vlade se suo~avaju sa velikim stresom, zbog te-ìne krize vode. Va`no je da vlasti shvate da ne mo-gu same rije{iti probleme. Rade}i skupa sa civilnimdru{tvom i trì{tem, naro~ito lokalnim privatnim se-

ktorom, imaju {ansu da povuku stvari naprijed.Upravlja~ki sistemi moraju omogu}iti svim stranamada se aktivno uklju~e, kako bi se rije{ili narastaju}ivodni problemi.

Sve zemlje u razvoju simultano se suo~avaju samogim razvojnim problemima. One, me|utim, nemogu odga|ati ciljeve odrìvosti, niti slijediti poste-pene sekvence razvoja, koje su istorijski pre{le Sje-dinjene Dràve ili Zapadna Evropa. U postoje}imokolnostima, odrìvost i razvoj ne mogu se razdvoji-ti. Simultanost problema ne dozvoljava vlastima daostanu ukopane u stare hijerarhijske upravlja~ke sis-teme. Samo jasni prioriteti i uklju~enost netradici-onalnih partnera, zadrà}e kvalitetne humane resur-se u sektoru i u zemlji.

LiteraturaEuropean Public Services Union, May 2003, »Water

and DG Competition«,European Public Services Union, May 2003, »EC In-

ternal market strategy – implications for waterand other public services«,

European Commision’s Internal Market Strategy Pri-orities, Mar 2004, »The European Water IndustryMarket Assessment«,

EWA (European Water Association), 2004, »Internati-onal River Basin Districts under the EU WaterFramework Directive: Identification and PlannedCooperation«,

GWP (Global Water Partnership), Technical Commit-tee Background Papers 1-10, ToolBox, 1998-2004,

Kupusovi}, T. (u saradnji sa postdiplomcima): »Up-ravljanje vodama«, 1999-2001, Institut za hidro-tehniku Gra|evinskog fakulteta Univerziteta uSarajevu, Izdanja – Broj 22.,

OECD, 2003, »Improving Water Management, Re-cent OECD Experience«,

REC, 2004, »Integralno upravljanje vodnim resursi-ma dijela sliva Save na podru~ju Bosne i Herce-govine«, grupa autora, Sarajevo,

SECO, Swiss Re and Deza, 2004, »Private SectorParticipation in Sustainable Water Service mana-gement«, materijal u razvoju,

TRINOWA, 2004, »Trans-National Innovation Net-work »Sustainable decentralised water manage-ment« between South – Eastern Europe andGermany«, materijal u razvoju,

UNDP, 2001, »Governance«,UNESCO, 2004, »The UN World Water Development

Report, Water for People, Water for Life«,WBCSD, 2002, »Water for poor«, World Business Co-

uncil for Sustainable Development,WB, 2003, »Upravljanje vodnim resursima u Jugois-

to~noj Evropi« (prevod Svjetske banke).


Rezime:referatu su se poku{ali, koriste}i princip“ni{ta nije moje“, analizirati izvorni principisvjetskih i Evropskih preporuka, a poseb-

no Evropske Direktive o vodama, na na~in da se istipretvore u etalon na osnovu koga bi se onda cijeniliprincipi upravljanja vodom u rije~nom bazenuTrebi{njice (i ne samo Trebi{njice), utvr|eni u dosa-da{njim i sada vaè}im planovima i postupcima.Drugim rije~ima, uloga autora se, radi objektivnosti,poku{ala svesti na “bodovnog sudiju“. Ana-liza svjet-skih i Evropskih preporuka je zapo~ela Kon-ferenci-jom UN o vodi (Mar Del Plata -1977.g.) kada supo~eli da se uspostavljaju principi integralnogupravljanja vodama, zatim analizom Dablinskih prin-cipa o vodi usvojenih 1992. god. te principa Kon-fer-encije Ujedinjenih Nacija o okoli{u i razvoju (UNCED1992.god.), kada su definitivno utvr|eni principi inte-gralnog upravljanja vodnim resursima i odrìvograzvoja.

Uporedna analiza sistema Trebi{njice je zapo~e-ta sa 1955.god. kada je donesena prva Vodoprivre-dna osnova sliva rijeke Trebi{njice i zavr{ila se sa da-na{njim stanjem. U okviru finalne analize su razma-trani i principi Evropske Direktive o vodama.

U referatu su se, na indirektan na~in, poku{alinaglasiti i neki principi ~ija bi dosljedna primjenaomogu}ila da se izbjegne uop{tenost, nekriti~nost istru~na nedosljednost u ocjenjivanju kako ranije us-postavljenih ili realizovanih koncepcija razvoja sekto-ra voda, tako i onih koje se sada, naàlost, uglavnom idej-no i u papirnatoj (neverifikovanoj) formi zagovaraju.

1. UVODOvaj prikaz se poku{ao prilagoditi ~injenici da

}e biti prezentiran na skupu koji, u osnovi, predstav-lja susret onih koji su odgovorni za racionalno kori-{tenje vodnih resursa u jednoj vrlo zna~ajnoj kom-ponenti Integralnog Upravljanja Vodnim Resursima(IUVR)– hidroenergetici, zatim onih odgovornih zaprovo|enje koncepta IUVR, predstavnika javnosti(uklju~uju}i i predstavnike vlasti) kao i predstavnikadrugih zna~ajnih korisnika (stakeholders) vodnihresursa. Posmatran u tom kontekstu i usagla{en saosnovnim ciljem organizovanja okruglog stola, defin-isanim potrebom i èljom da se na potpuno transpa-rentan i stru~no argumentovan na~in proanalizirarazvoj i upravljanje hidroenergetskim sistemom me-|unarodnog rije~nog bazena** Trebi{njica (Trebi{-njica sa Neretvom) - kao dijelom cjelovitog vodopriv-rednog sistema na tom prostoru (Vidi Sl.1.), ovaj pri-kaz se, istovremeno, poku{ao uklopiti u analizu pro-

INTEGRALNO UPRAVLJANJEVODNIM RESURSIMAU RIJE^NOM BAZENUTREBI[NJICE*- principi i zahtjevi Okvirne direktive o vodama EU -

18

BO@O KNE@EVI], dipl. in`. gra|.


U

* Ovaj referat je prezentovan na Okruglom stolu “Hidroener-getsko kori{tenje voda u rije~nom bazenu Trebi{njice – va-àn dio integralnog upravljanja njegovim vodnim resursima“odrànom 10. i 11. juna 2004.

** Okvirnom direktivom o vodama (~lan 2. ta~ka 13) je defini-sano da termin “rije~ni bazen“ (“river basin“) “ozna~avapovr{inu zemlje sa koje se svo povr{insko otjecanje putemniza potoka, rijeka i eventualno jezera slijeva u more krozisto u{}e, estauarij ili deltu“.U istom ~lanu (ta~ka 14) je definisano da termin “pod-ba-zen“ (sub basins) ozna~ava “povr{inu zemlji{ta sa kojegse svo povr{insko otjecanje kroz niz potoka, rijeka i even-tualno jezera slijeva u odre|enu ta~ku na nekom vodoto-ku (obi~no u jezero ili kroz u{}e u drugu rijeku)“.êsto se insistira da je termin “rije~ni bazen“ neadekva-tan te da, umjesto njega, treba koristiti izraz “rije~ni sliv“.Me|utim, kao {to se vidi iz definicije, naziv “rije~ni bazen“se odnosi na sliv rijeke koja se ulijeva u more (dakle, slivu kome se potpuno zavr{ava hidrolo{ki ciklus) te da bi serazlikovao od ostalih slivova (pod-bazena) nazvan je “rije-~nim bazenom“ (u starijoj literaturi upotrebljavan je terminsliv I reda).

cesa neophodnih da bi se na ovom prostoru potpu-no uveli i realizovali (tamo gdje nisu) zahtjevi i prin-

cipi odrìvog razvoja, zatim Okvirne direktive o vo-dama***, kao i drugih relevenatnih evropskih i vlasti-tih dokumenata koji se odnose na IUVR.

Da bi ta analiza slijedila koncept provo|enjaodre|enih, unaprijed usvojenih i op{teprihva}enih,principa koji se moraju primjeniti i na prostoru ovogrije~nog bazena, neophodno ih je (te principe) pret-hodno identifikovati i razraditi na na~in koji }e, prijesvega, omogu}iti:- sagledavanje posebnih karakteristika vodnih

resursa (kako uop{te tako i na ovom prostoru) uodnosu na druge prirodne resurse i, s tim u vezi,prilago|avanje koncepta njihovog kori{tenja iupravljanja sa njima tim karakteristikama;

- prepoznavanje na~ina ispunjavanja obaveza i ost-varivanja prava svih zainteresovanih subjekata ukoncipiranju i uspostavi sistema IUVR na na~in danjegova vi{enamjenska uloga do|e do punogizraàja;

- procjenu zna~aja vode kao razvojnog resursa i nje-gove uloge u realizaciji procesa odrìvog razvoja(dakle, razvoja bez ugroàvanja odrìvosti vitalnihekosistema).

Iako su ti principi ne samo prihva}eni ve}, ug-lavnom, i razra|eni kao univerzalna svjetska opred-jeljenja, na~in njihovog shvatanja, a pogotovo tu-ma~enja (~esto puta i vrlo razli~itog), je vrlo kom-pleksan i odgovoran posao.

Kompleksnost proizlazi iz same ~injenice da jevoda, kao jedna od tri okoli{ne komponente (voda,zemlja, zrak), istovremeno i jedan od zna~ajnih raz-vojnih resursa (pogotovu na prostoru razmatranogbazena Trebi{njice). To, samo po sebi, zahtjeva dase ona mora posmatrati istovremeno i kao cjelina


*** Okvirna direktiva o vodama je, zapravo, zakonski akt Ev-ropskog parlamenta i vije}a usvojen pod nazivom “Dire-ktiva 2000/60/EC Evropskog parlamenta i vije}a od 23.10. 2000.g. kojom se uspostavlja okvir za djelovanje Zaje-dnice na podru~ju politike voda.“

hidrolo{kog ciklusa u interakciji sa prirodnim sis-temima i kao bitna komponenta odrìvog razvoja,odnosno razvoja dru{tveno-ekonomskog sistema nauticajnom prostoru.

Odgovornost proizlazi iz ~injenice da pogre{no(jednostrano) tuma~enja navedenih principa, pogo-tovo onih koji proizlaze iz osnova navedene kom-pleksnosti, ne doprinosi o~uvanju i razvoju kakoprirodnih tako i dru{tveno-ekonomskih sistema u di-jelu njihove zavisnosti od vode. Pogotovo ako se toradi u cilju ostvarivanja lobijskih ili drugih interesa {toje, naj~e{}e, bila (sa jednim predznakom) i ostala (sadrugim predznakom) gotovo ozakonjena praksa.

Dakle, sve aktivnosti (makar one proiza{le i izneprepoznavanja principa IUVR-a, odrìvog razvoja ipostizanja ukupnih okoli{nih ciljeva) koje vode kadezintegraciji razvoja i upravljanja okolinom nose sasobom veliki stepen neodgovornosti. Zastupati ih (teaktivnosti) zna~i onemogu}avati iznalaènje racio-nalnog odgovora na bit pitanja koje zaokuplja svijet,naro~ito u zadnjih petnaestak godina: kako uskladi-ti potrebe za zadovoljenjem dana{njih izazova ra-zvoja, saniranjem ekolo{kih problema iz pro{lo-sti, a kroz investiranje za budu}nost na principi-ma primjene koncepta odrìvog razvoja?

Prepoznavaju}i u nastojanjima organizatoraovog okruglog stola èlju da se, kroz transparentnuanalizu vlastitih (pozitivnih i negativnih) iskustavaste~enih u dugogodi{njoj praksi izgradnje i upravlja-nja sa ovako sloènim sistemom i potpuno uvaàva-nje novih pristupa politici upravljanja vodnim resursi-ma, do|e do preporuka kako jo{ pobolj{ati te up-ravlja~ke perfomanse autor ovog ~lanka se prihvatioovog odgovornog posla.

Istina, bilo bi prihvatljivije da su upravo ovaj dioposla obavile nadle`ne institucije za integralno up-ravljanje vodama i provo|enje principa Okvirne dire-ktive o vodama. Razlog za opravdanje zbog ~ega tonije tako treba, vjerovatno, “pripisati“ èlji tih insti-tutcija da “osjete“ samoinicijativu stackeholdersa i~uju kako njihovo neposredno mi{ljenje, kao zna~aj-nih korisnika vodnih resursa i nosioca razvojnih pro-cesa na tom prostoru, tako i mi{ljenje poznavaocaovog sistema i sistema IUVR-a.

2. RAZVOJ PROCESA UVO\ENJA KON-CEPTA INTEGRALNOG UPRAVLJA-NJA VODNIM RESURSIMA

2.1. Po~etne ideje“... U cilju uskla|ivanja upravljanja vodama sa potre-bama, kao i radi smanjenja rizika od ozbiljnih pomanj-kanja vode i ekolo{kih katastrofa u budu}nosti, neo-phodni su jedinstvena i integralna vodoprivredna poli-tika, zakonodavne i upravne smjernice.Integralno planiranje u vodoprivredi treba smatrati sta-lnim poslom, sa urednim revidiranjem i dopunjava-njem dugoro~nih planova.Treba obezbjediti da se razvoj i upravljanje vodnim re-sursima odvija u sklopu nacionalnog planiranja i da

postoji stalna koordinacija izme|u svih tijela odgovor-nih za istraìvanje, razvoj i upravljanje vodnim resursi-ma.Samo efikasni vodoprivredni organi mogu obezbjediti~vrstu koordinaciju ovih akcija.“

Citat iz Izvje{taja Konferencije OUN o vodamaMAR DEL PLATA, 1977

Gornji citat sa Konferencije OUN o vodamaodràne jo{ davne 1977.godine je izabran da bi sena objektivan na~in ukazalo da je jo{ tada zagovaranintegralni koncept planiranja i zakonodavnog reg-ulisanja oblasti voda {to je bilo uslovljeno ne samome|uzavisno{}u procesa ve} i zabrinuto{}u zbognekontrolisanog uve}anja rizika od “... ozbiljnihpomanjkanja vode i ekolo{kih katastrofa ubudu}nosti ...“.

Me|utim, gotovo po pravilu, uvijek pro|e odgo-varaju}i vremenski period (vrijeme zaka{njenja) oduo~avanja problema do ozbiljnog i sistemati~nogpristupa njegovom rje{avanju. Duìna intervala vre-menskog zaka{njenja zavisi od niza faktora me|ukojima su najva`niji stepen op{teg dru{tveno-eko-nomskog razvoja kao i stepen razvoja nauke, te-hnologije i dru{tvene svijesti uop{te. Tako je i po-menuti zaklju~ak iz citata u ve}ini, pogotovo nedo-voljno razvijenih zemalja, prihva}en uglavnomdeklarativno. [ta vi{e i u ve}ini razvijenih zemaljapitanju o~uvanja i unapre|enja prirodnih karakteris-tika reìma voda i vodnih ekosistema, kao i za{titiokoline uop{te, nije posve}ivana adekvatna pa`nja.

Posljedice ovakvog pristupa su poznate. On je(taj pristup) proizveo i odre|ene podjele u stru~nojjavnosti (zavisno od profesije) i uop{te u javnosti naone koji su da se “ne dira u prirodu“ i one koji su“ignorisali prirodu“ radi profita. Oni koji su gradilinisu htjeli, naj~e{}e, da sagledaju i negativne efektepo okolinu koje su “proizvodili“ smatraju}i da su onine bitni u odnosu na ostvarene koristi, a oni koji su“branili“ okolinu nisu htjeli (ili mogli) da sagledaju ineupitne pozitivne efekte. I jedni i drugi su “zastu-pali“ interese naroda, a da za njegovo javno mi{lje-nje nisu ni pitali. Zapravo, ovi drugi su, koriste}i sa-mouvjerenost i inertnost prvih, i{li prvi me|u javnostname}u}i joj svoje mi{ljenje i negativni naboj.

Ipak, navedena Konferencija je uticala da su in-tenzivirani ozbiljniji pristupi razmatranju ne samoproblema kori{tenja vodnih resursa ve} i za{tite nji-hovog kvaliteta. Tako su i u tada{njoj Jugoslaviji,kojoj je pripadala i dana{nja Bosna i Hercegovina,tako|e intenzivirane te aktivnosti, posebno one iz se-gmenta planiranja i izgradnje sistema kori{tenjavoda i za{tite od voda.

2.2. Uklapanje koncepta hidroenerget-skog kori{tenja voda RB Trebi{njicau po~etne ideje IUVR-a

U tom smislu ~ini se posebno bitnim, obzirom naosnovni predmet razmatranja kako ovog okruglog


stola tako i ove prezentacije, ve} na ovom mjestuista}i ~injenicu da je, kada je u pitanju rije~ni bazenTrebi{njice, jo{ prije MAR DEL PLATE, tj. jo{ davne1955.g., razra|en i usvojen dokument pod nazivom“Vodoprivredna osnova sliva rijeke Trebi{njice“.Posmatrana sa dana{nje vremenske distance ismje{tena u vremenski presjek MAR DEL PLATE(1977.g.), tj. u period po~etka odlu~nijeg uvo|enjakoncepta IUVR-a, moè se sa velikom odgovorno{}utvrditi: Ta vodoprivredna osnova i mjere koje su jeslijedile i koje su se odnosile na provo|enje aktiv-nosti istraìvanja, planiranja i realizacije koncep-ta upravljanja vodnim resursima u rije~nom baze-nu Trebi{njice, su bile “prete~a“ MAR DEL PLATE.

Odluka da se, u to doba, planiraju i izgrade takviobjekti koji, npr., zadràvaju iza sebe preko milijardum3 vode (akumulacija Bile}a) i to u prostoru sa naj-izrazitijim oblicima vodopropusnog kr{a u Evropi, asve u èlji da se nepristupa~ni podzemni vodni toko-vi “izdignu“ i {to duè zadrè na povr{ini kako bi seomogu}ilo njihovo kontrolisano kori{tenje za dobro-bit ~ovjeka (i ne samo njega), zasluùje navedeniatribut “prete~e“.

To i iz razloga {to su na{i pristupi prou~avanjufenomena u kr{u ve} bili, a poslije ovoga jo{ vi{e po-stali, poznati i priznati i u svijetu {to potvr|uju i sli-jede}e ~injenice:

- Obimni multidisciplinarni istra`ni, studijski, projek-tantski i drugi radovi provedeni uz u~e{}e najemi-nentnijih doma}ih i svjetskih stru~njaka za ovuoblast, i to ba{ na ovom prostoru i u tom vremenu,su omogu}ili da se zadovolji ne samo prakti~ni ve}i znatno {iri nau~ni interes.

- Upravo ti originalni istraìva~ki podaci i navedeneaktivnosti koje su ih slijedile su bili motivacija i iza-zov da je odràn (Dubrovnik 1975.g.) me|unarodniJugoslavensko-Ameri~ki Simpozij “Vodno bogatst-vo i hidrologija kr{a“ ~iji su sponzori bili: Jugosla-vensko-Ameri~ki Odbor za nau~nu i tehnolo{ku sa-radnju; Odbor za nauku i tehnologiju SFRJ; Nacio-nalna nau~na fondacija SAD-a i Nacionalni komitetza UNESCO. Na njemu je prezentiran izuzetno veli-ki broj stru~nih radova. Neki od njih su pretvoreni iu vrlo ozbiljne nau~ne radove iz kojih su proiza{li idoktorati, magisteriji, stru~ne knjige, i dr.

- Do danas, kako u konceptualnom tako i u tehni~-kom smislu, nije uo~ena ni jedna ozbiljnija gre-{ka ili propust (pogotovo ne ona koja se ne bimogla vrlo efikasno prilagoditi novim zahtjevi-ma) na izgra|enom dijelu sistema. [ta vi{e, po-kazalo se da tamo gdje se iskazivala najve}a bo-jazan - npr. smanjenje malih voda rijeke Omble,efekti su bili ~ak i suprotni.

- Da su ~ak i na{i jezi~ki izrazi za pojedine kra{kepojmove (polje, ponor, estavela, uvala, karst, itd.)preuzeti i u nekim zapadno-evropskim i slovenskimjezicima, pa – ~ak i u Kini.

2.3. Usagla{avanje koncepta integralnogupravljanja vodnim resursima sa konceptom odrìvog razvoja

“Integralno upravljanje vodnim resursima je proceskoji podrazumjeva koordinirani razvoj i upravljanjevodnim, zemlji{nim i drugim vezanim resursima nana~in da se maksimizira rezultanta ekonomskih idru{tvenih dobrobiti na pravi~an na~in i bezugro{avanja odrìvosti vitalnih ekosistema.“

GWP Technical Advisory committee, 2002

U me|uvremenu i u kontinuitetu su se problemioko vode u svijetu sve vi{e zao{travali, {to je uslov-ljavalo da se uvo|enje koncepta IUVR-a nametalokao obaveza.

Prava “inspiracija“ za kona~nu razradu njegovihprincipa, koji bi omogu}iti sagledavanje, preispiti-vanje i procjenu onoga o ~emu je ve} bilo govora uuvodu, su bili Dablinski principi usvojeni 1992.god.koji, u osnovi, kaù:

- voda je obnovljiv ali istovremeno ograni~en i vrloosjetljiv resurs (sagledavanje karakteristika vode);

- od posebne je va`nosti usvojiti pristup uklju~ivanjakorisnika voda, vodnih planera i donosioca poli-ti~kih odluka u proces planiranja i dono{enja odlu-ka (preispitivanje na~ina ostvarivanja obaveza iprava zainteresovanih subjekata);

- voda kao ekonomsko dobro ima ekonomsku vri-jednost i, kao takva, konkurentnu upotrebu ali, isto-vremeno, i klju~nu dru{tvenu i okoli{nu ulogu. Da-kle, na nju se moraju primjeniti kriteriji ekonomskeefikasnosti kori{tenja vode, zatim kriteriji slobo-dnog pristupa i pravi~ne raspodjele vode za sve,kao i odrìvosti vitalnih ekosistema (procjena vo-de kao razvojnog resursa i njegove uloge u realiza-ciji procesa odrìvog razvoja).

Ovi principi, a posebno tre}i koji govori o proc-jeni vode kao razvojnog resursa, su koncept IUVR-adefinitivno doveli u najuù vezu sa pojmom odr-ìvog razvoja koji je, tako|e, svoju punu afirmacijudoìvio iste godine na Konferenciji UN o okoli{u i ra-zvoju (UNCED, 1992.g.). U su{tini to zna~i da je ve}tada iniciran, a kasnije i prihva}en, postulat o kom-pleksnoj funkciji vode i njenoj dru{tvenoj (socijal-noj), ekonomskoj i ekolo{koj dimenziji. Drugim ri-je~ima prihva}ena je strategija da se IUVR-a morazasnivati na istovremenom razmatranju i harmoni-zaciji dru{tvenih, ekonomskih i ekolo{kih zahtjeva iinteresa. Jo{ konkretnije prihva}en je pristup da nijedna od ove tri dimenzije ne moè imati apsolutniprioritet u odnosu na druge dvije. Ukoliko se, ipak,postavi pitanje prioriteta onda se mora imati u vidujedan od najva`nijih postulata da “U sklopu za{titeìvotne sredine, osnovne ljudske potrebe morajuimati prioritet“.

I pored ovako jasnih opredjeljenja u stru~nimkrugovima BiH (i ne samo BiH) koji se, na bilo koji


na~in, bave problemom integralnog upravljanja vod-nim resursima se taj pojam ne tretira uvijek na istina~in. Obi~no se uzimaju razne definicije i tuma~ena “svoj“ na~in. Iz tog tuma~enja, posebno kada je upitanju za{tita okoli{a, ~esto puta proizilazi nerazu-mijevanje bitnog principa da je efikasno i racionalnokori{tenje vode, kao razvojnog i obnovljivog resursa,a posebno smanjenje rizika od poplava i su{a, jedanod osnovnih preduslova za za{titu okoli{a. Ne prih-vatanje takvog principa se opravdava doga|ajima izpro{losti kada je razvoj, iz raznih razloga, svojimneadekvatnim pona{anjima doprinjeo zna~ajnojdegradaciji okoli{a. Me|utim, zaboravlja se da se tenepoèljne posljedice,bez obzira ko je kriv, ne mogusanirati, ili nove sprije~iti, ako nema razvoja. Nara-vno, izmjenjenog koncepta razvoja - odrìvog raz-voja koji, posmatran sa stanovi{ta kori{tenja i za{titevodnih resursa, zna~i primjenu strategije po kojojvodu kao obnovljivi resurs treba, tamo gdje je tomogu}e, koristiti jo{ vi{e ali u okviru hidrolo{kog cik-lusa i bez aktivnosti (prekomjerna eksploatacija i de-gradacija izvori{ta, zaga|ivanje, destrukcija slivova,itd.) koje bi pogor{avale budu}e stanje voda kao re-sursa, po koli~ini i kvalitetu.

U tom smislu je i izabran i na po~etku ovog po-glavlja dat citat (definicija) iz “Tool Box ...“ koji, bezikakve dileme, na stru~no utemeljen, jezgrovit i,istovremeno, vrlo jasan na~in daje cjelovit prikaz ciljauvo|enja i na~ina ostvarivanja koncepta IUVR-a.

Stoga je on (ona) posluìla kao model ~ije sekomponente detaljnije razra|uju u ovom ~lanku i ko-riste kao etalon za ocjenu kori{tenih principa IUVR-au rije~nom bazenu Trebi{njica.

2.3.1. Za{to upravljanje vodnim resursimaa ne vodama?

Upotreba pojma upravljanja vodnim resursimaumjesto vodama ima svoje ne samo terminolo{kove} i su{tinsko zna~enje. Ono proizlazi iz sve ve}epotrebe da se voda kao geofizi~ka kategorija koja,uz to, ima sve nagla{eniju i raznovrsniju upotrebnu vri-jednost mora dovoditi u kontekst sa cjelinom dru{-tveno-ekonomskih i ekosistemskih odnosa u nekom,razmatranom, prostoru. Posmatrati vodu u ovom kon-tekstu je mogu}e samo ukoliko joj se dodaju eleme-nti (uslovi) koji je iz geofizi~ke kategorije prevode ukategoriju vodnog resursa sa kojim je, tek tada, mo-gu}e integralno upravljati.

Za{to?Pa voda, kao geofizi~ki pojam, je definisana poz-

natom “trojkom“ Q, K, L, tj.

V= (Q, K, L) , gdje je:

V – oznaka za vodu, Q – oznaka za koli~inuvode, K – oznaka za kvalitet vode i

L – oznaka za lokaciju vode.

Me|utim, kako je ve} nagla{eno, voda ima razli-~ite namjene i upotrebnu vrijednost i, kao takva, svo-

ju dru{tveno-ekonomsku i ekolo{ku kategoriju. Defi-nisati je u tom zna~enju moèmo samo ako joj do-damo i ~etvrti parametar koji defini{e uslove i ogra-ni~enja za njeno zahvatanje, kori{tenje i za{titu (US).Definisana na ovakav na~in sa “~etvorkom“ Q, K, L,US voda poprima kategoriju vodnog resursa tj.

VR= (Q, K, L, US) , odnosno VR= (V, US)

gdje je, uz ve} navedene oznake: VR – oznakaza vodni resurs, US – oznaka za uslove.

Uslovi koji omogu}uju da voda poprimi kategori-ju vodnog resursa su raznovrsni i mogu se [2] klasi-ficirati kao: geotehni~ki uslovi (GU), hidrogra|evins-ki uslovi (HU), ekonomski uslovi (EU), uslovi interak-cije sa socijalnim i urbanim okruènjem (SU), saokruènjem kulturno-istorijskih nepokretnih dobara(KU), uslovi ekolo{ke za{tite (ZU) i uslovi koji prois-ti~u iz me|udràvnih obaveza (MU).

Prema tome ~lan US iz gornje “dvojke“ se moèdefinisati kao :

US=(GU, HU, EU, SU, KU, ZU, MU)

Ne uvaàvanje gornjih uslova koji se mogu defi-nisati odgovaraju}im kvantitativnim (npr. ~vrsto}a sti-jene na mjestu izgradnje objekta, stepen vodopro-pusnosti, cijena zemlji{ta za eksproprijaciju i dr.) ikvalitativnim (ugroènost istorijskog naslje|a, eko-sistema i dr.) pokazateljima i njihovo izostavljanje izupravlja~kog modela u~inili bi koncept upravljanjanerealnim.Naime, ponekad je dovoljno da je samoneki od parametara koji defini{u US neostvarljiv pada realizacija zami{ljenog koncepta (vodoprivred-nog sistema) tako|er bude neostvarljiva. Drugimrije~ima mi, na odre|enom mjestu, moèmo imatidovoljnu prosje~nu koli~inu vode potrebnog kvalite-ta ali da zahtjev za vodom (Vz) ne moèmo realiziratiizgradnjom odgovaraju}eg vodoprivrednog sistema(VS) zbog neispunjavanja nekog od parametara izUS. To se moè jednostavno izraziti i logisti~komstrukturom na sljede}i na~in:

Vz = (Qz, Kz, Lz) V VR VzUS VS

Tako npr. ako se zahtijeva da je na istom mjestui u istom vremenskom periodu potrebno obezbjeditivodu istog kvaliteta K ali rezli~ite koli~ine Qz > Q,onda je to mogu}e samo izgradnjom akumulacijeodgovaraju}e zapremine. Za to su potrebni odgo-varaju}i uslovi (pogodan pregradni profil, prostor(zapremina) iza tog profila za uskladi{tenje vode,vodonepropusnost tog prostora,...). Neobezbjediti ihzna~i nemogu}nost obezbje|enja vode datogkvaliteta K i zahtijevane koli~ine Qz na posmatranommjestu L. U pojedinim slu~ajevima kada se odgo-varaju}i ograni~avaju}i uslovi, posebno oni vezani zainterakciju sa socijalnim i urbanim okruènjem (SU),


postave suvi{e kruto, voda kao resurs u odre|enimvremenskim periodima se pribliàva vrijednosti mini-malnog protoka na razmatranom mjestu u slivu tj.

VR = Vmin odnosno (Q,K,L) = (Qmin,Kmin,L)

a {to, po pravilu, dovodi (posebno kada se imajuu vidu vremenska i ekolo{ka komponenta) do nemo-gu}nosti ispunjavanja upravo njihovog zahtjeva Vze(ekolo{ki zahtjevani vodni resurs) jer je

Vmin < Vze odnosno (Qmin,Kmin,L) < (Qze,Kze,L)

Ova ~injenica, koja se naj~e{}e zaboravlja kadase isti~e bogatstvo nekog rije~nog bazena ili sliva savodama, mora se stalno nagla{avati. I ne samo na-gla{avati. Postoje}em konceptu upravljanja vodamase, zapravo, mora dodati i komponenta upravljanjasa uslovima (US).Prakti~no to zna~i da je konceptupravljanja vodama potrebno zamjeniti sa koncep-tom upravljanja vodnim resursima.

Ujedno, sam termin vodni resursi upu}uje da seradi o prirodnom dobru koje nekom treba (uklju-~uju}i, naravno, i ekosisteme) te da se sa njima nemoè upravljati neovisno od tih zahtjeva niti ti zahtje-vi mogu biti ostvareni na zadovoljavaju}i na~in uko-liko se ne “pomogne“ upravlja~ima vodnih resursa(posebno kada je u pitanju upravljanje uslovima) daih efikasno i dugoro~no realizuju. Na ovaj na~in seve} ulazi u razja{njavanje drugog pojma iz navede-nog citata (definicije) – pojma integralnog upravlja-nja vodnim resursima.

2.3.2. Za{to integralno upravljanje vodnim resursima?

Razni ljudi i institucije u raznim situacijama i raz-li~itim vremenima ne tuma~e na isti na~in pojam inte-gralnog upravljanja vodnim resursima. êsto se raz-li~ito tuma~e, pojmovno i terminolo{ki, ~ak i rije~iintegralno i upravljanje i to u okviru iste stru~ne i je-zi~ke cjeline. Naime, ~esto se rije~ gazdovanje zam-jenjuje sa upravljanje (i obrnuto), odnosno rije~ inte-gralno sa integrirano (i obratno). Tu, naravno, nemanikakvih problema ukoliko se dogovorimo na {ta seodnose ti pojmovi (bitan je stru~ni aspekt). Stoga je,~ini se, potrebno po}i od okvirnog prikaza {ta toobuhvata integralno (integrirano) upravljanje (gazdo-vanje) vodnim resursima. Zaklju~ci }e proiza}i samipo sebi.

Integralno upravljanje vodnim resursima:

A. Zapo~inje utvr|ivanjem ambijenta (okvira) zaupravljanje vodnim resursima koji obuhvata:

- politiku (uspostavu ciljeva za kori{tenje voda, za{-titu voda i smanjenje rizika od poplava i su{a)

- uspostavu zakonskog okvira (pravila za ostvariva-nje tih ciljeva)

- finansijske i podsticajne mjere (alokacija finansij-skih resursa neophodnih za ostvarivanje tih ciljeva)

B. Uspostavlja se utvr|ivanjem i uspostavominstitucionalnog okvira kroz:

- definisanje organizacionog okvira za realizacijupolitike i cijeva iz A (forme i funkcije)

- izgradnju institucionalnih kapaciteta (razvoj ljudskihresursa)

C. Provodi se na bazi utvr|ivanja instrumenataupravljanja kao {to su:

- procjena vodnih resursa (raspoloìvost, potrebe)- izrada plana integralnog upravljanja vodnim resur-

sima (kombinovanje razvojnih opcija, kori{tenja re-sursa i interakcija ljudskih aktivnosti) primjenom(definisanjem) ciljnih struktura istovremeno u sve trisfere (kori{tenje voda, za{tita voda i za{tita od vo-da); matemati~kih modela sistema; skupova ogra-ni~enja po stanju i upravljanju, kao i adekvatnih kri-terija za vrednovanje ciljnih funkcija

- upravljanje zahtjevima (efikasnije kori{tenje vode)- primjena dru{tvenih instrumenata (ja~anje uticaja

dru{tva u odnosu na vode)- ja~anje regulatornih instrumenata (alokacija i limiti

koji se odnose na kori{tenje voda)- provo|enje ekonomskih analiza (vrednovanje vode

i odre|ivanje cijena za njeno efikasnije kori{tenjeuklju~uju}i i njenu pravednu raspodjelu)

- razmjena i upravljanje sa informacijama (unapre|e-nje znanja neophodnog za bolje upravljanje voda-ma.

2.3.2.1. Pojmovi upravljanje, administriran-je, gazdovanje (gospodarenje)

Pojam upravljanje (management) vodnim resur-sima u osnovi sadrì dvije usko povezane cjeline:- administrativni dio upravljanja (administering,

Verwaltung) – ta~ka A i dio ta~ke B- dio upravljanja po osnovu “raspolaganja“ - gaz-

dovanje - gospodarenje (management, supervisi-on, Bewirtschaftung) – dio ta~ke B i ta~ka C.

Dakle, upravljati cjelovito sa vodnim resursimase moè samo ako se posmatraju sve djelatnosti ve-zane za administriranje (administering) i svi postupcivezani za “raspolaganje“ sa vodom, zbog ~ega je tedjelatnosti i postupke pogre{no vezati za engleskurije~ “governance”, a pogotovu “water governance”,koja po svom zna~enju odgovara na{em pojmu“vlast” i odnosi se na poslove provo|enja klju~nihsegmenata vlasti jedne zemlje. Drugim rije~ima,administriranje (aktivnosti koje podlijeù i Zakonu oupravnom postupku, ...) i “raspolaganje“ - npr. ovla{-tenja za raspolaganje sa vodom (sa sirovinom i nje-nim potencijalima), nekretninama (vodnim i priobal-nim vodnim parcelama i infrastrukturom) i “plodovi-ma“ (nanos, drve}e,...) - koje zahtjeva odre|ene ak-tivnosti gazdovanja sa vodnim resursima ~ine zajed-no pojam upravljanja vodnim resursima. Jedno-stavna zamjena rije~i upravljanje terminom gazdo-vanje -gospodaranje (i obratno) moè dovesti do


zabune. Mo`da bi termin gazdovanje - gospodare-nje i vi{e odgovarao jezi~kom kontestu engleske rije-~i “management“ ali, u na{im uslovima, gazdovanjese vi{e odnosi na izvr{avanja zadataka u vezi sa “ra-spolaganjem“. U svakom slu~aju u ovom radu sepod pojmom upravljanja podrazumjevaju kako akci-je administriranja tako i akcije vezane za “raspolaga-nje“ sa vodom i vodoprivrednim sistemima, odnosnoprovo|enje mjera iz ta~ke C.

2.3.2.2. Pojam integralno upravljanjePojam integralnog upravljanja vodnim resursi-

ma je daleko sloèniji pojam, u direktnoj je zavisnos-ti sa odrìvim razvojem (dakle sa razvojem i za{titomokoli{a) i, kao takav, izvodi sektor voda iz uìh okviradjelovanja u okvire koji generi{u proces promjena odneodrìvog ka odrìvom upravljanju vodnim resur-sima. On, dakle, postaje ~vrsta spona izme|u razvo-ja i okoli{a.

Njegove osnovne komponente integralnosti su:- nerazdvojivost upravljanja kvantitetom i kvalitetom

vode odnosno kori{}enjem i za{titom vodnih resur-sa kao i upravljanja rizikom od poplava i su{a,

- uspostava nivoa upravljanja vodnim resursima uhijerarskijim jedinicama rije~nih slivova, podslivova,...

- koordiniranje razvoja i upravljanja vodnim,zemlji{nim i drugim za vodu vezanih resursa.Konkretnije u nastavku.

2.3.2.2.1. NerazdvojivostIz same definicije vode, navedenom “trojkom“

V=(Q, K, L), proizlazi da se sa njom ne moè upravl-jati ukoliko se sva tri elementa ne posmatraju istovre-meno tj. integralno. Izostavljanjem bilo kojeg od ele-menata iz navedene “trojke“ mi bi prostorni problemzamjenili sa ravanskim problemom, {to je neprih-vatljivo. To je posebno neprihvatljivo ukoliko se voda(a {to je neminovno) posmatra kao vodni resurs.Stoga su neprihvatljivi pristupi koji se u zadnje vri-jeme name}u, posebno na relaciji voda – okoli{, koji,npr., insistiraju na izdvajanju komponente kvalitetavoda iz cjeline voda (vodnih resursa). Ovakav pristupse kosi ne samo sa nazna~enom logi~kom struktur-om ve} i sa ~injenicom da su vodni resursi kolikookoli{ni toliko i razvojni problem.

S druge strane raznolikost interesa u odnosu navodne resurse i na~in njihovog rje{avanja ne trpinikakav jednonamjenski pristup pa makar da se vo-dni resursi posmatraju ({to je, naravno, nemogu}e)izolovano od drugih resursa. Tako npr. rje{avanjeproblema smanjenja rizika od poplava zahtjeva reali-zaciju takvih sistema (npr. izgradnja akumulacija i re-tenzija) koji svojom veli~inom, konfiguracijom i na-~inom upravljanja rje{avaju, ili mogu da rje{avaju, iniz drugih problema (izravnanje reìma voda, vodo-snabdijevanje, za{tita kvaliteta voda i dr.). Izostav-ljanje bilo kojeg od ovih segmenata iz koncepta inte-gralnosti onemogu}ava racionalno, efikasno i odr-ìvo rje{enje.

2.3.2.2.2. Uspostava nivoaProstor na kome se ostvaruje upravljanje sa vod-

nim resursima, tako|er, mora biti integralan i nivovs-ki ustrojen i to isklju~ivo u okviru jedinica planiranjazasnovanih na pristupu rije~nih bazena (najve}a je-dinica planiranja) i slivova (niè jedinice planiranja).

Interakcija sistema vodoprivrede sa drugim ra-zvojnim, dru{tveno-ekonomskim i uop{te okoli{nimsistemima je sljede}a bitna komponenta integral-nosti upravljanja vodnim resursima. Ovo je i osnovnirazlog da se u definiciji integralnog upravljanja vod-nim resursima upotrebi ba{ termin “koordiniranirazvoj i upravljanje vodnim, zemlji{nim i drugim zavodu vezanim resursima“.

2.3.2.2.3. Koordiniranje razvoja i upravlja-nja - u~e{}e stakeholdersa i jav-nosti

Koordinirani razvoj i upravljanje vodnim, zem-lji{nim i drugim za vodu vezanim resursima kojizauzima centralno mjesto u definiciji, definitivnozauzima i centralno mjesto u provo|enju konceptaintegralnog upravljanja vodnim resursima. Ta koordi-nacija jedino moè da harmonizira odnose ve} nave-denih interakcijskih veza izme|u vodnih i drugih re-sursa. Ovo tim prije {to je ta veza dvosmjerna i vi{euslovljena nego {to je to veza izme|u drugih resur-sa. Naime, razvoj vodoprivrednih sistema naj~e{}epredstavlja uslov za razvoj ostalih sistema (razvojpoljoprivrede, industrije, plovidbe,...) ili, posebno ka-da je u pitanju upravljanje poplavnim rizikom, razvojdru{tva uop{te. S druge strane uticaj razvoja i uprav-ljanja drugim resursima na sektor voda ima povratnuspregu koja ne samo da postavlja uslove kako da seupravlja sa vodnim resursom ve} i direktno uti~e nana~in ostvarivanja efikasnog (u smislu dugoro~nogkoncepta) upravljanja sa tim resursima. Dakle, razvojsektora van sektora voda – napr. politike nacionalneenergije i hrane – treba da sadrì ne samo zahtjeveza vodne resurse ve} i ocjene mogu}ih vlastitih uti-caja na vodne resurse.

Ve} samo to je dovoljan razlog da politika razvo-ja i upravljanja vodnim resursima mora biti “umre-èna“ sa generalnom nacionalnom ekonomskompolitikom i vezanim nacionalnim sektorskim poli-tikama. Vrijedi i obrnuto.

Originalna “slika“ ovakvog pristupa je sadràna iu ideji organizovanja ovog Okruglog stola zbog ~eganjegov organizator zasluùje potpunu podr{ku.

Ohrabruje pristup koji, kako je to navedeno upomenutoj definiciji, integralno upravljanje vodnimresursima posmatra kao proces koji podràva koor-dinirani razvoj i upravljanje. Proces u upravljanjuvodnim resursima, sam po sebi, podrazumjeva kon-tinuitet provo|enja aktivnosti koje se prilago|avajuciljevima upravljanja i ograni~enjima koja uti~u na nji-hovo ostvarivanje i koji se mjenjaju tokom vremena.Najve}a je mudrost blagovremeno ih sagledati (cil-jeve i ograni~enja) na “duì rok“ i obezbijediti konti-


nuitet njihovog usagla{avanja sa promjenama kojemogu nastati, odnosno obezbjediti provo|enjeaktivnosti prilago|enih tim promjenama. Isto tako jemudrost i shvatiti da to nije posao koji se moè radi-ti “od danas do sutra“ (pa zato i jeste proces) kaoostali rutinski poslovi i, u tom smislu, obezbjediti (npr.pomo}u dugoro~nih ugovora) da ga obavlja visoko-stru~na specijalisti~ka institucija.

Pri tome je vrlo bitno da se o svim nastalim i stru-~no verifikovanim promjenama (pozitivnim i negativ-nim) {ira javnost obavje{tava blagovremeno kako bise steklo njezino povjerenje i obezbijedilo da se tepromjene ne koriste u dnevno - politi~ke ili druge svr-he (npr. stvorimo situaciju nepovjerenja i sebi pozici-ju “dokazivanja“, naravno ne besplatnog, onog {to,zapravo, i ne postoji.)

2.4. Uklapanje koncepta hidroenerget-skog kori{tenja voda rije~nog bazena Trebi{njice u koncept IUVR

Ostaje sad pitanje: Kako se u sve ovo uklapahidroenergetski sistem Trebi{njice?

Ve} je re~eno da je do vremenskog presjeka1977.g. (MAR DEL PLATA – po~etak organizovanoguvo|enja zajedni~kog principa upravljanja vodnimresursima u svijetu) ve} bila usagla{ena op{ta kon-cepcija realizacije hidroenergetskog sistema Trebi{-njice. Ukazano je i na svu ozbiljnost i studioznost sakojima se pri{lo uspostavi i realizaciji te koncepcije(do navedenog vremenskog presjeka izgra|ena je ibrana Gran~arevo iza koje je oformljena akumulacijaBile}a zapremine 1,3 milijarde m3.)

Sada ostaje da se da ocjena kako se ta i, u me-|uvremenu, “fino pode{avana“ koncepcija uklopila unavedene Dablinske principe (1992.g.) i principe Kon-ferencije UN o okoli{u i razvoju (UNCED, 1992.g.),odnosno danas vaè}e principe IUVR-a, posmatranena na~in kako je to dato na po~etku i u toku analizeovog dijela izlaganja.

U tom smislu, a slijede}i kontinuitet ve} ranije da-te ocjene o uklapanju po~etnih aktivnosti u principeMar Del Plate, danas je mogu}e, na bazi realnih i naterenu vidljivih argumenata, dati dodatne ocjene:

2.4.1. Ostvarena integralnostJo{ od samog po~etka (50-te godine) ozbiljnijeg

razmi{ljanja o tome {ta u~initi pa da narodna izreka,nastala na ovim prostorima (“kad line – pline, kadgrane – plane“) i upotrijebljena kao moto ovogOkruglog stola, postane dio pro{losti, do{lo se dozaklju~ka da je uzro~nike nastanka te izreke (po-plave i su{e) mogu}e realno otkloniti jedino na na~inukoliko se oni po~nu posmatrati (i rje{avati) zajednosa hidroenergetskim kori{tenjem voda na tim pros-torima. Prihvatanjem toga principa u~injen je, pos-matrano sa dana{njeg stanovi{ta, prvi zna~ajanijikorak ka uvo|enju jedne od komponenti integralnogupravljanja vodnim resursima, sadrànoj u koordini-ranju razvoja sektora zavisnih od vodnih resursa

(poljoprivrede i hidroenergetike). Kasniji razvoj kon-cepta, na na~in kako }e to, vjerovatno, biti prezenti-rano u drugim referatima na ovom Okruglom stolu, jevrlo osmi{ljeno “umreìo“ interese jo{ {ireg krugakorisnika voda (vodosnabdijevanje, navodnjavanje,odvo|enje i pre~i{}avanje otpadnih voda, ...) tako daje ova komponenta integralnosti postala zna~ajnopozitivno obilje`je rije~nog bazena Trebi{njice.

Sa druge strane me|usobni odnos kra{kih polja(prostorni i visinski) i njihova povezanost sa podzem-nim vodnim tokovima, posebno u periodu velikihvoda, su uslovili uspostavu i druge, sa stanovi{tadana{njeg pristupa, najva`nije komponente integral-nosti – posmatranje rije~nog bazena Trebi{njice kaoosnovne jedinice planiranja. Ukomponovana saprvom komponentom integralnosti omogu}ila je (iomogu}uje) sagledavanje ne samo komplemen-tarnog kori{}enja vodnih ve} i drugih razvojnihresursa ovog prostora (na relativno malom pros-toru i velikoj visinskoj razlici uslovi za razvoj pri-morskih kultura, do kori{tenja pa{njaka u funkcijirazvoja sto~arstva, turizma i sl.).

I kona~no, kada je u pitanju integralnost, us-postavljena je i tre}a komponenta – komponentanerazdvojivosti, koja ne dozvoljava da se voda pos-matra na na~in koji ne uvaàva ~injenicu da njenoobilje`je ~ini nerazdvojna trojka V(Q, K, L). Razlog zatakav pristup leì i u ~injenici da su kretanja pod-zemne vode i mjesta njihovog pojavljivanja, odnosno“uviranja“, u direktnoj zavisnosti od koli~ine voda injihovih visinskih odnosa, da je kvalitet voda zavisanod zapremine vode u akumulaciji, reìma ispu{tanjavode iz akumulacije i sl.

Neki dana{nji poku{aji da se pojedini segmen-ti ove integralnosti po bilo kojem osnovu (npr. poosnovu upravljanja kvalitetom voda u rije~nombezenu) “istrgnu“ iz cjeline nas vra}aju na po~e-tak pomenutih faza razvoja.

2.4.2. Primjena principa “Voda“ kao “vodni resurs“

Sticajem raznih okolnosti i, nada sve, osmi{ljenimvo|enjem upravlja~ke politike u oblasti voda, naovom prostoru su vrlo rano, {to je rijetkost, uvedeniprincipi upravljanja vodnim resursima a ne vodama.Blagovremenim saznanjem i prihvatanjem ~injeniceda je reìm voda na ovom prostoru takav da je imaprevi{e kada nam najmanje treba, odnosno pre-malo (ili nikako) kada nam treba najvi{e, kao i dase taj reìm voda moè izravnati i, kao takav, korisnoupotrijebiti samo ako za to postoje potrebni uslovi(US), planeri su se vizionarski opredjelili da te usloveblagovremeno i obezbjede. Bilo bi stru~no neprih-vatljivo ili naivno (ukoliko se ne radi o nekim drugim“neprepoznatljivim“ - posebnim interesima) ne priz-nati da bi danas na ovim prostorima imali samo vodu(a ne vodne resurse) u njezinim vrlo nepovoljnimprirodnim pojavnim oblicima koji, kao takvi, ne bipredstavljali osnovu za razvoj ove regije a da nisublagovremeno obezbje|eni slijede}i uslovi:


- potrebni akumulacioni (vodonepropusni) prostoriza kontrolisano zadràvanje vode na manje vrijed-nim zemlji{nim prostorima od onih plavljenih u pri-rodnim uslovima (primjer akumulacije Bile}a uodnosu na Popovo polje)

- pogodni pregradni profili koji na izuzetno karstifici-ranom podru~ju, garantuju kako vodonepropus-nost (uz poduzimanje odgovaraju}ih mjera), tako isigurnost objekta (primjer pregradni profil Gran~a-revo)

- provo|enje mjera koje su obezbjedile da ti prostoribudu, uz pravi~nu naknadu ili odre|eni vid idodatne kompenzacije (npr. izgradnja kanala savodom kroz Bile}ko polje), otkupljeni ili izuzeti odpromjene njihove namjene u druge svrhe (npr.izgradnja stambenih objekata)

- preduzimanje aktivnosti na za{titi istorijskih vrijed-nosti (npr. izmje{tanje dva manastira iz prostoraakumulacije Bile}a, izmije{tanje Arslasnagi}amosta i sl.)

- postizanje odre|enih kompromisnih dogovora sanadle`nim dru{tveno-politi~kim zajednicama usmislu davanja garancije da ne}e biti pogor{anekarakteristike bitnih komponenti reìma voda (npr.male vode izvora rijeka Bregave i Bunice). Naime,ostavi}e se tehni~ke mogu}nosti vje{ta~kog pri-hranjivanja izvori{ta pomenutih rijeka i sanacijavodopropusnosti korita Bregave (na potezu izvor-Sto-lac), radi pove}anja minimalnog proticaja u Stocu.

2.4.3. Obezbje|enje upravlja~kih komponenti

Saglasno principima navedenim pod A, B i C uta~ki 2.3.2 moè se konstatovati da su u razmatra-nom periodu:A. Potpuno ispo{tovani tada vaè}i zakonski principi

i, na taj na~in, stvoren ambijent (zakonski okvir) zanesmetanu realizaciju sistema u cjelini (izra|enapotrebna dokumentacija za dobijanje svih saglas-nosti i dozvola, provedena {iroka javna rasprava ocjelovitom planu i njegovim pozitivnim i negativn-im uticajima, dobijene sve potrebne saglasnosti idozvole, … ).

B. Definisani i uspostavljeni organizacioni i institu-cionalni kapaciteti u obimu i na na~in koji su obe-zbijedili da se na izuzetno visokom profesional-nom nivou upravljalo sa procesom istraìvanja,izgradnje i planiranja razvoja rije~nog bazena. Toje bio neophodan preduslov koji je omogu}io us-pje{nu izgradnju va`nog dijela komplektnog sis-tema koji ve} danas, a pogotovo kad bude potpu-no dovr{en (druga faza), predstavlja mo}an, sa-vremen, siguran i upravlja~ki vrlo fleksibilan vo-doprivredni sistem. Na taj na~in je obezbje|enosigurno vo|enje procesa upravljanja i daljnjeg ra-zvoja ne samo vodnih ve} i zemlji{nih i dr. zavis-nih resursa (vidi definiciju IUVR-a).Posebno je va`no ista}i da je u okviru tog organi-zacionog koncepta uspostavljen i sistem prikup-ljanja i analize svih relevantnih hidrolo{kih, hidro-

geolo{kih, meteotolo{ki i dr. podataka koji su pre-dstavljali ne samo sigurnu osnovu za planiranje iizgradnju razmatranog sistema, ve} mogu da pre-dstavljaju (uz provo|enje odgovaraju}ih aktivnos-ti) i sigurnu osnovu za zadovoljenje zahtjevaOkvirne direktive o vodama. Ukoliko se budu nastavili znala~ki prikupljati ikoristiti (pozitivan optimizam daju i referati koji }ebiti prezentirani na ovom Okruglom stolu - hidro-lo{ki i geografski informacioni sistem - kao ineposredni razgovori koje je autor ovog ~lankaobavio sa najodgovornijim osobama u sektorurazvoja) ne samo da }e pobolj{avati upravlja~keperformanse vodoprivrednog sistema me|unaro-dnog rije~nog bazena Trebi{njice sa Neretvomve} }e doprinijeti i unapre|enju principa Okvirnedirektive o vodama za podru~ja kr{a. Naime,za{to ne bi nadla`ni organi za upravljanje vodamana svim nivovima u BiH kandidovali ovo rije~nopodru~je za Evropski poligon koji }e pomo}i nesamo uspostavi ve} i prakti~noj provjeri principaintegralnog upravljanja vodnim resursima u kr{u?Ako je on me|unarodni rije~ni bazen (a definitivnojeste), ako je u neposrednoj prirodnoj i vje{ta~kiuspostavljenoj vezi sa rije~nim bazenom Neretve(dakle, saglasno zahtjevima Okvirne direktive ovodama, jedinstven Distrikt – vodno podru~je),ako su na{i jezi~ki pojmovi za karst (karst, ponor,estavela,…) mogli bit prihva}eni u svijetu, ako sustru~njaci koji su planirali i projektovali glavneobjekte ovog sistema mogli biti najuticajni ~lanovisvjetskih organizacija iz ove oblasti, ako …, za{toonda ovo vodno podru~je nebi moglo biti iEvropski poligon za navedene svrhe?

C. Uspostavljeni istrumeni IUVR-a kao {to su: procje-na vodnih resursa, izrada plana IUVR-a, ekonom-sko vrednovanje vode, … (vidi ta~ku 2.3.2.). Obimi na~in njihove uspostave }e biti prezentiran udrugim referatima na ovom skupu.Generalni zaklju~ak, proizi{ao iz djelimi~noguvida u te prezentacije i vlastitog saznanja, je daoni (ti do sada uspostavljeni instrumenti) pred-stavljau solidnu osnovu za uspostavukohetentnog sistema upravlja~kih instrumenatana ~itavom rije~nom bazenu. înjenicu da su onine{to vi{e prilago|eni potrebi operativnog upravl-janja hidroenergetskim sistemom ne treba uzetikao nedostatak ve}, naprotiv, kao prednost zbogmaterijalnih, kadrovskih, informacionih i drugihprednosti koje se mogu efikasno iskoristiti kaopomo} u uspostavi fleksibilnog modela institu-cionalnog okvira za upravljanje ovim rije~nimpodru~jem (Distriktom).

2.4.4. Uvo|enje principa “Upravljanje je proces“

Dugoro~na stru~na vizija ugra|ena u konceptplaniranja kori{tenja vodnih resursa Trebi{njice jeimala i nagla{en osje}aj da taj koncept mora biti pri-


lagodljiv kako trenutnim tako i, eventualno nepred-vi|enim (lo{e procjenjenim) situacijama. To je bilomogu}e obezbjediti samo na na~in ako se planira-nje i upravljanje sa sistemom, saglasno navedenojdefiniciji IUVR-a, posmatra kao proces u okviru kojegje mogu}e (i po potrebi) praviti odre|ene korekcijekako na dijelovima izgra|enog sistema tako i naupravlja~kim akcijama.

Sa stanovi{ta dana{njeg posmatranja sistema,kako kroz aspekt njegove dosada{nje tako i budu}erealizacije (dakle, razvoj sistema kao proces), mogu-}e je, bez ikakve dileme, zaklju~iti da su i dugoro~navizija i fleksibilnost sistema uspostavljeni ili do sadarealizovani na na~in da:- do sada, kako je to ve} navedeno i, zbog svog zna-

~aja, treba biti ponovo podvu~eno, nije uo~ena nijedna ozbiljnije koncepcijska ili druga gre{ka kojabi danas (dakle, i nakon svih procesa koji su se, ka-da je u pitanju sektor voda, u me|uvremenu dogo-dili) “stvari“ posmatrala i rje{avala na druga~iji na~in.

- obezbje|uju potrebnu sigurnost da }e sve neizvjes-nosti vezane za pojavu, eventualnih, nepredvi|enihnegativnih uticaja na promjenu reìma voda (npr.smanjenje minimalnih proticaja na vrelu Bregave,Bunice i Bune) biti otklonjene ugradnjom odgova-raju}ih manipulativnih objekata (cijevi, zatvara~a,...,) koji }e omogu}iti da se, po potrebi, voda kon-trolisano upu{ta (Dabarsko polje, Nevesinjsko po-lje) u ponore i na taj na~in, kako je to i regulisano uvaè}im dozvolama, vje{ta~ki prihranjuju pomenutiizvori.

- ukazuju da bi bilo kakvo napu{tanje ideje kontinui-teta, odnosno “procesa“, kao bitne odrednice kon-cepta IUVR-a, moè da ima vrlo negativne pos-ljedice, koje je ovaj sistem ve} i pretrpio, zbog: (a)prekida kontinuiteta njegove realizacije (ve} oko 20god. se gotovo ni{ta zna~ajnije ne gradi) i neostva-rivanja zna~ajnih ekonomskih i dru{tvenih koristi i(b) nastojanja da se kontinuitet prekida (negativniproces) nastavi daljom obustavom izgradnje sis-tema zbog toga {to, navodno, nema dovoljno (ilinikako) dokaza da navedeni sistem ne}e imati neg-ativnih uticaja na prirodni reìm voda..

Ciljano se govori (uop{teno) o tome da sistemuti~e na promjenu reìma voda (pa zbog toga se igradi), nagla{avaju}i posebno reìm podzemnih vo-da, a ne graduiraju}i te promjene po njihovom zna-~enju.

Dakle, izostavljaju}i klju~no obja{njenje da je os-novni cilj projekta upravo izmjena reìma voda ({toizravnitiji to bolji) i njihovo “izdizanje“ sa velikih (ne-pristupa~nih) dubina na na~in da se, kako je ve} ob-ja{njeno, ne izaziva smanjenje minimalnih proticajana gravitiraju}im izvori{tima, u startu se stvara nega-tivan “naboj“ u javnosti prema sistemu u cjelini.

2.4.5. Uticaj na “odrìvost vitalnih ekosistema“

Svaki vje{ta~ki zahvat u prirodu ima u manjoj ilive}oj mjeri, odre|eni (pozitivni ili negativni) uticaj na

prirodne ekosisteme. Bilo bi neodgovorno “dokazi-vati“ da je sistem Trebi{njice u tome izuzetak, a jo{neodgovornije da ga zbog toga nije trebalo ni reali-zovati ili da ga ne treba, ~im prije zavr{iti.

Neosporno je da bi sa ekosistemskog stanovi{tabilo prihvatljivije da npr. korito prirodnog toka rijekeTrebi{njice u duìni od oko 65 km (Trebinje – dnoPopova polja) nije moralo biti oblagano t.z. prskanimbetonom ve} da je ostalo u prirodnom i neoblo-ènom stanju.

Me|utim, isto tako je neosporno da, u tom slu-~aju, ne bi bilo realne mogu}nosti (gubici vode u“{upljem“ prirodnom koritu) da se formira tok vodekroz Popovo polje i voda dovede do vje~no èdnihpodru~ja (stanovni{tvo, stoka, zemlji{te). Saglasit}emo se da je ovdje, ipak, bilo lak{e donijeti odlukunego onu o potapanju ~uvenog Velikog kanjona(Grand Canion) na rijeci Kolorado u SAD i to iz istihrazloga i u daleko bogatijoj zemlji (ostavljen je nepo-topljen samo jedan mali dio radi posjete turista).

Mo`da bi i ovdje, ukoliko se to pokaè ekolo{kizna~ajno i ekonomski prihvatljivo, neki nepropusnidijelovi starog korita (napu{teni) mogli “imitirati“ pre-thodni slu~aj. Pomenuta fleksibilnost sistema to do-zvoljava (upu{tanje vode iz regulisanog korita) kao i,eventualno, prihranjivanje sifonskih dijelova pe}ineVjetrenica radi o~uvanja nekih od endemskih vrsta.

Njegovo posmatranje, dakle, i u ovakvom nega-tivnom kontekstu, je nu`nost koja je, me|utim, de-struktivna, ukoliko se istovremeno ne naglasi da on(taj sistem) ima i jako nagla{ene pozitivne okoli{ne(ekosistemske) uticaje. To proizlazi iz same ~injenice{to on proizvodi ~istu energiju (bez dima, pepela,ogromnih iskopa, jalovine, zaga|enja voda, ...) {tedi(koriste}i obnovljivi resurs) zna~ajne prirodneresurse (ugalj, nafta), ~uva (bolje re}i zna~ajno po-ve}ava) rezerve vodnih (i ne samo vodnih ) resursaza budu}e generacije (glavni princip odrìvog razvo-ja i o~uvanja okoli{a), smanjuje nepoèljne ekolo{keefekte uzrokovane poplavama i su{ama i sl.

2.4.6. Uvaàvanje “principa pravi~nosti“Kao {to to proizlazi iz date definicije I.U.V.R-a

“princip pravi~nosti“, posebno kada je u pitanju alo-kacija (raspodjela) vodnih resursa, je njen nezaobila-zni dio. Taj princip je posebno vaàn kod rije~nogbazena Trebi{njice sa Neretvom, prije svega zbog~injenice da je on:

- me|udràvni rije~ni bazen te, kao takav, zahtjeva ime|udràvno usagla{avanje

- rije~ni bazen koji je, istovremeno, vezan (prirodno ivje{ta~ki) i sa drugim rije~nim bazenom (Neretvom){to, pak, zahtijeva uspostavu jedinstvenog vodnogpodru~ja

- rije~ni bazen u okviru koga se “isprepli}u“ razni in-teresi koji su u direktnoj zavisnosti od raspoloìvihkoli~ina i kvaliteta vode, na~ina ure|aja njihovog re-ìma, na~ina njihovog kori{tenja i dr.

Bez obzira {to su, u me|uvremenu, nastale od-re|ene statusne promjene, razvoj koncepta IUVR-a u


rije~nom bazenu Trebi{njice je vodio ra~una o prin-cipu pravi~nosti, {to se potpuno uklapa i u dana{njisavremeni koncept.

Naime, po{tovana je ~injenica da, u prirodnimuslovima, dio vode iz rije~nog bazena odlazi u Jad-ransko more, a dio u rije~ni bazen Neretva, te i da seu vje{ta~kom sistemu dio voda (naravno uvaàvaju}ii ekonomske principe, tj. raspodjelu koristi) usmjeri iprema Jadranskom moru (HE Plat), a dio prema rije-ci Neretvi (PHE âpljina) i na taj na~in, pogotovu kadje u pitanju rijeka Neretva, vrati slivu dio “oduzetih“voda. Na taj na~in dato je “pravo“ i uzvodnim podru-~jima (kra{kim poljima) da rije{e egzistencijalniinteres odbrane od poplava, obezbije|enja potreb-nih koli~ina voda, kori{tenja raspoloìvih resursa idr., ali na na~in da se ne ugroàvaju interesi drugih.

Naravno da tu nije bilo, niti }e biti, mogu}e us-postaviti apsolutnu pravi~nost.

Princip dogovaranja i kompromisa zasnovanihna gore navedenim pristupima je bio i ostao najs-na`niji argument koji }e se morati i dalje razvijati,unapre|ivati i primjenjivati.

3. OKVIRNA DIREKTIVA O VODAMA (WFD)

Okvirna Direktiva o vodama je, moglo bi se re}i,odva`no osmi{ljeni instrument ~ija bi primjena u bu-du}em upravljanju vodnim resursima i akvati~nimekosistemima unutar EU trebala imati dalekose`nepozitivne posljedice.

Posmatrana u sklopu ve} navedenih dru{tvenih,ekonomskih i ekolo{kih zahtjeva i interesa, odnosnokoncepta odrìvog razvoja i, kao takva, kompletnoimplementirana (i dora|ena) mogla bi da ima (eko-lo{ka komponenta) potencijal prve Evropske Dire-ktive “Odrìvog razvoja“.

Njezin poseban zna~aj je {to obavezuje svezemlje EU da uvedu koncept integralnog upravljanjarije~nim bazenom (IURB) koji, presudno, zavisi oduskla|ivanja prirodnih procesa i ljudskih aktivnostikoje uti~u na vodni ciklus u posmatranom rije~nombazenu.

Centralna karakteristika WFD, kojoj su prilago-|eni svi njeni drugi elementi, je striktno opredjeljenjeda se rije~ni bazen (RB) mora koristiti kao osnovnajedinica za sva “vodna“ planiranja i klju~ne upravl-ja~ke akcije. Razlog za to je {to se u okviru njegaobavlja kompletan ciklus od dolaska “kapljice“ nazemlju do njenog (ne ra~unaju}i gubitke) “uviranja“u more. Drugim rije~ima na ovaj na~in su planerske iupravlja~ke akcije usmjerene ka prepoznavanju irespektovanju fizi~kih i hidrolo{kih granica, ali ne ipoliti~kih i administrativnih ograni~enja.

Glavni (globalni) okoli{ni cilj koji treba da se po-stigne kroz razvoj i implementaciju Plana UpravljanjaRije~nim Bazenom (PURB) je dostizanje “dobrogstatusa“ za sve Evropske povr{inske i podzemnevode u periodu od narednih 15 godina.

To }e imati za posljedicu da }e implementacijaWFD zahtijevati uklju~ivanje {irokog obuhvata stake-

holders-a ({to je, po svom zna~aju, tako|e jedna odcentralnih karakteristika WFD) po~ev od individual-nih potro{a~a, preko glavnih sektora – korisnika vo-da (elektroprivreda, poljoprivreda i industrija) do se-kundarnih korisnika tipa rekreacija na vodi, kompani-je za snabdijevanje i tretman voda, nau~ne instituci-je, konzervatori prirode i organizacije uklju~ene uprostorno planiranje i planiranje kori{tenja i za{titevoda i za{tite od voda.

Specifi~ni podciljevi koji trebaju da proiza|u izglavnog cilja WFD su:

- Unapre|enje ekolo{kog kvaliteta Evropskih slatko-vodnih voda i obalnih vodnih ekosistema

- Pospje{ivanje biodiverziteta (kroz bolje upravljanjeakvati~nim i mo~varnim nastambinama/vrstama)

- Unapre|ivanje odrìvosti kori{}enja voda (kroz efi-kasnije kori{tenje i upravljanje sa vodnim resursi-ma)

- Redukcija zaga|enja voda- Ublaàvanja efekata poplava i su{a- Unapre|enje efikasnosti i efektivnosti vodne poli-

tike sa uspostavljanjem boljih ciljeva i umanjenjemtro{kova

Dono{enjem WFD u~injen je, mada se to na “pr-vi pogled“ ne uo~ava, ipak zna~ajan korak kaunapre|enju Dablinskih principa i principa odrìvograzvoja. Naime, zbog ~injenice da u dotada{njojsvjetskoj praksi kori{}enja voda i odnosa prema vodiuglavnom nije vladao uravnoteèn pristup (kori{tenjevodnih resursa je favorizovano u odnosu na njihovuza{titu) Okvirna direktiva o vodama je, normalno,posvetila zna~ajno vi{e pa`nje regulisanju materijekoja se odnosi na za{titu. Me|utim, ova ~injenica nedovodi u pitanje primjenu kako Dablinskih principatako i principa odrìvog razvoja. Naprotiv, ona jesamo potvrdila (i regulisala) neupitno opredjeljenjeda razvoj nije mogu} bez o~uvanja okoline ali i dase za{tita okoline ne moè ostvariti u siroma{tvu.

Ne ulaze}i dublje u analizu, {to bi zahtijevaloznatno vi{e prostora, klju~ni zaklju~ak je da je WFDpostavila ~etiri klju~na zadatka koji su razra|eni unaredne ~etiri tabele i koji se potpuno uklapaju u sveono {to je do sada konstantovano za odnos koncep-ta razvoja i upravljanja u rije~nom bazenu Trebi{njicaprema savremenim principima.

Prvi zadatak prikazan na slici 1, a koji se odnosina uspostavu podru~ja (distrikta) rije~nog/rije~nihbazena i organizacije/organizacija za IUVR-a (agen-cije ili, jo{ bolje, organizacije za IUVR-a) je li~novi|enje autora ovog ~lanka koje on zastupa (i o~emu pi{e) ve} nekoliko godina.

Naàlost ovaj u osnovi jednostavan problem sene uspijeva rije{iti ve} vi{e od pet godina iako su utom periodu za njegovo rje{avanje potro{enaogromna sredstva (mjerena milionima dolara) uzangaòvanje svjetskih i nekih doma}ih “eksperata“za ovaj problem. Nadati se da }e i ovaj skup tj. inici-jativa jednog od glavnih korisnika voda (stakeholder-


sa) na ovom prostoru doprinijeti da se ~uje i njihovglas kako bi se ovaj “proces“ ve} okon~ao i uveo redna aktivnosti vezane za IUVR u rije~nom bazenu.Uostalom vodoprivredni sistem realizovan na ovompodru~ju je garant da je takva organizacija ve} pos-tojala i kroz uspje{nu saradnju korisnika ovog sis-tema i te organizacije uspjela da realizuje ovakavkompleksan sistem. Za{to to ne unaprijediti u hodubez velikih analiza i sredstava?

GENERALNI ZAKLJUÂKSistem hidroenergetskog kori{tenja vodnih re-

sursa rije~nog bazena Trebi{njica sa Neretvom, pos-matran u svjetlu principa Integralnog upravljanjavodnim resursima, Okvirne direktive o vodama i dru-gih savremenih pristupa vodnim resursima, spada ured savremenih, fleksibilnih, vi{enamjenskih i, iznadsvega, koncepcijski izvanredno “osmi{ljenih“ sis-tema.

Njegove performanse, analizirane u ovom ~lan-ku i u praksi vi{e puta provjerene, su i suvi{e jak ar-gument da bi se, po bilo kom osnovu, odlagala nje-gova daljnja izgradnja. Naravno, pri tome je neopho-dno imati u vidu i u praksi primijeniti principe izne-{ene i u ovom ~lanku.

LITERATURA1. \or|evi} B., (1986.); Upravljanje vodama i ure|enje

voda. Uvodni referat na Drugom kongresu o vodamaJugoslavije, Ljubljana, knjiga 1, JDON, Beograd

2. \or|evi} B., (1990.); Vodoprivredni sistemi, Nau~naknjiga, Beograd

3. \or|evi} B., (2001.); Organizovanost sektora voda usvetlu razvoja integralnosti vodoprivrednih sistema,Integralno upravljanje vodama, Savjetovanje u Cazinu

4. Evropska ekonomska komisija; Preporuka za odrìvuprevenciju poplava (GUIDELINES ON SUSTEINABLEFLOOD PREVENTION), Haag, 23-25. mart 2000.

5. Evropski parlament i vije}e; Direktiva 2000/60/EC ko-jom se uspostavlja okvir za djelovanje zajednice upolitici za oblast voda (Okvirna direktiva o vodama),23.10.2000.

6. Hau W., Dracup J., Water resources Systems Engi-neering, Megraw-Hill, USA, 1970.

7. Kneèvi} B., ômor A., Buturovi} M., Zeljko D., i dr;Uredba o planu odbrane od poplava za vodna po-dru~ja slivova rijeka Save i Neretve, Sarajevo, oktobar2001.

8. Kneèvi} B., Upravljanje vodoprivrednim sistemima,skripta u rukopisu, predavanja na Gra|evinskom fa-kultetu u Mostaru, 1986.-1992.

9. Kneèvi} B., Integralni koncept planiranja sistemavodnih resursa i njegov uticaj na institucionalni aspektorganizovanja sektora voda, Integralno upravljanje vo-dama, savjetovanje u Cazinu, 4. juni 2001.

10. Louers D., Stedinger J., Haith D., Water ResourcesSystems Planning, Prentice-Hall, Inc., EnglewoodCliffs, N.J., USA 1981.

11. Milanovi} P., (1979.); Hidrogeologija karsta i metodeistraìvanja, Trebinje

12. Mili}evi} M., (1991.); Uticaj ~ovjekovog rada na pro-mejnu prirodnog reìma voda na kr{u, Sarajevo

13. Mnogobrojni projekti vezani za izgradnju sistema HETrebi{njice uklju~uju}i i vlastite recenzentske izvje-{taje

14. Simpozij “Hidrologija i vodno bogatstvo kr{a“, 1975.,Dubrovnik


Brana Gran~arevoArhiv HE Trebi{njice





1. UVODivanjsko polje se nalazi na jugozapadu Bo-sne (Livanjski kanton) u gornjem slivu r.Cetine, na nadmorskoj visini od 700 do710 m.n.m. Ovo polje je na{e najve}e kra-

{ko polje (oko 40.000 ha) zatvorenog tipa sa jakoizraènim kra{kim fenomenima (ponori, estavele, po-vremeni vodni tokovi), {to uzrokuje vrlo sloèn hidro-lo{ki reìm i ~este sezonske poplave. Najve}i diooborina padne u zimskom periodu godine, dok suljeta su{na, tako da svi vodotoci izuzev r. Bistrice, r.Sturbe i r. @abljak u centralnom dijelu polja presu{e.

Zbog pomenute karstificiranosti podru~ja oro-grafski sliv Livanjskog polja, ne odgovara stvarnomslivnom podru~ju (koje je znatno ve}e), a sastoji seod tri podsliva: podru~je Bu{kog Blata, centralni diopolja i sjeverozapadni dio polja.

Izgra|enim objektima derivacionog sistema HE«Orlovac» zahva}ene su i hidroenergetski iskori{tenevode Bu{kog Blata i centralnog dijela polja, a ostalesu jo{ neiskori{tene vode sjeverozapadnog podru~japolja.

2. OSNOVNI PODACI O HE «ORLOVAC»U drugoj polovini 1968. godine otpo~ela je izgra-

dnja sistema HE «Orlovac». Osnovna koncepcija rje-{enja je bazirana na izgradnji akumulacionih bazenai retenzija, regulisanih vodotoka i dovodnih kanalskihsistema, koji treba da sluè za prihvatanje, izravnanjei transport voda na Livanjskom horizontu, te njihovoenergetsko iskori{tenenje na padu od cca 400 mizme|u Livanjskog i Sinjskog polja na kome se nala-zi strojara i odvodni kanal do r. Rude. U okviru takvekoncepcije obuhva}eni su slijede}i glavni objekti sis-tema:

I. Na podru~ju Sinjskog polja:- Strojara, rasklopno postrojenje, dovodni kanal od

strojare do r. Rude. Strojara je opremljena sa tri

vertikalna agregata ukupne snage 237 MW i uku-pnim instalisanim proticajem od 70 m3/sec. (Sviobjekti su izgra|eni u periodu 1968-1972 god.).

II. Na podru~ju Bu{kog Blata i centralnog dijela Livanjskog polja:

- Akumulacija Bu{ko Blato zapremine cca 800 mili-ona m3 vode realizirana sa branama, Kazaginac iPodgradina (uklju~uju}i i crpnu stanicu Bu{ko Bla-to opremljenu sa tri crpno-turbinska agregata, ka-paciteta ukupno 50 m3/sec vode), za vi{egodi{njeizravnanje voda iz gornjeg dijela sliva r. Cetine naLivanjskom horizontu.

- Akumulacija Mandak, zapremine 3,5 miliona m3

vode.- Kompenzacioni bazen Lipa, zapremine 1,5 milion

m3 vode.- Sistem dovodnih kanala i regulisanih vodotoka ra-

znih profila i kapaciteta ukupne duìne oko 30 km.- Tunel sa instalisanim kapacitetom 70 m3/sec vode

ukupne duìne 12 km.- Tla~ni cjevovod duìne 1,80 km. (svi objekti su iz-

gra|eni u periodu od 1968-1972 godine).

Izgradnjom prethodno navedenog dijela sistemaHE «Orlovac» obezbje|ena je prosje~na godi{njaproizvodnja elektri~ne energije oko 500-600 GWh),oslobo|eno od poplava u centralnom dijelu Livanj-skog polja oko 10.000 ha poljoprivrednog zemlji{ta iomogu}eno vodosnabdijevanje naselja na obuhva-}enom podru~ju.

III. Na sjeverozapadnom podur~ju Livanjskog polja:

- Retenzija âprazlije zapremine cca 30 mili-ona m3 vode, koja se formira izgradnjom izolacionognasipa prema ponorskoj zoni âprazlija sa ustavama«âprazlije» i «Radi}a Pe}a».

HE “ORLOVAC” I TE “LIVNO”- o mogu}nostima kori{tenja hidroenergetskog potencijala sjeverozapadnog podru~ja Livanjskog polja i leì{ta lignita u êlebi}ima -

34

BOGOLJUB RIKALO, dipl. in`. gra|.


L

Kori{tenje voda

- Crpna stanica «Lusni}», opremljena sa tri crpnaagregata ukupnog kapaciteta od 27 m3/sec, nami-jenjena da u zimskom periodu prebacuje vode izsjeverozapadnog dijela sistema u centralni dio.

- Sistem dovodnih kanala raznih profila i kapaciteta,ukupne duìne oko 50 km. (Objekti ovog dijela sis-tema HE «Orlovac» nisu izgra|eni).

Kompletan sistem derivacione HE «Orlovac» jeplaniran sa srednjim godi{njim proticajem od 31m3/sec (80% iz podru~ja Bu{kog Blata i centralnogdijela polja i 20% iz sjeverozapadnog dijela polja), in-stalisanom snagom od 237 MW i srednjom godi{-njom mogu}om proizvodnjom elektri~ne energije odoko 750 GWh.

Izgra|enim dijelom sistema obuhva}en je sred-nji godi{nji proticaj od oko 25 m3/sec, a ostalo je ne-obuhva}eno jo{ oko 6 m3/sec vode iz sjeverozapad-nog podru~ja, {to bi moglo da omogu}i srednju godi{-nju proizvodnju elektri~ne energije od oko 150 GWh.

HE «Orlovac», zbog energetske vrijednosti njeneakumulacije Bu{ko Blato, najzna~ajnije je postroje-nje u cijelom slivu r. Cetine. Svaki kubni metar vodeiz ove akumulacije proizvodi elektri~nu energiju u petnizvodnih elektrana sve do u{}a u more.

Do odlaganja izgradnje sjeverozapadnog dijelasistema HE «Orlovac» do{lo je zbog toga {to se jenaknadno ukazala potreba da se rje{enje klju~nogobjekta – retenzije «âprazlije», usaglasi sa mogu-}nostima povr{inske eksploatacije leì{ta lignita napodru~ju êlebi}i.

Naime, zbog prirode i tehni~ke uslovljenosti ko-ju nije bilo mogu}e zaobi}i, retenzija «âprazlije» jeu predloènom rje{enju sistema HE «Orlovac» locira-na na podur~ju prirodne retencije u âprazlijama(koja se svake godine u ki{nom periodu pojavljujezbog nedovoljnog evakuacionog kapaciteta pono-ra), ispod koje se nalazi jedan dio le{i{ta lignita ê-lebi}i.

Izgradnja sjeverozapadnog dijela sistema HE«Orlovac» je investiciono vrlo povoljna jer bi se reali-zacijom relativno jednostavnih za izgradnju i jeftinihobjekata uvele nove koli~ine vode u ve} izgra|eni hi-droenergetski sistem, a ujedno bi se i leì{te lignitaêlebi}i za{titilo od poplava. Korist bi bila dvostruka,kako za hidroenergetiku, tako i za eksploataciju ligni-ta. Treba napomenuti da je izgradnjom sistema HE«Orlovac» u centralnom dijelu polja omogu}ena nor-malna eksploatacija lignita u povr{inskom kopu ru-dnika Prolog.

Elaborat u kome je obra|eno uskla|ivanje izgra-dnje sjeverozapadnog dijela sistema HE «Orlovac»sa rje{enjem povr{inskog kopa lignita na podru~juêlebi}a1) zavr{en je i usvojen na reviziji u Splitu,14.04.1981. godine.

3. REZERVE LIGNITA NA PODRU^JU ÊLEBI]I

Prva regionalna istraìvanja uglja na podru~juêlebi}a izvr{ena su 1956. godine, a detaljnija istra-ìvanja su izvr{ena u toku 1978/79. godine. Istraìva-njima je obuhva}eno lignitno leì{te na povr{ini odcca 90 km2. Detaljnije je istraèn samo isto~ni i jugo-isto~ni dio leì{ta povr{ine cca 25 km2, do dubine odcca 100 m.

Na bazi rezultata provedenih istraìvanja utvr|e-ne su rezerve lignita:

C1 kategorija cca 71 x 106 tC2 kategorija cca 318 x 106 t_______________________________________

Svega: cca 389 x 106 t

Utvr|eno je da se cjelokupne rezerve C1 katego-rije i dobar dio C2 kategorije mogu povr{inski ek-sploatisati, uz prethodno izvo|enje opse`nih radovaza za{titu povr{inskog kopa od poplava.

Istraèni dio leì{ta zahvata prostor jugoisto~no odputa ̂ elebi}i – Sajkovi}i ukupne povr{ine cca 8,0 km2.Treba naglasiti da je istraèn samo isto~ni i jugoisto-~ni dio leì{ta gdje slojevi nisu zalegli dublje od 100 m.

Studijskim razmatranjima je utvr|eno da se tre-ba opredijeliti za povr{insku eksploataciju u etapa-ma. Iako stepen istraènosti nije dovoljan sa aspektapotencijalnosti rezervi leì{ta, ocijenjeno je da ek-sploatabilne rezerve ograni~enog povr{inskog kopa«êlebi}i» iznose cca 80 miliona tona rovnog ugljana ~ijoj bazi je mogu}e realizirati termoelektranu ka-paciteta od 300 MW sa vijekom trajanja od 30-35 go-dina.

Tehnolo{ku vodu za potrebe termoelektrane bilobi mogu}e obezbijediti iz Bu{kog Blata reverzibilnimtokom u postoje}em hidroenergetskom sistemu de-rivacionih kanala i retenziji «âprazlije».

Lignit na ovom lokalitetu sadrì srednju kalori-~nu vrijednost 9755 KJ/kg (2.330 Kcal/kg), pepela24,07% i ukupne vlage 34,54%.

Srednji koeficijent otkrivke iznosi cca 3,28 m3/t.Iz svega navedenog proizlazi da leì{te lignita

êlebi}i predstavlja zna~ajan industrijski i termo-energetski potencijal, te bi se na ovim rezervamauglja mogla izgraditi TE “Livno”.

4. USKLA\ENJE RJE[ENJA POVR[IN-SKOG KOPA RUDNIKA LIGNITA Ê-LEBI]I I KORI[TENJA HIDROENER-GETSKIH POTENCIJALA SJEVERO-ZAPADNOG PODRU^JA LIVANJ-SKOG POLJA

U skladu sa energetskom problematikom u svi-jetu i kod nas, odnosno pove}anim interesom za ko-


1) Uskla|enje sjeveropazadnog dijela sistema HE «Orlovac» sa rje{enjem povr{inskog kopa rudnika lignita na podru~ju êle-bi}i – Idejno rje{nje – Zavod za vodoprivredu, Sarajevo, 1981. godine.

Nova termoelektrana u ovom dijelu BiH bila bi vrlo korisna za elektroprivredni sistem BiH po{to u ovom regionu ne postoji ne-ki termoenergetski izvor.

ri{tenjem svih raspoloìvih energetskih potencijala,porastao je i zna~aj postoje}ih rezervi lignita na po-dru~ju êlebi}i. Zbog toga je, kako je ve} naprijednapomenuto prolongiran zavr{etak izgradnje siste-ma HE «Orlovac», dok se ne provedu potrebna istra-ìvanja i analize mogu}nosti istovremene eksploata-cije lignita i hidroenergetskih potencijala sjeveroza-padnog podru~ja Livanjskog polja.

U ranije pomenutom elaboratu uskla|enja,usvojene su tri faze eksploatacije povr{inskog kopa,idu}i po redosljedu od krajnjeg sjeverozapadnogprema jugoisto~nom dijelu leì{ta. Na ovakav na~inomogu}uje se odmah formiranje jednog ve}eg po-vr{inskog kopa – I faza, koji }e u vremenskom razdo-blju od cca 20 godina zadovoljiti planirane kapacite-te proizvodnje u Termoelektrani. Pod kraj eksploata-cije I faze povr{inskog kopa treba izvr{iti otvaranje IIfaze, a prostor I faze iskoristiti za retenziju âprazlije.Ovo isto }e se ponoviti nakon likvidacije II faze i pre-laska na III fazu eksploatacije povr{inskog kopa.

Ukupan vijek eksploatacije rudnika «êlebi}i»od 36 godina, dobiven je iz odnosa ukupnih eksplo-atacionih koli~ina uglja (80 mil.tona) i planiranog go-di{njeg kapaciteta proizvodnje (2.22 mil.tona) za TEod 300 MW, odnosno vijek eksploatacije pojedinihfaza razvoja povr{inskog kopa bi bio za I fazu 22 go-dine, za drugu 8, a za tre}u 6 godina.

Maksimalna dubina povr{inskog kopa rudnikaiznosi 80-100 m. U prethodno izra|enoj Studiji o mo-gu}nosti rentabilne povr{inske eksploatacije leì{taêlebi}i1) odabran je diskontinuirani transportni sis-tem eksploatacije na dobivanju otkrivke i uglja.

Lokacija odlagali{ta za smje{taj 63 miliona m3

jalovine pri otvaranju I faze povr{inskog kopa smje-{tena je izvan prostora retenzije «âprazlije» na tere-nu koji se nalazi iznad kote 706 m.n.m.

Nakon potpunog otvaranja I faze povr{inskogkopa jalovina }e se odlagati u unutra{nja odlagali{ta,tj. u ve} iskori{teni rov povr{inskog kopa do visineod cca 703 m.n.m. {to pribli`no odgovara prirodnomnivou terena na podru~ju rudnika.

Analiza uticaja otvaranja povr{inskog kopa nasmanjenje korisne zapremine u retenziji «âprazlije»su pokazale da ukoliko se eksploatacija povr{inskogkopa vr{i u 3 faze (uz izmje{tanje odlagali{ta jalovi-

ne iz retenzije), gubici zapremine iznose cca 15-20%,te je realizacija retenzije jo{ uvijek mogu}a. Nasu-prot, ako se odmah zaposjedne ~itav prostor po-vr{inskog kopa rudnika i jalovina odlaè neposrednouz povr{inski kop, realizacija retenzija «âprazlije»prakti~no nije mogu}a.

5. ZAKLJUÂK Obziroma na prethodno navedene koristi od iz-

gradnje Sjeverozapadnog dijela sistema HE “Orlo-vac, otvaranja povr{inskog kopa rudnika lignita uêlebi}ima, te izgradnje TE “Livno”, logi~an je za-klju~ak da daljnja razmatranja realizacije ovih ener-getskih koegzistentnih sistema zavrijedjuje pa`nju. Utom smislu bilo bi svrsishodno dopuniti neophodnarudarska istraìvanja leì{ta lignita, te izraditi studijuekonomske opravdanosti izgradnje oba energetskasistema u sada akruelnim uslovima egzistiranja. ”

6. KORI[TENA DOKUMENTACIJA IPROJEKTI

- Idejni i glavni projekti derivacionog sistema obje-kata HE «Orlovac» na Livanjskom polju – Zavod zavodoprivredu – Sarajevo, 1968-1976. god. (vode}iprojektant: Bogoljub Rikalo).

- Uskla|enje sjeverozapadnog dijela sistema HE«Orlovac» na Livanjskom polju sa rje{enjem po-vr{inskog kopa rudnika lignita na podru~ju êlebi-}i – Idejno rje{enje – Zavod za vodoprivredu – Sa-rajevo, 1981. god. (vode}i projektant: Bogoljub Ri-kalo).

- Novelirani idejni i glavni projekti projekti derivaci-onog sistema objekta HE «Orlovac» na sjeveroza-padnom dijelu Livanjskog polja – Zavod za vodo-privredu – Sarajevo, 1982. god. (vode}i projektant:Bogoljub Rikalo).

- HE «Orlovac» - Analize kori{tenja retenzije «âpra-zlije» - Zavod za vodoprivredu – Sarajevo, 1991.god. (koordinator: Bogoljub Rikalo).

- Procjena sada`njeg stanja nivoa za{tite od popla-va u FBiH i izrada programa pobolj{anja – kra{kapolja u gornjem slivu r. Cetine u slivu r. Neretve –Zavod za vodoprivredu – Sarajevo, 2002. god. (ko-ordinator: Bogoljub Rikalo).


1) RO Rudarsko geolo{ki institut i fakultet OOUR Institut za rudarska istraìvanja – Tuzla, 1979. godine.Obzirom na zaklju~ak da etapna eksploatacija povr{inskog kopa rudnika ne uti~e bitnije na veli~inu izgradnje retenzije «âpra-zlije», odnosno da retenzija «âprazlije» ne ometa eksploataciju povr{inskog kopa uz uslov da se povr{inski kop rudnika za{ti-ti odbrambenim nasipima (izgradnja odbrambenih nasipa je neizbje`na i u prirodnim uslovima – bez vje{ta~ke retenzije «â-prazlije»), dokazana je mogu}nost istovremenog kori{tenja hidroenergetskih potencijala sjeverozapadnog podru~ja Livanjskogpolja i povr{inske eksploatacije leì{ta lignita na podru~ju êlebi}i.


Sistem HE “Orlovac”

Rezimeradu se daje kratak prikaz formiranog ma-temati~kog modela rijeke Bosne u Dobojuprimjenom komercijalnog softvera HEC-RAS. U toku odre|ivanja nivoa vodnog li-

ca za odgovaraju}e povratne periode, rezultati suupore|ivani sa djelimi~nim podacima sadrànim upostoje}oj studijsko-projektnoj dokumentaciji i uo~e-na su manje-vi{e prihvatljiva odstupanja. Odstupanjatim prije nisu zna~ajna ako se uzme u obzir periodod vi{e od dvadeset godina izme|u starog i novogmatemati~kog modela.

U toku analize dobijenih rezulata, pojavila se sum-nja u valjanost dobijenih Maningovih koeficijenataukupnih otpora {to je primoralo autora da detaljnijeprou~i postoje}u literaturu i ostalu dokumentaciju.

Detaljna analiza dobijenih rezultata ukazuje nato da su dobijeni koeficijenti Maningovog koeficijen-ta ukupnih otpora u okviru vrijednosti dobijenih do-sada{njim testiranjem na pojedinim vodotocima uSAD-u.

Za ovaj dio toka rijeke Bosne (Rudanski most-u{-}e rijeke Usore) moè se u prora~unima primjeniti Ma-ningov koeficijent ukupnih otpora od n = 0,025-0,028za glavno korito, odnosno n= 0,045-0,055 m-1/3,s zainundacije, odnosno srednji koeficijent od oko n = 0,0310 – 0,0315 m-1/3,s.

Klju~ne rije~i: Modeliranje otvorenih tokova, Ma-ningov koeficijent ukupnih otpora, Softver HEC-RAS

1. UVODU toku 2002.g. ura|ena je hidrolo{ko-morfolo-

{ka analiza [1] koja je obuhvatila potez rijeke Bosneu Doboju od Rudanskog mosta pa do u{}a rijekeUsore. Kori{tenjem modela HEC-RAS kao i podata-ka o mjerodavnim proticajima i nivoima na vodomjer-noj stanici Doboj (P5, Slika 1) definisani su karakte-risti~ni nivoi velikih voda na navedenom potezu uukupnoj duìni od oko deset kilometara po o~ekiva-noj matici velike vode. Posebno treba pomenuti zna-~ajan lokalni uspor na P1 (Rudanski most) na kojemse kompletan proticajni profil sa zna~ajnim inundaci-jama redukuje samo na prostor otvora mosta u gla-vnom koritu. Nivo na ovom profilu bio je ujedno i ni-zvodni konturni uslov s obzirom na ~injenicu da je te-~enje na analiziranom potezu u mirnom reìmu. Za-sebno su analizirani potezi nizvodno i uzvodno odu{}a rijeke Spre~e i u vezi s tim su mjerodavni proti-caji uzvodno od rijeke Spre~e redukovani na osnovurelevantnih podataka sa V.S. Doboj (Bosna) i V.S.Stani} Rijeka (Spre~a).

Dana 21.06.2001.g. u 05:00 sati pojavile su sevelike vode stogodi{njeg povratnog perioda, ~iji tra-govi su snimljeni na pojedinim dionicama analizira-nog sektora tek u poslijepodnevnim satima kada suvelike vode odgovarale pribli`no pedesetogodi{-njem povratnom periodu (oko 16:00 sati). Upore|u-ju}i prognozirane sa registrovanim nivoima uo~avase njihova paralelnost {to bi moglo da uputi na za-klju~ak da su vrijednosti pretpostavljenih koeficijena-ta ukupnih otpora pravilno odabrani u modelu (Slika2).

Mjerodavni nivoi na potezu P4-P6 (P5 je profilvodomjerne stanice) su prikazani u Slici 2, popre~niprofil na kojoj je locirana vodomjerna stanica «Do-boj» (P5) u Slici 3, a pregled osnovnih hidrauli~kihparametara po pojedinim popre~nim profilima dat jeu Tabeli 1.

HIDROLO[KO-MORFOLO[KAANALIZA RIJEKE BOSNEU DOBOJU

38

Mr VEROSLAV RAJÎ], dipl. in`. gra|.


U


Slika 1. Pregledna situacija analiziranog poteza rijeke Bosne u Doboju


Slika 2. Pregledni hidrauli~ki profil rijeke Bosne u Doboju (Potez P4 – P6)

Slika 3. Popre~ni profil (P5) r. Bosne na lokalitetu vodomjerne stanice «Doboj»

Tabela br. 1: Pregled osnovnih hidrauli~kih parametara po pojedinim popre~nim profilim


2. ANALIZA DOBIJENIH REZULTATAOdre|ivanje vrijednosti Maningovog koeficijenta

trenja je ina~e dosta subjektivno. Na osnovu dobije-nih nivoa velike stogodi{nje vode, te poznatih vrije-dnosti nivoa iz hidrolo{ke obrade na V.S. «Doboj»,dobijeni su Maningovi koeficijenti ukupnih otpora uvrijednosti n = 0,025-0,028 za glavno korito, odno-sno n = 0,047 m-1/3,s za inundaciju. U daljem tekstuda}e se uporedne vrijednosti ovog koeficijenta, za is-te hidrolo{ko-morfolo{ke uslove, iz dostupne litera-ture kao i iz postoje}e studijsko-projektne dokumen-tacije.

2.1. Vrijednosti Maningovg koeficijentaprema literaturi [3] i [5]

Na str. 175, Tablica 19-1, ova literatura preporu-~uje vrijednost Maningovog koeficijenta u intervalu0,033 do 0,040, odnosno literatura [5] u intervalu do0,044 m-1/3,s, {to je znatno iznad dobijenih vrije-dnosti.

2.2. Vrijednosti Maningovog koeficijenta inivoa vodnog lica iz postoje}e studij-sko-projektne dokumentacije

Rezultati su upore|ivani sa djelimi~nim podacimasadrànim u postoje}oj studijsko-projektnoj doku-mentaciji i uo~ena su manje-vi{e prihvatljiva odstu-panja. Kako su ovi podaci stari i preko dvadeset go-dina, treba ih uzeti sa djelimi~nom rezervom. Srednjevrijednosti Maningovog koeficijenta (srednja vrijed-nost) u ovoj dokumentaciji iznosi 0,0285 – 0,0310 u od-nosu na 0,0309 – 0,0312 m-1/3,s prema ovom modelu.

2.3. Izra~unate vrijednosti Maningovog koeficijenta ukupnih otpora prema literaturi [8]

Na osnovu ove literature, koeficijent ukupnihotpora (n) treba izra~unati prema sljede}em obrazcu:

n = (nb + n1 + n2 + n3 + n4) m ............ (1)

gdje je:

nb Bazna vrijednost koeficijenta koja se izra~u-nava po obrazcu (2), Limerinos (1970.g.)

n1 Neuniformnost popre~nih presjeka sa prisu-tnom erozijom obala (Koeficijent je u interva-lu od 0,001-0,005)

n2 Na~in izmjene popre~nih presjeka (blagi, um-jeren ili nagli) (Interval koeficijenta 0,001-0,005)

n3 Prepreke toku (panjevi, drve}e, stijene, kori-jenje i sl.) (0,000-0,004)

n4 Uticaj vegetacije (0,001-0,100)m Uticaj meandriranja (zavisno da li je odnos

matice i duìne doline ve}i ili manji od 1,20,1,20 – 1,50 ili ve}i od 1,50, (1,00-1,30).

........................ (2)

U analiziranom slu~aju, odgovaraju}a vrijednostsra~unatog Maningovog koeficijenta ukupnih otporaiznosi n = 0,027 (nb = 0,020, n1 =0,002, n2 = 0,002,n3 = 0,001, n4 = 0,002, m = 1, R = 4,531 m, d84% =40 x 10-3 m) u odnosu na vrijednosti iz modela (gla-vno korito) koje su u interavlu 0,025-0,028 m-1/3,s.

16

84%

0,8204

1,16 2,0log+= R

Rd

n


U ovom radu, autor ne}e detaljno opisivati gorenavedenu proceduru odre|ivanja Maningovog koefi-cijenta ukupnih otpora. Za daljnje informacije, ~italacse upu}uje na literaturu [8], Tabele br. 1 i 3 (str. 11,52 i 53).

3. UPORE\IVANJE SA SLI^NIM VODOTOCIMA U SAD

U Slikama 4 i 5 date su fotografije karakteristi~-nih dionica na dva vodotoka u SAD-u na kojima se

izra~unati koeficijent ukupnih otpora uglavnom odno-si na ravne dionice na kojima nema rapidnih promje-na popre~nog presjeka. Naàlost, u trenutku izradeovog rada nisu se mogle napraviti sli~ne fotografijena rijeci Bosni u Doboju s obzirom na trenutne vo-dostaje, ali se radi ilustracije navode karakteristi~nipre~nici vu~enog nanosa u koritu u stanju mirovanja,a koji su preuzeti iz oskudne postoje}e studijsko-projektne dokumentacije (d25% = 4,8 mm, d50% =18, d75% = 33,5, d90% = 47,2 i dmax = 59,2 mm).

Slika 4. n = 0,024, Vodotok Kolumbija, Lokalitet Vernita, Va{ington

Slika 5. n = 0,028, Vodotok Clark Fork, Lokalitet St. Regis, Montana

Iz priloènih fotografija moè se zaklju~iti da gla-vno korito rijeke Bosne u pogledu morfolo{kih kara-kteristika dosta nalikuje prilikama u vodotocima pri-kazanim u slikama 4 i 5.

Na osnovu prilika u samom koritu rijeke Bosne uDoboju, te na osnovu priloènih fotografija, moè seopravdati dobijena vrijednost Maningovog koefici-jenta ukupnih otpora u glavnom koritu u intervalu0,025-0,028 m-1/3,s.

4. ZAKLJU^CIU radu je kori{ten 1 D (linijski) komercijalni mo-del HEC – RAS, Verzija 3.1. Danas se na trì{tumogu na}i i znatno mo}niji 1 D modeli, prije sve-ga komercijalni softver MIKE-11 koji je recimo uprimjeni u tijelima rije~nih slivova na sjeveru Itali-je. Tako|e, mogu}e je nabaviti i tzv. 2 D (dvodi-menzionalni) model poput ameri~kog softveraSMS, Verzija 8. Posljednja dva navedena softverasu neuporedivo svestranija od softvera HEC-RAS,daju preciznije rezultate, a model SMS moè si-

mulirati te~enje sa vektorima brzine u podu`nomi popre~nom smjeru. Veoma su popularni na Za-padu, te su brojni stru~ni radovi u kojima se for-miraju matemati~ki modeli poznatih istorijskih ek-stremnih poplava. Za klasi~an primjer 1 D mode-la u ovom radu, kori{ten je softver HEC-RAS kojije neuporedivo jeftiniji od gore navedenih mode-la. Za ovakve tipove modela, kori{teni komercijal-ni softver je sasvim dovoljan.Kako je danas u vodoprivredi dràve prisutno {a-renilo u pogledu primjenjenih softvera za simula-ciju nivoa u otvorenim tokovima, poèljno bi biloda se budu}a tijela rije~nih slivova u oba entitetadogovore o isklju~ivoj primjeni jednog komercijal-nog softvera, npr. MIKE-11 kao {to je to slu~aj nasjeveru Italije. I pored visoke cijene ovih komerci-jalnih softvera, kroz me|unarodne projekte uprav-ljanja rije~nim slivom mogu}e je na}i odgovaraju-}e sponzore za njihovu nabavku kao i za odgova-raju}u obuku kadrova u ovim tijelima rije~nih sli-vova.


Odre|ivanje Maningovog koeficijenta ukupnihotpora je u dobroj mjeri subjektivno. Projektant seuglavnom oslanja na iskustva sa sli~nih vodoto-ka. Pri ra~unskom odre|ivanju treba uzeti u obzirda je ovaj koeficijent suma koeficijenata koji opi-suju njegovu osnosnu vrijednost, uticaja neunifor-mnost i erodibilnost popre~nih profila vodotoka,na~in promjene popre~nih profila, postoje}e pre-preke toku u koritu i uticaj vegetacije. Na kraju,ovako dobijenu vrijednost koeficijenta treba po-mnoìti sa odgovaraju}im koeficijentom koji opi-suje stepen meandriranja vodotoka.Najprecizniji na~in odre|ivanja ovog koeficijentaje ukoliko se u samom hidrolo{ko-morfolo{kommodelu poznaju tzv. konturni uslovi na pojedinimpopre~nim profilima unutar modela ili na uzvo-dnom zavr{etku analizirane dionice, koji su rezul-tat prethodne hidrolo{ke obrade, npr. na obra|e-nim i pouzdanim profilima vodomjernih stanica.Upravo ovakav slu~aj je bio u primjenjenom mo-delu.Uobi~ajen na~in je da se na osnovu modela, umirnom reìmu toka, i poznatog nizvodnog kon-turnog uslova u pogledu mjerodavnog nivoa vo-dnog lica izvr{i testiranje ovog koeficijenta u sa-mom modelu.Ovako dobivenu vrijednost Maningovog koefici-jenta ukupnih otpora potrebno je uporediti sa vri-jednostima iz postoje}e literature ili postoje}e stu-dijsko-projektne dokumentacije za sli~ne vodoto-ke. Obi~no ova literatura nudi i odgovaraju}e fo-tografije sa sli~nih vodotoka uz navedenu vrije-dnost sra~unatog koeficijenta ukupnih otpora zaglavno korito.

Na dionici rijeke Bosne u Doboju, od Rudanskogmosta do u{}a rijeke Usore, mogu se primjenitivrijednosti Maningovog koeficijenta ukupnihotpora za glavno korito u intervalu n = 0,025 –0,028 m-1/3,s.

5. KORI[TENA STUDIJSKO-PROJEK-TNA DOKUMENTACIJA I LITERATU-RA

[1] Hidrolo{ko-morfolo{ka analiza r. Bosne u Dobo-ju od Rudanskog mosta do u{}a r. Usore,(2002.g.), Zavod za vodoprivredu d.o.o., Bijelji-na

[2] Regulacija r. Bosne u Doboju od mosta na putuDoboj-Tuzla pa nizvodno u duìni od 1.634 m,(2004.g.), Glavni projekat, Zavod za vodoprivre-du d.o.o., Bijeljina

[3] Agroskin (1969): Hidraulika, Tehni~ka knjiga,Zagreb

[4] Barbali}, Z. (1991.g.): Rije~na hidrotehnika,Gra|evinski fakultet u Sarajevu

[5] Chow, V.T. (1959.g.): Open Channel Hydra-ulics, McGraw-Hill, International Student Edition,Tokyo

[6] Jovanovi}, M. (2002.g.): Regulacija reka, Gra-|evinski fakultet u Beogradu.

[7] Mu{katirovi}. D. (1990.g.): Regulacija reka,Gra|evinski fakultet u Beogradu

[8] Vodi~ za izbor Maningovih koeficijenata otpora uprirodnim kanalima i plavnim ravnima, US Ge-ological Survey Water-Supply Paper 2339(1978.g.)

Devastirane obale rijeke Bosne nizvodno od DobojaSnimio: M. Lon~arevi}

KRATAK SADR@AJ RADA(SUMMARY)

radu su analizirana ranija istraìvanja i ob-javljeni radovi nekih prostornih planera,sociologa i ekologa (raznih struka) radi sa-gledavanja mogu}nosti ocenjivanja uspe{-

nosti (efektivnosti) posmatranog dru{venog sistema. Prezenrirane su definicije i metode ra~unanja In-

deksa Ekolo{kih Promena = Index Ecological Chen-ge (IEC) koji je bitan pokazatelj (parametar) u formu-lacij “Koeficienta op{te efektivnosti dru{tvenog sis-tema” kao dela “globalnog (razvojnog) egzistira-ju}eg sistema”.

Date su osnove i inicijativa za unuficiranje Inde-ksa Ekolo{kih Promena u vodnoj sferi ICWat. Ponu-|ena je osnova za unificiranje ICWat u vidu vrednos-ti koja je izraèna u jedinicama [EBS] = [PE], (BrojEkvivalent Stanovnika = Population Equivalent).

I . UVODEkolo{ke promene su jedan od razloga klimat-

skih promena, iako se ~ini realnijim re}i da klimatskepromene, neizbe`no, uslovljavaju i EKOLO[KE pro-mene.

U modernim sociolo{kim teorijama, a posebno uteorijama uredjenja prostora, razni mogu}i uticaji seizraàvaju indexima, a njihovim odnosom defini{e seindex nivoa organiziranosti (uspe{nosti) posmatra-nog dru{tvenog sistema (Zupkovi}, M. et al, 1973.,1979.-1989.). Dok su drugi indexi, po svojim definici-

jama, upravo proporcionalni sa indexom uspe{nostisistema (koji opisuju), index ekolo{kih promena (IEC= Index Ecologicals Chenges) mu je obrnuto pro-porcionalan (Zupkovi}, V. 1990., Hadì}, R. 1990.,Man~i}, R. 1978., Doxiadis, K. A. 1968.). Osnovnajedinica, po Doxiakisu dru{tvenog organizovanogsistema je naselje (grad, selo itd…) koji svojim delo-vanjem uti~e na okolinu, odnosno, na lokalni (region-alni) eko – sistem. Osnovna jedinka koja svojomsvesnom i nesvesnom aktivno{}u deluje na eko –sistem je ~ovek.

Svaka dràva je sloèni sistem koji izaziva pro-mene u sadrànom eko – sistemu, pa kako nije izolo-vani sistem, svaki od ovih sistema, (jer ih je u region-alnom kontaktu uvek vi{e), deluje na sisteme vi{eg inièg stepena organiziranosti (Rajkov, M. 1987., Sa-dovskij, N. V. 1974., Tjuhtin, V. S. 1972., Zupkovi}, M.,1973., 1979.,1989.).

Nivo sistema, ili red sistema, izraèn je velikimbrojem stanja pri opisivanju sistema. Od balkanskihautora jo{ 1978. godine Man~i}, R. ukazuje na Doxi-adisuvu teoriju sloènosti sistema naselja kao funda-mentalnu za ekolo{ka i ostala istraìvanja u domenuuredjenja prostora. Prema Doxiadisu (1968. itd…) si-stem naselja spada u sloène sisteme najvi{eg reda,a red se odredjuje brojem nepoznatih, koje se odre-|uju, u jedna~inama nivoa, kojima se opisuje stanjeposmatranog sistema. I prema Zupkovi}, M., 1973.,1979., Man~i}u, R. (1978.,1982.,1984.) i premaDoxsiadisu, K. A. , kao i prema Hadì}u, R. (1990.),grad, odnosno, naseljena zona moè se opisati saslede}im minimumom elemenata: a/ priroda, b/~ovek, c/ dru{tvo, d/ sve vrste gra|evina i e/ infra-struktura (sa svim sadrànim elementima), ~ije sefunkcionisanje, tako|e, moè opisati sa pet fenome-nolo{kih stanja : 1. ekonomsko, 2. socijalno, 3. poli-ti~ko, 4. tehnolo{ko i 5. kulturalno, a koji u me|usob-nim odnosima, (kroz nazna~ena stanja), daju vi{e od

INDEX EKOLO[KIH PROMENA[IEC] U UKUPNOM SISTEMU@IVOTNE OKOLINE

44

SHLOMO BAR GIORA1, GORDIN ZUPKOVI]2, NA\A MAKSUMI]3, HAYIM SHANHAR4, DORIT SELA5, MINA ZUPKOVI]6


U

1 Ministarstvo kvaliteta okoline – Izrael,2 Univerzitet Wien, 3 FHMZ BiH,4 Zajednica udruènja kvaliteta okoline – Izrael, 5 Ministarstvo kvaliteta okoline – Izrael, North District, 6 Udruènje kvaliteta okoline Tiberias.

Za{tita voda

trideset miliona kombinacija. Ova Doxiadisova kon-statacija uzima se radi ilustrovanja broja mogu}ihkombinacija u sistemu pet elemenata sa pet na~inafunkcionisanja.

Svaki od citiranih autora, kao i Zupkovi}, V.(1990.), na svoj na~in, u svom strukovnom domenuistraìvanja, razvija ovu osnovnu Doxiadisovu ideju,o sloènosti na{eg ìvotnog sistema koji se dogadjau prostoru i vremenu.

Svaka sistemna celina ~ovekovog ìvotnog pro-stora odlikuje se svojom individualno{}u. Individu-alni pe~at prostornih celina, daje prostornim sistemi-ma, raznovrsnost biotopa (Man~i}, R. 1982., 1984.).Raznovrsnost se uve}ava i rezultira iz delovanjakombinovanih prirodno – geografskih i antropolo{kih~inilaca. Formiranje prostorno - planerskih sistema injihova kontrola (sistema ìvotne sredine) zasniva sena principima koji proizlaze iz osnovnih ciljeva razvo-ja dru{tva i kao makro i kao mikro sistema,(Zupkovi}, M., 1979., 1989.) iz dru{tveno – politi~kihuslova, iz uslova biosfere, iz uslova prirodno –geografske sredine u kojoj se formiraju konkretniprostorni sistemi. Na ovim ovako postavljenim funda-mentima (Man~i}, R.,1984., Hadì}, R., 1990.), formi-raju se osnovni principi konstituisanja prostorno –planerskih sistema (~ovekove ìvotne sredine). For-miranje regionalnih sistema gradova i drugih nase-obina zasniva se na principima koji proizlaze iz baz-nih ciljeva razvoja ìvotnog sistema, pa i sistemanaselja, kao elemenata makro sistema ljudske zajed-nice (dru{tva). Iz uslova land{aftne svere kao prirod-no – geografske sredine u kojoj se formiraju konkret-ni regionalni sistemi i iz osnovnih osobina regional-nih sistema naselja (gradova), na ovim osnovama,formiraju se slede}i principi konstituisanja (dru{-tvenih celina, ~ovekove ìvotne sredine) regionalnihsistema gradova, odnosno, prate}ih i dugih naseobi-na:1. princip op{te efektivnosti sistema,2. princip otvorenosti i razvoja sistema,3. princip optimizacije sistema,4. princip hijerarhi~nosti sistema,5. princip koordinacije i subordinacije me|u elemen-

tima sistema,6. princip optimalnog odnosa elemenata sistema i

regionalne srukture,7. princip optimalnog kori{tenja, bogatstava, op{tih

uslova prirodne sredine,8. princip dinami~nosti razvoja sistema u vremenu i

prostoru,9. princip dugoro~nosti.

Na izvestan na~in svi nazna~eni principi (nezna~i da ih nema i vi{e) su dobrim svojim delom ve}sadràni u prvom principu i mogu se smatrati dop-unama koje dodatno obja{njavaju zna~enjeosnovnog principa.

Princip op{e efektivnosti : prostorno – planskih iurbanih sistema moè se ra{~laniti na ~etiri osnovnaefekta (koji se izraàvaju indexnim odnosima), a koji

~ine su{tinu aktivnosti ljudskog dru{tva i na osnovukojih se pristupa gradjenju (planiranju i kontroli) sis-tema: a/ socijalni efekat, definisan koeficijentom socijalne

efektivnosti sistema (Cs.ef);b/ ekonomski efekat, definisan koeficijentom ekonom-

ske efektivnosti sistema (Coe,ef);c/ ekolo{ki efekat, definisan indexom ekolo{kih pro-

mena u sisemu (IEC)id/ odbrambeni efekat,definisan koeficijentom odbram-

bene efektivnosti sistema (Cd.ef)

Pa ako su A1 i A2 specijalni koeficienti retrograd-nih, odnosno regresionih efekata unutar doga|anjasistema moè se izraziti KOEFICIJENT OP[TE EFE-KTIVNOSTI sistema (GCef) kao:

II. TEORETSKI DEONe ulaze}i u raspravu o ostalim koeficientima i

indexima, mi smo svoja istraìvanja, ve} godinamausmerili na {to kvalitetnije definisanje “indexa eko-lo{kih promena”, (IEC), uglavnom sa znatnim uspe-hom, pa moèmo re}i slede}e :

* Index ekolo{kih promena (Index EcologicalsChenges) – IEC je nedimenzionisana vrednost,ali parametri na osnovu kojih se izra~unava sudimenzionisani. On je broj koji pokazuje nivo pro-mena u ìvotnoj sredini koje nasatju pod uticajemljudskih aktivnosti.

** Budu}i da je IEC index, njegove vrednosti manjeod 1 (jedinice), pokazuju pozitivan uticaj na ìvot-nu sredinu do odredjene vrednosti, a zatim uka-zuju osiroma{enje i nedostatak ìvotnih materija(minerala i nutrijenata) neophodnih za egzisten-ciju pojedinih, ili ~ak svih me|usobno povezanih,eko-sistema koji ~ine posmatranu ìvotnu sredi-nu. Za vrednosti ve}e od 1 (jedinice), prvo se govorio “bogatom ìvotnom medijumu” do odre|enihvrednosti IEC, potom, index pokazuje na sve zna-~ajniji i vidan, zatim vidljiv, a kona~no i {tetan uti-caj ljudskih aktivnosti na ìvotnu sredinu.

Vrednosti u granicama ( 0.20) oko jedini~nevrednosti za IEC su garancija za dobru ekolo{kuravnoteù, (odnosno IEC = 1.00 0.20), ocenjivanopo pojedina~nom analiziranom parametru (i), a zaposmatranu (j) sferu doga|anja, i pod uslovom da seindex ekolo{kih promena izrazi u slede}em obliku:

gde su,

n - broj parametara (zaga|iva~a), koji se analiziraju

±

±


i - vrsta zagadjiva~a (parametara), koji se anali-ziraju

j - sfera dogadjanja (vazduh, radna sredina, vo-da ili tlo)

Ci,j - koncentracija i-tog zaga|iva~a, za (j) sferuSCi,j - standard, zakonom propisan, i-tog zaga|iva-

~a, za (j)-sferu

*** Index ekolo{kih promena (IEC) je sloèna vred-nost, posmatran u ukupnom na{em prostornomsistemu, (u svakom slu~aju u uèm sistemu, uìvotnoj sredini), a opisuju ga doga|aji u pod-sistemima:

- op{te ìvotne atmosfere ICAir- radne atmosfere ICWor- vodene sfere ICWat- sfere tla ICSol

Ekolo{ke promene u svakom od ovih podsiste-ma, na~elno, mogu se opisati skupom parametarakoji defini{u index ekolo{kih promena (IEC) za pos-matrani podsistem u kome se doga|aju. U slu~ajuneovisnih doga|aja u podsistemima, sledi da se IECmoè pisati, u jednostavnom sumarnom obliku, kao:

IEC = ICAir + ICWor + ICWat + ICSol (3)

INDEX EKOLO[KIH PROMENA U OP[TOJ @I-VOTNOJ ATMOSFERI (ICAir) je u literaturi poznat uvi{e terminolo{kih opcija, a naj~e{}e se opisujeizrazima: Air Pollution Index (API), Air Quality Index(AQI). American Lung Association Warning preporu-~uje, a svojim ~lanicama i propisuje “EPA – Air Pollu-tion Index” kod provo|enja monitoringa i ocenjiva-nja, na osnovu njegovih podataka, aktuelne zdrav-stvene opasnosti u zoni ispitivanja. Kori{tenje ovogindexa, prema EPD (Environmental Protection Depa-rment), je poznato i pre juna 1995. godine, kad gaova institucija zvani~no propisuje u izve{tavanju zastanja u “teku}em danu”, prema tome, metoda seprimenjuje u USA, a malo zatim i u Hong Kongu, Sin-gapuru, Maleziji, Taiwanu i Filipinima. Danas ova zo-na sinhronizirano izve{tava, o kompariranim vredno-stima za API kontinuirano za svaki dan, statisti~ki ob-ra|uje podatke, za nedelju, mesec, odnosno teku}ugodinu, i automatski ih publikuje. Na sli~nom princi-pu funkcioni{u “UK Air Quality Archive” za Veliku Bri-taniju i Europu u saradnji sa “Utreht Centre for Envi-ronment and Landscape Dynamics” (UCEL), odnos-no “Air Polluton – Atlantic Region” kao saradnja Ka-nade i Francuske. Patil, U., Ravan, Sh. & Kaushal, A.(2003.) su publikovali primenu API – indexa u zoniindijskog podkontinenta, kao i Rao & Rao (2001.) ko-ji nisu dali i druge tehni~ke podatke. Patil, U. et al.primenjuju EPA Air Pollution Index (API) u kombina-ciji sa “Principies of Geographical Information Sys-tems” (Burrough, P.A. et al., february 1998.), a obra-|uju minimalni broj informativnih parametara (SPM,NOx, SOx), ipak mi ih uzimamo kao primer da bi smoilustrirali formulaciju ovog indexa u najprostijoj formi:

gde su:

SPM - Suspended particles [mg/m3]SSPM - ambient air quality standard = 200 [mg/m3]NOx - Nitrogen Oxides [mg/m3]SNOx - ambient air quality standard = 80 [mg/m3]SOx - Sulfur Oxides [mg/m3]SSOx - ambien air quality standard = 80 [mg/m3]

INDEX EKOLO[KIH PROMENA U RADNOJ AT-MOSFERI (ICWor) je detaljno obradjivan u BiH litera-turi za potrebe izrade dokumentacija za BENEFICI-RANI RADNI STA@ i za dokomentaciju o mogu}nos-tima SKRACIVANJA RADNOG VREMENA u funkcijiprevencije invaliditeta i prevremenog penzionisanjaradnika.

Za osnovnu medicinsku metodologiju, (Arifho-dì}, R.,1979., 1983.), izrade doku - mentacije, Zup-kovi}, V. (1982.,1985.,1986., 1990.) razvija operacio-nalnu grafi~ku metodu kvantitativnog vrednovanjauticaja hemijskih zagadjiva~a na radnike eksponira-ne me{ovitom zaga|enju u duèm vremenskom pe-riodu (radnom i ìvotnom).

Autor povezuje ra~unanje vremena ekspozicije(Zupkovi}, V., 1982.) i sa TLVs – TWA normama i sametaboli~kim procesima u }eliji i procesima na gra-ni~nim membranskim povr{inama organizam/okoli-na, a ve} 1985. usagla{ava svoje formulacije sa za-htevima ACGIH (American Conference of Govern-mental Industrial Hygienists) definisanim u “ParticleSize-Selective Sampling in the Workplace” i u Leidel,N. A., Bush, K. A.& Crouse, W. E.,(1975.) koriste}i seovim preporukama i u obradi svih ostalih hemijskih ibiolo{kih zaga|iva~a. Metodologiju prvo usvajaju“Instituti za{ite” – Sarajevo, Univerziteta u Sarajevu,Ministarstvo za industriju i rad BiH i “Fond Penzijsko-invalidskog osiguranja” BiH. “Instituti za{tite” - Sara-jevo (Begovi}, S., Zupkovi}, V., Arifhodì}, R., Kape-tanovi}, H., Trivakovi}, S., Grebo, A., Maksumi}, N.,Stankovi}, J., Aliba{i}, H., Tarabi}, B., Trnini}, M.,Smajovi}, A., Govedarica, A., Tasovac, T., Tanasi},R., et al.) u saradnji sa “Katedrom za medicinu rada”Medicinskog Fakulteta Univerziteta u Sarajevu (Ple-ho, A., et al.1990.) u periodu od 1986. do 1990. godi-ne izra|uju novu dokumentaciju i revidiraju staru zapreko dve hiljade radnih mesta u BiH industriji, kojapostaje istovremeno reviziona dokumentacija za svasrodna radna mesta na nivou Jugoslovenskog pen-zijsko-invalidskog osiguranja (Ze~o, S. 1986.).

Merodavna vrednost zaga|enja (MVZ) je nivoekolo{kih promena (ICWor) dobijen upore|ivanjemzakonom priznate norme (MDK = MDA = TLVs =TWA) sa na|enom koncentracijom (C) zaga|iva~a uradnoj atmosferi, pa sledi:


za svakog pojedinog zaga|iva~a, odnosno za sme-su zaga|iva~a, ra~unato prema Threshold Limit Va-lues (TLVs) or Chemical Substances and PhysicalAgent and Biological Exposure Indices (BEIs), 1995-1996., ACGIH.

INDEX EKOLO[KIH PROMENA U HIDROSFERI(ICWat) i u SFERI TLA (ICSol), uvek govori o prome-nama uzrokovanim pod uticajem zaga|iva~a, u vo-denoj fazi, odnosno, o promenama u tlu kojih je nosi-lac vodena faza inkorporirana u tlo.

Promene mogu biti izazvane ve} u kanalizacio-nom sistemu, u teku}im vodama, staja}im vodama,povr{inskim ili podzemnim vodama, pa ~ak i u svimvrstama atmosferilija.

Prema literaturnim podacima istraìva~i isto~ne{kole uglavnom ra~unaju “specifi~no zaga|enje” zasvakog pojedinog, stvarnog ili potencijalnog, zaga|i-va~a i tako normiraju efluent koriste}i grani~ne norme(MDK, MDA, PDK, …itd., @ukov, A. I., 1957., Rodziler,I. D. 1959., Frolov, V. A., Karau{ev, A. V., 1962.).

Istraìva~i zapadne {kole “specifi~no zaga|e-nje” ra~unaju na isti na~in, me|utim, istovremeno,ustalila se praksa ra~unanja “ekvivalentnog zaga|e-nja” na bazi analiza minimalnog broja obaveznih pa-rametara koji se upore|uju sa ekvivalentnim vredno-stima izra~unatim za “ekvivalentnog stanovnika”(Imhoff, G. M.,1940., 1950., Ludzak, F. J., Petrik, M.,1953., Scholz, H. G., 1962., [estakov, V. I. 1961., Po-povi}, M. 1968., V. D. Emde, W., 1961., 1969., 1971.,Preka, N., 1969., Ludzak, F. J., Middleton, F. M.,Ettinger, M. B., 1958., 1980., 1999.).

Prema metodolo{kim uputstvima, Popovi}, M. etal. 1968., grupa autora iz Instituta za termotehniku inuklearnu tehniku – Energoinvesta i Univerziteta uSarajevu (Zupkovi}, V., âu{evi}-âmo, S., @arko-vi}-Ivanov, S., Bejdi}, A., Dedi}, H.,: 1970.-1978.) iz-radila je ““Planove za{tite kvaliteta voda““ za sveve}e re~ne akvifere sliva Crnog mora. Istraìva~i:Zupkovi}, V., Maksumi}, N., Tarbi}, B., Tanasi}, R.,(1979.-1981.), iz Instituta za za{titu ìvotne sredine“INZA” – Sarajevo Univerziteta u Sarajevu izradili su“Planove za{tite kavliteta voda” za Jadranski sliv(BiH – zona), koriste}i i upore|uju}i obe metodologi-je; publikovano u seriji radova (Zupkovi}, V., Mak-sumi}, N., Kosori}, \., 1989.). Kontrola voda u Iz-raelu je rasporedjena u vi{e rasora po vrstama voda,ali je uglavnom pod nadzorom Ministarstva kvalitetaokoline.

Dana{nje poreme}eno stanje kvalitea voda vo-dotoka u sanitarnom i u bilo kom drugom pogledu, usvetu, Izraelu, pa i ve}ine vodotoka na Balkanu, us-lovljeno je time {to se ispu{tanje otpadnih voda u vo-dotok vr{i, bez prora~una realne sposobnosti samo-pre~i{}avanja vodotoka i stepena razblaènja otpad-nih voda u njemu. Danas, izraelski zakon, iz tog raz-loga, zabranjuje izlivanje ~ak i pre~i{}enog efluentadirektno u vodotoke i u druge (povr{inske i podze-mne) prijemnike voda. Zbog hroni~nog nedostatkavoda zakonom se propisuje, vi{ekratno kori{}enjevoda recirkulacijom i kona~no (posle pre~i{}avanja i

odleàvanja u lagunama ili akumulacijama), nalaèse obavezna upotreba za zalivanje u zemljoradnji.

METODOLOGIJA PRORAÛNA “SPECIFI^NOGZAGA\ENJA” po pojedinom parametru zaga|ivanjaje samo naizgled jednostavna. Me|utim, kako se upraksi naj~e{}e primenjuje, u svetu i na Balkanu, is-pu{tanje otpadne vode neposredno uz obalu, odre-|ivanje poloàja potpunog me{anja otpadne vodesa vodom vodotoka i stepen razblaènja na pojedinimmestima u vodotoku su dosta sloèni. Osim razbla-ènja faktori koji uslovljavaju sniènje koncentracijezagaditelja u vodotoku su procesi mineralizacije or-ganske materije i neutralizacije, kiselina i baza, kise-lim i baznim rezervama vodotoka koji, ako se naru{e,samopre~i{}avanja ne}e ni biti.

I jo{ jedan problem, iz prora~una “specifi~nogzaga|enja”, za pojedina~ne parametre, da li je do{lodo naru{avanja i u kojoj meri je naru{ena procesna iekolo{ka ravnoteà, nije mogu}e realno videti.

Materijalni bilans otpadne materije posle is-pu{tanja otpadne vode u vode vodotoka i njenogpotpunog me{anja sa vodom vodotoka moè se iz-raziti jedna~inom

QC0 + qCcT = (Q + q) Ccp

gde je:

Q - protok voda vodotoka u mestu ispu{tanjaotpadne vode, u [m3/s];

C0 - koncentracija otpadne materije (konkretnogzagaditelja) u vodi vodotoka iznad mesta ispus-ta otpadnih voda, u [mg/l] = [g/m3];

q - koli~ina otpadne vode koja je ispu{tena, u[m3/s];

CcT - koncentracija otpadne materije u otpadnojvodi, u [mg/l] = [g/m3];

Ccp - prose~na koncentracija otpadne materije poslepotpunog me{anja otpdnih voda sa vodamavodotoka, u [mg/l] = [g/m3].

Kako je pridodata koli~na otpadne materije u vo-di vodotoka (Cd = CcT – C0), a pove}anje koncentra-cije otpadne materije u vodi vodotoka (Ccpd = Ccp – C0)jedna~ina (6) se moè, posle uvo|enja ovih vrednostii sre|ivanja, pisati kao:

Iz ovako napisane jedna~ine jasno se vidi da serazblaènje (n) otpadne vode u vodama vodotokaodre|uje odnosom pridodatih kocentracija posma-tranog parametra u vode vodotoka, a ne odnosomotpadne materije u otpadnoj vodi (CcT) i u vodivodotoka (Ccp).

Prora~un se izvodi za najnepovoljnije odnose iz-me|u koli~ine otpadne vode(q) i koli~ine vode vodo-toka (Q), tj. za qmax i Qmin pri ~emu je koncentracijazaga|uju}e materije u vodi vodotoka maksimalna.


Pri prora~unu se uzima u obzir ne samo raz-blaènje otpadne vode, nego i smanjenje koncen-tracije zaga|enja u vodi vodotoka na ra~un procesasamopre~i{}avanja, a da se izbegnu procesi taloè-nja u vodotoku (ili) pove}anja koli~ine suspendo-vanih materija u vodama vodotoka, jer je i to zaga|i-vanje vodotoka.

Zaga|enje po pojedinom pokazatelju kvalitetavode vodotoka (parametru) koje moè biti ispu{tenou vode vodotoka, odre|uje se tako da koncentracijazagaditelja (ra~unaju}i razblaènje i samopre~i{}a-vanje) u maksimalno zaga|enoj struji u pomatranommestu u vodotoku ne prelazi (zakonom propisanu)dopu{tenu koncentraciju (Cdk).

Zbirno zaga|enje po jednom prametru (P), iz-raèno u [g/s], ako je koli~ina zagaditelja koja se gu-bi u procesu samopre~i{}avanja (Pc), odre|uje se pojedna~ini:

P = q x CcT = Qz x Cdk + Pc (8)

Zbirno zaga|enje po svim analiziranim parame-trima izraàva se kao index ekolo{kih promena zavodenu fazu ICWat, odnosno za ekstrakte iz tlaICSol, dobijene vrednosti se upore|uju sa odgovara-ju}im standardima propisanim prema upotrebi vode,odnosno, sa odgovaraju}im standardima propisa-nim prema upotrebi tla (STSol):

METODOLOGIJA PRORAÛNA EKVIVALENT-NOG ZAGA\ENJA kao zakonska UREDBA je u upo-trebi u BiH od 1976. godine, kada se uvodi u prove-ru, a u ponovljenim zakonskim propisima, deo je“Pravilnika o vrstama, na~inu i obimu mjerenja i ispi-tivanja upotrebljene i iskori{}ene vode i ispu{tenezaga|ene vode, III - UTVR\IVANJE BROJA EKVIVA-LENTNIH STANOVNIKA” (1985. i 1998.).

Ekvivalent stanovnika (EBS) je prevod naziva ko-ji su Englezi jo{ u 19. veku ponudili za index ekolo{-kih uticaja na prijemnik otpadnih voda “POPULATI-ON EQUIVALENT “, {to je istovremeno usmerilo i svadalja istraìvanja u Evropi i u svetu (Imhoff, G. M.,1940.,1950.,1969., Bucksteeg, K., 1971, Sickert, E.,1971., Ludzack, F. J., & Ettinger, M. B.,1960., 1980.,1999., V.D. Emde, W., 1969., Preka, N. 1969., Popo-vi}, M. 1973., Zupkovi}, V. 1976., 1979., 1989., BarGiora Sh., 1998., 1999., 2003.).

1. Da bi se odredio Index ekolo{kog uticaja na pri-jemnik otpadnih voda (u EBS jedinicama) potreb-no je meriti u otpadnim vodama (minimum):

Q24 = protok [m3/ 24h]TSSP

X = pepeo na 550oC [g / m3]COD = homogenog uzorka [gO2 / m3]

BOD5 (21) = homogenog uzorka [gO2 / mm3]XD = toxi~nost homogenog uzorka [%]tX = temp. otp. vode u ta~ki izliva [oC]

Sva merenja se izvode prema Ameri~kim Standar-dnim Metodama (ASTM, 1963., 1975., 1995. 1998.) iEPA standardima (odnosno ISO standardima ako suobjavljeni).

2. BROJ EKVIVALENT STANOVNIKA (EBS) defi-ni{e se pomo}u navedenih parametara kao sumaoptere}enja anorganskim zaga|enjem i optere}enjaorganskim zaga|enjem koji u recipijent unose ot-padne vode, a koji moè biti uve}an direktno, pro-porcionalno delovanjem toksi~nosti otpadnih voda injihovom temperaturom. Sledi da se matemati~kiEBS moè opisati pribli`no izrazom:

gde su: EH x Ea = anorgansko optere}enje i

EH x Eb = organsko optere}enje.

Oznake za grani~ne vrednosti zna~e da se zasvaki uzorak unutar 24 sata, (minimum dvo~asovnisrednje proporcionalni), meri protok i analiziraju na-vedeni parametri. Kako dnevno ima 12 - dvo~asov-nih srednje proporcionalnih uzoraka i minimalni brojanaliti~kih rezultata za svaki parametar bi}e (n) 12.Za kvalitetnu statisti~ku obradu rezultata, ovo uslov-ljava minimum trodnevno uzimanje uzoraka (n > 33).

3. Ne ulaze}i ovde u detalje razvijanja formule zaizra~unavanje EBS-a (vidi: Zupkovic, V. 1987. i BarGiora, Sh. 1999.), dajemo njen prakti~ni oblik u kojise uvr{tavaju 24 - ~asovni statisti~ki obra|eni po-daci:

Toksi~nost homogeniziranog uzorka (Rtox) iz for-mule 2.3., moè se definisati odnosom hemijske ibiohemijske potro{nje kiseonika. Ona je direktnoproporcionalna hemijskoj potro{nji kiseonika, a obr-nuto je proporcionalna biolo{koj potro{nji kiseonikai stepenu (XD) razblaènja do kog je potrebno raz-blaìti posmatrani uzorak pa da se ukloni njegov uti-caj na heterotrofnu populaciju mikro organizama ka-nalizacionog sistema, odnosno biolo{kog ure|aja zapre~i{}avanje otpadnih voda, a u krajnjem slu~aju iprirodnih recipijenata. Prakti~ni izraz za ra~unanjetoksi~nog uticaja je index toksi~nosti i na osnovu go-re re~enog (vidi: Zupkovi}, V., 1987. i Bar Giora, Sh.,1999.) dat je izrazom kako sledi:


Toksi~nost uzorka koja je izraèna delom krozstepen razblaènja, odre|uje se jednom od ASTM-metoda, a data je izrazom kako sledi:

gde je D potreban stepen razblaènja kod kogaposmatrana otpadna voda vi{e ne pokazuje toksi~neefekte (ASTM).

Kona~ni izraz se dobije uvr{tavanjem ovih vred-nosti kako sledi:

Kod odre|ivanja toksi~nosti, kod izbora meto-de, treba uzeti u obzir mi{ljenja svetskih autora(Ludzack, F. J., Ettinger, M. B., 1953., 1957., 1960.1999.); (Borovi~kova, A. Zahradka, V. 1964.); (Popo-vi}, M. ,1973., Brkovi}-Popovi} , I., Popovi}, M., 1969.,1974/5.), naro~ito kod opredeljivanja za jedan odtoxi-testova iz ASTM, (1975., 1995., 1998.), obaveznoje da test odgovara prirodi i procesima u recipijentu.

Kod pra}enja ekolo{kih odnosa posebna pa`-nja treba biti data pojavi platoa kod biolo{ke potro{-nje kiseonika i populacionom odnosu izme|u bakte-rija, flagelata i cilijata (sadràju heterotrofne popu-lacije mikro-organizama). Ove probleme za potrebeizbora toksitesta detaljno su obradili Popov}i, M. i Br-kovi}-Popovi}, I. et al, i dokazali su upore|ivanjemrezultata dobijenih metodom razblaènja za pojedinedane ekspozicije sa rezultatima volumetrijskog testa,da je metoda razblaènja, zbog manje koli~ine or-ganske materije i manjeg broja mikroorganizama, re-ferentnija za prirodne recipijente, dok su volumetrij-ski testovi, logi~no, referentniji za procese u kanali-zacionim sistemima i za procese ure|aja za biolo{kopre~i{}avanje otpadnih voda. Dafnija toksikolo{kitest je iz istih razloga isklju~ivo referentan za pri-rodne recipijente, (Popovi}, M. 1973.).

UTICAJ TEMPERATURE otpadnih voda koje seizlivaju u recipijent obra~unava se temperaturnim in-deksom Rt za svaki ºC povi{enja temperature u tokurecipijenta prema standardiziranim i statisti~ki obra-|enim rezultatima merenja prema EPA - metodologi-ji. Dobijeni podaci se unose u slede}u formulu:

U formuli 6.3. oznaka (x) ima zna~enje izmerenevrednosti, odnosno vrednosti najnepovoljnijeg mere-nja u toku celog perioda merenja, a K ozna~ava kri-terijalnu zakonom propisanu vrednost. Ostala zna~e-nja su slede}a:

TX = (273.16 + tX)

TK = (273.16 + tX)

Izraz se primenjuje samo u slu~aju kad je tX > tK,odnosno kada je izmerena temperatura ve}a od kri-terijalne zakonom propisane.

4. Uzmemo li u obzir radove nekih poznatijih svet-skih istraìva~a,odnosa i kvaliteta me{ovitih i po vrs-tama gradskih i industrijskih otpadnih voda i procesau njima (Imhoff, 1971., 1969., 1950., Bucksteeg,1971., VD EmdeW., 1969.1971.1973., Popovi}, M.,Brkovi}-Popovi} 1970/80.), moèmo formulu 2.3., naosnovu do sada izloènog, napisati u veoma jednos-tavnom obliku za ra~unanje, kako sledi:

[EBS]τx = Qτx [0.0775TSSPx + 0.0185BODx] x Rtox x Rt (7.4)

gde su za sve parametre zna~enja oznaka slede}a:

x = redni broj uzetog uzorka po periodimauzorkovanja

t = ukupni period merenja za uzorak u rednombroju x

p = pepeo na 550oC (analiza prema ASTM)#tox = toksi~nost (analiza prema ASTM)t = temperatura uzorka u oC

III. PRIMERI IZ ISTRA@IVA^KE PRAKSE I DISKUSIJA

ôvek je uvek te{ko prihvatao istinu da on ugro-àva svoju okolinu, svojim delatnostima, pa ~ak i sa-mim tim {to u njoj ìvi nespreman na kompromise. Inigde, ni na kom meridijanu, do danas, on nije spoz-nao da okolinu devastira iskori{tavanjem i zaga|ujeodbacivanjem svega onoga {to trenutno ne koristi(bez obzira da li je to i dalje upotrebljivo ili nije).

Da naru{ava kvalitet vazduha jo{ neposrednoose}a i pre nego {to se ugu{i. Me|utim, zaga|enjevoda i tla za njega su, uglavnom, iskazi stru~njaka okojima on zaista nikada do sada nije uspevao da for-mira realnu, pogotovo ne potpunu, sliku. Naj~e{}i ra-zlog za to je {to zaga|enje u bilo kojim jedinicama,standardnog ISO sistema, ili nekog drugog nau~nogi/ili stru~nog izraàvanja u fizi~kim, hemijskim ili ma-temati~kim jedinicama, on ne ose}a, ne “vidi” kon-kretno (mg/l, g/m3…m3/s, m3/d, mg/g, g/kg, tona/d…itd.). Izraelski primer je tipi~an za sve prora~une te-reta zaga|enja koji se izbacuje u prijemnik, odnosnou okolinu, pa ga prezentiramo.

Fabrika prehrambene industrije (konzervisano izamrznuto pakovano povr}e), ispu{ta u okolinu, pre-ko neispravnog i delimi~no izgra|enog ure|aja,3,900 [m3/dan] otpadnih voda, ~ije su karakteristikebile definisane za 1996. i 1997. godinu, na osnovuhemijskih nalaza verifikovane laboratorije:


Pune tri godine sud nije mogao da donese ko-na~nu odluku. Sud donosi odluku nakon slede}egnalaza ve{taka: “Ukupno zaga|enje koje dnevno iz-lazi iz proizvodnih procesa u otpadnim vodama ekvi-

valentno je dnevnom zaga|enju od otpadnih vodagrada sa 2,282,428 (prose~nih) stanovnika”. Ra~uni-ca je bila jednostavna, u formulu (7.4) unesene suvrednosti rezulata ispitivanja, pa se dobilo da je:


za godinu 1997. koja je na osnovu hemijskih, biohe-mijskih i hidrotehni~kih nalaza dala vi{e prose~no dnev-no optere}enje u odnosu na, raniju, 1996. godinu.

Izvr{ena je korekcija za zakonom dozvoljenevrednosti po posmatranim parametrima (MDA) kojesu, tako|e, date u gornjoj tabeli, kako sledi :

Stvarno prekomerno, nedozvoljeno, opere}enjese dobije iz razlike na|enog optere}enja (PE) i zako-nom dozvoljenog optere}enja (PEdk), pa sledi:

Prostor na koji se izlivaju ove otpadne vode nala-zi se nekoliko stotina metara od obale r. Jarden ili sa-mo dvadesetak kilometara od izraelskog vodozahva-ta iz Kinereta.

Bosanskohercegova~ki primer izra~unavanja “ek-vivalentnog zaga|enja” u vidu EBS – tereta je kom-pilacija literaturnih podataka i podataka iz ura|enihprojekata (koje je primala po du`nosti) Barjaktarevi}-

Dobran, H., a autori su ranije prezentirane grupe(ITEN- a, INZA- e … itd). Citiramo kao ilustracijuprora~un za jedan vodotok sliva Crnog mora - slivnopodru~je rijeke Bosne sa nekim komentarima kakoih je Barjaktarevi}-Dobran, H. prezentirala u Zbor-niku radova, (II Kongres o za{titi voda, Ohrid 1981.,Co.P.I.S.E.E. i Savez inènjera i tehni~ara Jugoslavi-je).

U tabeli je prikazano ukupno optere}enje vodanavedenog vodotoka otpadnim vodama po vrstamai procesima u kojima nastaju. Uporedimo li na|enaoptere}enja koja u vodotoke unose otpadne vode, uliteraturi ona su data po dionicama od izvora dou{}a, uo~it }emo da su pojedine dionice posmatra-nog vodotoka /rijeka Bosna/ ve} sada optere}ene,zaga|ene preko svake pojmljive granice. To zna~i dase u vodotoke ne smije vi{e ni{ta unositi od zaga|u-ju}ih materija. Prema tome, za{tita voda vodotoka jeminimalna. Graditi se mogu samo sistemi za tretmanotpadnih voda, deponije /kontrolisane/ za sme}e, avodotokovima omogu}iti da se ~i{}enjem i samo-pre~i{}avanjem regeneri{u i ponovo oìve. Na nekimsvojim dionicama vodotoci su mrtvi npr. rijeka Vrbas- oko Jajca, rijeka Bosna oko Zenice i Maglaja, rijekaDrina iza Gora`da itd. Stanje na{a najve}a tri slivnapodru~ja u BiH je sljede}e:

1. Sliv rijeke Vrbasa moè da primi maksimalno /pre-ma normama/, izraèno u EBS 371,825; a regi-strovani teret iznosi preko 3,133,865 /EBS/ ekvi-valentnih stanovnika .

2. Maksimalno dozvoljeni doprinos tereta zaga|e-nja za vodotoke sliva rijeke Bosne iznosi 499,888ekvivalentnih stanovnika /EBS/, a registrovani te-ret, koji slivni vodotokovi primaju iznosi 2,468,354/EBS/.

3. Dozvoljeni teret zaga|enja koji rijeka Drina smijeda primi, a da joj zaga|enje ne degradira kvalitetje 191,794 /EBS/. Samo sa strane na{e Republike/BiH/ vodotok prima 760,866 ekvivalentnih sta-

novnika otpadnog tereta, pa je jasno za{to je vo-da vodotoka izvan propisane II klase vodotoka,uglavnom u III, povremeno u IV klasi, a ~esto i vansvih klasa kvalitete voda vodotoka “.

Objavljena je kritika “Predloga” metodologije iz-ra~unavanja EBS i predlog korekcije ra~unanja koefi-cijenta toksi~nosi “Rtox”, Zupkovi}, V., 1978. “Voda isanitarna tehnika”, Bgd., i 1987. EKO – INDEX, Zgb.)Ve} u Zakonskom propisu od 1985. (Sl. list SR BiH:39/85, 1269.), ve}ina primedbi istraìva~a sa terenasu prihva}ene. Me|utim, i u zakonskom propisu od1985. i od 1998. (Sl. Novine Federacije BiH, 48/98, 2168)u poglavlju III “UTVR\IVANJE BROJA EKVIVALENTSTANOVNIKA” na strani 1275. (2175.) pi{e u punomtekstu: ”U formulu za EBS uvr{tava se Esm “(= anor-ganski ekvivalentni teret)” ili Eom”(= organski ekviva-lentni teret)” zavisno od toga koja je vrijednost ve}a”.Ovo je stav politike, a ne ~injenica formulacije EBS.Isto tako, u izrazu za EBS se sugeri{e da je on obi-~na suma pojedinih ekvivalentnih tereta i da uticajatoksi~nosti i temperature na anorganske i organsko-biolo{ke procese samopre~i{}avanja uop{te nema,kada se broj ekvivalent stanovnika daje izrazom:EBS = {Eam; Eom}+ Etox + RT… (a). Logi~no je dase koristi stvarna formulacija i to izraz: EBS = PE =[Eam + Eom] x Rtox x RT … (b). Obe intervencije,unete u zakon, u odnosu na stav stru~nih predla-ga~a, su u funkciji smanjenja brojnih vrednosti zaEBS, a {to je nedozvoljivo odstupanje od matemat-ske, fizi~ko-hemijske i biolo{ko-biohemijske formu-lacije za EBS. Kako su sadràj anorganske materije,


organske materije i procesi samopre~i{}avanja, di-rektno ovisni od toksi~nosti i temperature vode (od-nosno, uzrokovani prido{lim otpadnim vodama u vo-de vodotoka), izraelski autori primenjuju vid formule

(b), jer neposredno opisuje ove sinergizme. U tabeli:PRIMER 1. prezentirani su neki rezultati njihovogprakti~nog ra~unanja ekvivalentnog tereta u glavnojslivnoj zoni izraelskih pitkih voda.


Kako ~ovek u svom ìvotnom ciklusu koristi vo-du, anorganske i organske materije (a mnoge od njihsu toksi~ne) “Population Equivalent” (PE) se ne mo-è definisati samo kao ekskretni organski materijal,izraèn kroz BOD5, koji ~ovek izbaci u toku 24 sata,u okolinu, {to veliki broj stranih autora radi. Jasno jeda su ljudske aktivnosti mnogo obimnije i da se nji-hov uticaj na prijemnike, ne moè meriti isklju~ivo saBOD5 – ekvivalentom, jer je u ve}ini slu~ajeva procesbiolo{ko – biohemijske oksidacije inhibiran, ili vrlo~esto potpuno zaustavljen. Iz ve} citiranih radovaImhoff-a, Bucksteeg-a, Popovi}a, Ludzack-a, a po-gotovo Zupkovi}, V. to nagla{ava, jasno se vidi da jeekvivalentni teret zaga|enja:

EBS = PE = f ( Q24, TSSa,COD,BOD5,Xtox.,T ),

definisan kao funkcija 6 promenljivih veli~ina ko-je su me|usobno procesno povezane. Prema tome,jasno je da se vi|enje EBS = PE samo kao konsta-ntne vrednosti jednog parametra [BOD5(21)] ne mo-è i netreba prihvatiti. Imaju}i u vidu i anarhiju u pos-toje}em vrednovanju tog ekvivalenta: 40, 45, 54, …60 … itd. [g/24h], on stvarno ne moè biti prihva}en,u tom obliku, kao ozbiljno merilo zaga|enja ni za ku-}ne otpadne vode, a kamoli za me{ovite gradske iindustrijske, a pogotovo ne za same industrijske ot-padne vode. Ovo opravdava istraìvanja koja su du-go godina provodili citirani autori u laboratorijama ina terenu, a iz ~ega su i proizi{li na{i jasni stavoviprezentirani u teoretskom poglavlju.

U tabeli: PRIMER 2., prezentirani su podatci for-mirani iz petogodi{njeg pra}enja stanja na terenu,sakupljenih i obra|enih, o otpadnim vodama iz go-vedarskih staja koje se nalaze u slivnom podru~juKinereta (Galilejskog Jezera). Svakoj farmi gravitiramalo poljoprivredno-sto~arsko naselje ~ije su otpad-ne vode uklju~ene u stajske otpadne vode. Svakastaja ima svoj oso~ni sistem (mehani~ko prirodnooce|ivanje), a dalji tretman otpada je nazna~en ukoloni VI. U koloni VII je dat efekat primenjenogapredtretmana, uklju~uju}i osoku, u (%) postotcima.Kolona sedam prezentira eventualno zaga|enje kojedospeva u nazna~eni prijemnik prema udaljenostimaod njega u [m], u periodu ki{a (kolone III, IV i V). Usuhom periodu nema toka od akumulacionih povr-{ina (laguna) ka kona~nom prijemniku. Golanska

strana je na bazaltnoj podlozi i nema proce|ivanjado podzemnih voda, dok je suprotna strana, od Cva-ta do r. Jardena i do samog Kinereta, na karstnoj, do-lomitsko-karbonatnoj, podlozi i proce|ivanje svih vo-da je zna~ajno izraèno, {to direkno ugroàva (iz sa-me staje) akvifer slivnog podru~ja. Posmatrani peri-od je bio izuzetno su{an, tako da se sva raspoloìvavoda koristila za navodnjavanje. Biohemijski procesisu uglavnom u potpunosti obustavljeni, u suhom pe-riodu, izrazitom inhibiciom substratom i ponovo bi seuspostavljali u ki{nom periodu. Prema tome zaga|i-vanje prijemnika se javlja kao sekundarna pojava.Primarna pojava je zaga|ivanje tla u suhom periodu,zatim ispiranjem sa ki{nim vodama zaga|uju se vo-dotoci, akvifer i kona~no i same vode Kinereta. Ovopogoduje bujanju bio i zoo planktona pa i nekih po-sebno nepoèljnih vrsta algi koje dodatno oteàvajukondicioniranje i kori{tenje, ovako zaga|enih voda,za pi}e. Zaga|ivanje tla je permanentno, svakog da-na u istim porcijama i dugogodi{nje, sa predispozici-jom daljeg kontinuiteta. Samo hidrauli~ko optere}e-nje (Q24), anorganski teret (Ea), organski teret (Eb),svaki za sebe nisu davali mogu}nost obja{njenjaza{to u periodu ki{a kad se “logi~no” o~ekuje velikorazblaènje ili bar brzi i zna~ajni pad koncentracijasvih ispitivanih parametara, naprotiv, u funkciji vre-mena te koncentracije rastu. Tek odre|ivanjem ste-pena inhibicije (“toksi~nosti” = stvarnog potrebnograzblaènja kod koga se vi{e ne ose}a usporenjebiodegradacionih procesa) ukazala se stvarna slikadoga|aja na terenima. Ovo je diktiralo ra~unanjestvarnog optere}enja metodom ore|ivanja potpu-nog ekvivalentnog zaga|enja, koja u obzir uzimasvih 6 navedenih parametara i njihov trenuno sagle-divi sinergizam. Stepen inhibicije je odre|ivan poASTM (metoda razblaènja), jer su to diktirali stvarnidoga|aji na terenu te logi~ne opcije: a) direkno izuzoraka osoke i b) iz ekstrakta uzoraka tla, kao uticajna standardni BPK5 – test, svaki put u minimum petpa`ljivo probranih razblaènja za sve ispitivane uzor-ke osoke i ekstrakta tla. Kona~ni statisti~ki obra|enirezulati, (testirani “t” – testom) su ukazivali na me|u-sobnu visoku korelativnu povezanost i da se tlo po-na{a kao jaki prezasi}eni biohemisorpcioni sistem.Detalji su prezentirani u radovima izraelskih istraì-va~a (Bar Giora Sh., et al. ,1998.,1999., 2000. – 2003.)i deo su, tako|e, projekata koji su u toku.


I pored zabrane, u Vrbasu i dalje puno sme}aSnimio: M. Lon~arevi}


IV. ZAKLJU^CI I PREDLOZI1. Nivo stabilnosti EKO – SISTEMA merilo je stepena

uspe{nosti dru{tvenog sistema i nivoa njegove ci-viliziranosti. Indeks Ekolo{kih Promena (= IndexEcological Chenge) je obrnuto proporcionalanKoeficientu Op{te Efektivnosti Dru{tva (GCef).

2. Indeks ekolo{kih promena,

je suma odnosa na|enih Koncentracija i dozvo-ljenih, zakonom propisanih standardnih koncen-tracija svakog pojedina~nog pokazatelja kvaliteta(i) ìvotne sredine iz svih njenih sfera (j).

3. Za potrebe odre|enog dru{tvenog sistema pred-laè se zajedni~ko izvo|enje projekta u kome serazra|uju sve relevavantne ~injenice za unificira-nje metoda ispitivanja i metodologije ra~unanja ikori{enja Indeksa Ekolo{kih Promena (IEC) isvakog pojedinog Indeksa po sferama za koju onopisuje ekolo{ke promene (ICAir, ICWor, ICWat,ICSol).

VI. BIBLIOGRAFIJA1. Patil, U., Shirish, R., Kaushal, A. (2003.): “GIS based Air

Pollution Surface Modeling”, the Annual Informational Con-ference, New Delhi.

2. BarGiora, Sh., Zupkovi}, G., Shanhar, H., (2003.): “Un in-dex de pollution ecologique (PE – Pollutin Equivalent) qu’uneparamettre de l’amende”, le Ministère de la qualité del’environnement, Israël - Jerushalaim.

3. Rao, M. N., Rao, V. N. (2001.): “Air Pollution”, Tata MacGrawHill Publishing Company Limited, pgs 269 - 27, New Delhi.

4. Bar Giora, Sh., Kac, Sh., Zupkovi}, G., (1998.): “La baseméthodologique pour la calculation un index de pollutionecologique“, le Ministère de la qualité de l’environnement,Israël-Jerushalaim.

5. Bar Giora, Sh., Sela, D., Kac, Sh., Zupkovi}, G., (1999.):”La pollution potentialle et réalle des étables bétails (HautGallilée et Golan) pour les eaux du lac Kinnerette”, Israël,Jerushalaim.

6. Ludzack, F. M., Ettinger, M.B., (1999.) & (1980.): “CODMass Equivalent of Some Common Consti tuents. The Ae-robic Biodegradability of Somme Chemical Compaunds”,New York.

7. Burrough, P. A., McDonnell, R. A., (1998.): “Principles ofGografical Information Systems”, Oxford University PressInc, New York.

8. Sandard Methods, (1998.): “For the Examination of Waterand Wastewater”, 20th Edition, 1995. 19th Edition, 1985.16th Edition, APHA- AWWA-WPCF, 1015,15th Street NV,Washington, DC 20005.

9. TLVs, (1995.-1996.): ”Threshold Limit Values for ChemicalSubstances and Physical Agents and Biological ExposureIndices (BEIs)”,Worldwide, ACGIH.Cincinati,OH.

10. E P A, (1991.): “Federal Register”, Part II, 9.october, SolidWaste Facility Criteria; Final Rule, EPA/OSW-FR-91-004FR (-4011-9).

11. Zupkovi}, V., Zupkovi}, M., (1990.): “An Outline of Orga-nization and Management of Ecosystem”, Safety, 16,67(4) pgs 70. – 76., Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo.

12. Hadì}, R., (1990.): “Prostorno ure|enje i za{tita sredine”,Svjetlost, Sarajevo.

13. Pleho, A., et al, (1990.):”Nepovoljni faktori za beneficiran-je staà i skra}ivanje radnog vremena”, Za{tita, 16: 65 (2)43-47 Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo.

14. Zupkovi}, V., et al, (1990.): ”Hemijske i biohemijske os-nove ra~unanja staà osiguranja sa uve}anim trajanjem iskra}enje radnog vremena”, Za{tita, Zbornik, the Occu-pational Safety Conference “Mostar 90”, pgs 73-84, Uni-versitet u Sarajevu, Sarajevo.

15. Zupkovi}, V., Smajovi}, A., Maksumi}, N., et al. (1989.):”Istraìvanje efekata skra}ivanja radnog vremena u orga-nizacijama materijalne proizvodnje u Bosni i Hercegovini”,Za{ita, 15: (2-3), pgs 3 – 88, Suplement br. 3, Univerzitetu Sarajevu, Sarajevo.

16. Zupkovi}, V., Maksumi}, N., Kosori}, \., et al, (1989.): “Laqualité des eaux de la rivière Neretva et ses hidroaccumu-lations – êtat zero”, II Congres Yougoslave des viviers enhidroaccumulations, Mostar, Recueil des travaux, pgs 45.– 62. BiH.

17. Zupkovi}, V., Maksumi}, N., Kosori}, \. et al, (1998.): ”Lescaracteristiques qualitatives-quantitatives des eaux d’hidro-accumulation Konjic – Rama et la définition de la teneurdu biomasse”, II Congres Yougoslave des viviers enhidroaccumulations”, Mostar, Recueil des travaux, pgs63. – 74., BiH.

18. Zupkovi}, V., Maksumi}, N., Kosori}, \., et al, 1989.): ”Lescaracteristiques chimiques–biochimiques des eaux de larivière Trebiàt”, II Congres Yougoslave des viviers en hi-droaccumulations, Mostar, Recueil des travaux, pgs 75. –80., BiH.

19. Zupkovi}, M., (1989.): ”Planoi razvoja regionalnih zajedni-ca”-makro projekat, Izve{taji: 1973.,1979.,1989., o provo-|enju programa razvoja grada, MZ ^. Vila, N. Sarajevo.

20. Zupkovi}, V., Maksumi}, N., et al, (1986.): ”Metodologijadefinisanja hemijskih i tehnolo{kih karakteristika uslovarada sa uputstvima za njihovo prezentiranje”, Za{tita, 12:(1) 45. – 91., Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo. BiH .

21. Ze~o, S., (1986.): “Beneficirani radni sta` i za{ita na radu”,Institut za{ite na radu, Univerzitet u Sarajevu, ZajednicaPenzijsko-Invalidskog Osiguranja (PIO), BiH.

22. Zupkovi}, V., (1985.): “Metodolo{ka studija hemijskih i bio-hemijskih osnova ra~unanja staà osiguranja sa uve}a-nim trajanjem”, Za{tita, 11: (3 – 4), 3.–13., Univerzitet u Sa-rajevu, Sarajevo, BiH .

23. Man~i}, R., (1984.): “Putevi i stranputice planiranja razvo-ja ~ovekove i ìvotne sredine”, ôvek i ìvotna sredina,Beograd.

24. Preka, N., (1984.): “Pregled stanja i promjena kvaliteta vo-dotoka u SR BiH na osnovu dosada{nih istraìvanja”, Sa-vetovanje: Otpadne vode i za{ita voda od zaga|enja uSFRJ, Beograd.

25. Arifhodì}, R., (1983.): “Meodologija izrade dokumentaci-je za beneficirani sta` – medecinske osnove”, Kongres za-{tite na radu – Neum, Saop{tenje, Univerzitet u Sarajevu,Sarajevo – Neum. BiH .

26. Man~i}, R., (1982.): “Skica za ogled iz osnova nauke oìvotnoj sredini”, ôvek i ìvotna sredina, Beograd.

27. Zupkovi}, V., (1982.): “Studija pokazatelja kvaliteta uslovaradne sredine pri rezanju plazmom”, Za{tita, 8: (5) 43.- 55,Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, BiH.

28. Arifhodì}, R., (1979.): “Medecinske osnove beneficiranogstaà”, Kongres: Ergonomija rada, Saop{enje, Neum, BiH.

29. Zupkovi}, M., (1979.): “Razvoj regionalnih zajednica”.Makro projekat: grad Sarajevo, Plan razvoja grada Sara-jeva, MZ ^. Vila, Izve{taji, N. Sarajevo.

30. Popovi}, M., et al, (1979.): “Odre|ivanje ekvivalentnogtereta ~istog naselja, kolektor naselja Otoka”, Institut zatermotehniku i nuklearnu tehniku, Energoinvest, Univer-zitet u Sarajevu, BiH .

31. Man~i}, R., (1978.): “Podela funkcija medju gradovima”,Doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Beograd.


32. Leidel, N. A., Bush, K. A., Crouse, W. E., (1975.): ”Expo-sure Measurement Action Level and Occupational Enviro-nmental Variability”. DHEW (NIOSH) Pub. No. 76 –131;NTIS Pub. No. PB-26 –509. National Technical InformationService, Springfield, VA.

33. Popovi}, M., (1973.): “Kinetika biohemijske potro{njeoksigena i dejstvo nekih te{kih metala na respiracioneprocese heterotrofne populacije mikroorganizama otpad-nih voda”. Doktorska disertacija, Farmaceutsko - biokemi-jski fakultet Sveu~ili{ta u Zagrebu.

34. Imhoff, K., (1972.): “Influence of Temperature and Tur-bulence on the Oxygen Transfer in Water”, Presented atthe 6th International Water Pollution Research, A/11/22/1/-11. Wien.

35. Bucksteeg, K., (1972.): “Koreferat zu Donges. Bau-undBetriebskosten von Klarzulagen Gewasserschutz-Wasser-Ab-wasser. Veroffentlichung der T. H., Aachen Heft 4.

36. Sickert, E., (1972.): “The Development and Effects ofConstruction and Operation Cost in Biological SevageTreatment Plans”, Presented at the 6th Internaional WaterPollution Research, B/7/-/13/1–15. Wien.

37. VD Emde, W., (1969.): “Wiener Mitteilung Veroffentlichungder T.H., Wien, Band 4. Q – 1 – 36.

38. Imhoff, K., (1969.): “Tachenbuch der Stadtentwasserung”,Munchen.

40. Popovi}, M., Brkovi}-Popovi},I.,et al, (1968.): “Studija po-stupaka pre~i{}avanja industrijskih otpadnih voda u

svetlu lieraturnih podataka”, II Izdanje, ITEN - Energoin-vest, Republi~ki Fond za nau~ni rad, Sarajevo, BiH .

41. Borovi~kova, A., Zahrádka, V, (1964.): “Methodik derOrientations Test der Reinigungsfähigkeit von Abwässerdurch das Belebtschlammvetaheren”,Sbornik Vysoké{koly Chemicho - Technologické v Praze, TechnologieVody, 8 (1) 393 – 416 .

42. Ludzack, F. J.,(1963.): “Evaluation of Aerobic Biodegra-dability of Somme Chemical Compaunds”, Environ. SciTechno, 118: 236 – 248 .

43. Sholz, H.G., (1962.): “Comunication sur la valeur duBOD5 de quelques eaux usées industrielles organiques”,La Tribune du Cebedeau, vol.15, No.227, pgs 519 – 521.

44. @ukov, A. I., Mondgajt, I. I., Rodziler,I.D., (1962.): “Kana-lizacija promi{ljenih pretprijatij”, Moskva.

45. Frolov, V. A., (1962.): prema @ukov, A. I., (1962.).46. Karau{ev, A. V., (1962.): prema @ukov, A. I., (1962.).47. [estakov, V. I., (1961.): “Sme{anije Sto~nih vod v rekah”,

Vodosnab i sanitarnaja tehnika, No. 7, str. 15. – 18.48. Petrik, M., (1960): “Studija o zagadjenju r. Bosne i prito-

ka”, Tehnika, Beograd49. Ludzack, F.J., Ettinger, M.B., (1960.): “Chemical Structu-

res Resistant to Aerobic Biochemical Stabilisation”,JWPCF, 32: 11, 1173 – 1200. New York.

50. Imhoff, K., (1950.):”Priru~nik za kanalisanje upotrebljenihvoda”, Beograd.

51. Imhoff, K., (1940.): “Sevage treatment “, New York.


Sumrak nad Savom u Ora{juSnimio: M. Lon~arevi}

1. Uvodpogonu brojnih postrojenja za tretman ko-munalnih otpadnih voda, svjetska praksaje pokazala da je mogu}e biolo{ko ukla-njanje fosfora u sistemima za razgradnju

organsko-uglji~nih spojeva i sistemima sa procesomnitrifikacija-denitrifikacija, dakle, bez upotrebe hemi-kalija za ostavrenje precipitacije fosfornih spojeva.

Prije 1972 godine, na mnogim postrojenjima zatretman komunalnih otpadnih voda u zapadnom di-jelu S.A.D., a koja koriste postupak sa aktivnim mu-ljem u suspendiranom rastu, primje}eno je uklanja-nje fosfata i do 10 puta ve}e od potrebe fosfata zasintezu biomase aktivnog mulja (“phosphate luxuryuptake”). Sva ova postrojenja imala su zajedni~kukarakteristiku da su radila sa visokim organskim op-tere}enjem biomase aktivnog mulja, sa relativno ma-lom staro{}u aktivnog mulja, bez nitrifikacije (ili mini-malnom nitrifikacijom u ljetnjem periodu), sa tzv. “plugflow” konfiguracijom toka, te sa odràvanjem relati-vno visoke koncentracije kisika u efluentu iz biorea-ktora. Od posebnog je zna~aja da postrojenja kojasu gra|ena na identi~an nacin u narednom periodu,a koja su radila na isti ili sli~an na~in, nisu uspjela daostvare iste rezultate, {to je predstavljalo indikacijuda je sastav otpadne vode zna~ajan factor koji jeimao vaàn utjecaj na uklanjanje fosfornih spojeva.

Analizom pogona pomenutih postrojenja uS.A.D. utvrdjeno je da bioreaktor mora imati “plugflow” konfiguraciju toka, odnosno da treba izbjega-vati slijede}e konfiguracije ako se èli posti}i izdvaja-nje fosfora iz otpadnih voda: “tapered aeration”,“step feed” i “complete mixed”. Pored toga, stepennitrifikacije mora biti minimalan, aktivni mulj se morabrzo izdvojiti iz naknadnog talo`nika da se sprijecisolubilizacija fosfata, a aeracija mora biti takva da seostvaruje koncentracija otopljenog kisika ve}a od 2mg O2/L u efluentu bioreaktora.

Brojni eksperimenti na postrojenjima, pilot-ure-|ajima i laboratorijskim modelima potvrdili su da nijemogu}e efikasno uklanjanje fosfora iz komunalnihotpadnih voda ukoliko neki dio procesa tretamanasa aktivnim muljem nema anaerobnu fazu, mada jemogu}e posti}i djelimi~no uklanjanje.

Grupa istraìva~a sa Univerziteta Cape Town jekoncem 70-tih godina predloìla brojne konfiguracijeprocesa za simultano biolosko uklanjanje nitrogena ifosfora u jednostepenom procesa sa aktivnim mu-ljem. Kao osnovna postavka prihva}eno je da ukla-njanje nitrata i fosfora predstavlja biolo{ki fenomenkojim se moè upravljati, te da se isto smatra inte-gralnim dijelom procesa sa aktivnim muljem. Naosnovu definiranih empirijskih postupaka, razvili suse procesi koji omogu}uju zna~ajno uklanjanje fo-sfora iz komunalnih otpadnih voda. Praksa koja jeslijedila pokazala je da se uspje{no mogu kombini-rati procesi nitrifikacije, denitrifikacije i biolo{koguklanjanja fosfora u cilju smanjenja ukupne koncen-tracije nutrienata u efluentima tretmanskih postroje-nja.

2. Principi biolo{kog uklanjanja fosforaNa osnovu postavke da se biolo{ko uklanjanje

fosfora iz komunalnih otpadnih voda moè kontroli-sati, slijedi:• Masa uklonjenog fosfora ovisi}e od biolo{ki akti-

vnog dijela biomase aktivnog mulja.• Intenzitet uklanjanja ovisi}e o koncentraciji akti-

vne biomase, izraèno u mg P/mg HPK tereta iz-dvojenog iz influenta, te udjela fosfora u aktivnomendogenom i inertnom volatilnom dijelu biomase.

Slika 1. pokazuje da se mogu}nost uklanjanjafosfora zna~ajno smanjuje sa pove}anjem starostibiomase aktivnog mulja ts, tako da je za maksimalnouklanjanje potrebna minimalna vrijednost ts.

TEHNOLO[KI SISTEMI ZA SIMULTANO BIOLO[KO UKLANJANJE NITROGENA I FOSFORA IZ KOMUNALNIHOTPADNIH VODA

57

IVAN [TEFATI], dipl. ing.


U

Uklanjanje fosfora iz istaloène komunalne otpa-dne vode je oko 40% manja nego u slu~aju sirove(netaloène) otpadne vode zbog toga {to se taloè-njem uklanja oko 40% optere}enja izraèno kaoHPK. Kada je odnos HPK/TKN u komunalnim otpa-dnim vodama ve}i od 10:1, tada su povoljni uslovi zauklanjanje fosfora i redukciju nitrogenih spojeva. Priodnosu 8:1 jo{ je moguce dobiti povoljne rezultate upogledu uklanjanja oba nutrenta, me|utim za odnosmanji od 8:1 potrebno je praviti izbor izmedju ukla-njanja nitrogena i fosfora, ili usvojiti dvostepeni sis-tem tretmana komunalne otpadne vode.

Stepen septi~nosti sirove komunalne otpadnevode tako|e moè da utje~e na odnos HPK/TKN usmislu da se isti smanjuje zbog transformiranja ve-}eg dijela organskog nitrogena u NH4-N, dakle ma-nji dio }e se istaloìti kao suspendirane ~estice. Re-cirkulacija nadmuljne vode iz anaerobnih digestorana liniju tretmana komunalne otpadne vode moè daima sli~an efekat.

Anaerobni potencijal sirove komunalne otpadnevode potrebno je sa~uvati za redukciju nitrata i zastvaranje anaerobnih uslova potrebnih za uklanjanjefosfora. To zna~i da se optimalni raspored aerobnih,anoksi~nh i anaerobnih uslova u sistemu tretmanakomunalnih otpadnih voda mora uskladiti sa priro-dom spojeva (nutrienata) koji se èle ukloniti.

U cilju stvaranja anaerobnih uslova potrebnih zarazvoj bakterije Acinetobacter, koja prakt~no provodi

proces biolo{kog uklanjanja fosfora, nitrati se nesmiju uvoditi u taj dio bioreaktora jer bi posluìli kaosupstitucija za odsutni otopljeni kisik. Zbog toga jepotrebno ostvariti nisku koncentraciju nitrata u odre-|enom dijelu konfiguracije tretmanskog procesa ka-ko bi se tu ostvarili anaerobni uslovi.

Na slici 2. prikazan je utjecaj koncentracije nitra-ta na koncentraciju fosfata (pra}eno u efluentu pos-trojenja Wulkatal20). Jasno se uo~ava da pri pove}a-nju koncentracije nitrata u efluentu dolazi i do pove-}anja koncentracije fosfata u efluentu, tj. evidentan jenepovoljan utjecaj nitrata na proces u dijelu biorea-ktora u kome se provodi biolo{ko uklanjanje fosfora.

Za efikasno uklanjanje fosfora iz komunalnihotpadnih voda potrebno je imati u vidu slijede}e:• Postojanje aerobnih, anoksi~nih i anaerobnih

uvjeta je osnova za funkcioniranje procesa i stva-ranje potrebne koncentracije bakterija Acineto-bacter u biomasi aktivnog mulja. Ove bakterije susposobne da pove}aju absorbciju fosfora u odno-su na efekat koji se ostvaruje u postupku sa kon-vencionalnim aktivnim muljem.

• Samo kad se ostvari potpuna denitrifikacija u sis-temu tretmana, mogu}e je ostvariti anaerobnu zo-nu za biolo{ko izdvajanje fosfora.

• S obzirom da je solubilizacija fosfora u anaero-bnim uslovima reverzibilan proces, posebnu pa`-nju treba posvjetiti periodu zadràvanja biomaseaktivnog mulja u naknadnom talo`niku. To tako|e


zna~i da se zgu{njivanje vi{ka aktivnog mulja mo-ra obaviti u aerobnim uslovima (mogu} postupakflotacije mulja). Poèljna je kontrola koncentracijeotopljenog kisika u recirkulacionim tokovima akti-vnog mulja u bioreaktore sa anoksi~nim procesi-ma.

• Efikasnost biolo{kog procesa uklanjanja fosforase smanjuje ispod temperature od 12oC.

• Svako pove}anje lako biolo{ki razgradivog HPKpobolj{ava uklanjanje fosfora, kao i doziranje he-mijskih sredstava za efikasnije taloènje aktivnogmulja.

• Brza popravka kvaliteta efluenta, s obzirom na sa-drzaj fosfora, moè se posti}i doziranjem otopineFeSO4 u aerobni dio bioreaktora (u slu~aju pro-blema u provo|enju procesa). Potrebna doza seprora~unava na osnovu koncentracije fosfora uefluentu.

• Za postrojenja manjeg kapaciteta, anaerobni bi-oreaktor mora imati hidrauli~ko vrijeme zadràva-nja toka komunalne otpadne vode od 2.5 ~asa dabi se obezbjedilo dobro uklanjanje fosfora, dok seza velika postrojenja sistem analizira u laboratorijiili pilot ure|aju u cilju odre|ivanja optimalne ra-spodjele bioreaktora na aerobnu, anoksi~nu i ana-erobnu zonu, te u smislu strategije vo|enja pogo-na. Optimalni raspored zona u bioreaktoru moraodgovarati prirodi organskih spojeva u komunal-nim otpadnim vodama.

3. Konfiguracije savremenih procesaza biolo{ko uklanjanje nitrogena i fosfora

3.1. Pho-strip procesLevin21 je 1972 godine razvio tzv.Pho-strip pro-

ces insistirajuci na tome da uklanjanje fosfora nijemoguce bez “stripovanja” akumuliranog fosfora uaktivnom mulja u te~nu fazu, pri ~emu se stvarajuuslovi da aktivni mulj bude anaeroban, a da se de-kantacijom nadmuljne vode i njenim hemijskim tre-tmanom izvr{i uklanjanje otopljenog fosfata. Nadmu-lja voda se hemijski tretira sa kre~nim mlijekom u ci-

lju precipitacije oslobo|enog fosfora, pri ~emu je po-treba za kre~om zna~ajno smanjenja u pore|enju sapotrebom kada se isti koristi u konvencionalnompostupku tretmana sa aktivnim muljem. Naime, pro-tok nadmuljne vode iz bazena za “stripovanje” izno-si samo 10% - 15% dotoka na postrojenje.

Pho-strip proces za biohemijsko uklanjanje fo-sfora iz komunalnih otpadnih voda je mogu}a alter-nativa procesu hemijskog tretmana biolo{ki pre~i{-}enog efluenta u konvencionalnom sekundarnomtretmanu. Sistem zahtjeva dodatne bazene i odgova-raju}u pa`nju pri vo|enju pogona, ali se smanjujepotreba za hemikalijama, kao i ukupna produkcija vi-{ka aktivnog mulja u odnosu na proces sa nakna-dnom hemijskom precipitacijom fosfora (tretman se-kundarno pre~i{}enog efluenta). U tome smislu, po-gonski tro{kovi su manji pri primjeni Pho-strip proce-sa. Slika 3. prikazuje osnovnu konfiguraciju ovogprocesa.

Aktivni mulj se u “Striping” bazenu, koji ~ini gra-vitacioni zgu{njiva~ mulja u kome su anaerobni uslo-vi, zadràva 10-12 ~asova da se obezbjedi prelaz fo-sfora u otopljeno stanje i hemijsko tretiranje toga to-ka sa Ca(OH)2. Koncentracija otopljenog fosfora utoku koji se vodi na hemijski tretman je 50-70 mgP/L. Efekti uklanjanja fosfora u ovom tipu procesaiznose 85% - 95%, odnosno koncentracije u efluentupostrojenja su od 0.5 do 1 mg P/L.

3.2. Bardenpho procesZa biolo{ko uklanjanje nitrogenih spojeva Bar-

nard je 1975 godine predloìo kombinaciju pretho-dne i naknadne denitrifikacije, proces poznat podnazivom Bardenpho proces. Ispitivanja su pokazalada se, pored efikasnog uklanjanja nitrogenih spojeva(manje od 1 mg NO3/L), smanjuje i koncentracija fo-sfornih spojeva. Naime, pri koncentraciji fosfora udotoku od 9-12 mg P/L, koncentracija u efluentu jereda veli~ine 1-2 mg P/L. Pri tome se ovaj stepenuklanjanja fosfora dostiè bez doziranja hemikalija,ali samo u slu~aju maksimalne denitrifikacije i krat-kog zadràvanja biomase aktivnog mulja u primar-nom anoksi~nom reaktoru (0.5-2 ~asa sa mje{anjembez unosa kisika).


Pored toga, utvr|eno je da se proces uklanjanjavi{ka biolo{kog fosfora moè intenzivirati ako se napojedinim mjestima procesne konfiguracije biomasaaktivnog mulja dovede u anaerobne uslove (bez oto-pljenog kisika i bez prisutnih nitrata), tako da se fo-sfor izlu~uje iz biomase aktivnog mulja. Naknadno jezaklju~eno da se uklanjanje fosfora jo{ vi{e pobolj-{ava ako se u sklopu prvog bioreaktora za denitrifi-kaciju obezbjedi i anaerobni odjeljak gdje se provo-di lagano mehani~ko mje{anje otpadne vode.

Na konceptu Bardenpho procesa osniva se po-gon brojnih postrojenja za uklanjanje nitrogena i fo-sfora iz komunalnih otpadnih voda u S.A.D., Kanadii Ju`noafrickoj Republici. Konfiguracija procesa pri-kazana je na slici 4, gdje je:

PAR - primarni anoksi~ni bioreactor (NO3 ⇒ N2), AR - aerobni bioreaktor (NH4

+ ⇒ NO3), SAR - sekundarni anoksi~ni bioreaktor (NO3 ⇒ N2), RR - bioreaktor za reaeriranje otpadne vode (unosO2 aeriranjem-sprecavanje povrata fosfora u otopinu)

Brzina procesa denitrifikacije u PAR je ovisna okoncentraciji BPK5 u komunalnoj otpadnoj vodi udotoku, odnosno od usvojenog, prora~unskog opte-re}enja biomase aktivnog mulja. U SAR je brzinaprocesa denitrifikacije ovisna o stepenu endogenerespiracije i ukupne starosti biomase aktivnog mulja.

Bardenpho proces je projektiran za uklanjanjenitrogena i fosfora biolo{kog porijekla, a sa vrije-dnosti od ts = 20 dana (zbog nitrifikacije). Koncen-tracije BPK5 i suspendiranih ~estica su niske u eflu-entu, kao i indeks taloìvosti aktivnog mulja.

3.3. Phoredox procesBarnard je 1976 godine predloìo tzv.Phoredox

proces u kome se anaerobni bioreaktor postavlja is-pred aerobnog bioreaktora kod postrojenja koja neuklju~uju proces nitrifikacije, dok se u slu~aju kada jepredvi|en i proces nitrifikacije/denitrifikacije anero-bni bioreaktor postavlja ispred prvog anoksi~nog bi-oreaktora (PAR). Ovaj drugi slu~aj predstavlja ustva-ri Bardenpho proces sa anaerobnim bioreaktoromkao prvim bioreaktorom za prijem dotoka otpadnih

voda. Naime, brojna istraìvanja na izgra|enim pos-trojenjima, pilot postrojenjima i laboratorijskim mo-delima potvrdila su da nije mogu}e provesti efikasnouklanjanje fosfora iz otpadne vode ukoliko u konfigu-raciji procesa nije uklju~en anaerobni bioreaktor.

Konfiguracija Phoredox procesa je takva da jepostizanje kompletne denitrifikacije od primarnogzna~aja za uklanjanje fosfora iz otpadne vode. Akose kompletna denitrifikacija ne moè posti}i, nitratice biti prisutni u efluentu i recirkulacionim tokovima,tako da }e do}i do naru{avanja anaerobnih uslova, atime i do umanjenja efekata uklanjanja fosfora. Tozna~i da vrijednosti starosti biomase aktivnog mulja(ts) treba da budu dovoljno velike da se omogu}ikompletna denitrifikacija. Ako je u influentu nizakodnos TKN/HPK (manji od 0.07 mg N/mg HPK),kompletna denitrifikacija, a time i kompletno uklanja-nje nitrogena, moè se posti}i u Phoredox procesusa relativno malim udjelom anoksi~nog dijela akti-vnog mulja u ukupnoj biomasi (oko 30%). Anoksi~nidio biomase od 30% i anaerobni dio biomase od10% daje neaerirani dio biomase od ukupno 40%,{to sa vrijednosti = 0.35/dan, traì da je vrijednoststarosti aktivnog mulja ts = 20-25 dana za obezbje-|enje procesa nitrifikacije sa koeficijentom sigurnos-ti od Sf = 1.3. Ove relativno male vrijednosti ts omo-gu}avaju dobro uklanjanje fosfora po jedinici HPK udotoku komunalnih otpadnih voda. Pri malo ve}emodnosu TKN/HPK (0.08 mg TKN/mg HPK) potrebanje ve}i udio anoksi~nog dijela aktivnog mulja (45%)da se postigne kompletna denitrifikacija, a vrijednoststarosti aktivnog mulja je tada ts = 35 dana pri nis-kim vrijednostima za . Medjutim, pri ovim vrijednosti-ma ts je uklanjanje fosfora po jedinici HPK relativnonisko.

Moè se zaklju~iti da Phoredox proces ne pred-stavlja povoljno tehnolo{ko rje{enje u slu~aju da suvrijednosti TKN/HPK ve}e od 0.07 mg N/mgHPK jerse ne moè posti}i kompletna denitrifikacija, a time ipotrebna efikasnost za uklanjanja fosfora. Gornjagranica od 0.07-0.08 mg N/mgHPK ograni~ava pri-mjenu ovog procesa za tretman komunalnih otpa-dnih voda, posebno {to je vrijednost ovog odnosa, uslu~aju prethodno taloènih otpadnih voda, veca od


0.10. Daljnju pote{ko}u predstavlja nefleksibilnostprocesa u smislu pode{avanja prema vrijednostimaTKN/HPK koje su ve}e od onih koje su projektirane.

Jedina pogonska fleksibilnost Phoredox procesapredstavlja mogu}nost promjene recirkulacionogodnosa u cilju smanjenja povrata nitrata u anaerobnibioreaktor, ali to moè rezultirati u nepovoljnom radunaknadnog talo`nika.

Za racionalno projektiranje anaerobnog biore-ktora potrebno je kvantificiranje odnosa TKN/HPK istepena septi~nosti otpadne vode u dotoku na pos-trojenje. Na prvom mjestu potrebna je dovoljna kon-centracija HPK za kompletnu redukciju nitrata, odno-sno ako je ova koncentracija niska onda o ovometreba voditi ra~una pri projektiranju. Ukoliko otpadnavoda doti~e na postrojenje u septi~nom stanju, ondaista moè pomo}i u brzom uklanjanju nitrata i stvara-nju anaerobne sredine.

Pri niskim temperaturama, dimenzioniranje ana-erobnog bioreaktora postaje veoma va`no ako se usisztemu traì ostvarenje procesa nitrifikacije. U tomslu~aju kvantificiranje zahtjeva za anaerobne uslovebi}e od velike pomo}i pri projektiranju sistema za bi-olo{ko uklanjanje fosfora.

Ako postoji sumnja u raspoloìvost ugljika za re-dukciju nitrata, bolje je projektirati sistem u dva ste-pena, gdje je prvi stepen Phoredox proces za ukla-njanje fosfora bez ukljucene nitrifikacije (a), a drugistepen ~ini proces nitrifikacije. Za uklanjanje fosforapotrebno je da odnos TKN/HPK bude 0.1, tako da seizvanredni rezultati mogu posti}i sa relativno malimangaìranjem na upravljanju procesom.

U slu~aju da je zadatak da se ukloni nitrogen ifosfor, a odnos TKN/HPK je izmedju 0.13 i 0.10, po-trebno je imati u vidu slijede}e:1. Primarno taloènje komunalne otpadne vode mo-

è ukloniti vise HPK nego TKN, {to }e rezultirati u nepovoljnom odnosu TKN/HPK.

2. Povrat dijela primarnog mulja (iz primarnih talo-`nika) moè pobolj{ati uslove procesa, posebnou periodu niskih optere}enja u dotoku komunal-nih otpadnih voda.

3. Anaerobni potencijal komunalnih otpadnih vodamora se sa~uvati za stvaranje anaerobnih uslovau sistemu, tj. za potrebe redukcije nitrata.Na slici 5. prikazane su osnovne konfiguracije

Phoredox procesa, pri cemu konfiguracija (c) prakti-~no predstavlja pro{ireni Bardenpho proces.


Konfiguracija (c): Kada se, pored uklanjanja fo-sfora, traè veoma niske koncentracije nitrata u eflu-entu, Phoredox proces se kombinira sa Bardenphoprocesom i dobija procesni sistem koji ~ini ukupnopet bioreaktora od kojih dva imaju istu namjenu: prvianaerobni, drugi anoksi~ni (denitrifikacija), tre}iaerobni (nitrifikacija), ~etvrti anoksi~ni (denitrifikacija)i peti reaeriranje (unos O2).

Kvalitet pre~i{}enog efluenta dostiè slijede}evrijednosti parametara:

1 mg P/L3 mg N/L (oko1 mg NO3/L)2 mg BPK5/L2 mg ST/L

Za uspje{no uklanjanje fosfora u Phoredox proce-su mora se posti}i kompletna denitrifikacija, a to je mo-gu}e samo za odnose TKN/HPK < 0.08 mg N/mg KPK.Za ve}i odnos TKN/HPK kompletna denitrifikacija se nemoè posti}i i tada se primjenjuje tzv. UCT proces.


3.4. UCT procesNa osnovu rezultata pogona postrojenja koja

primjenjuju Phoredox proces postalo je jasno da, ne-ovisno od ostalih faktora koji utje~u na efikasno ukla-njanje fosfora, najva`nije je ostvarenje anaerobnihuslova u odnosnom bioreaktoru i potrebne starostianaerobnog dijela biomase aktivnog mulja. Da bi seovo postiglo, vrlo je va`no u {to je mogu}e vecojmjeri eliminirati nepovoljan utjecaj nitrata na anaero-bni bioreaktor. Naime, u cilju ostvarenja velike sta-rosti anaerobnog dijela aktivnog mulja u anaerobnibioreaktor se mora vr{iti recirkulacija aktivnog muljaiz naknadnog talo`nika. Nakon brojnih poku{aja,

predloèna je konfiguracija procesa, nazvana pomjestu gdje su intenzivno vr{eni eksperimenti, tj.UCTprocess (University of Cape Town).

Razvijene su dvije konfiguracije procesa, UCTprocess i Modifikovani UCT proces, a sve u cilju os-tvarenja {to boljih anerobnih uslova u prvom anaero-bnom bioreaktoru. Obje konfiguracije procesa se ko-riste za slu~aj kada je odnos TKN/HPK ve}i od 0.08,s obzirom da za uklanjanje fosfora nije bitno posti}ikompletnu denitrifikaciju kao {to je to slu~aj kodPhoredox procesa.

Na slici 6. prikazane su obje konfiguracije proce-sa.

U UCT procesu, primjenom odgovaraju}e po-gonske kontrole mogu}e je anaerobni bioreaktorodràvati u anaerobnom stanju neovisno o sadràjunitrata u “s” recirkulaciji, pa i pri varijacijama koncen-tracije TKN u dotoku na postrojenje. Naime, koncen-traciju nitrata u prvom anoksi~nom bioreaktoru mo-gu}e je prakticno odràvati na veoma niskoj koncen-traciji, tako da istih nema u “r” recirkulaciji (ciji seodnos moè pode{avati).

Modifikovani UCT proces prakti~no pobolj{avaperformance cjelokupne konfiguracije s obzirom daje u sistem postavljen jo{ jedan anoksi~ni bioreaktor~ime se vr{i daljnje smanjenje anoksi~nog dijela bi-omase aktivnog mulja koja se odvodi u anaerobni bi-oreaktor.

UCT proces ima mogucnost prilago|avanja ve-}im vrijednostima odnosa TKN/HPK nego {to je tousvojeno pri njegovom projektiranju i to bez utjecajana dostignutu efikasnost uklanjanja fosfora. Ovo semoè uraditi jednostavno smanjenjem recirkulacije“a” sve dok se ostvari odsustvo nitrata u anoksi~nomreaktoru. Proces se moè projektirati i prakti~no pro-voditi sve do prosje~ne vrijednosti odnosa TKN/HPKod 0.14 mg N/mg HPK. Pri odnosu od 0.14, koncen-tracija nitrata u “s” recirkulaciji je toliko velika da ovooptere}enje anoksi~nog bioreaktora moè dovestido anuliranja njegovog denitrifikacionog potencijala.Kada se jednom postigne da nema “a” recirkulacije,svako pove}anje odnosa TKN/HPK ce rezultiratiispustom nitrata u anaerobni bioreaktor. Stoga, priodnosima TKN/HPK iznad 0.14 ne moè se o~ekiva-ti efikasno uklanjanje fosfora u UCT procesu. Me|u-tim, ova vrijednost odnosa je uglavnom iznad uobi-~ajenih vrijednosti za sirove i taloène komunalneotpadne vode.

Iskustvo sa UCT procesom pokazuje da za viso-ke koncentracije HPK u dotoku otpadnih voda napostrojenje(> 500 mg/L) i odnos TKN/HPK > 0.11mg N/mgHPK, vrijeme zadràvanja toka u anoksi-~nom bioreaktoru iznosi vi{e od jednog ~asa. Pro-blem koji se javlja je zna~ajno smanjenje talo`nih ka-rakteristika aktivnog mulja jer efikasno uklanjanje fo-sfora traì mali odnos recirkulacije “a”, a dobra talo-ìvost velik odnos. Ovaj problem je rije{en pomo}uModifikovanog UCT procesa. Naime, kod ovog pro-cesa predvi|ena su dva anoksi~na bioreaktora, prvisa udjelom anoksi~ne biomase od 7-10% (ovisno okoncentraciji HPK u dotoku) i drugi koji uspostavljaravnoteù sa raspoloìvom anoksi~nom biomasom.Zbog toga {to je drugi anoksi~ni bioreaktor odvojenod prvog, odnos recirkulacije “a” moè imati bilo ko-ju racionalnu vrijednost ve}u od potrebnog minimu-ma za potpuno optere}enje drugog anoksi~nog bi-oreaktora do njegovog denitrifikacionog potencijala.Recirkulacioni odnos “a” se stoga moè postaviti do-voljno velik da: (1) optereti drugi anoksi~ni biorea-ktor do njegovog denitrifikacionog potencijala ili (2)da se odràva vrijeme retencije toka manje od jedan~as. Dodatna prednost Modifikovanog UCT procesau odnosu na UCT proces je da nema potrebe za

pa`ljivom kontrolom “a” recirkulacije da bi se osigu-rao slobodan ispust nitrata u anaerobni bioreaktor.

Primjena Modifikovanog UCT procesa daje naj-konzistentnije uklanjanje fosfora i najbolju taloìvostaktivnog mulja u odnosu na sve ostale procesnekonfiguracije, ali ovo pobolj{anje je dobijeno na ra-~un maksimalnog odnosa TKN/HPK. Naime, da bi sedobio ispust nitrata u anaerobni bioreaktor jednaknuli smanjen je ovaj odnos sa 0.14 u UCT procesu na0.11 u Modifikovanom UCT procesu. Zatim, obezbje-|eno je da se proces moè voditi i kao UCT proces,ovisno od toga da li se koristi “r” recirkulacija ili ne.

4. Izbor procesaPrva odluka u vezi biolo{kog uklanjanje fosfora

iz komunalnih otpadnih voda odnosi se na to da li jepotrebno u efluentu postrojenja ostvariti niske kon-centracije nitrogenih spojeva ili ne, tj. da li je potre-bno predvidjeti procese nitrifikacije i denitrifikacije.Ukoliko to nije potrebno, tada Phoredox proces usvojoj najjednostavnojoj formi predstavlja odgovara-ju}e rje{enje. Medjutim, ukoliko je potrebno predvi-djeti i procese nitrifikacije i denitrifikacije, tada izborkonfiguracije procesa ovisi o karakteristikama komu-nalnih otpadnih voda u dotoku i to prvenstveno ododnosa TKN/HPK. Naime, postoje granicne vrije-dnosti TKN/HPKi P/HPK u okviru kojih pojedine kon-figuracije procesa postiù kompletno uklanjanje fo-sfora i nitrogena. Pored toga, biolo{ko uklanjanje fo-sfora zna~ajno ovisi od koncentracije biolo{ki raz-gradive organske tvari u dotoku komunalnih otpa-dnih voda (izraèno preko koncentracije HPK),odnosno, ukoliko je HPK manja od 50 mg/L male sumogu}nosti da se postigne uklanjanje fosfora u bilokojoj od navedenih konfiguracija procesa.

Zbog zna~aja HPK za biolo{ko uklanjanje fosfo-ra, va`no je izbjegavati uvjete koji mogu dovesti dosmanjenja iste, tj. slijede}e: • Priklju~enje oborinskih voda i inflitracija podze-

mnih voda u sistem kanalizacije zbog razre|enjakomunalnih otpadnih voda, odnosno, smanjenjaHPK,

• Industrijske otpadne vode koje imaju niske odno-se TKN/HPK i P/HPK,

• Priklju~enje septi~kih tankova na kanalizacioni sis-tem jer isti unose niske koncentracije HPK i stva-raju visoke odnose TKN/HPK.

Teoretski, pri niskim vrijednostima TKN/HPK udotoku, Phoredox proces predstavlja optimalno rje-{enje, ali je njegov izbor u odre|enoj mjeri rizi~anzbog nefleksibilnosti procesa za adaptaciju na varija-cije odnosa TKN/HPK. Kako je navedeno, za Phore-dox proces je bitno ostvarenje kompletne denitrifika-cije kako bi se postiglo efikasno biolo{ko uklanjanjefosfora u anaerobnom biorektoru, a to je izvodivo sa-mo za odnos TKN/HPK manji od 0.07. Za vrijednostiTKN/HPK vece od 0.07 ne moè se o~ekivati kom-pletna denitrifikacija i tada UCT proces i Modifikova-ni UCT proces predstavljaju odgovaraju}e tehnolo-{ko rje{enje jer u tim procesima kompletna denitrifi-


kacija nije uslov za efikasno biolo{ko uklanjanje fo-sfora. Pored toga, u ovim procesima je mogu}e po-de{avanje pogona u smislu da se vi{e uklanja onajnutrient koji je kriti~niji u smislu potrebnog kvalitetapre~i{}enog efluenta.

Dakle, izbor procesa ovisno od vrijednosti odno-sa TKN/KPK je slijede}i:

(a) Za TKN/HPK < 0.07: Phoredox proces

(b) Za 0.07< TKN/HPK >0.11: Modifikovani UCT pro-ces

(c) Za 0.11 < TKN/HPK > 0.14: UCT proces

Za projektiranje postrojenja koja su predvi|enaza uklanjanje nutrienata (nitrogena i fosfora) potre-bno je bolje poznavanje karakteristika komunalnihotpadnih voda nego {to je to slu~aj za konvencional-na postrojenja za sekundarni tretman. Bitne karakte-ristike komunalnih otpadnih voda su: organsko opte-re}enje (BPK5), odnosi TKN/HPK i P/HPK, biolo{kirazgradivi i nerazgradiovi dio HPK, maksimalna spe-cifi~na brzina rasta nitrifikanata( na 20oC), maksimal-na i minimalna temperatura procesa i alkalitet komu-nalne otpadne vode.

Usvojeni proces mora sadràvati faktor sigur-nosti/fleksibilnosti u uslovima pogona, tako da semoze izvr{iti adaptacija u slu~aju da su karakteristikekomunalnih otpadnih voda nepovoljnije od usvojenihza projektiranje. Primjera radi, ako je usvojen Phore-dox proces, preporu~eno je da maksimalni odnosTKN/HPK ne prelazi 0.07, a prakti~no se projektira savrijednosti 0.08.

Koli~ina dnevno uklonjenog fosfora po jediniciHPK predstavlja produkt dnevno stvorenog vi{ka bi-omase aktivnog mulja i iznosa uklanjanja viska fosfo-ra po jedinici biomase: kg ST akt.mulja x kg P/kg STakt.mulja = kg P/dan. Prema tome, {to je manja vri-jednost starosti mulja to je ve}e biolo{ko uklanjanjefosfora po jedinici HPK optere}enja.

Literatura1. Arceivala S. (1981),2. Vollenweider R.A. (1968), Water Management Re-

search, Scientific Fundamentals of the Eutroficati-on of Lakes and Flowing waterd with ParticularReference to Nitrogen and Phosphorus as Factorin Eutrofication; Technical Report to OECD.

3. Allgemeine Rahmen-Verwaltungsvorschrift ueberMindestanforderungen an das Einleiten vonAbwasser in Gewasser - Rahmen-Abwasser VwV- Vom 8 September 1989.

4. Environmental Protection Agency, U.S.A. (U.S.EPA),Process Design Manual fo Nitrogen Control, Table2-3; 1975.

5. Prof.dr ing Karlheinz Krauth, ing Karl F. Staab,“Stickstoffelimination durch Denitrifikation bei Be-lebungsanlagen mit Schlammstabilisation”, For-schungsbericht (02-WA 847). 1982.

6. ABWASSER TECHNIK, Band 3,7. H.J.Poepl,(1987) Grundlagen und Bemessung

der biologischen Stickstoffelimination, Teil 1: Ni-trifikation, GWF(Das Gas und Wasserfach),1987, Heft 8.

8. Marais & Ecama, (1976), The Activated SludgeProcess, Part I, Steady State Behaviour, WaterSA, Vol. 2, No 4, October 1976.

9. GWF, Heft 12, (1970)10. Economic Commission for Europe: Strategies,

Technologies and Economics of Wastewater Ma-nagement in ECE Countries, UN, New York,1984.

11. B.A.Heide, Biological denitrification in very lowloaded activated sludge systems, H2O magazi-ne, Vol.10, 1977.

12. Bernd Zink, Norbert Schneider, Denitrifikationals notwendige Foerderung bei schwach belas-teten Belebungsanlagen, “Wasserwirtschaft” Nr11/1979.

13. Kayser R., Konsequenzen fuer die Plannung vonBelebungsanlagen im Hinblick auf zukunftigeForderungen, Berichte der ATV, Nr.30, 1976/77.

14. Ermel G., Stickstoffentfernung in einstufigen Be-lebungsanlagen - Steuerung der Denitrifikation;Veroeff. fuer Stadtbauweisen, TU Braunschweig,Heft 35, 1983.

15. P.G.Piekema, S.B.Gaastra, Upgrading of a was-tewater treatment plant in the Netherlands: com-bination of several nutrient removal processes,European Water Pollution Control, Vol. 3, no 3,1993.

16. Referenca za indeks mulja u f-ji P/N17. Poul Harremoes, Erik Bundegard, Mogens Hen-

ze, Developments in wastewater treatment fornutrient removal, European Water Pollution Con-trol, Vol.1, No.1, 1991.

18. Prof.dr,ing Botho Boehnke, Das AB-Verfahrenzur Biologischen Abwasser Reinigung, Institutfuer Siedlungswasserwirtschaft der Rhein-Wes-tfalien Technische Hochschule - Aachen, 1987.

19. Prof.dr,ing Botho Boehnke, Vergleichende Be-trachtung von Versuchs und Betriebsergebnis-sen der zweistufigen AB-Technik unter besnde-rer Beruecksichtigung mikrobiologischer Reakti-onsmechanisme, Korrespondenz Abwasser,Nr.7/Juli 1983, Nr.8/August 1983. Prof.Botho Bo-ehnke, J Pinnekapm, Unterschiede im Nitrifikati-ons-und Denitrifikationsverhalten ein-und zweis-tufiger Belebungsanlagen, Korrespondenz Ab-wasser 11/86, 1986.

20. N.Matsche, Biologische Phosphor Eliminierung,Technische Universitaet Wien, Zusammenfas-sung. Prevedeno u ~asopisu VODOPRIVREDA,19, 107,(1987/3).

21. Levin G.V., Topol G.J., Tarney A.G., Operation ofFull Scale Biological Phosphorus Removal PlantJournal of Water Pollution Control Federation,47, 1975.


SA@ETAKad je rezultat jednogodi{njih istraìvanjasastava makroinvertebrata bentosa i nekihfizi~ko-hemijskih parametara vode na u{}u@eljeznice i Miljacke. Istraìvanjem su obu-

hva}eni hemijski parametri: pH, zasi}enost kisikom,koncentracija kisika, BPK5, dok su nitrati i fosfatimjereni samo jednom u toku godine. Posebna pa`-nja je posve}ena makroinvertebratama bentosa i nji-hovom sastavu kao i procentualnom u~e{}u u sva-koj probi pojedinih taksona. Rezultat istraìvanja jevrijednost Shannon-Winerievog indeksa diverziteta ira{irenog bioti~kog indeksa na osnovu kojeg se mo-è vr{iti biolo{ka valorizacija kvaliteta vode. Na osno-vu fizi~ko-hemijskih parametara i sastava zajednicamakroinvertebrata, te vrijednosti indeksa diverziteta ira{irenog bioti~kog indeksa utvr|en je visok stupanjzaga|enosti donjeg toka rijeke Miljacke koji naru{a-va kvalitet vode mati~nog vodotoka rijeke Bosne. Ta-ko|er je utvr|eno pobolj{anje hemizma vode kao irevitalizacija faune makroinvertebrata bentosa u{}a@eljeznice, tako da se moè re}i da je u toku procesoporavka ovog dijela vodotoka koji je prije rata bio vi-|e zaga|en.

Klju~ne rije~i: makroinvertebrata, indeks diver-ziteta, zaga|enje, kvalitet vode

UVOD@eljeznica i Miljacka su desne pritoke rijeke Bo-

sne. Vrelo rijeke Bosne se nalazi u naselju Blaùj na500 m nadmorske visine ispod planine Igman. Bo-sna je desna pritoka rijeke Save u njenom srednjemtoku. Duìna toka rijeke Bosne do u{}a u Savu u Bo-sanskom [amcu iznosi 271 km. Prosje~na {irina ko-rita iznosi 63,3 m, a maksimalna {irina iznosi 145 m.Pritoka @eljeznica izvire u Vojkovi}ima nedaleko od

Sarajeva. U svom donjem toku proti~e kroz Sarajevou naselju Ilidà gdje je pod direktnim uticajem sum-pornih vrela koja uzrokuju blago pove}anje tempera-ture vode. U podru~ju naselja Otes @eljeznica sesastavlja sa Malom Bosnom koja dolazi sa lijeve stra-ne i odatle nastaje Bosna. Rijeka Miljacka nastajestapanjem Mokranjske i Paljanske Miljacke u mjestuDovli}i na Palama i u svom gornjem toku je ~ista rije-ka koja sredi{njim tokom prolazi kroz grad Sarajevogdje se ve}ina otpadnih gradskih voda uliva u njenokorito. Donji dio toka se zavr{ava u naselju Dobro{e-vi}i, a na sjeveroistoku se uliva u mati~ni vodotok ri-jeke Bosne. U{}em ove dvije pritoke rijeka Bosna jeu prijeratnom periodu primala 35% svih otpadnih vo-da koje su se ulivale u vodotok. Otpadne vode suuvjetovale hemijski i biolo{ki reìm rijeke Bosne {toje bio bitan razlog za mnogogodi{nja kvalitativna ikvantitativna istraìvanja u prijeratnom periodu u u{-}ima pritoka radi sagledavanja stupnja one~i{}enos-ti i samog kvaliteta vode u njima.

Kvalitetom vode u vodotocima u{}a pritoka rije-ke Bosne kao i sastavom makroinvertebrata bentosau njima bavili su se u pro{losti mnogi istraìva~i (Ko-sori}, Ka}anski, Ratkovi}, Tanasijevi}, Marinkovi},1980-83, Troì}-Borovac, 2001). Poseban doprinos uistraìvanju kvaliteta vode rijeke Bosne i pritoka daoje Vagner, 1998 sa saradnicima iz Federalnog Hidro-metorolo{kog zavoda u Sarajevu.

U ovom radu prikazani su rezultati jednogodi{-njih hidrohemijskih i hidrobiolo{kih istraìvanja u{}a@eljeznice i Miljacke u rijeku Bosnu obavljenih prisrednjim i malim vodama u periodu od jula 1999. dojuna 2000. godine. Istraìvanja su usmjerena na sas-tav makroinvertebrata bentosa u u{}ima pritoka Bo-sne koje se ve} oko jedno stolje}e parcijalno ili una-zad tri decenije dominantno primijenjuju pri ocjenikvaliteta vode.

MAKROINVERTEBRATA BENTOSA U[]A @ELJEZNICE I MILJACKE

65

Dr. sci. SADBERA TRO@I]-BOROVAC, dr. sci. RIFAT [KRIJELJ


R

2. MATERIJAL I METODE RADAIstraìvanjima u ovom radu obuhva}ena su u{}a

@eljeznice i Miljacke. Uzorkovanje materijala trajaloje jednu godinu, od jula 1999. do juna 2000. godine.Pri ovim istraìvanjima, kao prvim u poslijeratnomperiodu, primijenjen je novi na~in uzorkovanja u lite-raturi poznat pod imenom “kick sampling” (Dall etal., 1995). Pri uzorkovanju koje je obavljeno osamputa uzimane su po tri probe, a svaka proba sadrì~etiri potprobe. Uzorkovanje je izvr{eno na obje oba-le i ima semikvantitativni karakter. Fiksiranje uzoraka4% formaldehidom obavljeno je na terenu. U labora-toriju Prirodno-matemati~kog fakulteta izvr{eno jeispiranje proba kroz sito sa okcima 0,5 mm. Dalje jeizvr{ena separacija makroinvertebrata binokularnomlupom i fiksacija u 70%-tnom etil-alkoholu. Determi-nacija je obavljena do razli~itih sistematskih katego-rija (uglavnom do nivoa vrste), a kori{teni su sljede}iklju~evi: Waringer i Graf (1997); Eliot, Humpresch iMacan (1988); Aubert (1959); Consiglio (1980); Wal-lace, Wallace i Philipson (1990); Sansoni (1992); Dalli drugi (1990).

Pri svakom uzorkovanju izvr{eno je mjerenjetemperature vazduha, vode (oC), pH, zasi}enost kisi-ka (%), koncentracija kisika (mg/l), proticaj, providnost,dubina, boja, dok je koncentracija nitrata (N-NO3) ifosfata (PO4) izmjerena samo jedanput u toku istra-ìvanja. BPK5 je izmjeren dva put u toku istraìvanja.Mjerenje ve}ine parametara izvr{eno je prilikomuzorkovanja, a mjerenje nitrata, fosfata kao i BPK5izvr{eno je standardnim metodama u laboratoriju.

Biodiverzitet makroinvertebrata prikazan jevrstama pojedinih taksona, brojem jedinki pojedina-~nog taksona i njegovim relativnim procentom u~e{-}a po formuli:

gdje je A procentulana zastupljenost taksona uuzorku; n broj jedinki i taksona u uzorku; a N ukupanbroj jedinki u uzorku.

Rznovrsnost sastava makroinvertebrata odre-|ena je na osnovu izra~unavanja Shannon-Weaverindeksa (Shannon & Weaver, 1949) koji je ura|enprema formuli:

H´ je diverzitet; ni broj jedinki i taksona u uzor-ku; N ukupan broj jedinki u uzorku;

log2 = log (x)/log(2).

Vrijednosti indeksa primjenjeni su i na ocjenukvaliteta vode, a Wilhm & Dorris su odredili na~in in-terpretacije vrijednosti ovog indeksa:

H>3 : ~ista voda H = 1-3 : malo zaga|ena H = 1-2 : umjereno zaga|enaH < 1 : jako zaga|ena.

Za ocjenu kvaliteta vode primijenjen je modifici-rani ra{ireni bioti~ki indeks (EBI, Ghetti, 1986), izra-~unat na nivou familija. Vrijednosti ovog indeksa kre-}u se od 0-14, a njihova vridnost ukazuje da je:

I. klasa kvaliteta: nezaga|en vodotok, EBI vrije-dnost >10

II. klasa kvaliteta: malo zaga|en vodotok, fauna ra-zvijena, EBI vrijednost 8-9

III. klasa kvaliteta: zaga|en vodotok, EBI vrijednost6-7,

IV. klasa kvaliteta: mo}no zaga|en vodotok, EBI vri-jednost, 4-5,

V. klasa kvaliteta: jako zaga|en vodotok, EBI <4.

3. REZULTATI RADA I DISKUSIJA

3.1. Rezultati mjerenja fizi~ko-hemijskihparametara vode

U toku istraìvanja zajednica makroinvertebratana u{}u @eljeznice I Miljacke analizirani su I neki fizi-~ko-hemijski parametri kvaliteta vode (temperatura,zasi~enost kisika, koncentracija kisika, pH vrije-dnost, nitrati, fosfati, BPK5, i protok. Vrijednosti mje-renja ovih parametara periodima istraìvanja prika-zani su u tabeli 1. i tabeli 2.


Malo Jezero - Pliva, juni 2003. godine

Prema rezultatima hemijskih analiza (tabela 2)zapaà se da su relativno manja kolebanja koncen-tracije vodikovih jona (pH) u vodi u{}a @eljeznice {toje uveliko posljedica smanjenja ulaska industrijskeotpadne vode u ovu rijeku, a kao rezultat prestankarada industrije u vrijeme ratnih doga|anja. Znatnavariranja pH vrijednosti zapaàju se samo u u{}u Mi-ljacke (tabela 1) {to je posljedica zaga|enja ove rije-ke otpadnim vodama grada Sarajeva i prestanka ra-da kolektora za pre~i{}avanje tih voda, koji je loci-ran na samom u{}u.

Na osnovu mjerenja koncentracije i saturacijeO2 u pritokama Bosne (tabela 1 i tabela 2.) vidljivo jeda se izdvaja u{}e Miljacke sa velikim variranjemkoncentracije i saturacije O2. U u{}u rijeke Miljackeizmjerena je jako niska vrijednost koncentracije O2(1,8 mg/l) i zasi}enosti od 25%. U zimskim mjeseci-ma, usljed porasta nivoa vode u vodotoku kao i pro-toka, dolazi do porasta koncentracije na 7,6 mg/l, azasi}enosti na 80%. U{}e rijeke @eljeznice odlikujese relativnim bogastvom koncentracije i zasi}enostikisikom.

BPK5 u u{}u Miljacke postiè i najve}u vrijed-nost od 17,2 mg/l (maj 2000). U u{}u @eljeznice ovajparametar ima relativno ujedna~enu vrijednost. Kon-centracije nitrata i fosfata u u{}ima istraìvanih prito-ka pokazuju izvjesne pove}ane koncentracije fosfa-ta, a sa daleko ve}om koncentracijom su registrova-ni u u{}u Miljacke (2,01 mg/l). Prema podacima zanezaga|ene vode koncentracija fosfata iznosi 0,463mg/l. U u{}u @eljeznice fosfati nisu registrovani.

Vrijednosti proticaja ukazuju na znatne razlike utoku zimskih i ljetnjih mjeseci. To se posebno odno-

si na u{}e @eljeznice gdje je maksimum (42,1 m3/s)izmjeren u martu 2000. godine. Ne{to ujedna~enevrijednosti registrirane su u u{}u Miljacke sa maksi-mumom (5,7 m3/s) u martu i minimumom (1,8 m3/s)u junu 2000., godine {to je posljedica niske dubinerijeke i velike optere}enosti organskim otpadom.

3.2. Analiza kvalitativno-kvantitativnogsastava makroinvertebrata bentosau{}a rijeke @eljeznice i u{}a Miljacke

Analizom kvalitativno-kvantitativnog sastava ma-kroinvertebrata bentosa u{}a @eljeznice utvr|en jeveoma heterogen sastav. Ukupno je zastupljeno 6klasa (Gastropoda, Turbellaria, Oligochaeta, Hirudi-nea, Crustacea i Insecta). Sa najve}im brojem ta-ksona zastupljena je klasa Insecta. Distribucija ta-ksona makroinvertebrata u uzorcima bentosa u{}a@eljeznice u toku istraìvanja vidljiva je iz tabele 3.


Tabela 1. Vrijednosti mjerenja nekih fizi~ko-hemijskih parametara u{}a Miljacke u periodu od jula 1999. do juna 2000. godine

Tabela 2. Vrijednosti mjerenja nekih fizi~ko-hemijskih parametara u{}a @eljeznice u periodu od jula 1999. do juna 2000. godine

Zapaà se da je u toku istraìvanja u trajanju odgodinu dana konstatovano 1906 jedinki koje supredstavnice 28 taksona. Vrsta puèva Holandrianaholandri Ferussac, 1823 registrovana je u toku ~ita-ve godine. Vrste iz reda Ephemeroptera i iz reda Dip-tera zastupljene su u ve}ini uzoraka. Me|u diptera-ma posebno se isti~u vrste iz familije Chironominaekoje su na|ene prilikom gotovo svih izlazaka. Najve-}i broj jedinki uzorkovan je u augustu 1999. godine(489), a najve}i broj taksona u julu 1999. godine(15). U toku jednogodi{njih istraìvanja u svim izlas-cima su registrovane vrste familije Lumbriculidae,koje prema Weglu, 1987. imaju saprobnu vrijednost3, a dobri su indikatori stanja kvaliteta vode (G=3).

Od ostalih taksona zastupljene su vrste ~ija sesaprobna vrijednost kre}e od 1,9 do 3 (Wegl, 1983).

Kvalitativni odnos konstatovanih grupa makroinver-tebrata vidljiv je sa slike 1.

Slika 1. Procentualno u~e{}e grupa makroinvertebrata u bentosu u{}a @eljeznice u periodu od jula 1999.

do juna 2000. godine

Sa slike 1. vidljivo je da u bentosu @eljeznice naj-ve}i procenat imaju vrste iz klase Gastropoda (71%).Sa daleko manjim procentom prisutne su Diptere


Tabela 3. Kvalitativno-kvantitativni sastav bentosa u{}a @eljeznice u periodu od jula 1999. do juna 2000. godine

Plecoptera

Coleoptera

1% Hirudinea

3%

1% 1%

3%

20% 71

Gastropoda Diptera

Ephemeropte

Oligochaeta

AmphipodaTrichoptera

(20%) i Ephemeroptere (3%). Ako uporedimo sa re-zultatima iz 1983-88. god. (Vagner, Me{trov, 1998), za-paà se da je do{lo do zamjene dominantnih grupa.U ranijim istraìvanjima dominantne su bile Oligoc-haetae, a u novim istraìvanjima puèvi sa vrstom Ho-landriana holandri. Velika brojnost puèva povezanaje sa veoma bogato razvijenim podvodnim perifitonom.

Rezultati analize kvalitativno-kvantitativnog sas-tava makroinvertebrata bentosa u{}a Miljacke poka-zuju veliko siroma{tvo. Konstatovane su jedinkepredstavnice klase Oligochaeta i Insecta. U toku go-dine dolazi do smanjnje taksona koji se javljaju ubentosu u{}a Miljacke, a njihova distribucija po se-zonama uzorkovanja jasno je vidljiva iz tabele 4.


Tabela 4. Kvalitativno-kvantitativni sastav makroinvertebrata bentosa u{}a Miljacke u periodu od jula 1999. do juna 2000. godine

Ukupan broj taksona konstatovan u bentosu u{-}a Miljacke je pet, a ukupan broj jedinki je 3601. Brojtaksona u toku godine je relativno ujedna~en (2). Naj-ve}i broj taksona registrovan je u junu (4), dok je naj-manji broj konstatovan u martu (1). Dominantne je-dinke su iz familije Tubificidae koje su na|ene u toku~itave godine, a najve}i procenat imaju u martu (100%)kada su i na|ene samo one. Najmanji procenat ubentosu u{}a Miljacke ove jedinke imale su u augustu(44). Jedinke vrste Chironomus sp. na|ene su u ve}embroju uzoraka, a najve}i procenat postiù u augustu(56%). Ostali taksoni na|eni su samo pojedina~no.

Odnosi grupa makroinvertebrata kao i njihovoprocentualno u~e{}e u bentosu u{}a Miljacke jasni-je je vidljivo iz slike 2.

Slika 2. Procentualno u~e{}e taksona makroinvertebrata u bentosu u{}a Miljacke u periodu od jula 1999.

do juna 2000. godine

Tubificidae imaju najve}i procent u~e{}a (56%)dok su Chironominae zastupljene sa ne{to manjimprocentom (44%). Ostala tri taksona se javljaju kaoproizvod drifta (plavljenja) koje je u biomonitoringuveo Ghetti (1986).

Tubificidae su u u{}u Miljacke pokazale dalekove}u tolerantnost na koncentraciju kisika od vrsta izroda Chironomus.

3.3. Shannon-Weaver indeks diverzitetaRezultati indeksa diverziteta za u{}e @eljeznice i

Miljacke u periodu od jula 1999. do juna 2000. god.vidljivi su u tabeli 5.

Za vrijednosti indeksa diverziteta (Wilhm & Dor-ris, 1968) date su ocjene stanja kvaliteta vode u vo-dotoku. Vrijednost manja od 1 ozna~ava jako zaga-|ene vode, od 1 do 2 umjereno zaga|ene i preko 3~iste vode. Indeks je mogu}e izra~unati ne samo zavrste ve} i za rodove, familije, zajednice, ali je bitnoda su svi na istom taksonomskom nivou (Edwards idrugi, 1972).

Vrijednosti indeksa za u{}e @eljeznice kre}u seod 2,53 do 1,15. Vrijednosti indeksa diverziteta u za-

Tabela 5. Shannon-Weaver indeks diverziteta makroinverte-brata bentosa u{}a Miljacke i @eljeznice u periodu od jula1999. do juna 2000. godine

visnosti su od sezone uzorkovanja (Harell i Dorris,1968) {to je i vidljivo u tabeli 3. U ljetnjim mjesecima,kada je upliv otpadnih voda grada Sarajeva dalekove}i, javlja se dominacija jedne grupe (puèvi), asmanjenje broja jedinki drugih taksona. Sli~na situ-acija je tokom ~itave godine, samo u maju mjesecudolazi do pove}anja indeksa diverziteta (2,53) kadaje smanjen uticaj one~i{}enja.

Za u{}e Miljacke vrijednosti indeksa su kriti~ni (0do 0,98) i ukazuju na veliko poja~anje zaga|enostiovog dijela vodotoka Miljacke koji kao takav mo}nozaga|uje rijeku Bosnu. Najve}i stepen zaga|enostivezan je za mjesec mart kada je zastupljena samo fa-milija Tubificidae koje su otporne na uslove malekoncentracije kisika. Problem ovih u{}a je veliko or-gansko zaga|ivanje otpacima i otpadnim vodamakoje neprekidno doti~u u njihova korita, a glavniuzro~nik je ~ovjek.

3.4. Ra{ireni bioti~ki indeks - Extended Bi-otic Index (modifikacija, Ghetti, 1986.)

Vrijednosti ra{irenog bioti~kog indeksa za u{}a@eljeznice i Miljacke prikazani su u tabeli 6.

Najve}a vrijednost ra{irenog bioti~kog indeksaizra~unata je za uzorke iz jula mjeseca iz u{}a @elje-znice (8), dok su najmanje vrijednosti vezane za zim-ske mjesece (5). Smanjen broj jedinki zna~ajnih zave}i kvalitet vode u zimskim mjesecima posljedica jevelikog broja juvenilnih stadija senzibilnih vodenih in-sekata te zbog svoje male veli~ine (manje 0,5 mm)nisu uzorkovane mreòm sa ve}im okcima.Prosje-~na vrijednost ovog indeksa (6) ukazuje da je voda uu{}u umjereno zaga|ena.

Uzorci u{}a Miljacke prema najmanjoj vrijednos-ti (1) ra{irenog bioti~kog indeksa, a i najve}oj (2),ukazuje na kriti~no stanje sa velikim stupnjem zaga-|enosti. Prosje~na vrijednost u toku godine (1, 62)potvr|uje nazna~eno stanje. Ulaskom u mati~ni vo-dotok rijeke Bosne otpadna voda uzrokuje promjeneu fizi~ko-hemijskim parametrima {to direktno uvjetu-je smanjnje diverziteta makroinvertebrata i drugih ì-vih bi}a u njoj.

ZAKLJUÂKU radu su prikazani prvi rezultati poslijeratnih is-

traìvanja kvalitativno-kvanitativnog sastava zajedni-ca makroinvertebrata bentosa u{}a Miljacke i u{}a@eljeznice koje uti~u na kvalitet vode u mati~nom vo-dotoku rijeke Bosne. Pri uzorkovanju je prvi put kori-{tena metoda “kick sampling” koja se pokazala kaorelevantna za ovaj dio toka.

Na osnovu nekih hemijskih parametara, sastavazajednica makroinvertebrata i vrijednosti Shannon-Winerievog indeksa diverziteta istraìvane pritoke nasvom u{}u spadaju u dvije grupe:

a) kriti~no zaga|ena, b) umjereno zaga|ena.Kriti~no zaga|ena, prema vrijednosti indeksa di-

verziteta od 0 do 0,98, je rijeka Miljacka, dok @elje-znica sa indeksom od 1,15 do 2,53 spada u umjere-no zaga|ene vode.


Tabela 6. Vrijednosti ra{irenog bioti~kog indeksa za u{}a @e-ljeznice i Miljacke u periodu od juna 1999. godine do jula2000. godine

Rijeka @eljeznica u naselju Sokolovi}iSnimio: M. Lon~arevi}

U u{}u @eljeznice do{lo je do izmjene stanja usastavu makroinvertebrata bentosa. Promjene nase-lja zoobentosa (dominantne skupine) posljedica suprije svega poja~anog organskog zaga|ivanja kojerezultira poja~ani razvoj akvati~ne flore. U ranijim is-traìvanjima dominantne su bile Oligochaetae (Va-gner, Me{trov, 1998), familija Tubificidae, a sada suGastropode tj, vrsta Holadriana holandri. Javljaju sevrste efemeroptera, dvije vrste trihoptera iz rodaHydrosyche kao i jedna vrsta plekoptera (Leuctrasp.). Prema svemu navedenom moè se zaklju~iti daje, uvjetno re~eno, do{lo do mjestimi~nog oporavkaovog dijela vodotoka @eljeznice u odnosu na prijera-tno stanje.

Kvalitet vode je u u{}u @eljeznice ne{to izmije-njen nabolje, ali iziskuje dodatno ~i{}enje korita,dok je u u{}u Miljacke stanje alarmantno.

Usljed prestanka rada kolektora za pre~i{}ava-nje Miljacka, po svim svojim karakteristikama, prela-zi u nadasve kriti~no stanje zaga|enosti koje, utica-njem u rijeku Bosnu, izaziva drasti~ne promjene unaselju ìvog svijeta. Kolektor za sakupljanje i pre~i{-}avanje otpadnih voda grada Sarajeva i u pro{losti jeminimalno pre~i{}avao vodu te bi se u novim per-spektivama oparavka i stavljanja u pogon ovakvogure|aja trebalo planski i pod permanentnom kontro-lom obezbjediti potpuno pre~i{}avanje i tek kao ta-kvu je ispu{tati u mati~ni vodotok. Nastavljanjemovakvog trenda zahga|ivanja rijeke Miljacke koja usada{njosti sluì kao recipijent svega {to je otpad,produkova}e se opasan izvor zaraznih bolesti koji }ese direktno odraziti na ljudsku populaciju kao gla-vnog uzro~nika ovakvog stanja.

LITERATURA1. Aubert (1959): Plecoptera. Insecta Helvetica, Fa-

una. Imprimerie la Concorde, Lausanne.2. Consiglio (1980): Guide per il riconoscimento

delle specie animali delle interne Italiane 9: Ple-cotteri (Plecoptera).

3. Dall et al. (1990): En oversigt over danske fres-kvandsinvertebrater til brug ved bedommelse afforureningen I soer og vandlob. Freskvandsbi-ologisk Lboratorium, Kobenhavns Universitet ofMiljokontoret, Storstroms amt, Kobenhavn.

4. Dall et al. (1995): Commonly used methods forassessment of water quality. Biological Assesse-ment of Stream Water Quality, Ljubljana, 49-56.

5. Edwards, R.W., Benson-Evans, K., Learner, M.,Williams, R. (1972): A biological survey of the Ri-ver Taff. J.Inst.Wat.Pollut.Control, 71 : 144-66.

6. Elliot, J., Humpresch, U. H., Macan, T. T. (1988):Larvae of the British Ephemeroptera: a key withecological notes. Freshwater Biological Associ-ation, Ambleside, Scientific Publication, 49.

7. Ghetti, P.F. 1986: I macroinvertebrati nellánalisidi qualita dei corsi dácqua. Universita di Par-ma, Catedra di Idrobiologia, Trento.

8. Harrel, R. C., Dorris, T. C. (1968): Stream order,morphometry, physico-chemical conditions and

community structure of bentic macroinvertebra-tes in an intermittentstream system. Midl. Nat.,220-51.

9. Kosori}, \., Ka}anski, Ratkovi}, V., D., Tanasije-vi}, M., Marinkovi}, M. (1980/83): Ribarska osno-va “BOSNA I”, Biolo{ki institut Univerziteta u Sa-rajevu, Sarajevo.

10. Shannon, C. E et Weaver, W. 1949. The Mathe-matical Theory of Commucation. The Universityof Illinois Press, urbana, IL.

11. Sansoni, G. (1992): Atlante per il riconoscimen-to dei macroinvertebrati dei corsi d acqua Itali-ani. Centro Italiano studi di biologia ambientale,Provincia autonoma di Trento.

12. Troì}-Borovac, S. (2001): Istraìvanje makroin-vertebrata bentosa rijeke Bosne i pritoka u ocje-ni kvaliteta vode. Doktorska disertacija. Priro-dno-matemati~ki fakultet Univerzitet u Sarajevu.

13. Vagner, D. , Me{trov, M. (1998): U~inak one~i{-}enja na zajednice bentoskih beskralje`nika uu{}ima pritoka rijeke Bosne. Vodoprivreda, 2 :124-131, Sarajevo.

14. Waringer, J., Graf, W. 1997: Atlas der Österreic-hsschen köcherfliegenlarven: unter Einschlußder angrenzenden Geibiete. Facultas Univer-sitätsverlag, Wien.

15. Willhm, J. L., Dorris, T. C. (1968): Biological pa-rameters for water quality criteria. Bioscience,18 : 477-81.

16. Wallace, I. D., Wallace, B. B., Philipson, G. N.(1990): A key to the case-bearing caaddis larvaeof Britain and Ireland. Freshwater Biological As-sociation, Ambleside, Scientific Publication.

17. Wegl, R. (1983): Index für die Limnosaprobität,Wien, Beiträge zur Gewässerforschung XIII,Band 26, 175-159.


1. Uvodperiodu od 17.02.-19.02.2004. u organiza-ciji firme WEDECO AG odràno je u Herfor-du, SR Njema~ka trodnevna edukacija izoblasti UV-tehnologije uz informativni sa-

dràj o WEDECO ozon-tehnologiji. Cilj istoga je bioprodubljivanje saznanja o ovim relativno novim te-hnologijama na nasim prostorima koje se u Evropive} uveliko primjenjuju. Na ovom skupu su prisus-tvovale firme sa cijelog podru~ja biv{e Jugoslavije:predstavnici UNIONINVEST d.d.Sarajevo, JP za ,,Vo-dno Podru~je Slivova Rijeke Save” - Sarajevo, Istitutza Hidrotehniku - Sarajevo (Bosna i Hercegovina),Institut Jaroslav êrni - Beograd, ProCar - Beograd,MESSER - Beograd, MOSER - Beograd, MINPRO-JEKT -Ni{ (Srbija i Crna Gora), ERWO - Zagreb, BRI-TA - Zagreb, NIROSTA - Osijek, (Hrvatska), Institut zaEkolo{ko Inènjerstvo - Ljubljana i CMC - Ljubljana(Slovenija).

U tekstu je prezentirana primjena dezinfekcijepomo}u ultraljubi~astih zraka kao jedne savremenijeu zadnje vrijeme vrlo ~esto primjenjivane metode de-zinfekcije vode.

2. Op}enito o UV dezinfekciji vodeDezinfekcija vode je proces kojim se vr{i uni{ta-

vanje bakterija, virusa i protozoa u cilju spre~avanjanastajanja ili spre~avanja prenosa bolesti putem vo-de. Osim ovih mikroorganizama dezinfekcijom setrebaju uni{titi i drugi ìvi organizmi i alge, ~ije bi pri-sustvo u pre~i{}enoj vodi uticalo negativno na kvali-tet vode u vodovodnoj mreì. Proteklo je mnogo vre-mene od kada se prvi put pojavila potreba za dezin-fekcijom vode.

Dezinfekcija vode se moè vr{iti primjenom fizi-~kih, kemijskih ili biolo{kih metoda kao {to su proku-havanje, dezifekcija sa klorom, ozonizacija, dezinfe-kcija sa klor dioksidom i ultravioletno zra~enje.

Naj~e{}e primjenjivana sredstva za dezinfekcijukoje se danas primjenjuju su sredstva na bazi hlora ijedinjenja hlora.

Medjutim, dana{nji nivo nau~nih saznanja poka-zuje da ovi procesi mogu {tetno da uti~u na zdravljeljudi i ìvotnu sredinu, a ~esto mogu da pokvare mi-ris i ukus vode.

Najve}i problemi poti~u od ostataka i nusproi-zvoda koje primjena ovih metoda ostavlja za so-bom.Poslednjih godina je sve prisutnija sumnja dahlor podsti~e stvaranje opasnih jedinjenja koja mogubiti kancerogena.Ovaj proces je aktuelan kada dola-zi do mje{anja hlora sa nekim supstancama koje susadràne u vodi, a naro~ito je izraèn kada se neispo{tuju svi zahtijevi kada je u pitanju dezinfekcijahlornim preparatima.

Osim toga, neke patogene materije ve} su razvi-le otpornost na hlor, dovode}i u pitanje uspje{nostdezinfekcije.

Nakon vi{egodi{njih istraìvanja otkriveno je daje najefikasniji alternativni proces koji nam stoji na ra-spolaganju, dezinfekcija vode pomo}u ultraljubi~as-tih zraka.(UV) Ova metoda se bazira na na prirodnojpojavi pona{anja sunca. Naime, ultraljubi~aste zrakese upu{taju preko slojeva vode i na taj na~in se foto-hemijski o{te}uje DNK bilo koje bakterije ili virusa zanekoliko sekundi, sprije~avaju}i mogu}nost samore-produkcije i ostavljaju}i }eliju beìvotnom.

Optimalan efekat UV svjetla na gljivice je uzroko-van talasnom duìnom od 254nm. Efikasnost u pro-cesu dezinfekcije zavise od primjenjene UVdoze. Staje UV doza

UV doza = UV intenzitet x vrijeme izloènosti(J/m2) (W/m2) (s)

Da bi se osigurala sigurna dezinfekcija pitke vo-de, u skladu sa me|unarodnim standardima, prepo-

UV DEZINFEKCIJA VODE -OSNOVE PROCESAI PRIMJENA

72

SUAD SKEJOVI], dipl. in`. gra|., SALIH KRNJI], dipl. in`. gra|.


U

ru~uje se minimalna doza od 400 J/m2 (1J/m2 =1Ws/m2) (ovim se postiè 4-log dezaktiviranost–99,99%-za ve}inu ljudskih patogenih mikroorgani-zama). Uslov za efikasnu dezinfekciju je da ultravi-oletni zraci prodru kroz vodu koju treba dezinfekova-ti i da zra~enje dovoljno dugo traje.

Da bi se osigurala validnost ovog zakona o efika-snosti doze voda na smije biti okarakterisana velikommutno}om (prihvatljiv je veoma mali broj suspendira-nih ~estica).

Zna~i da efikasnost ove vrste dezinfekcije umno-gome uti~e mutno}a, kvalitet pre~i{}ene vode, kao isadràj nekih materija u vodi i sli~no.

Destilovana voda ima veliku propustljivost svje-tlosti, me|utim prema sadrìni rastvorenih i suspen-dovanih materija, znatno opada. Tako recimo pro-pustljivost sloja destilovane vode od visine 7,5 cmopada sa 93% na 7% pri pove}anom sadràju gvo`-|a od 1 g/m3. Otpornost klica protiv baktericidnogzra~enja u vodi je mnogo ve}a nego u vazduhu. Ta-ko je u vodi za totalno uni{tenje koli-bakterija potre-ban intezitet zra~enja od 21 000 Ws/cm2, prema3000 Ws/cm2 u vazduhu.

Prilikom primjene UV doze koja nije ve}a od tre-nutno preporu~ljive za sigurnu dezinfekciju pitke vo-de UV svjetlo ne uzrokuje nikakve neèljene spore-dne efekte. Obzirom da se UV procesom ne dodajunikakve dezinfekcione supstance u vodu, nema nika-kvog efekta taloènja nakon {to voda pro|e ovaj tre-tman. Dalje, nema primjene u ukusu ili mirisu vode.

Slika br.1 - Princip UV zra~enja

O efektima sterilizacije ovoga procesa govori ipodatak da Jedan od najinterestantnijih ljudskih pa-togenih organizama u svijetu, protozoa Cryptospori-dium Parvum Oocyst veoma lako deaktivira UV svje-tlom – ~ak i sa mnogo niìm vrijednostima UV dozau uporedbi sa tipi~nim vrijednostima deaktiviranja vi-rusa i bakterija.

Ultraljubi~asta svjetlost ima veoma visoki ener-getski nivo i raspon talasne duìne od 200-400nm.Jedna od najefikasnijih duìna za uni{tavanje {tetnihorganizama u vodi je 254nm.

Principijelno sve gore navedeno je sadràno je u{emi na slici br. 1

3. Kako se stvara UV zra~enje Ultravioletni zraci se dobijaju pomo}u specijal-

nih lampi sa ìvinom parom. Voda koja se dezinfiku-je prolazi u tankom sloju oko lampe ili u kanalu izlo-èna ultravioletnim zracima. Sloj vode treba da budetoliki da zraci mogu da prodju kroz cijelu masu vode.

Proces na koji UV lampa transformi{e elektri~nuenergiju u UV zra~enje prikazan na setu slika br. 2.Stvaranje UV zra~enja po~inje sudaranjem elektronasvjetlosti I elektrona ìvinog atoma nakon uklju~enja


Slika br.2 - Stvaranje UV zra~enja

elektri~ne energije.Primarni elektroni od niti àruljesudaruju se sa elektronom na vanjskoj ljusci ìvinogatoma. Sekundarni electron dobijaju}i od udaraenergiju “posko~i”. Odba~eni electron je sada nesta-bilan i vra}aju}i se nazad na isto mjesto na vanjskojljusci vra}a primljenu energiju kao radijaciju.

Efikasnost u procesu dezinfekcije zavise od pri-mjenjene UVdoze. Sve je ve}i broj zemalja koje surazvile ili su u procesu pripreme UV smjernica sa ci-ljem pravilnog definiranja kriterija za izgradnju UVsistema.

Prilikom primjene UV doze koja nije ve}a od tre-nutno preporu~ljive za sigurnu dezinfekciju pitke vo-de UV svjetlo ne uzrokuje nikakve neèljene spore-dne efekte. Obzirom da se UV procesom ne dodajunikakve dezinfekcione substance u vodu, nema nika-kvog efekta slijeganja nakon {to voda pro|e krozreaktor. Dalje, nema promjene u ukusu ili mirisu vo-de.

Postupak dezinfekcije ultraljubi~astim svjetlomprivla~i sve vi{e i vi{e me|unarodne pa`nje kao mi-krobiolo{ka barijera u postrojenjima za pripremu pit-ke vode svih veli~ina. Veoma su rasprostranjena mi-sljenja da niti jedan drugi proces tretmana ne moèpruìti tako {irok spektar mogu}nosti za dezinfekcijuuz iste tro{kove bez uzrokovanja bilo kakvih spore-dnih efekata kao {to su nus-produkti ili koncentrati.

4. Opis opreme pomo}u koje se vr{i UV dezinfekcija

Odmah da napomenemo da je prezentiranaoprema firme Wedeco, koja je najpoznatija u svijetukada je u pitanju ova oprema.

Glavni elementi opreme u kojoj se gore opisaniprocesi provode su UV Rreaktor i kontrolna jedinica.UV sistem koji se isporu~uje prema projektovanim iodabranim elementima spreman je za instalaciju,uklju~uju}i i konekcione kablove. Prate}i elementi,na primjer ventili za ~i{}enje, ventili za uzorkovanje ilispecijalna jedinica za ~i{}enje mogu se tako|e uklju-~iti i biti sastavni dio opreme, iako se oni ponekadposebno naru~uju.

UV ReaktorDa bi se osiguralo da svaki element vode dobije

odgovaraju}u UV dozu, radijaciono polje i hidrauli-~ne karakteritike reaktora su optimizirani i na taj na-~in se postiù najve}e potrebne vrijednost parameta-ra. Prikaz reaktora dat je na slici broj 3.

U cilindri~noj posudi reaktora UV smje{tena jelampa ili vi{e lampi koja je centrirana osovinski. Lam-pe su za{ti}ene od vode omota~em otpornim na pri-tisak napravljenim od UV stakla.

Kvarcna ko{uljica (Za{titna kvarcna komora-Pro-tective quarc sleeve) je dio sklopa koji se zove kvar-cni modul. Ovaj modul je otvoren samo na jednomkraju da bi se omogu}ila lak{a zamjena modula kaoi UV lampi.

Obzirom na ~injenicu da je UV lampa potpunouvu~ena u reaktorskoj posudi (komori), otpu{tanjeUV svjetla na okolinu je nemogu}e tokom normalnograda. Samim tim, nema rizika od izloènosti UV svje-tlu za operatora.

UV senzor je povezan sa UV lampom. Pozicioni-ran je izvan reaktorskog cilindra. Ovaj senzor je di-zajniran tako da omogu}i lak{u demontaù (bez utje-caja na protok).

Svaki reaktor ima dva ~epa (1/4 cola) koji se ko-riste za drenaù/deareaciju i alternativno ventili za~i{}enje se mogu postaviti umjesto tih ~epova. î{-}enje UV modula i UV senzora moè se vr{iti uz po-mo} specijalne jedinice za ~i{}enje ili ru~no.

Tipovi reaktoraStandardni uredjaji podrazumijevaju razli~ite ti-

pove reaktorskih jedinica , a naj~e{}e primjenjivanesu jedinice Tipa A i Tipa B . Osnova u jednom i dru-gom tipu je UV lampa, a razlika je u broju i poloàjuinstaliranih lampi kao i u obliku reaktora koji se ispo-ru~uju u zavinosti od zahtijevanih uslova. Slika br 4.


Slika broj 3. - Izgledi UV Reaktora

WEDECO AGWater Technology

Ovi tipovi se uglavnom primjejuju kod manjih sistema - kapaciteta dok je kod ve}ih sistema primjenjujudruga~ije konstrukcije UV reaktora kojima je mogu}e tretirati kapacitete ~ak i do 10.000 m3/sat. (Tipovi K+KMSlika broj 5). Postoji niz razli~itih tipova reaktora u zavisnosti od namjene i kapaciteta, a koji su u proizvodnomprogramu proizvo|a~a.


Slika broj 4 - Tipovi ure|aja velikih kapaciteta

Slika broj 4 - Standardni Tipovi Wedeco ure|aja

5. Dimenzioniranje ure|ajaParametri na osnovu kojih se vr{i dimenzionira-

nje UV ure|aja su maksimalni protok, transmisija vo-de kod talasne duìne od 254nm, mikrobiolo{ka za-htijevnost,temperatura vode te primjena i specifi-~nosti namjene krajnjeg korisnika.

UV transmisija (T1cm ili T10cm) vode mora semjeriti talasnom duìnom 254nm. Ovim mjerenjemdetektira sa absorpcija vode i raspr{enost ~estica(mutno}a).

U donjoj tabeli su prikazani razli~ite veli~ine pro-ticaja za razli~ite mjerene transmisije i razne tipove


uredjaja BX. Prakti~no je potrebno izvr{iti mjerenjetransmisije i na osnovu zahtijevanog protoka treba od-rediti tip uredjaja za potrebe parametara iz projekta.

Npr. izmjerena je transmisija 1 cm svjetlosti i onaiznosi 94%, prora~unski zahtijevani protok u sistemuiznosi 320 m3/h. Radi se o postrojenju za pitku vodu.Na osnovu tabele usvajamo uredjaj tip BX 280. Tre-ba naravno re}i da se tabela odnosi na vodu za pi}epo{to postoje i tabele za prora~un tipova uredjaja zaotpadne vode gdje su druga~iji prora~unski parame-tri. Uobi~ajena doza za otpadne vode iznosi 250J/m2.Specijalno, ukoliko se tretita voda sa promjenjivomUV transmisijom treba obratiti pa`nju na odgovaraju-}u rezervu u intenzitetu. Niska UV transmisija uzro-kovana velikom koli~inom ~estica (suspendiranih~estica) ne moè se kompenzirati visokim intenzite-tom. U tom slu~aju obavezno je potreban predtre-tman vode (filtracija i sli~no). Stoga je uobi~ajeno dase ovaj proces koristi na kraju procesa tretmana vo-de. Potrebno je i preporu~ljivo da se kod svakog di-menzioniranja nakon odluke o upotrebi UV-a konta-ktira proizvodja~ opreme koji zahtijeva dostavu odre-djenih kvalitativnih podataka o vodi.

Potrebna UV doza se osigurava fabri~ki pode{e-nim alarmom grani~nim vrijednostima UV intenziteta.

Ovo zna~i, uz odre|eni dostupan intenzitet (zavisnood sati rada i/ili sedre na kvarcnoj oblozi), minimalnaUV doza }e se posti}i ako vrijednost protoka ne pre-|e odre|eni nivo.

Samim tim, sa fiksnom grani~nom alarmnom vri-jedno{}u, osigurava se nià UV doza sa odgovaraju-}om uve}anom vrijedno{}u protoka ili vi{a UV dozauz odgovaraju}e umanjenje vrijednosti protoka.

Zamjena UV lampi i sigurnosne mjereEfikasnost reaktora uveliko zavisi od traène mi-

nimalne Uv doze (J/m2) koja rezultira iz dostupnogintenziteta UV. Tokom rada starenje UV lampi konti-nuirano reducira intenzitet. Normalno, ovo se de{avanakon 8-10 000 sati rada.

Ranija zamjena bi bila potrebna ukoliko traènikvalitet vode nije dobiven dostupnim UV intenzite-tom.

Opasnosti koje se mogu javiti tokom eksploata-cije su slede}e: Nikada se ne smije aktivirati lampaizvan reaktora i UV svjetlo moè uzrokovati ozbiljneopekotine na koì. Drugo postoji opasnost od lomlje-nja stakla i reaktor mora biti izoliran od udara i jakihvibracija,a posebnu pa`nju treba obratiti tokom pos-tupka zamijene lampe.


6. Primjena UV ure|ajaUltravioletni zraci znaci dakle djeluju sterilizaci-

ono, pa se poslednjih godina sve vi{e koriste zauklanjanje klica iz vode. Postoje slu~ajevi kada upo-treba drugih postupaka nije dozvoljena, {to je slu~ajkod proizvodnje mineralnih voda, prehrambena in-dustrija, proizvodnja piva, {e}era, mlijeka,uzgoja ri-ba i sli~no. Nadalje se primjenjuje u farmaceutskojindustriji, elektronici, hemijskoj industriji te u bazen-skoj tehnici privatnih i javnih bazena za kupanje(zbog neprijatnog mirisa hlora i njegovog kontaktasa tijelom)

U èljezni~kom i brodskom saobra}aju se ugra-|uju namjenska postrojenja za tu svrhu (Svjeì pri-mjer je postavljanje ovih ure|aja u vozove Hrvatskih@eljeznica). U proizvodnji pitke vode ugra|uju se napostrojenja za pre~i{}avanje vode, bunare, rezervo-are i sli~no. U svijetu je uobi~ajeno da se UV tehno-logija koristi i za pre~i{}avanje otpadnih voda po{tootpadne vode mogu sadràvati klice koje se moguuni{titi isklju~ivo ovim na~inom.

Po{to se radi o fizikalnom tretmanu koji ne uti~e{tetno na okoli{ logi~nim se ~ini da }e on u svijetluevropskih propisa koji }e nam biti nametnuti, sve vi-{e nalaziti prostor za primjenu i na na{im prostorima.

Uporedni razvoj tehnologija za dezinfekciju pri-kazan je na Sl. br. 5.

Slika br. 5 - Uporedni razvoj dezinfekcionih tehnologija

UV tehnologija se vrlo ~esto primjenjuje u kom-binaciji sa ozonom kada daje izuzetno dobre rezulta-te. Jedan takva tehnolo{ka linija prikazana je i nasli-ci br. 6. Kada je u pitanju zastupljenost ove tehnolo-gije moè se re}i da je u sna`noj ekspanziji. Najve}epostrojenje sa primjenom UV a je projekat Manakau-Novi Zeland, ure|aj za obradu otpadnih voda kapa-citeta 50.400m3/h,sa ugra|enih 7.776 jedinica - lam-pi/2,56MW sa dozom od 60MJ/cm2.

7. Zaklju~akDezinfekcija vode je jedan od va`nijih procesa

prilikom pripreme vode za njenu distribuciju i upotre-bu.Moè da se obavlja na razne na~ine , a sam izborna~ina zavisi od mnogo faktora. Neka saznanja kadaje u pitanju {tetnost nekih materija kod procesa de-zinfekcije hlornim sredstvima, kao i preporuke kojesu proistekle iz tih saznanja primora}e nas da ra-zmi{ljamo o nekim promjenama kada je u pitanju pri-mjena dosadasnjih sredstava.

Najidealnija alternativa dosada{njim metodamadezinfekcije je UV dezinfekcija.

Odlikuje se jednostavnom i sigurnom primje-nom, nema upotrebe hemijskih sredstava, nema po-jave nusprodukata {tetnih po zdravlje ljudi, nemapromjene mirisa i okusa vode, nakon procesa nemaponovne pojave virusa, bakterija i parazita, nema ko-rozije na cjevovodima, nema opasnosti od predozi-ranja, nema stvaranja taloga, a eksploatacioni tro-{kovi i tro{kovi odràvanja su svedeni na minimum.

«Zdrava voda» se dakle moè lako posti}i uz ra-zumne tro{kove upotrebom UV-sistema bez proizvo-dnje visokokontaminiranog filtrata kada se koristemembrane i bez opasnog nus-proizvoda kao prili-kom upotrebe visoke koncentracije hlora.

Upotreba UV reaktora, rad i pra}enje rada su te-meljito testirani i kvalitativno potvr|eni od tre}e stra-ne (nezavisnih ustanova i instituta).

Ovo ~ini UV dezinfekciju najsigurnijim sredstvomza za{titu od ljudskih patogena na|enih u pitkoj vodi.

Slika br. 6 - Tehnolo{ki proces u kombinaciji UV-a i ozona

Slika br. 7 - Montirani UV ure|aj

SA@ETAKa bi se stvorili uslovi za izgradnju iedinstve-nog kanalizacionog sistema cjelokupnogurbaniziranog podru~ja grada Visokog, na-kon izrade projektne dokumentacije za

sredi{nje urbano podru~je (smje{teno na lijevimobalama rijeka Bosne i Fojnice), predloèno je rje{e-nje kanalizacije ostalih viso~kih naselja (smje{tenihna desnoj obali rijeke Bosne).

Posmatrano podru~je obuhvata niz naselja (48,11ha; ukupno 2309 stanovnika 2030) i kasarnu (11,64 ha).Industrijska zona je izdvojena (oko 14,22 ha), s obzi-rom na zadovoljavaju}e stanje njenog, samostalnog,kanalizacionog sistema i nedostatak podataka za plan-ski period (ratne posljedice, neizvr{ena privatizacija i sl.).

Usvojen je separatni sistem kanalizacije. Planira-nje kanalizacione mreè bilo je oteàno, usljed nepo-voljne konfiguracije terena te postojanja putnih sao-bra}ajnica (magistralnog i regionalnog nivoa) i èlje-zni~ke pruge. Me|utim, postojanje niza vodotoka, naposmatranom podru~ju (rijeka Bosna, potoci i otvo-reni kanali), predstavljalo je povoljnost, pri rje{avanjukanalizacije oborinskih otpadnih voda.

Klju~ne rje~i: kanalizacija naselja, Visoko, idej-no rje{enje

1. UVODOp}ina Visoko se nalazi u centralnom djelu BiH,

u dolinama rijeka Bosne i Fojnice. Razvoj op}ine Vi-soko pra}en je postupnim razvojem kanalizacionemreè. Kanalizacioni sistem grada Visokog razvijaose u skladu sa trenuta~nim mogu}nostima Op}ine inastalim prioritetima. Zbog toga, izostaje integralnipristup sistemu prikupljanja i odvo|enja upotrijeblje-nih i oborinskih voda. Naravno, ve} dugi niz godinapoduzimaju se odgovaraju}e aktivnosti, ali usljed ne-dostatka finansijskih sredstava, a zatim i ratnih dej-stava i danas je aktuelno ovo pitanje.

Prvi korak, u rje{avanju problematike sakuplja-nja upotrijebljenih i oborinskih voda op}ine Visoko teodgovaraju}eg pre~i{}avanja i ispu{tanja u postoje-}e vodotoke, predstavlja izrada Idejnog rje{enja ka-nalizacije grada Visokog 2002.godine, a zatim 2003.godine Glavnog projekta. Kanalizacionim sistemom,za predvi|eni planski period, obuhva}eno je urbanopodru~je smje{teno na lijevim obalama rijeka Fojni-ce i Bosne. Dijelovi urbanog podru~ja i industrijskezone, smje{teni na desnoj obali rijeke Bosne, ostalisu nerje{eni. To se odnosi na naselja Banjer, Kula,Kula Banjer, Ravne, Tauk~i}i (podru~je B); Ozrakovi-}i (podru~je A) te industrijsko podru~je Ozrakovi}i(Vispak i Velepromet, podru~je C).

Pristupanje izradi dokumentacije za jo{ nerje{e-ne dijelove, moè se posmatrati kao drugi korak urje{avanju problematike otpadnih voda op}ine Viso-ko. Podjela razmatranog podru~ja, na podru~ja A, Bi C, izvr{ena je zbog njegove raznolikosti, kako u po-gledu poloàja, konfiguracije terena, trenutnog stan-darda ìvljenja, planiranog razvoja te rasporeda pos-toje}e i planirane industrije, a sve u cilju lak{e i deta-ljnije analize i interpretacije problema.

Kao prvi zadatak, postavlja se izrada Idejnog rje-{enja kanalizacije spomenutog podru~ja, tj. podru~jaA, B i C, uz odabir i analizu adekvatnih lokacija za pri-vremeni ispust (faza I) i priklju~ak na projektovaniglavni kolektor kanalizacije Visokog (faza II).

Bitno je napomenuti da je, Glavnim projektomkanalizacije grada Visokog, predvi|eno da se za-vr{ni dio glavnog kolektora i stanica za pre~i{}ava-nje otpadnih voda smjeste na podru~ju Ozrkovi}a(desna obala rijeke Bosne).

2. SADA[NJE STANJE KANALIZACIONOG SISTEMA

Nakon konsultacija sa predstavnicima nadle`nihorgana, uvida u postoje}u dokumentaciju i obilaska

KANALIZACIJAVISO^KIH NASELJA SMJE[TENIH NA DESNOJ OBALI RIJEKE BOSNE

78

SANJIN UKOVI], dipl. in`. gra|., prof. dr. HA[A BAJRAKTAREVI]-DOBRAN, dipl. in`.gra|.


D

terena, do{lo se do zaklju~ka da je neznatan dio ra-zmatranog podru~ja obuhva}en kanalizacionommreòm (podru~je autobuske stanice i kasarne te in-dustrijsko podru~je Ozrakovi}i). Otpadne vode pre-ostalih dijelova razmatranog podru~ja, tj. ve}eg dije-la doma}instava podru~ja A (podru~je izme|u ma-gistralnog puta Sarajevo – Zenica i rijeke Bosne,odnosno naselje Ozrakovi}i) te svih doma}instavapodru~ja B (naselja Banjer, Kula, Kula Banjer, Tauk~i-}i i Ravne), ispu{taju se putem septi~kih jama (~ijestanje i kvalitet su upitni) ili direktno, u brojne obli`-nje vodotoke i otvorene kanale. Kori{tenje otvorenihkanala, pored njihove osnovne namjene, kao prije-mnika upotrijebljenih otpadnih voda, ve}eg dijela do-ma}instava razmatranog podru~ja, nije prihvatljivo nisa ekolo{ke a ni sa estetske strane. Rezultati ovakoneodgovornog pona{anja su neugodni mirisi, pose-bno izraèni u ljetnom periodu, i nepoèljan izgledrazmatranog podru~ja.

U cilju rje{avanja ili, bolje re~eno, ublaàvanjanastalih problema, a u skladu sa trenutnim mogu-}nostima Op}ine, zapo~eto je zacjevljivanje nekihotvorenih kanala podru~ja A (potez magistralni putSarajevo - Zenica – rijeka Bosna, od propusta broj 2do postoje}eg ispusta u rijeku Bosnu, na situaciji po-tez OI, 29 - O8 Ø1000 mm, slike 1,2,3; potez od è-ljezni~ke pruge - propust br. 8,9 - do rijeke Bosne,na situaciji potez OII-O19 Ø1000mm, slike 4,5).

Slika 1. – Propust br. 2 (Magistralni put Sarajevo-Zenica)

Slika 2. – Propust br. 6 (Propust ispod pruge)

Slika 3. – Ispust br. 2 (Postoje}i ispust)

Slika 4. – Propust br. 8 (Propust ispod pruge)

Slika 5. – Propust br. 9 (Regionalni put – Rijeka Bosna)

Nakon sagledavanja postoje}ih problema teanalize Glavnog projekta kanalizacije, pristupilo seizradi Idejnog rje{enja kanalizacije naselja smje{te-nih na desnoj obali rijeke Bosne. Pri tome, teìlo seda se u {to ve}oj mjeri zadrè postoje}i kanali i kole-ktori, osobito imaju}i u vidu odvo|enje oborinskihvoda.


3. PODLOGE ZA IZRADU IDEJNOG RJE[ENJA

Prijedlog Urbanisti~kog plana grada Visokog(ura|en 2003 god.; jo{ neusvojen od strane Op}in-skog vije}a) posluìo je kao osnovna podloga zaizradu Idejnog rije{enja kanalizacije razmatranog po-dru~ja. Osim toga, raspolagalo se topogrfskim karta-ma razmjere 1:10 000 i 1:1000 (data na CD ROMU).

Pri izboru mjerodavne ki{e, kori{tene su analizedate u Glavnom projektu kanalizacije, ra|ene naosnovu mjernih podataka MS Sarajevo (nedostatakpodataka za MS Visoko; isti klimatski specifikum).

Za sagledavanje geolo{kog sastava, inènjer-sko-geolo{kih i hidrogeolo{kih svojstava tla, u po-dru}ju budu}e izgradnje objekata kanalizacionogsistema, posluìla je Osnovna geolo{ka karta (OGKlist Vare{, Sarajevo), kao i geolo{ki elaborati, ra|eniranijih godina. Na osnovu predhodno spomenutog,uo~eno je da geolo{ku osnovu terena izgra|uju la-pori, pje{}ari i gline, srednje do gornje miocenskestarosti (debljina ovih sedimenata iznosi 400 – 600m; prete`no vezane, slabo okamenjene stijene do-brih fizi~ko – mehani~kih karakteristika; vodonepro-pusne). Na geolo{koj osnovi razvijene su aluvijalno –terasne tvorevine, izgra|ene od {ljunaka i pjesaka,srednje do krupnozrne granulacije, djelomi~no zagli-njene (nevezane, srednje zbijene stijene; dobro vo-dopropusne). Na terasnim sedimentima taloène sutvorevine kvartarne starosti, eluvijalno-deluvijalnoggenetskog tipa. Ove tvorevine, heterogenog sastava,izgra|ene su od humiziranih i pjeskovitih glina, fra-gmenata kamena i organskih ostataka (poluvezane,neokamenjene stijene).

4. IZBOR SISTEMA KANALIZACIJEPoznato je da izbor sistema odvodnje zavisi od

niza faktora (mjesne prilike; sanitarni, tehni~ko – te-hnolo{ki i ekolo{ki zahtjevi; ekonomski pokazatelji).U razmatranom slu~aju, izbor je bio olak{an, imaju}iu vidu dvije veoma zna~ajne ~injenice, navedene unastavku teksta.

Imaju}i u vidu da je Glavnim projektom kanaliza-cije grada Visokog (podru~je smje{teno na lijevojobali rijeke Bosne) usvojen separatni kanalizacionisistem, radi omogu}avanja pro{irenja ovog sistema ipravilnog uklapanja dodatnih podru~ja, za posma-trano podru~je, smje{teno na desnoj obali rijeke Bo-sne, usvojen je tako|e separatni sistem.

Osim toga, zbog povoljnih mjesnih prilika, sepa-ratni sistem je predodre|en za razmatrano podru~jena desnoj obali rijeke Bosne. Naime, niz vodotoka(Bosna, potoci, otvoreni kanali i sl.) omogu}ava na-jekonomi~niji prihvat oborinskih voda (kratki odvodi,male dimenzije cijevi, oborinska voda neoptere}enaupotrijebljenim otpadnim vodama, sigurnost pogonakanalizacije i stanice za pre~i{}avanje upotrijebljenihotpadnih voda tokom oborina i sl.).

Izuzetak predstavlja industrijsko podru~je Ozra-kovi}i (podru}je C), gdje se predvi|a zadràvanje

postoje}eg mje{ovitog sistema kanalizacije. Osnovnirazlozi za dono{enje ovakve odluke, u saglasnosti sanadle`nim organima Op}ine, su bili:- nedostatak odgovaraju}ih podataka o postoje}oj

industriji (neophodne koli~ine vode za proizvo-dnju, proizvodni procesi i kvalitet otpadnih voda,postoje}i i planirani broj zaposlenih, iskori{tenostpostoje}ih kapaciteta i njihovo mogu}e pove}anje,eventualno novi tehnolo{ki procesi – nije izvr{enaprivatizacija);

- nedostatak podataka o planiranoj industriji (proje-kat o formiranju industriske zone Op}ine Visoko –planirana i postoje}a industrija – jo{ uvjek nije izra-|en);

- zadovoljavaju}e stanje i neovisnost postoje}e ka-nalizacione mreè industrijskog podru~ja.

Zaklju~eno je da }e se naknadno, nakon rje{a-vanja navedenih problema, izvr{iti odgovaraju}a re-konstrukcija postoje}e mje{ovite kanalizacije indus-trijskog podru~ja.

5. USVOJENI PROJEKTNI PARAMETRI

Koriste}i postoje}e podatke (2003. god.), dobi-jene od nadle`nih organa op}ine Visoko, i pomo}nadle`nih predstavnika Urbanisti~kog zavoda za iz-gradnju i planiranje grada Visokog, izvr{ena je anali-za i procjena planskih pokazatelja, za planski periodod 27 godina (tabela 1). Pri tome, procjenjene stopegodi{njeg prirasta stanovni{tva su iznosile: podru~jeA – p = 2,6% i podru~je B – p = 2,0%.

Tabela 1. – Planski pokazatelji


GODINA 2003 2030

Podru~je A 561 1 121 Broj stanovnika

Podru~je B 696 1 188

Podru~je A 200 270 Specifi~na produkcija upotrijeb. otp. voda, q, (I/st./dan) Podru~je B 200 250

Podru~je A — 3,0 Op{ti koeficijent nera-vnomjernosti, ko=khxkd Podru~je B — 3,5

Predpostavljaju}i 100 % priklju}enje stanov-ni{-tva na kanalizacionu mreù, na osnovu usvojenihplanskih pokazatelja i predvi|enih planskih povr{inaposmatranih podru~ja, dobijene su koli~ine upotrije-bljenih otpadnih voda (tabele 1 i 2, slika 6).

Tabela 2. – Koli~ine upotrijebljenih otpadnih voda

Pri prora~unu koli~ina oborinskih otpadnih voda,opredjelilo se za mjerodavnu oborinu, predvi|enuGlavnim projektom kanalizacije grada Visokog – lije-va obala rijeke Bosne (tabela 3). Izvr{ena je detaljnaanaliza koeficijenata oticaja, u zavisnosti od tipa na-selja (otvorena izgradnja) i nagiba terena (po Gloc-heru). Koeficijent zaka{njenja je razmatran, ali je za-klju~eno da u ovom slu~aju nije od interesa (Ψ = 1).Slivne povr{ine glavnih oborinskih kanala su malene,budu}i da niz vodotoka ograni~ava ili presjeca ra-zmatrano podru~je.

Tabela 3. – Pokazatelji oborinskih otpadnih voda

Infiltracija podzemnih voda, zbog konfiguracijeterena, mogla bi se o~ekivati jedino du` glavnog ko-lektora F1-F33, smje{tenog uz rijeku Bosnu. Me|u-tim, nakon provedene analize i orjentacionog prora-~una, zaklju~eno je da se radi o neznatnim koli~ina-ma vode.

Usvojene su kanalizacione cijevi od polietilena vi-soke gusto}e (PEHD), s obzirom na ve} izvr{eni izboru Glavnom projektu kanalizacije podru~ja koje se na-lazi na lijevoj obali rijeke Bosne (pogodne za sve vrstekanalizacije, a posebno za oteàne uslove izvedbe).

Hidrauli~ki prora~un kanalizacione mreè iz-vr{en je po Prandtlu – Colbrooku, uz usvojeni koefi-

cijent apsolutne hrapavosti k = 1,0 mm. Pri tome,usvojen je minimalni profil cijevi Ø 300 mm. Na ovajna}in, imaju}i u vidu osobine otpadnih voda, obez-bje|eni su sigurnost prora~una za planski period imogu}nost odgovaraju}eg odràvanja kanalskemreè.

Pri projektovanju i hidrauli~kom prora~unu, vo-|eno je ra~una o preporu~enim brzinama otpadnevode i padovima kanala, va`nim sa stanovi{ta redo-vnog pogona i odràvanja kanalske mreè (tabela 4).U pojedinim, veoma rijetkim, slu~ajevima (terenskiuslovi i sl.), usvojene su jo{ uvjek podno{ljive mini-malne brzine: 0,5 m/s (upotrijebljene otpadne vode)i 0,6 m/s (oborinske otpadne vode). Ukoliko nije bilomogu}e zadovoljiti ove uslove, predvi|eno je teku}eodràvanje (~i{}enje i ispiranje kanala), primjerenovanrednim uslovima.

Tabela 4. – Hidrauli~ke osobine kanala

6. PREDLO@ENO RJE[ENJE KANALIZACIONOG SISTEMA

6.1. OSNOVNE NAPOMENEU I fazi, na osnovu Idejnog rje{enja kanalizacije

viso~kih naselja, smje{tenih na desnoj obali rijekeBosne, predvi|eno je direktno upu{tanje upotrijblje-nih otpadnih voda u rijeku Bosnu (privremeni ispust).U II fazi, nakon izgradnje glavnog lijevoobalnog kole-ktora separatne kanalizacije i njegovog prevo|enjana desnu obalu (sifon, postoje}i glavni projekat),predvi|eno je spajanje Idejnim rje{enjem razmatra-nog glavnog desnoobalnog kolektora sa predhodnopomenutim kolektorom, u ~voru F33. Od ~vora F33,planirano je odvo|enje svih upotrijebljenih voda gra-da Visokog, zajedni~kim kolektorom (odvodnim ka-nalom), do predvi|ene stanice za pre~i{}avanjeotpadnih voda (F3 –FV1), smje{tene na desnoj oba-li rijeke Bosne (sl. 6).

U pristupu idejnom rje{avanju kanalizacionogsistema, nastojali su se posti}i slijede}i ciljevi:- iskori{tenje postoje}ih kanalizacionih vodova i

otvorenih kanala (i rigola), u najve}oj mogu}ojmjeri, kao kanala za prikupljanje i odvodnju oborin-skih voda;

- omogu}avanje samostalnog funkcionisanja kanali-zacionog sistema naselja u odnosu na postoje}i ka-nalizacioni sistem industrije (naknadno rje{avanje);


Naziv naselja

Br.stan.2030. god.

Srednji dnevni proticaj Qsr,dn

(l/s)

Maks. satni proticaj Qmax,h (l/s)

Ukupna slivna pov. naselja ΣF (ha)

Specifi-~ni oticaj qsp (I/s/ha)

PODRU^JE A Ozrak-ovi}i

1 121 3,5 10,50 19,00 0,55

Kasar-na — 0,58 1,74 11,64 0,15

PODRU^JE B

Banjer Kula Kula- Banjer

722 2,10 7,35 20,00 0,37

Tauk-~i}i 142 0,41 1,44 2,15 0,67

Ravne 324 0,94 3,29 6,96 0,47

MJERODAVNA OBORINA n=2 god., t=20 min, q=106 l/s/ha

Podru~je A Ø = 0,3 (otvorena izgradnja, ma li nagibi terena) Koeficijenti

oticaja ø Podru~je B

Ø = 0,4 (otvorena izgradnja, ve}i nagibi terena)

Brzine (m/s) Pad dna kanala (%o) Profil ∅ (mm)

min Max min max

≤ 300 0,75 3,3 50 (60)

350 ÷ 450 0,85 2,5 50

500 ÷ 600 0,93 2,2÷2,0 33 (50)

700 ÷ 800 0,95÷1 1,5÷1,0 /

900 ÷1000 1,05 1,4÷1,3 /

≥ 1100 1,1÷1,5

3,0÷3,5

1,2 /

- za{tita kvaliteta vode rijeke Bosne, prema zahtjevi-ma Uredbe o kategorizaciji vodotoka i Uredbe oklasifikaciji voda.

6.2. KANALIZACIONA MRE@A UPOTRI-JEBLJENIH OTPADNIH VODA

Konfiguracija terena i poloàj posmatranih nase-lja, kao i postoje}i zna~ajniji objekti (magistralni put,èljezni~ke pruge, itd.), nametnuli su rje{enje kanali-zacione mreè, tj. izgradnju sljede}ih kolektora (sl. 6):- kolektora FIV koji prolazi kroz naselje Kula (ukupne

duìne 185m);- kolektora FIII koji prolazi kroz naselje Banjer (uku-

pne duìne 1 186m);- kolektora FI koji prolazi kroz naselje Kula Banjer i

dio naselja Ozrakovi}i (potez do magistralnog pu-ta Sarajevo-Zenica, propust br. 2 - mjesto priklju-~ka na kolektor F; prijemnik za kolektore FIII i FIV;ukupne duìne 1 583m);

- kolektora FII koji prolazi kroz naselja Tauk~i}i i Ra-vne te dio naselja Ozrakovi}i (potez do magistral-nog puta Sarajevo-Zenica, propust br.3 –mjestopriklju~ka na kolektor F; duìne 1795 m );

- kolektora FVI koji prolazi kroz dio naselja Ozrako-vi}i (ukupne duìne 247m);

- kolektora F koji se proteè desnom obalom rijekeBosne, od mosta (autobuska stanica) do ~voraF33 (predstavlja prijemnik za sve predhodno spo-menute kolektore – glavni desnoobalni kolektor;ukupne duìne 1785,22 m).

Zbog konfiguracije terena, ve}ina kanala imaznatan podu`ni pad nivelete. Iako su na tim dionica-ma usvojeni maksimalno preporu~eni padovi, s obzi-rom da su oni manji od prirodnih padova terena, pre-dvi|en je odre|eni broj okana za prekid pada. Kana-lizaciona mreà je ukupne duìne 6 781,22 m. Pre-dvi|ene su okrugle PEHD cijevi pre~nika 300 mm,poloène na prosje~noj dubini od 2,75 m.

6.3. KANALIZACIONA MRE@A OBORINSKIH OTPADNIH VODA

Vode otvorenih prirodnih vodotoka (potoka), ko-ji presjecaju magistralni put, i vode prikupljene rigo-lima, u svrhu odvodnje magistralnog puta, zajednose, putem otvorenih (regulisanih) kanala, odvode dorijeke Bosne. Kanalizaciona mreà oborinskih vodaje formirana tako da se, u potpunosti, iskoriste pos-toje}i kanalizacioni vodovi (u novoprojektovanojmreì usvojeni kao kolektori OI,29-O8 i OII-O19) iotvoreni kanali, s ciljem da se prikupljenje i oborin-ske vode, najkra}im putem, odvedu u najbliì vodo-prijemnik.

Imaju}i u vidu mjesne prilike (konfiguracija tere-na, magistralni put, èljezni~ka pruga itd.), predvi|e-ni su sljede}i kolektori oborinskih voda (sl. 6):- kolektor OIV koji prolazi kroz naselje Kula (ukupne

duìne 185m, Ø300 mm);- kolektor OIII koji prolazi kroz naselje Banjer (uku-

pne duìne 1 186m, Ø300 mm i Ø400 mm);

- kolektor OI koji prolazi kroz naselje Kula Banjer(Ø300 mm i Ø400 mm) i dio naselja Ozrakovi}i(potez do magistralnog puta Sarajevo-Zenica, pro-pust br.2 – mjesto ispusta u rijeku Bosnu) i koji is-tovremeno predstavlja prijemnik za kolektore OIII iOIV (ukupne duìne 1583 m; potez propust br. 2 - ri-jeka Bosna zacijevljen, duìne 328 m, Ø1000 mm);

- kolektor OII,1-OII,4 koji prolazi kroz naselje Tauk~i-}i (ukupne duìne 185 m, Ø300 mm);

- kolektor OII,10-OII,25 koji prolazi kroz naselje Ra-vne (ukupne duìne 525 m, Ø300 mm);

- kolektor OII-O19 koji prolazi kroz naselje Ozrakovi-}i, potez od propusta br.8 do ispusta u rijeku Bo-snu (ukupne duìne 175 m, Ø1000 mm);

- kolektor OVI koji prolazi kroz dio naselja Ozrako-vi}i (ukupne duìne 247m, Ø300 mm i Ø400 mm);

- kolektor O koji se proteè desnom obalom rijekeBosne (ukupne duìne 1785,22 m, Ø300 mm,Ø400 mm i Ø500 mm ).

Kanalizaciona mreà je ukupne duìne 5 351 m.Predvi|ene su okruglie PEHD cijevi pre~nika Ø300 -Ø500 mm (postoje}e Ø1000 mm).

7. OBJEKTI NA KANALIZACIONOJ MRE@I

U okviru kanalizacione mreè viso~kih naselja,smje{tenih na desnoj obali rijeke Bosne, nalaze se ineophodni objekti : reviziona okna, okna za prekidpada, privremeni ispust upotrijebljenih voda, ispustoborinskih voda te prolazi kanalizacionih vodovaispod èljezni~ke pruge i saobra~ajnica.

Usvojeno je tipsko rje{enje betonskog, zaoblje-nog revizionog okna (1,0 x 1,0 m), monolitne kon-strukcije. Odabran je liveno èljezni poklopac sa ot-vorima za ventilaciju, dimenzija 60 x 60 cm, teìne110 kg. Za razmatrano kanalizaciono podru~je, pre-dvi|eno je ukupno 228 revizionih okana: u sklopu ka-nala za upotrijebljene vode – 125 i oborinske – 103.

Za male profile i visinske razlike (do 0,5 m) kojetreba savladati, prekid pada se ostvaruje u obi~nimrevizionim oknima. Za ve}e profile i visinske razlike(do 2 m) predvi|ena su okna sa kontinuiranim prela-zom (hidrauli~ki povoljan na~in savla|ivanja visinskerazlike, od dna gornjeg do dna donjeg kanala). Uslu~aju ve}ih visinskih razlika 2 – 4 m) koriste sedvostruki kontinuirani prelazi, u jednom objektu. Pre-dvi|eno je da se objekti-okna za prekid pada radeod betona, na licu mjesta, u monolitnoj izvedbi. Uku-pno bi bilo potrebno 182 ovakvih okana, svih tipova:u sklopu kanala za upotrijebljene vode – 98 i oborin-ske – 84.

U I fazi rje{avanja kanalizacione problematikerazmatranog podru~ja, predvi|en je privremeniispust upotrijbljenih otpadnih voda u rijeku Bosnu(sl. 6), sastavljen od: zavr{nog okna (F33), ispusnogcjevovoda i ispusne gra|evine. Pri izboru mjesta pri-vremenog ispusta, vodilo se ra~una da se: otpadnevode ispu{taju izvan naseljenog podru~ja, izbjegne


konveksna obala rijeke Bosne i omogu}e {to boljiuslovi za provo|enje II faze, odnosno priklju~enje naglavni kolektor, predvi|en Glavnim projektom (kana-lizacije podru~ja koje se nalazi na lijevoj obali rijekeBosne).

Da bi se smanjili profili kanala oborinske kanali-zacije i izbjegli duga~ki odvodi velikih dimenzija, namreì oborinske kanalizacije predvi|eni su ispustioborinske vode u postoje~e vodotoke, prirodne udo-line i jaruge. Ukupno je predvi|eno 19 ispusta. Pre-dvi|eno je da se gra|evine koso postavljaju u odno-su na vodotok.

Postoje}a odvodnja razmatranog podru~ja, is-presjecanog potocima, uzrokovana poloàjem zna-~ajnijih objekata, kao {to su magistralni put Sarajevo– Zenica i èljezni~ki kolosjeci, uklju~uje niz propus-ta. Njihovim postojanjem, olak{ano je rje{avanje ka-nalizacione mreè oborinskih voda. Pri rje{avanjukanalizacione mreè upotrijebljenih otpadnih voda,vodilo se ra~una da broj prolaza ispod saobra~ajni-ca bude minimalan. Pri tome, prolazi su planirani uzodgovaraju}e postoje}e propuste (sl. 6).

Kanalizacioni vod upotrijebljenih otpadnih vodanaselja Banjer, Kula i Kula Banjer ukr{tava se sa ma-gistralnim putem, na mjestu postoje}eg propustabr.2. Dubina, na kojoj dolazi do ukr{tanja, omogu}u-je rje{enje prolaza kanalizacionog voda, ispod puta,probijanjem, odnosno utiskivanjem za{titne cijevi, ukoju se polaè kanalizacioni vod.

Kanalizacioni vod naselja Tauk~i}i i Ravneukr{tava se sa magistralnim putem, na mjestu posto-je}eg propusta br.3. Polaganje kanalizacionog voda,koji prolazi ispod propusta, izvr{iti }e se na isti na~in,kao u slu~aju propusta br 2.

Sli~na situacija je i kod ukr{tanja navedenih ka-nalizacionih vodova upotrijebljenih otpadnih voda saèljezni~kom prugom (mjesta postoje}ih propustabr. 6 i br. 8).

Potrebno je napomenuti da su, izme|u navede-nih propusta i u samim propustima (propust br. 2 –propust br. 6 – Bosna; propust br. 8 – Bosna), ve}poloène betonske kanalizacione cijevi Ø1000 mm(dio postoje}e mje{ovite kanalizacije) i da }e se istezadràti, u funkciji kolektora oborinskih otpadnih vo-da. Kanali upotrijebljenih otpadnih voda bi}e poloè-ni pored njih.

8. ZAKLJUÂKS obzirom na te`nje u op}ini Visoko, da se izvr{i

rekonstrukcija i pro{irenje industrijskih kapaciteta te

izgradnja mosta preko rijeke Bosne (na podru~juOzrakovi}a – spajanje ovog naselja sa centralnimgradskim dijelom), o~ekuje se brzi razvoj i urbaniza-cija naselja, smje{tenih na desnoj obali rijeke Bosne.Da bi se to omogu}ilo, uz rje{en problem vodosna-bdjevanja, neophodna je izgradnja savremene kana-lizacione mreè i adekvatna za{tita prirodne okoline.

Imaju}i u vidu postavljeni zadatak, data je mogu-}a varijanta rje{enja kanalizacije razmatranog podru-~ja, ura|ena u skladu sa predloènim i usvojenimGlavnim projektom kanalizacije podru~ja koje se na-lazi na lijevoj obali rijeke Bosne.

9. ZAHVALAErmin Dlaki}, dipl. in`. gra|., direktor JKP “Viso-

~ica” - Visoko, inicirao je izradu predstavljenog pro-jektnog rje{enja i vi{estruko pomogao njegovu reali-zaciju.

10. LITERATURA1) Glavni projekat kanalizacije grada Visokog (lije-

va obala rijeke Bosne). Zavod za vodoprivredud.d., Sarajevo, 2003.

2) Ukovi} S. – Idejno rje{enje kanalizacije viso~kihnaselja smje{tenih na desnoj obali rijeke Bosne.Diplomski rad, Gra|evinski fakultet u Sarajevu,Sarajevo, 2003.

3) Podaci JKP “Viso~ica”, - Visoko.4) Podaci odgovaraju~ih organa op}ine Visoko5) Urbanisti~ki plan grada Visokog. Institut za arhi-

tekturu, urbanizam i prostorno planiranje, Sara-jevo, 2003. (neusvojen).

6) Dokumentacija dr. ]erimagi} \. ( OGK list Va-re{, Sarajevo; postoje}i elaborati i geolo{ki iz-vje{taji, vezani za podru~je op}ine Visoko ).

7) Podaci Urbanisti~kog zavoda za izgradnju i pla-niranje grada Visokog

8) Margeta J. – Kanalizacija naselja. Gra|. fak.Sveu~ili{ta u Splitu, Gra|. fak. Sveu~ili{ta J. J.Strossmayera u Osjeku i IGH, Osjek, Split, 1998.

9) Kurpjel B., ]orovi} A. i Bajraktarevi} – DobranH.- Komunalna hidrotehnika. Skripta u radnomobliku, Sarajevo, 1990 – 1994.

10) Langof Z. – Zemljani radovi. Skripta (u radnomobliku), Sarajevo, 2000.

11) Uredba o klasifikaciji voda. Sl. list SRBiH, br.2/67.

12) Uredba o kategorizaciji vodotoka. Sl. list SRBiH,br. 42/67.


aga|ene vode su mje{avina te~ne i ~vrstefaze. Koli~ina te~nog fluida, kod fekalnihvoda najvi{e zavisi od koli~ine upotrebljivevode, odnosno specifi~ne potro{nje vode,

a kod atmosferskih voda i filtrata na deponijama odkoli~ine padavina.

^vrstih materija, s obzirom na uslove prijemnihure|aja (sifoni, re{etke i sl.), ima malo, obi~no 0,1%po teìni, ali one predstavljaju osnovni problem uodràvanju kanalizacione mreè i pre~i{}avanju za-ga|enih voda.

^vrste materijeKoli~ina ~vrstih materija (organskih i mineralnih)

u zaga|enoj vodi odre|uje njen kvalitet. Nestabilnezaga|ene vode su one koje sadrè veliku koli~inu~vrstih materija, naro~ito organskog porijekla, dokzaga|ena voda sa malo ~vrstih materija moè da seokarakteri{e kao stabilna.

Rrazlikujemo:suspendovane irastvorljive ~vrste materije.

Suspendovane materije mogu biti uklonjene izzaga|ene vode fizi~kim ili mehani~kim putem (sedi-mentacijom ili filtracijom), jer se sastoje od talo`ljivihi koloidnih supstanci. Sadrè oko 70% organskih i30% neorganskih materija.

Talo`ljive materije dio su suspendovanih materi-ja koje su dovoljne veli~ine i teìne da se mogu talo-ìti. Sadrè oko 75% organskih i 25% neorganskihmaterija.

Koloidne suspendovane materije obuhvataju ot-prilike 2/3 organskih i 1/3 neorganskih supstanci.Oni se uklanjaju hemijskim i biolo{kim postupcimapre~i{}avanja. Podlo`ne su brzom trulenju i igrajuveoma va`nu ulogu u tretiranju i dispoziciji zaga|e-nih voda. Sadrè cca 40% od ukupne koli~ine su-spendovanih materija.

Rastvorljive ~vrste materije ustvari su uslovnorastvorljive, jer su oko 90% u pravom rastvoru, a 10%u koloidnom stanju. Rastvorljive ~vrste materije, u ci-jelini sadrè oko 40% organskih i 60% neorganskihmaterija.

Biolo{ki sastavZaga|ena voda sadrì veliki broj ìvih organiza-

ma od kojih su ve}ina mikroskopski malih veli~ina.Prisustvo ovih ìvih organizama, kao dio organskihmaterija u zaga|enoj vodi igra najva`niju ulogu, bu-du}i da su oni jedan od razloga za pre~i{}avanje za-ga|enih voda, a njihove aktivnosti (dekompozicija)zavisi i uspjeh pre~i{}avanja.

Razlikujemo:bakterije (sl.1.) i druge,kompleksnije organizme.

Slika 1. Sastav bakterijske }elije

Bakterije su sli~ne biljkama po funkciji i ìvotnimprocesima. Oblik bakterija moè biti: loptast, {tapi-}ast ili kon~ast. Bakterije se razmnoàvaju diobomjedne }elije na dvije nove.

Razlikujemo:parazitne isaprofitne bakterije.

Parazitne bakterije normalno ìve na ra~un dru-gih ìvih organizama (doma}ina).

Me|u parazitnim bakterijama izdvajaju se pose-bni tipovi koji za vrijeme njihovog razvoja u tijelu do-ma}ina produkuju toksi~na jedinjenja. Ovo su pato-gene bakterije.

OSNOVNIPARAMETRI KVALITETAZAGA\ENIH VODA

84

Prof. dr MUNIR JAHI], dipl. in`. gra|.


Z

U grupu crijevnih bakterija spada i Escherichiacoli, koja sama po sebi ne prouzrokuje oboljenja, alinjeno prisustvo u vodi ukazuje na neposredno zaga-|enje fekalijama, odnosno patogenim mikroorgani-zmima.

Saprofitne bakterije hrane se mrtvim organ-skim materijama. U ìvotnom procesu one formirajuotpadne supstance koje se sastoje od organskih ineorganskih materija. Zbog ove aktivnosti one su odvelike va`nosti u procesu pre~i{}avanja zaga|enihvoda. U njihoom odsustvu dekompozicija organskihmaterija u zaga|enoj vodi ne bi bila mogu}a.

Saprofitne bakterije mogu biti: aerobne, anaero-bne i fakultativne, svaka od njih ima specifi~nu uloguu razgradnji organskih materija u zaga|enoj vodi.

Da bi se mogle odràti u ìvotu, saprofitne bakteri-je pored hrane i kiseonika, zahtijevaju vlagu i odgova-raju}u temperaturu. Ve}i dio saprofitnih bakterija tzv. me-zofilne najbolje uspijevaju na temperaturi 20-40oC.

Tzv. termofilne na temperaturi 55-60oC, a vrlomali broj tipova bakterija tzv. psihrofilne na 0-5oC.Vidi se da je temperatura od velike va`nosti za odvi-janje procesa pre~i{}avanja zaga|enih voda.

Pored mikroorganizama, postoje i mnogo kru-pniji organizmi koji tako|e imaju ulogu u dekompo-ziciji organskih materija.

To su tzv. makroskopski organizmi koji se moguvidjeti golim okom, prije svega crvi i insekti razli~itogstepena razvoja. Oni aktivno djeluju u procesu pre-~i{}avanja, dok se neki prete`no nalaze u vodotoci-ma koji su jako zaga|eni.

U zaga|enoj vodi ima i virusa, {to je vi{e od in-teresa za one koji rukuju radom postrojenja za pre-~i{}avanje, nego li za samo pre~i{}avanje.

Biolo{ka aktivnostU zaga|enoj vodi nastaju mnoge promjene koje

uti~u na hemijski sastav ~vrstih materija.Ove promjene ne pokazuju samo aktivnost mi-

kroorganizama nego i stepen dekompozicije ~vrstihmaterija.

U biohemijskim procesima, odnosno promjena-ma u zaga|enoj vodi rastvoreni gasovi igraju va`nuulogu. To su specijalno odnosi na rastvoreni kise-onik(O2) koji, kad se nalaze u zaga|enoj vodi (ili jedodan ure|ajima za aeraciju), obezbje|uje ìvot iaktivnost aerobnih mikroorganizama.

Aerobi razlaù oragansku materiju (supstancu)radi dobijanja energije koja im je neophodna za rasti razmnoàvanje, ali samo u prisustvu rastvorenog ki-seonika.

Matematski prikaz dinamike nastanka bakterij-ske mase (koncentracije bakterija) B iz supstanice(supstrata) S ima slijede}i oblik:

Ustvari radi se o eksponencijalnom rastu bakte-rija prema krivima (a) i (b), sl. 2., gdje se moè napi-sati relacija:

gdje je:µ - brzina rasta mase bakterija,B0 - masa bakterija (po volumenu) za vrijeme t=0

Slika 2. Eksponencijalni rast bakterijske koncentracije B=f (t)

Vidi se da je rast brzine prakti~ki konstantan!

Slika 3. Uticaj koncentracije supstrata (S) na brzinu rasta mase bakterija(µ)

Monod je (1942) formulisao empirijski izraz za µµ (3)gdje je: Ks – Monod konstantaIskustvo pokazuje da se ovaj zakon moè primje-

niti, tako|e i za mje{anu biocenozu (npr. aktivni mulj).Brzina odstranjenja supstrata proizlazi iz kombi-

nacije jedna~ina (1) i (2):


Vaàn zaklju~ak: Brzina udaljenja supstrata (tj.pre~i{}avanja zaga|enja) je proporcionalna bakterij-skoj koncentraciji (koncentraciji aktivnog mulja).

U odsustvu rastvorenog kiseonika dolazi do pro-cesa anaerobne degompozicije i brzog formiranjasepti~kog stanja u zaga|enoj vodi, uz razvijanje ne-prijatnog mirisa i karakteristi~nog izgleda zaga|enevode.

Anaerobi oksidiraju organsku materiju pri potpu-nom odsustvu rastvorenog kiseonika, koriste}i ga izdrugih jedinjenja, npr iz nitrata i sulfata.

Anaerobi:

Fakultativne bakterije koriste rastvoreni kiseonik,kada je to mogu}e, ina~e, pri njegovom odsustvu, ì-ve na ra~un energije anaerobnih procesa.

Pri pre~i{}avanju zaga|ene vode aerobni mikro-organizmi se razvijaju u aktivnom mulju ili biolo{kojopni-biofiltera, dok anaerobni preovladavaju u pro-cesima vrenja (fermentaciji). Fakultativnih bakterijaima kako u aerobnim tako i u anaerobnim jedinicamapostrojenja.

Rastvoreni gasoviZaga|ena voda sadrì rastvorene gasove razli~i-

tih koncentracija. Me|u najva`nijim je O2, koji se na-lazi rastvoren u vodi za pi}e i koji tako dospijeva ukanalizaciju. Izvjesna koli~ina O2 dobija se iz vazdu-ha, kontaktom vazduha i povr{ine zaga|ene vode,kao i procesom fotosinteze.

Zaga|ena voda ~esto sadrì i gasove kao {to suCO2, koji nastaje dekompozicijom organskih materi-ja u zaga|enoj vodi, zatim N iz atmosfere, H2S kojinastaju dekompozicijom organskih i nekih neorgan-skih sumpornih jedinjenja, itd.

Ovi gasovi, mada se nalaze u malim koli~inama,igraju veoma va`nu ulogu u dekompoziciji i tretiranju~vrstih materija u zaga|enoj vodi, H2S- npr. uti~e nabiohemijsku reakciju pre~i{}avanja, a korozivno dje-luje i na kanalizacione cijevi i druge konstrukcije:

H2S + kiseonik H2SO4 + energija

Biohemijska potro{nja kiseonika (BPK)Stepen zaga|enosti vode organskim jedinjenji-

ma definisan je koli~inom kiseonika koji je potrebanza oksidaciju koju vr{e aerobni mikroorganizmi. Tukoli~inu kiseonika nazivamo biohemijska potro{nja(potreba) kiseonika – BPK. Potrebna koli~ina pro-porcionalna je prisutnoj koli~ini organskih materija, stim da se proces dekompozicije org. materija odvijau dvije faze (sl. 4):

1. prva faza, u kojoj dolazi do oksidacije ugljenikado CO2 i vodonika do H2O, traje 7–10 dana (prvidio krivi),

2. druga faza, u kojoj azot oksidira najprije u nitrite-NO2, a zatim u nitrate-NO3 – nitrifikacija, traje zna-tno duè (drugi dijelovi krivi).

Slika 4. BPK u zavisnosti od vremena (t) za tri razli~ite temperature (T °C)

Nitrificiraju}e bakterije oksidiraju azot amonijakau nitrate u dvostepenom procesu:

Nitrifikacija nastaje pri biolo{kom pre~i{}avanjuzaga|ene vode u uslovima niske optere}enosti org.materija i relativno visoke temperature. Iako nitrifika-cija obezbje|uje stabilnije osobine efluenta, ipak jetreba izbjegavati da bi se smanjila potro{nja O2 zapre~i{}avanje i sprije~ilo isplivavanje mulja u sekun-darnim talo`nicama.

Na datoj slici vidi se, da sa porastom temperatu-re vode, raste i brzina potro{nje O2, odnosno biohe-mijska oksidacija. Obi~no vrijeme inkubacije traje 5dana ba temperaturi od 20oC, {to je uzeto za jedini-cu (BPK5= 68% BPKpot).

Utvr|eno je da BPK svakog dana stoji kod istetemperature (oko 20oC) u odre|enom odnosu saBPK ma kog drgog dana prve faze i sa ukupnim BPKprve faze. Tako|e je utvr|eno da isto vrijede i koddrugih temperatura.

Koli~ina kiseonika koju mikroorganizmi tro{e zapotpunu oksidaciju (C) i (H) do CO2 i H2O zove se po-tpuna biohemijska potro{nja kiseonika - BPKpot.U op{tem slu~aju vrijednost BPK proporcionalan jekoli~ini (C) i (H) u organskoj materiji, odnosno kon-centraciji organske materije.

BPK je osnovni pokazatelj koji sluì tako|e i kaoindikator pretpostavljenog uticaja zaga|enih vodana vodu recipijenta (prijemnika) u kome dolazi dosniènja sadràja rastvorenog kiseonika.


Kao pravilo vaì da se kod odre|ivanja stepenapre~i{}avanja zaga|enih voda na postrojenjima- uefluentu postigne takva BPK vrijednost koja ne}esmanjiti sadràj rastvorenog O2 nizvodno u vodotoku.

Hemijska potro{nja kiseonika (HPK)Op{ta koli~ina kiseonika, neophodna za tran-

sformaciju ugljenik-organskih jedinjenja u ugljenu ki-selinu, vodonika u vodu, azota u amonijak, sumporau sumporni anhidrid, naziva se hemijskom potro{-njom kiseonika (HPK).

I ovaj pokazatelj, kao i prethodni, sluì za ocjenukoncentracije zaga|enja u vodi, naro~ito ako su pri-sutne zna~ajnije koli~ine industrijske vode. Pri ovom,treba naglasiti, da vrijednost HPK, koja ina~e dajepravilnu predstavu o sadràju organskih materija,moè nekad da ne pokaè stvarnu vrijednost. Npr.,ako se u zaga|enoj vodi nalaze bilo kakve redukci-one materije, utro{ak O2 bi}e ve}i nego {to je potre-bno za oksidaciju organskih materija.

Prema podacima ispitivanja BPKpot. iznosi od 0 – 93% HPK, a BPK5 od 0 – 100% BPKpot.

Organske materije kod kojih se vrijednostBPKpot. malo razlikuje od veli~ine HPK, a BPK5 odBPKpot. su materije koje lahko oksidi{u. Materije saizrazito razli~itim vrijednostima BPK i HPK, a naro~i-to BPK5 i BPKpot. te{ko oksidi{u.

Reakcija pHAko su u zaga|enim vodama prisutne industrij-

ske vode, to po parametru pH moèmo donijeti za-klju~ak o neophodnosti prethodne neutralizacije in-dustrijskih voda prije njihovog ispu{tanja u gradskukanalizaciju.

Ukoliko se nebi izvr{ila neutralizacija, postojalebi smetnje kod pre~i{}avanja zaga|enih voda napostorjenju. Sanitarne vode imaju pH , naj~e{}e oko7 (neutralna vrijednost).

Hranljive materijeU zaa|enim vodama u zna~ajnim koncentarcija-

ma prisutni su N i P – elementi koji ulaze u sastav ì-vih oranizama. Uobi~ajenim procesima pre~i{}ava-nja zaa|enih voda, sniènje ovih elemenata je ne-znatno. Pod uticajem ovih elemenata, naro~ito u je-zerima (akumulacijama) i u{}ima rijeka intenzivira seprodukcija algi i priobalnog rastinja, ~ime nastaju uvremenu poznati procesi eutrofikacije.

Te{ki metaliU zaa|enim vodama, posebno onim koje vode

porijeklo od industrije, mogu se nalaziti razli~ite he-mijske supstance, koje naru{avaju proces pre~i{}a-vanja i pogor{avaju stanje voda u vodnom recipijen-tu. Tu spada olovo, cink, bakar, arsen, ìva, i dr. Npr.prisustvo bakra u istaloènom mulju naru{ava pro-ces njegove obrade u metan – tankovima.

Sposobnost dezinfekcijeUkoliko je zaga|ene vode nu`no dezinfikovati,

va`no svojstvo tih voda je sposobnost za dezinfekci-

ju. Ovo svojstvo je u funkciji koncentracije zaga|uju-}ih materija u vodi. [to je ve}i stepen pre~i{}avanjato je potreba za dezinfekcijom efluenta manja.

Ostali pokazateljiAko u zaga|enim vodama ima plivaju}ih primje-

sa (ulja, masti i sl.), tada mogu nastati zna~ajni pro-blemi u kori{tenju mulja, a i povratnom kori{tenju sa-mog efluenta. Zbog toga je u svim slu~ajevima gdjepostoje ovakvi zaga|iva~i nu`no prije ispu{tanja ukanalizaciju ugraditi separatore za njihovo odvajanje.

Prisustvo deterdènata u zaga|enoj vodi (odovog izvora dolazi cca 30-40% akvati~nog fosfora)izaziva u vodnim recipijentima pojavu pjene i poslijepre~i{}avanja. Zbog toga je u mnogim zemljama za-konom o vodama zabranjena upotreba tzv. tvrdih de-terdènata, po{to se te{ko izdvajaju u procesu pre-~i{}avanja.

Sli~ne te{ko}e nastaju ako su zaga|ene vode savisokom temperaturom, sa radioaktivnim supstanca-ma, fenolima, naftnim derivatima i dr., koji moguprouzrokovati razna trovanja akvati~nih bi}a, kasnijeu lancu ishrane uticati i na ~ovjeka. Posebno su opa-sne eksplozivne pare i sl., {to zahtijeva naro~ite mje-re predostro`nosti na postrojenjima za kondicionira-nje.

Literatura:1. Jahi} M. «ZA[TITA VODA», predavanja na III-}em

stepenu Gra|evinskog fakulteta u Sarajevu 1999.2. Jahi} M. «URBANI KANALIZACIONI SISTEMI»,

RO «Geoinènjering» Sarajevo 1985.3. Kummert R., Stumm W: «GEWÄSSER ALS ÖKO-

SYSTEME», vdft, Zürich, 1992.


1. UVODvake godine, bosanskohercegova~ka ja-vnost postaje svjesnija ~injenice da se sa-mo ja~anjem privrede, industrije i ekono-mije, mogu prevazi}i barijere na putu ka

Europskim integracijama. Ovakav pristup se osje}a iu strana~kim programima i javnim nastupima. Ipak,malo je istaknuto da i samo zaklju~ivanje povoljnihugovora sa stranim investitorima podrazumijeva do-kazivanje svjesnosti poduze}a o potrebi za{tite oko-li{a, tj. odgovaraju}eg tretmana i odlaganja ~vrstogotpada, pre~i{}avanja otpadnih voda i emisija gaso-va.

Trenutno smo svjedoci potpunog zaokreta uokoli{noj praksi u Bosni i Hercegovini. Naime, u obaentiteta donesen je novi set zakona o okoli{u, zasno-van na principima odrìvog razvoja i u velikoj mjeriharmoniziran sa europskim zakonodavstvom. Tako,novi “Zakon o za{titi okoli{a”, predvi|a “poseban re-ìm kontrole” za “aktivnosti ili pogone i postrojenjakoja ugroàvaju ili mogu ugroziti okoli{ ili koja imajuili mogu imati negativan utjecaj na okoli{” (~lan 66.),te tako|er nalaè “na~elo integralnog pristupa”, ~ijaje svrha “sprje~avanje ili svo|enje na najmanju mo-gu}u mjeru rizika {tete po okoli{ u cjelini”. Zakon ti-me name}e kao imperativ uklju~ivanje okoli{ne kom-ponente u politiku svakog oblika poslovanja.

Jedna strana BiH stvarnosti je novi set zakona ookoli{u, dok s druge strane stoji ve}ina velikih indus-trija koje datiraju jo{ od prijeratnih vremena, koje za-po{ljavaju veliki broj radnika, a koje imaju neraci-onalne proizvodne tehnike. Gotovo sve karakteriziravelika potro{nja sirovina, vode i energije, nastanakzna~ajnih koli~ina ~vrstog otpada i otpadne vode,kao i emisija u zrak.

Na~elo “zaga|iva~ pla}a” koje predstavlja osno-vu novog zakona o okoli{u pretpostavlja da su in-dustrijska poduze}a pravno i financijski odgovorna

za sigurno odlaganje otpada i kontrolu emisija otpa-dnih materija u skladu sa zahtjevima, stvaranje pre-duvjeta za njihovo minimiziranje na mjestu nastanka,te efikasno i racionalno kori{tenje energetskih i priro-dnih resursa. U skladu sa principom “zaga|iva~ pla-}a” operator postrojenja koji uzrokuje {tete u okoli{umora ultimativno osigurati sredstva za sanaciju u~i-njene {tete. Ako sanaciju provodi nadle`na instituci-ja ili bilo koja druga strana, tro{kove opet snosi ope-rator.

Odgovornost koju je u na{oj tradicionalnoj pra-ksi snosilo “dru{tvo”, odnosno mjere za{tite se u ve-}ini financirale iz javnih fondova, sada su na teretuoperatora postrojenja, {to mu donosi dodatnu odgo-vornost i dodatno financijsko optere}enje. Stoga jejasno da }e industrijska poduze}a trebati stru~nu po-mo} u identifikaciji mogu}nosti za sprje~avanje one-~i{}enja na ekonomski isplativ na~in. Na osnovu is-kustva ostalih zemalja koje su pro{le ili se nalaze uprocesu tranzicije, o~ito je da bi investiciona sred-stva trebalo usmjeriti na pobolj{anje proizvodnihprocesa i spre~avanje ili minimiziranje zaga|enja namjestu nastanka kako bi se umanjila potreba za tre-tmanom i tro{kovi tretmana na kraju proizvodnog ci-klusa, tj. “end-of-pipe” tretmana. Ovakav oblik inter-vencije je osnova koncepta “~istije proizvodnje”. Na-àlost, trenuta~na praksa industrijskih poduze}a jena nivou prakse iz 50-tih i 60-tih godina pro{log sto-lje}a (Slika 1). Napredak koji je ostvaren u pogledutretmana otpadnih voda izgradnjom ve}eg broja ure-|aja za pre~i{}avanje u BiH tokom osamdesetih,prakti~ki je anuliran ne funkcioniranjem tih ure|aja.Na~in na koji se danas postupa sa otpadnim tvarimaje predstavljen konceptom “Uprljaj i bjeì“ ili, u naj-boljem slu~aju Razrijedi i raspr{i. Ovo je bio jedinina~in upravljanja otpadom u pred-industrijskom iklasi~nom industrijskom dobu, baziran na prirodnomkapacitetu samopre~i{}avanja.

ÎSTIJA PROIZVODNJAU BOSNI I HERCEGOVINI

88

Mr. S. MID@I], dipl. in`. gra|., M. VALJEVAC-D@AJI], dipl. in`. hem., J. BJELAVAC, dipl. in`. gra|, Mr. I. SILAJD@I], dipl. in`. okoli{a


S

2. KONCEPT I DEFINICIJA ÎSTIJE PROIZVODNJE

îstija proizvodnja je preventivni pristup, odno-sno njime se nastoji sprije~iti nastajanje otpadaumjesto tretmana otpada kada je ve} nastao, te {toefikasnije iskoristiti energiju i resurse. Ovaj pristupprimjenjuje se na proizvodni proces, kao i na prometroba i usluga, sve u cilju da bi se dobio isti ili ve}iproizvodni u~inak sa mnogo manjom koli~inom utro-{ene energije i resursa i nastalih otpadnih materija.

îstija proizvodnja se zasniva na: i) smanjivanjukoli~ine proizvedenog otpada, ili izbjegavanju proi-zvodnje istog, ii) efikasnijoj upotrebi energije i resur-sa, iii) proizvodnji i pruànju okoli{no prihvatljivihproizvoda i usluga, iv) sniàvanju tro{kova proizvo-dnje i tretmana otpada, v) smanjivanju opasnosti odone~i{}enja okoli{a, kao i na pobolj{anju uvjeta ra-da.

Svaka racionalizacija u proizvodnji ili u{teda ma-terijala i energije u biti je ~istija proizvodnja. Svaki ru-kovodilac proizvodnje, ukoliko racionalizira proizvo-dnju, provodi ~istiju proizvodnju. Takav odgovoran“doma}inski” odnos, na àlost, nije ~est u industrij-skim poduze}ima u BiH.

îstija proizvodnja mora biti shva}ena kao jedanod elemenata u lancu aktivnosti koje vode ka odli-~nom poslovanju industrije ili poduze}a. Primjena~istije proizvodnje treba da donese ne samo okoli-{ne, nego i ekonomske u{tede za {to su industrijeobi~no primarno zainteresirane. Osim financijskihu{teda koje se ostvaruju ~istijom proizvodnjom, in-dustrija sti~e imid` uspje{ne i okoli{no svjesne insti-tucije, {to pove}ava njenu konkurentnost na doma-}em, a posebno stranom trì{tu.

Me|u pojedincima postoji zabluda kako ~istijaproizvodnja, zna~i zamjenu postoje}e tehnologije s“~i{}om”, i stoga predstavlja veliki tro{ak. Me|utimmjere ~istije proizvodnje koje se mogu poduzeti surazli~ite, zavisno od problema i tipa industrije. To sumjere koje se odnose na u{tedu ili zamjenu sirovina,mjere dobrog gazdovanja, te tehnolo{ke mjere. Ne-gdje se moraju uloìti sredstva za uvo|enje, poprav-ljanje ili izmjenu ure|aja, postavljanje mjernih ure|a-ja za kontrolu potro{nje vode i energenta, itd. Neka-da su to samo organizacione mjere tj. uvo|enje re-da, bez financijskog ulaganja. Odabir mjera ~istijeproizvodnje se vr{i tako da se povrat investicija iliu{teda ostvari u vremenski prihvatljivom roku naj~e{-}e do 3 godine. Ipak naj~e{}i odabir mjera ~istijeproizvodnje su one koje su usmjerene na u{tedu si-rovina, energije i vode, kao i one koje vode u{tedi na-knada koje se pla}aju za otpadne vode i ~vrsti otpad.


‘END-OF-PIPE’TEHNOLOGIJE

RECIKLIRANJE

PREVENCIJAÈISTIJA PROIZVODNJA

PROIZVODNI PROCES

OTPAD

ULAZ

sirovine

IZLAZ

proizvodiPROIZVODNI PROCES

OTPAD

ULAZ

sirovine

IZLAZ

proizvodi

IZLAZ

proizvodi

9090--tete

8080--tete6060--tete

7070--tete

RAZRJEÐIVANJE

Slika 1. Razvoj pristupa zbrinjavanju otpadnih materija iz industrijskih procesa

PROCESSirovine

Proizvod

Otpad Obrada otpada

ORIGINALNI PROCES

PROCESSirovineProizvod

Otpad Obrada otpada

NAKON ÈISTIJE PROIZVODNJE

PROCESSirovine

Proizvod

Otpad Obrada otpada

ORIGINALNI PROCES

PROCESSirovine

Proizvod

Otpad Obrada otpada

ORIGINALNI PROCES


Otpad Obrada otpada



Otpad Obrada otpada



Otpad Obrada otpada


Slika 2. Razlike u pristupu tretmana na kraju procesa u odnosu na ~istiju proizvodnju

3. JAÂNJE KAPACITETA ZA PRIMJE-NU ÎSTIJE PROIZVODNJE U BIH

Uprkos privla~nim ekonomskim koristima i mo-gu}nostima za zna~ajno smanjenje negativnih utje-caja na okoli{, ~istija proizvodnja nije {iroko raspros-tranjena u Bosni i Hercegovini.

Kako bi ~istija proizvodnja zaìvjela punom sna-gom, bilo je potrebno je putem podizanja svijesti, {i-renja informacija, marketinga i programa obuke, iz-graditi prije svega ljudske resurse. Upravo je to bilaosnovna zada}a projekta “Ja~anje kapaciteta za pri-mjenu ~istije proizvodnje u BiH” koji implementiraCentar za okoli{no odrìvi razvoj. Projekt je zapo~eou januaru 2002., i 2004. je zadnja godina rada. Finan-cijsku podr{ku implementaciji pruìla je Europskakomisija putem LIFE Third Countries okoli{nog pro-grama.

Projekt se sastoji od seta konkretnih aktivnostiusmjerenih na:

• stvaranje interesa me|u klju~nim zainteresiranimstranama i akterima za prednosti ~istije proizvo-dnje,

• obuku stru~njaka iz industrije, univerziteta, organavlasti, i ostalih, za primjenu koncepta ~istije proi-zvodnje,

• pobolj{anje okoli{nog i ekonomskog u~inka po-slovanja u 10 industrijskih poduze}a koja su seopredijelila za u~e{}e u projektu i implementacijudemonstracionih projekata ~istije proizvodnje.

S obzirom da je pojam ~istija proizvodnja, na po-~etku projekta bio posve nov u okoli{nom i ekonom-skom vokabularu bosanskohercegova~ke javnosti,prvi dio projektnih aktivnosti bio je prije svega usmje-ren na {irenje informacija i podizanje svijesti o ~istijojproizvodnji i prednostima koje ona donosi industrija-ma i dru{tvu u cjelini.

Kako bi koncept ~istije proizvodnje {to skorijepostao dominantna opcija okoli{nog upravljanja uBiH, time obezbje|uju}i okoli{no odrìvu i uspje{nuposlovnu praksu u industrijskim poduze}ima, orga-nizirana je serija okruglih stolova, pod nazivom “Li-cem u lice”. Osim za upoznavanje sa okoli{nim i eko-nomskim prednostima ~istije proizvodnje, ovi nefor-malni sastanci posluìli su izme|u ostalog za me|u-sobno upoznavanje i razmjenu mi{ljenja relevantnihljudi iz politi~kog, dru{tvenog i privrednog ìvota za-interesiranih za odrìvo upravljanje okoli{em. Uku-pno su odràna ~etiri sastanka sa sljede}im tema-ma:

• Suo~avanje ministarstava – “Uloga vlasti u odrì-vom razvoju industrije”,

• Susret nezavisnih intelektualaca Krug 99 – “îsti-jom proizvodnjom do izlaska iz siroma{tva”,

• Suo~avanje univerziteta – “îstija proizvodnja unastavnim programima univerziteta”,

• Suo~avanje ministarstava i industrije - “îstija proi-zvodnja i BiH industrija”

Prvi od okruglih stolova iz serije “Licem u lice”pod nazivom “Uloga vlasti u odrìvom razvoju indus-trije”, odràn je 18. juna 2002. s ciljem suo~avanjasektorskih ministarstava nadle`nih za vode, poljopri-vredu i {umarstvo, zatim prostorno planiranje i oko-li{, te industriju, energetiku i rudarstvo. Sastanak jeodabran kao prvi me|u ~etiri, koliko je predvi|enoprojektom, zbog niza tada{njih aktualnih de{avanjau BiH vezanih za odrìvi razvoj. Pri tome se prven-stveno misli na izradu Nacionalnog akcionog planaza okoli{, kao i aktivnosti na usvajanju novog setaokoli{nih zakona.

Na okruglom stolu razmatrane su specifi~neaktivnosti koje vlada treba poduzeti kako na promo-viranju ~istije proizvodnje, tako i na prepoznavanjupote{ko}a pri usvajanju ovog koncepta na na{improstorima. Nagla{eno je da okoli{no odrìvi indus-trijski razvoj industrije ne mogu posti}i same, to za-htijeva u~e{}e svih sektora dru{tva. Vlasti bi trebaleimati vode}u ulogu u implementaciji ~istije proizvo-dnje iz razloga {to oni mogu posti}i promjenu pona-{anja ekonomskih subjekata u odnosu na okoli{ pu-tem izrade zakonskih normi i podzakonskih akata ukojima se daje prioritet prevenciji zaga|enja u odno-su na tretman na kraju procesa.

Kako je zaklju~eno na okruglom stolu aktivnostivlasti u industrijskom okoli{nom menad`mentu bitrebale uklju~ivati:

• Uklanjanje svih trì{nih i politi~kih propusta kojiomogu}avaju prekomjernu uporabu resursa i veli-ki intenzitet zaga|enja;

• Kori{tenje ekonomskih instrumenata koji }e indus-triju prisiliti da u financijsku analizu uklju~i i ekster-ne okoli{ne faktore, koje treba da plati zaga|iva~ili krajnji potro{a~;

• Razvoj okoli{nih planova i politika koji integrirajuindustrijski razvoj i brigu za okoli{;

• Podr{ku ~istijoj proizvodnji; • Kori{tenje tzv. “comand-and-control” regulative;• Sakupljanje i objavljivanje podataka o emisijama

industrijskog zaga|enja i njihovom utjecaju nazdravlje ljudi i okoli{;

• Aktivno sudjelovanje u me|unarodnim sporazumi-ma o smanjenju industrijskog prekograni~nog za-ga|enja.

Drugi okrugli sto pod nazivom “îstijom proizvo-dnjom do izlaska iz siroma{tva” odràn je 19. janu-ara 2003., s ciljem da krugu intelektualaca i javnostiukaè na problem veze izme|u siroma{tva i preko-mjerne upotrebe prirodnih resursa. U~esnici su sesloìli da su uzroci siroma{tva i degradacije okoli{auglavnom zajedni~ki, tj. izazvani pretjeranom potro{-njom prirodnih resursa i energenata. Zaklju~eno jeda industrijski razvoj zasnovan na principima ~istijeproizvodnje moè pomo}i u prevladavanju sada{njete{ke ekonomske situacije u BiH.


“îstija proizvodnja u nastavnim programimauniverziteta” naziv je tre}eg okruglog stola odrànog28. januara 2003. Sastankom se èljelo okupiti rele-vantne predstavnike univerziteta iz BiH, pruìti im in-formacije o ~istijoj proizvodnji i onome {to univerzite-ti mogu u~initi na promociji ~istije proizvodnje i odrì-vog razvoja, suo~iti me|usobno razli~ite uè univer-zitetske oblasti relevantne za promociju ~istije proi-zvodnje, naro~ito u kontekstu teku}e epohalne refor-me visoko-{kolskog obrazovanja u zemlji. Na okru-glom stolu je nagla{eno da univerziteti imaju ozbiljnuodgovornost da podignu svijest, oja~aju znanje i pro-moviraju tehnologije i alate koji }e pomo}i u stvara-nju okoli{no odrìve budu}nosti BiH. Oni morajuimati glavnu ulogu kada se radi o edukaciji, istraìva-nju, dono{enju osnova za politike, razmjeni informa-cija i radu sa zajednicama po pitanju ~istije proizvo-dnje.

Prema mi{ljenju u~esnika okruglog stola ulogauniverziteta u promociji ~istije proizvodnje nije ogra-ni~ena na reorganizaciju nastavnih planova i progra-ma, oni tako|er mogu ponuditi i programe obuke za-poslenih u industriji, te dati doprinos kroz primijenje-no istraìvanje. Stoga bi obrazovne institucije trebaleodigrati primarnu ulogu u:

• Razvoju kadrova osposobljenih za promociju, pri-mjenu i razvoj ~istije proizvodnje,

• Stvaranju zainteresiranosti i podizanju svijestiaktera bitnih za razvoj i implementaciju ~istije proi-zvodnje,

• Prikupljanju i {irenju informacija o primjenu ~istijeproizvodnje i tehnologijama.

Nagla{ena je potreba za multidisciplinarnimpristupom u obrazovnom sistemu u BiH. Naime mul-tidisciplinarni pristup potpuno izostaje u obrazo-vnom sistemu BiH. Curriculum-i su uglavnom fokusi-rani na prirodne znanosti i tehnologiju. Da bi se mul-tidisciplinarnost osigurala u tehni~kom smislu posto-je}e visoko obrazovanje potrebno je reorganizirati u

pravcu koji omogu}ava multidisciplinarno obrazova-nje na univerzitetu, a ne usko disciplinarno obrazo-vanje isklju~ivo na jednom fakultetu.

êtvrti okrugli sto iz serije “Licem u lice” odrànje 15.05.2003. u Zenici u saradnji sa Privrednom ko-morom Zeni~ko-Dobojskog kantona. Cilj ovog sas-tanka je bio suo~iti industrije i ministarstva iz ovogkantona, te se osvrnuti na probleme u velikim indus-trijskim zonama, kao {to je to ovaj kanton, kao i namogu}nosti za njihovo rje{avanje sa aspekta primje-ne mjera ~istije proizvodnje.

Na okruglom stolu je nagla{eno da i pored pri-vla~nih ekonomskih koristi i zna~ajnog smanjenjanegativnih utjecaja na okoli{, primjena ~istije proi-zvodnje jo{ uvijek nije {iroko rasprostranjena u BiH.U~esnici su se sloìli da su najuo~ljivije prepreke to-me zakonske, ekonomske, financijske, organizaci-one, tehni~ke i konceptualne prirode. Tradicionalnipristup kontrole emisija zaga|uju}ih materija, putemtretmana na kraju procesa dobro je poznat svima, akako je tako|er favoriziran od strane postoje}e poli-tike i regulative, to se rje{enja tretmana na kraju pro-cesa i naj~e{}e upotrebljavaju u praksi.

4. ZAKLJUÂKPredstavnici vlasti, industrije, intelektualci, te {ira

javnost u protekle dvije godine pokazali su zna~ajaninteres za koncept ~istije proizvodnje i èlju da pro{i-re ste~ena saznanja. Posebno je potrebno izdvojitidonosioce odluka i kreatore politika koji su pokazalizna~ajan napredak u razumijevanju ~istije proizvo-dnje i realizaciji konkretnih aktivnosti. Naime, minis-tarstva oba entiteta nadle`na za sektor okoli{a i in-dustrije pruìli su zna~ajnu pomo} u realizaciji proje-kta “Ja~anje kapaciteta za primjenu ~istije proizvo-dnje u BiH”, kroz uspostavljanje suradnje industrij-skih poduze}a i Centra za okoli{no odrìvi razvoj,kao i direktno uklju~ivanje svojih zaposlenika u pro-grame obuke.

U narednom periodu o~ekuje se da }e sektorskaministarstva kroz implementaciju nedavno usvoje-nog seta zakona o okoli{u, baziranog na konceptuintegralne prevencije i kontrole zaga|enja, vrlo brzostvoriti preduvjete za {iru implementaciju ~istije proi-zvodnje.


Slika 3. Sa sesije “îstija proizvodnja u nastavnimprogramima univerziteta”

9. Prora~un koli~ine nanosa u buji~nim tokovima

9.1. Prora~un pronosa vu~enog nanosapohidrauli~kim formulama

Za prora~un vu~enih nanosa pomo~u hidrauli-~kih formula postoji vi{e obrazaca:

9.1.1. Formula Gon~arova V.N.

gdje je:

qm = pronos vu~enog nanosa na 1 m {irine koritavodotoka u kg/s/m;

d = srednji pre~nik vu~enog nanosa u m;V = srednja brzina toka vode u m/s;Vp = srednja brzina toka vode pri kojoj po~inje kre-

tanje vu~enog nanosa u m/s, koja se izra~una-va prema sljede}oj formuli:

Ova formula upro{}ena glasi:

D = maksimalni pre~nik vu~enog nanosa u m;H = dubina vode u vodotoku u m;qv = srednja zapreminska masa vu~enog nanosa u

t/m3;q = srednja zapreminska masa vode u t/m3;

9.1.2. Formula A. Schoklitsch-aSchoklitsch je predloìo sljede}u formulu za pro-

ra~un vu~enog nanosa za plavinske vodotoke i buji-~ne tokove:

gdje je:

Qn = ukupni pronos vu~enog nanosa u koritu buji-~nog vodotoka i kg/s;

J = podu`ni pad ogledala vode u decimalnomobliku;

d = srednji pre~nik vu~enog nanosa u mm;Q = protok vode u m3/s;Qo = protok vode pri kome po~inje kretanje vu~e-

nog nanosa u m3/s;

Maksimalni protok vode na 1 m {irine toka, prikome po~inje kretanje nanosa moè se sra~unati posljede}oj formuli:

gdje je:

qo = maksimalni protok vode na 1 m {irine toka prikome po~inje kretanje nanosa (u m3/s/m);

J = podu`ni pad ogledala vode u decimalnom obli-ku;

d = srednji pre~nik vu~enog nanosa u mm;

9.1.3. Formula G. V. Lopatin-aLopatin je predloìo sljede}u formulu, na osnovu

rezultata do kojih je do{ao istraùju}i pronos vu~e-nog nanosa:

RE@IM NANOSAU BUJI^NOM SLIVUILI EROZIONOMPODRU^JU(II DIO)

92

BO[KO ÂVAR, dipl. in`.


Za{tita od voda

gdje je:

G = ukupni pronos vu~enog nanosa u kg/s;J = podu`ni pad ogledala vode u decimalnom

obliku;Vs = srednja brzina toka vode u m’/s;Vo = srednja brzina vode pri kojoj po~inje kretanje

vu~enog nanosa u m’/s, (moè da se sra~unaprema formuli Gon~arova);

dsr = srednji pre~nik vu~enog nanosa u mm;

Kori{tenje formule je za ve}e aluvijalne vodoto-ke.

9.1.4. Formula Levi-aProf. Levi dao je formulu za prora~un vu~enog

nanosa koja glasi:

gdje je:

gv = proticaj vu~enog nanosa na 1 m {irine toka ukg/s;

V = srednja brzina toka vode u m/s;Vo = srednja brzina toka vode pri kojoj nastaje kre-

tanje nanosa u m/s;d = srednji pre~nik vu~enog nanosa u m;H = srednja dubina vode u m.

9.2. Prora~un pronosa suspendovanog nanosa

Pri hidrometrijskim mjerenjima nanosa u vodoto-cima ponekad je mogu}e i potrebno odvojeno po-smatrati kretanje i proticaj suspendovanih nanosa odvu~enih nanosa. Razni autori su poku{ali da stvoreobrazce koji obuhvataju odre|ene frakcije, najpozna-

tiji su za mjerenje suspendovanog nanosa sljede}iobrasci:

9.2.1. Formula J. J. Levi-aZa prora~un proticaja suspendovanih nanosa ri-

jeka i kanala Levi je 1949. godine dao sljede}i obra-zac:

gdje je:

gs = proticaj suspendovanih nanosa na 1 metar {iri-ne toka u kg/m,sek;

d = srednji pre~nik vu~enog nanosa u metrima;H = srednja dubina vode u metrima;V = srednja brzina toka vode u m/s;b = koeficijent laminarnog kretanja suspendova-

nog nanosa u zavisnosti od brzine i postojanjadina u koritu;

Q = proticaj vode u m3/s.

9.2.2. Formula Gon~arovaProf. Gon~arov je 1962. godine dao sljede}u for-

mulu za prora~un proticaja suspendovanog nanosa,koja glasi:

gdje je:

χ = korelacioni koeficijent koji zavisi od temperaturevode i srednjeg pre~nika nanosa. Za temperatu-ru vode od 15oC iznosi za frakcije nanosa od:

- d = 2 mm - χ = 1,5- d = 0,2 mm - χ = 3,25

Vo = srednja brzina toka vode pri kojoj nastaje kre-tanje nanosa u m/sek

gs, d i V = jednako kao u formuli Levi-a


Sl. 9 - Sipari na lijevoj obali bujice Idbar (Jablani~ko jezero)

9.3. Prora~un koli~ine nanosa za ukupniproticaj (vu~enog i suspendovanog)u jedinici vremena

Za prora~un maksimalnog pronosa ukupnog(vu~enog i suspendovanog) nanosa u jedinici vre-mena (sekundi) za vrijeme trajanja buji~nog popla-vnog talasa mogu se koristiti sljede}e formule.

9.3.1. Formula J. J. HerheulidzeaHerheulidze je 1947. godine postavio sljede}i ob-

razac za pronos buji~nog nanosa u jedinici vremena(sekundi):

gdje je:

Qn = pronos nanosa (vu~enog i suspendovanog)izraèno u m3/s;

m = stepen buji~nosti podru~ja ~ije vrijednosti sekre}u od 0,5 za podru~ja sa jedva primjetnimerozionim procesima do 1,5 za podru~je sapretjerano jakim erozionim procesima (tabelabr. 5);

χ = koeficijent “odnosa koli~ine nanosa prema pa-du buji~nog korita” (tabela br. 6);

Qv = proticaj velike vode za odre|enu vjerovatno}upojavljivanja u m3/s;

Yn = srednja zapreminska masa ukupnog (vu~e-nog i suspendovanog) buji~nog nanosa uprosje~nom iznosu, izraèno u tona/m3.

Tabela br. 5 – STEPEN BUJIÂVOSTI PODRU^JA PREMAHERHENLIDZEU

9.3.2. Formula Gavrilovi}aMogu}nost primjene stepena erozije “m” po

Herheulidzeu u na{im uslovima adaptirao je S. Gavri-lovi}. Utvr|eno je da su po~etne vrijednosti za ste-pen “m” previsoke za na{e uslove pa je Gavrilovi}predloìo korekciju ove prijednosti u izrazu “koefici-jent erozije podru~ja” (Z), ~ije vrijednosti su date utabeli br. 7, a koje se analiti~ki odre|uju.

Za pretvaranje vrijednosti “koeficijenta buji~a-vosti” (m) po Herheulidze-u u vrijednosti “koeficijen-

ta erozije podru~ja” (Z) postoji prakti~an interes, paje to autor dao u tabeli br. 8.

Tabela br. 6 – VRIJEDNOST KOEFICIJENTA ρ PO HERHEU-LIDZEU

Tabela br. 7 – VRIJEDNOST KOEFICIJENTA EROZIJE (z)

Na osnovu ove nove vrijednosti koeficijenta ero-zije (Z), koja je nastala u kombinaciji istraìvanja Her-heulidze-a i Gavrilovi}-a, dao je autor (Gavrilovi}) no-vi izraz za odre|ivanje proticaja erozionih nanosa(vu~enog i suspendovanog zajedno), koji glasi:

gdje je:

Qn = sekundni proticaj vu~enog i suspendo-vanog nanosa u m3 za prosje~nu visinubuji~ne ki{e, tokom prosje~ne godine;

Z = koeficijent erozije sliva ili erozionog podru-~ja (Z=0,1-1,5);

Qmax/sr = maksimalni proticaj vode za ra~unsku bu-ji~nu ki{u tokom prosje~ne godine um3/sek;

e = koeficijent zasi}enosti nanosom buji~nogtoka, koji zavisi od visine buji~ne ki{e i za-preminske mase nanosa i moè se sra~u-nati

gdje je:

h = visina prosje~ne godi{nje buji~ne ki{e izraènau m;


Yn = zapreminska masa buji~nog nanosa (srednjavrijednost) u t/m3;

Tabela br. 8 – ODNOS VRIJEDNOSTI KOEFICIJENATA “m” i “Z”

Za neke visine buji~ne ki{e i neke zapreminskemase nanosa Gavrilovi} je dao vrijednost koeficijen-ta “e” u tabeli br. 9

Tabela br. 9 – VRIJEDNOST KOEFICIJENTA “e”

Prema P. Seltser-u treba uzeti kao ra~unsku visi-nu buji~ne ki{e za jedan sliv ili eroziono podru~jeprosje~nu godi{nju visinu svih dnevnih atmosferskihtaloga iznad 30 mm (odbijaju}i taloge od snijega).

Na osnovu obrasca za pronos buji~nih nanosa(suspendovanih i vu~enih) u jedinici vremena, moèse sra~unati ukupna srednja godi{nja zapremina vu-~enog i suspendovanog erozionog nanosa pomo}usljede}eg obrazca:

gdje je:

Ggod = ukupna srednja godi{nja zapremina vu~enogi suspendovanog erozionog nanosa u m3/god;

fr = broj prosje~nih buji~nih ki{a u toku prosje~negodine, za ~iju je visinu sra~unat proticaj na-nosa, koji se u stru~noj literaturi jo{ nazivafrekvencioni broj buji~nih ki{a. To predstavljabroj u~estanosti pojave visokih atmosferskihtaloga palih u obliku ki{e, a ne snijega, tokomprosje~ne godine, a koji su ve}i od 30 mm(ne uzima se podatak, o intenzitetu padanjatih ki{a);

Tsek = efektivno ra~unsko vrijeme izraèno u sekun-dama. U obrazcu za proticaj odnosno godi{-nju zapreminu vu~enih i suspendovanih na-nosa treba uzeti vrijeme koje je jednako:

hsr = srednja ra~unska visina buji~ne ki{e u metri-ma;

Qn = sekundni proticaj vu~enog i suspendovanognanosa u m3/sek.

9.4. Prora~un ukupnog godi{njegpronosa nanosa

9.4.1. Metoda B. V. PoljakovaUkupna zapremina vu~enog i suspendovanog

nanosa koji vodotok pronosi moè se dobiti po me-todi Poljakova, prema formuli:

gdje je:

Wgod = ukupni godi{nji pronos vu~enog i suspen-dovanog nanosa u m3/god;

ρm = srednja godi{nja mutno}a vode u kg/m3,ona se moè odrediti neposrednim mjere-njem u vi{egodi{njem periodu ili prema slje-de}oj formuli:

α = koeficijent erozije koji je analiti~ki sra~unat naosnovu poznate mutno}e vode, ili ocjenjen naterenu prema klasifikaciji autora (tabela 10);

Jt = prosje~ni (relativni) pad toka u decimalnomobliku;

Mo = model srednjeg godi{njeg oticanja voda sasliva u m3/s/km2 (odre|en ili na osnovu nepo-srednog osmatranja ili na bazi obrazaca sre-dnjeg godi{njeg oticanja);

a = koeficijent koji se odnosi na stanje vegetacije iima sljede}u vrijednost:

a = 2,5 – kada u slivu nema biljnog pokriva~a,a = 1,8 – kada je jedna padina pokrivena biljnim po-

kriva~em u vidu rijetke {ume,a = 1,4 – kada je jedna padina pokrivena biljnim po-

kriva~em u vidu guste {ume,a = 1,0 – kada je jedna padina pokrivena biljnim po-

kriva~em u vidu zatravljenja,a = 0,9 – kada su obe padine pokrivene biljnim po-

kriva~em u vidu rijetke {ume,a = 0,7 – kada su obe padine pokrivene biljnim po-

kriva~em u vidu guste {ume,a = 0,5 – kada su obe padine pokrivene biljnim po-

kriva~em u vidu zatravljenosti.

b = koeficijent koji se odnosi na obra|enost sliva ira~una se prema sljede}oj formuli:

r = obra|enost terena u slivu u %;r1 = op}a obra|enost terena u %;


C = koeficijent koji se odnosi na zastupljenost oko-pavina u slivu i dobija se na sljede}i na~in:

p = u~e{}e okopavina u slivu u %;p1 = u~e{}e okopavina u {irem regionu u %;d = koeficijent oblika padina u slivu, koji ima sljede-

}e vrijednosti

d = 0,5 – za konkavni profil padina;d = 1,0 – za jednoobrazan ravan pad padina;d = 1,5 – za konveksan profil padina;

e = koeficijent gustine rije~ne mreè, koji se dobijapreko sljede}e formule:

δ = gustina rije~ne mreè sliva;δ1 = gustina rije~ne mreè u {irem regionu;f = koeficijent koji se odnosi na mehani~ki sastav

tla i ima sljede}e vrijednosti:

f = 0,5 – za kamenita tla;f = 1,0 – za pjeskovito-glinasta tla;f = 2,0 – za lesna tla;

χ1 = srednja zapreminska masa suspendovanognanosa, ~ije vrijednosti se nalaze u rasponuod 0,5-1,1 t/m3;

χ2 = srednja zapreminska masa vu~enog nanosa,~ije vrijednosti se nalaze u rasponu od 1,5-2,2t/m3;

β = odnos masa vu~enog i suspendovanog nano-sa koji zavisi od relativnog pada toka i odre|u-je se iz tabele Poljakova, u zavisnosti od vrije-dnosti relativnog pada toka (tabela 11)

Tabela br. 10 – KLASIFIKACIJA BUJI^NIH TOKOVA PREMAPOLJAKOVU

Tabela br. 11 – ODNOS VUÊNOG I SUSPENDOVANOGNANOSA

Godi{nja zapremina suspendovanog nanosa(Ws) moè se odrediti po formuli

Sve oznake kao naprijed.

Pomo~u ovog izraza moè se odrediti pronossuspendovanog nanosa u kg/s (Ro), po formuli:

ili pak na osnovu poznate prosje~ne godi{njemutno}e vode i srednjeg godi{njeg oticanja (Qsr):

gdje je:

kg = koeficijent pronosne mo}i korita vodotoka izra-èn u masi, odnosno:

Godi{nja zapremina vu~enog nanosa (W) izra-èno u m3/god, moè se odrediti po obrazcu:

Sve oznake kao naprijed.Primjena ovih postupaka treba biti u slu~ajevima

kada nema osmatranih podataka. Ina~e ovim na~i-nom obra~una mogu se dobiti relativno ta~no odre-|ene koli~ine vu~enog i suspendovanog nanosa utoku godine, kao i sekundne vrijednosti njegovogproticaja.

9.4.2. Metoda Poljakov – Kostadinov (mo-difikovana metoda Poljakova)

U buji~nom slivnom, naj~e{}e, prora~un srednjeggodi{njeg pronosa nanosa primjenom metode Polja-kova, za na{e podneblje daje prevelike rezultate.Osnovni razlog {to dobivamo ovakve rezultate, je {tose prilikom izra~unavanja srednje godi{nje mutno}e,na osnovu koeficijenta erozije (α) po Poljakovu, dobi-jaju vrlo velike vrijednosti za na{e uslove. Prof. Kos-tadinov je izvr{io modifikaciju metode Poljakova kojese sastoji u tome da se prora~un srednje godi{njemutno}e vr{i na osnovu novog parametra – pluvio –erozionog indeksa (Pez). Tako se prora~un srednjeggodi{njeg pronosa nanosa vr{i po sljede}oj formuli:

gdje je:

Ggod = srednji godi{nji pronos nanosa (suspendira-nog i vu~nog) u m3/god;

ρz = prosje~na godi{nja mutno}a buji~nog toka ukg/m3;

Kostadinov je dao novu metodu prora~una go-di{nje mutno}e (umjesto dosada{njeg prora~una poformuli Poljakov-a), prema sljede}em postupku:


ρz = 0.2982 · Pez+0.0049 ... (kg/m3)Pez = pluvio-erozioni indeks, koji se izra~unava na

sljede}i na~in:Pez = 100 · η · Ke

Parametar “η“ dobija se po sljede}oj formuli:

hmax = srednja vrijednost maksimalne dnevne visinepadavina u godini u mm (za vi{egodi{nji pe-riod);

Hgod = srednja vrijednost godi{nje visine padavinau mm (za vi{egodi{nji period);

Ke = koeficijent ugroènosti sliva erozijom, koji semoè prora~unati po sljede}oj formuli:

Fu = dio povr{ine sliva ugroèn erozijom (oranice,goleti, neplodno zemlji{te i sve ostale povr{inenapadnute erozijom) u km2;

F = povr{ina sliva u km2;Mo = model srednjeg godi{njeg oticanja vode sa sli-

va izraèn u m3/s/km2 (odre|uje se na osnovuneposrednih osmatranja na hidrometriskomprofilu ili na bazi formule za prora~un godi{-njeg oticaja, a za na{e uslove mogu se pro-mjeniti formule “predominantnih faktora” iliKeller-ova formula);

Y1 = srednja zapreminska masa suspendovanognanosa u t/m3 koja iznosi od 0,5 do 1,1 t/m3;

Y2 = srednja zapreminska masa vu~enog nanosa,koja iznosi 1,5-2,2 t/m3;

β = odnos masa vu~enog i suspendovanog nano-sa, a odre|uje se iz tabele Poljakovo, u zavi-snosti od relativnog pada korita (tabela br. 11).

9.4.3. Metoda SokolovskiZa prora~un ukupne zapremine buji~nih nanosa ko-

ji vodotok pronosi Sokolovski je dao sljede}u formulu:

gdje je:

Wn = ukupna zapremina buji~nog nanosa izraènau m3/god.;

H = visina padavina koja je u toku godine izazvalabuji~nu poplavu u mm (moè da se ra~una isamo za jednu poplavnu vodu);

α = koeficijent oticanja i on iznosi:α = 0,50 – 0,70 – za slivove visokih plavina, koji le-

è iznad 2500 – 3000 m nadmorske visine;α = 0,30 – 0,50 – za slivove sredogorja od 1000 do

2500 m n.v.;α = 0,10 – 0,30 – za slivove niskogorja i breùljke,

koji leè ispod 1000 m n.v.

Autor je ovaj obrazac radio za uslove koji vlada-ju u podru~ju Kavkaza.

9.4.4. Metoda N. Mihajlovi}Dr Mihajlovi} je prou~avaju}i recentnu eroziju

podru~ja Fru{ke Gore 1964. godine postavio sljede-}i obrazac za prora~un ukupnih godi{njih zapreminavu~enog i suspendovanog nanosa:

gdje je:

Wg = ukupna godi{nja zapremina vu~enih i su-spendovanih nanosa izraènih u m3/god;

Hgod = srednjegodi{nja suma padavina u mm;H20 = srednjegodi{nji zbir svih padavina ispod 20

mm visine, izraèno u mm;F = povr{ina sliva u km2;η = modul oticanja erozionih nanosa, i on se ra-

~una:

τ = koeficijent “izloènosti zemlji{ta bombardovanjuki{nim kapima” i iznosi:

τ = 0,3-0,4 – za {ume dobrog sklopa i obrasta;τ = 0,4 – 0,5 – za degradirane {ume i {ikare;τ = 0,5 – 0,6 – za livade i pa{njake;τ = 0,6 – 0,8 – za vo~njake i vinograde;τ = 0,8 – 1,0 – za oranice i ba{te;τ = 1,0 – 1,2 – za prave goleti, osuline i raspadine;

Vrijednost ovog koeficijenta treba dobijati pro-porcionalno rasprostranjenju pojedinih od ovih kate-gorija u buji~nom slivu ili erozionom podru~ju.

J = srednji pad sliva ili erozionog podru~ja izraè-nog u metrima, koji se dobiju po sljede}oj for-muli:

L1,L2,L3,L4,Ln-1,Ln = duìna pojedinih izohipsi u km;

h = razmak ili “hod” izohipsi u m’;

ho = visinska razlika izme|u najniè ta~ke sliva od-nosno ta~ke profila za koju se ra~una srednjipad i izohipse L1 u m;

hn = visinska razlika izme|u najvi{e kote sliva i po-slednje izohipse Ln, izraèno u metrima;

E = koeficijent “vidnih tragova erozije podru~ja” injegove vrijednosti se kre}u od E=1,0 do

E = 10,0, a odre|uju se na osnovu tabele br. 12.


Tabela br. 12 – VRIJEDNOST KOEFICIJENTA VIDNIH TRA-GOVA EROZIJE “E”

Sl. 10 - Gabionska pregrada sa podslapljem u bujici “Koko{iji dolac” (desna pritoka akumulacije Rama)

9.5. Prora~un koli~ine nanosa po potencijalu erozije

Pitanje pravilnog ocjenjivanja srednjegodi{njeg“stepena degradacije” ili intenziteta erozije vrlo jezna~ajno i za nauku i za praksu. Me|utim i poreduo~avanja toga zna~aja, mnogi poku{aji da se inten-zitet erozije u prora~unavanju obuhvati realnim poka-zateljima, jo{, moèmo re}i nisu dali zadovoljavaju}erezultate. Stoga }e to sigurno biti predmet daljih izu-~avanja, tako da }e se jo{ dugo vremena koristiti is-klju~ivo orjentacione metode za prou~avanje intenzi-teta erozije u prirodnim slivovima buji~nog karaktera.

U cilju podstreka pronalaènja novih metoda ilidopune postoje}ih orjentacionih metoda, u drugojpolovici XX stolje}a, zasjedala je grupa eksperata zaeroziju i buji~ne tokove FAO. Ona je ukazala na po-trebu iznalaènja novih metoda i da se poku{a daizrazi broj~anim indeksima i stanje podru~ja, u daljoji bliskoj budu~nosti, i naro~ito “sagleda i utjecaj pre-duzetih ili nepreduzetih antierozionih radova u erozi-onom podru~ju, u pravcu smanjenja ili pove~anja sre-d-njegodi{njeg intenziteta erozije, odnosno ukupnihgodi{njih suma vu~enih i suspendovanih nanosa”.

Stru~njaci Ameri~ke slu`be za konzervaciju ze-mlji{ta i voda postavili su prve orjentacione metodeza prora~une prosje~nog intenziteta erozije u priro-dnim slivovima (H. J. Neal, G. M. Browing i dr.).

Ove metode odnosile su se na podru~je u SAD,i vezane su bile za odre|ene reone uglavnom za po-ljoprivredna zemlji{ta, {to je bio jedan od osnovnihnedostataka za {iru primjenu.

Mnogi nau~nici, naro~ito iz biv{eg Sovjetskogsaveza (D. Armand, M. Sribnij, G. Surma~, S. Ko-zmenko i dr.), obzirom na aktuelnost problema, vr{epokuse, da se intenzitet erozije odredi kroz odnoserealnih hidrografskih i geomorfolo{kih pokazatelja(parametara). Oni ukazuju da postoji neposredna za-visnost izme|u koeficijenta relativne erozije sliva injegovih osnovnih parametara koji karakteri{u obliksliva, srednju nadmorsku visinu, energiju reljefa i sli-~no.

Pojavljuju se metode na osnovu “potencijalne za-lihe rada”, “potencijala nanosa” i dr. od raznih auto-ra. Me|utim, svi ti obrazci ne daju za buji~ne slivoveprihvatljive rezultate, jer u njima nisu unijeti specifi~niutjecaji mnogih drugih ~inilaca erozije.

Prof. Gavrilovi} je imaju}i u vidu sve ovo na os-novu istraìvanja u podru~jima Ju`ne, Zapadne i Ve-like Morave, Ibra, Timoka i Vardara uz provjeravanjeodre|enih postavki u laboratoriji za bujice i eroziju[umarskog fakulteta u Beogradu, uspio da dobijeanaliti~ki izraz za odre|ivanje srednjegodi{njih za-premina erozionih nanosa (ukupni vu~eni i suspen-dovani nanos) za prirodni sliv, dio sliva ili gravitaci-onog podru~ja ili ~ak i za odvojenu parcelu zemlji{ta.Formula glasi:

gdje je:

Wgod = ukupna proizvodnja (produkcija) erozionihnanosa u m3/god za cijeli sliv, dio sliva, ero-zionog podru~ja ili parcele zemlji{ta;

T = temperaturni koeficijent podru~ja, ~ija se vri-jednost dobija iz izraza:

to = srednjegodi{nja temperatura vazduha slivaizraèna u Celzijusovim stupnjevima (sre-dnjegodi{nja izoterma vazduha);

Hgod = srednjegodi{nja koli~ina padavina izraènau milimetrima;

F = povr{ina sliva izraèna u km2

π = 3,14

Z = koeficijent erozije sliva ili podru~ja (tabelabr. 7), koji se analiti~ki odre|uje po sljede}ojformuli:


Y = recipro~na vrijednost koeficijenta otpora ze-mlji{ta na eroziju, i zavisi od geolo{ke podlo-ge, klime, tipova pedolo{kih tvorevina (vrije-dnosti su date u tabeli br. 13)

X ·a = koeficijent ure|enja sliva ili erozionog podru-~ja i odnosi se na za{ti~enost zemlji{ta odutjecaja atmosferilija i sila erozije prirodnimuslovima, vegetacijom i sli~no (koef.X), ili vje-{ta~ki stvorenim uslovima, antierozionim te-hni~kim ili biolo{kim radovima u slivu ili po-dru~ju (koef. “a”, tabela br.14);

ρ = koeficijent brojnog ekvivalenta vidljivih i jasnoizraènih procesa erozije u slivu (tabelabr.15);

I = srednji pad sliva, odnosno erozionog podru-~ja ili parcele zemlji{ta izraèn u decimalnomobliku;

Tabela br. 13 – RECIPRO^NA VRIJEDNOST KOEFICIJENTAOTPORA ZEMLJI[TA (Y)

Formula Gavrilovi}a daje ukupnu sumu proizve-denih erozionih nanosa u jednom slivu ili gravitaci-onom podru~ju (Wgod). No kako sav nanos proizve-den erozionim procesima u slivu ne dospijeva u cje-lokupnoj koli~ini do najniè ta~ke sliva (znatan diozaostaje po uvalicama i depresijama ili na zaravnje-nim dijelovima), to je potrebno utvrditi dio koji se za-dràva i dolazi u niè dijelove u vrlo dugom vremen-skom razdoblju. Mnogi istraìva~i su poku{ali da iz-

dvoje “produkciju” - proizvodnju erozionih nanosa uslivu od prosje~ne godi{nje “zapremine” nanosa ko-ja dospijeva na odre|eni hidrometriski profil. Tako suneki poku{ali da stvore pojmove “koeficijent tran-sporta nanosa” ili “koeficijent retencije” (zadràva-nja) ili “koeficijent retardacije” (zaka{njavanja) proti-caja nanosa.

Tabela br. 14 - KOEFICIJENT URE\ENJA SLIVA (X · a)

Autor je upore|ivanjem vi{egodi{njih mjerenjasuspendovanog i prou~avanjem vu~enog nanosa, teanalizom niza izra|enih karata erozije za male i veli-ke slivove za mnoga podru~ja u biv{oj Jugoslaviji,do{ao do odre|enog obrazca za prora~unavanje ko-eficijenta retenzije erozionih nanosa, koji glasi:

Tabela br. 15 - BROJNI EKVIVALENT IZRA@ENE EROZIJE (ρ)


gdje je:

Ru = koeficijent retenzije nanosa u prirodnom slivuili gravitacionom podru~ju;

O = obim sliva (duìna vododelnice sliva) u km;L = duìna sliva u km;D = srednja visinska razlika sliva izraèna u km, ko-

ja se dobije po formuli:

Nu = nadmorska visina u{}a ili ta~ke profila za kojuse ra~una srednja visina u m;

Ns = srednja nadmorska visina sliva u metrima, kojase dobije po formuli:

f1,f2,f3,f4 = povr{ine sliva obuhva~ene izme|udvije susjedne izohipse izraène ukm2;

h1,h2,h3...hn = srednja nadmorska visina u metrimaizme|u dvije susjedne izohipse;

F = ukupna povr{ina sliva odnosno erozi-onog podru~ja u km2;

Koli~ine erozionih nanosa koje se smanjuju odmjesta produkcije (izvori{ta) do u{}a, predstavljajujedan prirodan proces, koji je izraèn koeficijentomretenzije. Ovaj koeficijent izraàva smanjenje op}ekoli~ine prosje~no godi{nje proizvedenih nanosa ujednom buji~nom slivu ili erozionom podru~ju, uodnosu od njegovog mjesta stvaranja do mjestagdje se vr{i mjerenje proticaja godi{njih koli~ina na-nosa (vu~eni i suspendovani) tj. odre|enog hidro-metrijskog profila ili u{}a u recipijent buji~nog toka.

Na bazi koeficijenta retenzije (Ru) i formule Ga-vrilovi}a za ukupnu proizvodnju erozionih nanosa(Wgod), dobija se srednjegodi{nja zapremina uku-pnih vu~enih i suspendovanih nanosa, koji dospdije-vaju do u{}a sliva, odnosno hidrometrijskog profila,za koji vr{imo prora~un nanosa po sljede}oj formuli:

gdje je

Qgod = ukupna koli~ina srednjogodi{nje zapremineukupnih vu~enih i suspendovanih nanosakoja dospijeva do u{}a sliva u m3/god.

Ostale oznake imaju isto zna~anje kao naprijed.

Dobivanje ukupne koli~ine srednjegodi{nje za-premine vu~enih i suspendovanih nanosa koji dospi-jevaju do u{}a sliva, odnosno hidrometrijskog profi-la sa 1 km2 sliva, dobija se po sljede}oj formuli:

Qgod/sp = ukupna koli~ina srednjogodi{nje zapremi-ne nanosa koji dospijeva do u{}a sliva sa1 km2, izraèn u m3/km2 god.

Ostale oznake kao naprijed.

Odre|ivanje orjentacionog procenta vu~enih na-nosa pomo}u koeficijenta sliva ili podru~ja (Z) moèse izvr{iti po sljede}oj formuli:

gdje je:

τ = procenat vu~enih nanosa u buji~nom slivu ilierozionom podru~ju;

Z = koeficijent relativne erozije sliva (~ije dobijanjeje naprijed opisano);

Yv = zapreminska masa vu~enih nanosa u t/m3;π = 3,14Ys = zapreminska masa suspendovanih nanosa u

t/m3;

Na ovaj na~in su dobiveni svi analiti~ki izrazi zaprora~un reìma nanosa po potencijalu erozije, zamala i za vrlo velika slivna podru~ja.

Primjenom ove metode kod prora~una reìmananosa u slivovima ili erozinim podru~jima ne za-dràvamo se samo na konstatiranju sada{njeg sta-nja reìma nanosa u slivu. Ovom metodom pruènaje mogu~nost prognoziranja reìma erozionih nano-sa u slivu, erozionom podru~ju, kompleksu zemlji{taili gravitacionim podru~jima vodnih akumulacija (vje-{ta~kih jezera), ako se unaprijed predvide i promje-ne koje }e nastati u podru~ju ako se preduzmu i izve-du antierozioni radovi odre|enog obima, ili se to neu~ini uop{te (Gavrilovi}).

Kroz analiti~ko odre|ivanje koeficijenta erozijepodru~ja (Z), mogu}e je odrediti i promjene u reìmuerozionih nanosa u buji~nom slivu, erozionom po-dru~ju, kompleksu zemlji{ta ili gravitacionim podru-~jima vodnih akumulacija, ako se pravilno sagledabudu}a vrijednost koeficijenta ure|enja sliva “X · a”.

Ova metoda moè da se promjeni na buji~ne to-kove svih hidrografskih klasa i kategorija razornosti,a moè se primjeniti i za odvojene komplekse {um-skog ili poljoprivrednog zemlji{ta u razli~itim klimat-skim uslovima. Njena primjena je za mala i vrlo veli-ka slivna podru~ja i daje podatke u granicama orjen-tacione ta~nosti kod prora~una ukupnih koli~ina vu-~enih i suspendovanih nanosa.

10. Prora~un koli~ine nanosa usljed eolske erozije

Eolskom erozijom nastali nanosi predstavljajutako|er veliki problem. Me|utim, problematika sred-njegodi{njeg intenziteta eolske erozije mnogo je ma-nje prou~eno, nego vodne erozije.


Eolska erozija ili erozija zemlji{ta vjetrom, nasta-je usljed prenosne mo}i vazduha, koji je u pokretu.Prenosna snaga eolske erozije je manja od preno-sne snage koju ima vodna erozija, jer je gustina vaz-duha manja od gustine vode.

Utvr|ivanje koli~ine zemlji{ta koje se odnosi eol-skom erozijom je vrlo te{ko, jer ima malo podataka uvr{enim mjerenjima u prirodi. Stoga se koriste raznidrugi na~ini da se do|e do odre|enih podataka (ek-strapolovani podaci iz laboratorijskih ispitivanja i dr.).

Najvi{e ispitivanja fenomena eolske erozije vr{e-na su u SAD. Istraìvanja koja je vr{io Chepil u aero-dinami~kom tunelu pokazuju da se putem saltacijekre}e najvi{e ~estica (55-72%), dok kretanje ~esticadejstvom vjetra u suspendovanom stanju iznosi od3-38%, a putem kotrljanja se kre}e oko 25%. Kreta-nje ~estica u sloju zraka visine do 5 cm od povr{inetla iznosi do 50%, a u visini do 30 cm od tla kre}e seoko 90% ~estica.

Koli~ina zemljanih ~estica koja se odnose vje-trom je upravno proporcionalna kvadratu brzine vje-tra. Ako imamo brzinu vjetra 29 km/sat sa 1 km2 po-vr{ine za jedan sat se odnese 15.000 t, {to pribli`noodgovara eroziji izazvanoj ki{om za jednu cijelu go-dinu.

10.1. Odre|ivanje gubitka zemlji{ta usljed eolske erozije neposrednim mjerenjem

Odno{enje zemlji{ta eolskom erozijom, tj. odre-|ivanje intenziteta eolske erozije, najta~nije se moèutvrditi neposrednim mjerenjem na terenu. U svijetuza ova mjerenja postoji vi{e razli~itih tipova instrume-nata. Jedan od najta~nijih, koji daje i najkompletnijerezultate, bar prema iskustvima koje navodi Kostadi-nov je eolomerni instrument koga je konstruisao Lj.Jevti}. Detaljnije o konstrukciji i sastavnim dijelovimainstrumenta moè se na}i u Glasniku [umarskog fa-kulteta, serija E – doktorske disertacije 6, Beogradpod naslovom “Mogu}nost odre|ivanja srednjego-di{njeg intenziteta eolske erozije putem mjernih in-strumenata” od Lj. Jevti}a.

Rezultati dobiveni neposrednim mjerenjem gu-bitka zemlji{ta daju mogu~nost za razli~ite analize i urazli~ite svrhe u prou~avanju eolske erozije i utvr|i-vanje njenog intenziteta, kao i za prakti~ne potrebe.

10.2. Odre|ivanje gubitka zemlji{ta usljedeolske erozije ra~unskim putem

Radi nedostatke mjernih podataka u prirodnimuslovima za utvr|ivanje gubitka zemlji{ta nastali eol-skom erozijom, koriste se podaci dobijeni u aerodi-nami~kim tunelima i vr{i se njihova ekstrapolacija zave}e vrijednosti.

Dva osnovna ~inioca utje~u na zapreminu odni-jetog zemlji{ta izazvana eolskom erozijom i to su:

- brzina vjetra i- rapavost povr{ine zemlji{ta.

[to je ja~i vjetar, prirodno je da }e oduvati ve}ekoli~ine zemlji{ta i ve}e krupno}e zrna, nego {to tomoè u~initi vjetar slabijeg intenziteta.

Prora~un koli~ine odnijetog zemlji{ta eolskomerozijom moè se sra~unati po empirijskoj formuli ko-ju su dali D`. [vab i njegovi saradnici, a koja glasi:

S = koli~ina odnijetog zemlji{ta (izduvanog);V = brzina vjetra;Vo = minimalna brzina vjetra, pri kojoj dolazi do pre-

mje{tanja ~estica date krupno}e;d = pre~nik ~estica.

Formula [vab-a i saradnika analogna je formuliza kretanje vu~enog nanosa u vodnim tokovima.

Op}i oblik jedna~ine za utvr|ivanje gubitka ze-mlji{ta usljed eolske erozije glasi:

gdje je:

E = gubitak zemlji{ta usljed eolske erozije;J = erodibilnost zemlji{ta tj. podlo`nost zemlji{ta

eolskoj eroziji;C = pokazatelj lokalnih osobina vjetrova;K = rapavost povr{ine zemlji{ta;L = {irina polja u pravcu vladaju}ih vjetrova;V = puno}a (pokrovnost) vegetacionog pokriva~a.

Gornja formula je sloèna i te{ka za matemati-~ko rje{avanje. Stoga su u SAD, gdje se je jako mno-go posvetilo prou~avanju eolske erozije razra|eni di-jagrami za uslove Velike ravnice u SAD.

Ina}e, jedna~ine za eolsku eroziju treba da po-sluè da se odrede potencijalni obimi eolske erozijeu lokalnim uslovima i dejstvo poljoprivrednih i drugihkultura na za{titi zemlji{ta od erozije. Naj~e{}e sekoriste sljede}e formule za neko prakti~no rje{enjeproblema nanosa od eolske erozije: Chepil-a iWodruffa i Pasak-a.

10.2.1. Prora~un koli~ine nanosa nastalogdejstvo meolske erozije po formuliChepil-a i Wodruff-a

Chepil, koji je svoj ìvot posvetio prou~avanjueolske erozije, dao je zajedno sa Wodruffom jednuod prvih “jedna~ina eolske erozije” koja glasi:

gdje je:

We = gubitak zemlji{ta usljed eolske erozije, izraènu t/acre;

K = faktor rapavosti koji iznosi:

K = 1,5 – za zemlji{ta bez brazdi;


K = 3,2 – za zemlji{ta pod ìtnom strnjikom;K = 10,0 – za oranice sa dubokim brazdama;K = 1,0 – za povr{ine ako nema biljnih otpadaka,

za livade i pa{njake;K = 0,1 – 0,5 – za {ume;

R = faktor koli~ine biljnih otpadaka na zemlji{tu,koji iznosi:

R = 100 – 300 – za povr{ine gdje nema biljnihotpadaka;

R = 300 – 600 – za povr{ine gdje je srednja koli~i-na otpadaka, npr. strnjika ìta ili korjeni odkukuruzne {a{e;

R = 600 – 1000 – za povr{ine gdje ima dosta biljnihotpadaka;

R = 1200 – za povr{ine pod livadama;R = 1200 – 2000 – za povr{ine pod {umom;

J = u~e{}e frakcije zemlji{ta ~iji pre~nik je ve}i od0,84 mm (koji se dobija granulometrijskom ana-lizom uzoraka zemlji{ta);

Gornja formula se odnosi uglavnom za potrebedijagnosticiranja poljoprivrednih regija, za koje ve}postoje izra|ene detaljne pedolo{ke karte, stoga seprimjena ove formule za podru~ja gdje takvih poda-taka nema te{ko moè promjeniti.

Autori su, radi lak{eg dobivanja kona~ne vrije-dnosti za We izradili specijalne nomograme, iz kojihse kada su poznate veli~ine za R, K i J moè dobitikoli~ina We vrlo brzo. Oni su i klasifikovali podru~jaugroèna eolskom erozijom:

a) podru~ja malo uznemiravana eolskom erozijom,kod kojih gubici zemlji{ta iznose 0,25 tona/acre ili57 tona/km2;

b) podru~ja osrednje uznemiravana eolskom erozi-jom, kod kojih gubici zemlji{ta iznose 0,25-5,0 to-na/acre ili 57,0 do 1.200,00 t/km2;

c) podru~ja jako uznemiravana eolskom erozijom,kod kojih gubici zemlji{ta u prosje~noj godini pre-laze 5,0 tona/acre ili 1.200,0 tona/km2;

10.2.2. Prora~un gubitka zemlji{ta usljedeolske erozije po formuli Pasak-a

ê{ki nau~nik Vlastimil Pasak preporu~io je slje-de}u formulu za prora~un gubitka zemlji{ta od eol-ske erozije:

gdje je:

E = gubitak zemlji{ta usljed eolske erozije, tj. erodi-bilnost zemlji{ta (g/m2);

P = u~e{}e ~estica zemlji{ta ve}ih od 0,8 mm u %;

V = relativna vla`nost zemlji{ta izraèna u %;

R = brzina vjetra iznad povr{ine zemlji{ta u m/s;

10.2.3. Prora~un srednjegodi{njeg inten-ziteta eolske erozije na osnovuistraìvanja u biv{oj Jugoslaviji

Istraìvanja koja su vr{ena na podru~ju biv{e Ju-goslavije za prora~un srednjegodi{njeg intenzitetaeolske erozije (objavljeno u Dokumentaciji za gra|e-vinarstvo i arhitekturu Jugoslavenskog centra za gra-|evinarstvo, DGA – 750/1965.) dala su sljede}i ana-liti~ki izraz:

gdje je:

We = srednjegodi{nja zapremina povr{inskog slo-ja odnijetog odnosno nataloènog zemlji{tausljed djelovanja eolske erozije, izraènog um3/god;

T = temperaturni koeficijent (~iji je na~in dobiva-nja prikazan u ta~ki 9.5.)

Iv = srednja brzina vjetra u srednje vjetrovitoj go-dini (prosje~na godina sa vjetrom) u m/s;

De = prosje~an broj dana u godini, kada je duvaovjetar, ali zemlji{te nije bilo pokriveno snije-gom;

Y = recipro~na vrijednost koeficijenta otpora ze-mlji{ta na eroziju (tabela br. 13);

X · a = koeficijent ure|enja sliva ili podru~ja (tabelabr. 14);

F = povr{ina sliva u km2;

Formula se moè promjeniti za povr{ine sliva doF = 300 km2. Po~etni rezultati po ovom obrazcu zanekoliko eksperimentalnih punktova u Srbiji, dali suzadovoljavaju}u ta~nost. Me|utim za podru~ja po-vr{ine ve}e od F=300 km2 nisu mogla biti izvr{enanikakva dalja dopunska osmatranja zbog razli~itihpravaca duvanja vjetrova (Gavrilovi} S.).

11. Literatura1. Boìnovi} M., Vukmirovi} V. – Metode mjerenja i

istraìvanja rije~nog nanosa, JDH, Seminar, 1973.2. Bi{~evi} A., - Ekonomska opravdanost za{tite od

nanosa akumulacionog jezera HE Konjic “- “Na-rodni {umar” 11, Sarajevo, 1967.

3. Bruk S., - Teoriska razmatranja u oblasti mehanikekretanja rije~nih nanosa – Seminar: Erozija, buji~nitokovi i rije~ni nanos”, Knjiga 1, Beograd 1970.

4. âvar B., - Reìm nanosa u slivovima na podru~juBosne i Hercegovine, - VODA I MI br. 10/1997.

5. âvar B., - Antierozioni radovi u slivu rijeke Nere-tve na za{titi akumulacionih bazena sa analizomproblema nanosa, Sarajevo, VODA I MI br.24/2001.

6. Dra{kovi} D., - Za{tita \erdapske akumulacije odnanosa – Simpozijum o eroziji, Beograd, 1968.

7. Gavrilovi} S., - Klasifikacija buji~nih tokova Grde-li~ke klisure i kvantitativni reìm njihovih nanosa –Gra|evinska knjiga, Beograd, 1957.


8. Gavrilovi} S., - Metode klasifikacije buji~nih sli-vova i novi obrazci za velike vode i nanos – “Vo-doprivreda Jugoslavije” br. 6, Beograd, 1959.

9. Gavrilovi} S., - Prora~un srednje-godi{nje koli~i-ne nanosa prema potencijalu erozije – Glasnik[umarskog fakulteta Beograd – br. 26, 1962.

10. Gavrilovi} S., - Pregrade za retardaciju oticanjapoplavnih buji~nih voda – Glasnik [umarskogfakulteta, Beograd – br. 26, 1962.

11. Gavrilovi} S., - Odre|ivanje reìma nanosa buji-~nog podru~ja i izrada karti erozije – Dokumen-tacija za gra|evinarstvo i arhitekturu, DGA – 750,Beograd, 1965.

12. Gavrilovi} S., - Inènjering o buji~nim tokovima ieroziji, âsopis “Izgradnja” Specijalno izdanje –Beograd, 1972.

13. Herheulidze I.I., - O granici te~ljivosti buji~nihmasa. Seminar “Erozija, buji~ni tokovi i rije~ninanos”, knjiga 1. Beograd, 1970.

14. Jovanovi} S. Vuk~evi} M. – Reìm prono{enjananosa na nekim tokovima u Jugoslaviji i anali-za erozionih procesa – Beograd, 1957.

15. Jovanovi} S., Vuk~evi} M., Vukoti} R. – Rezultatiprono{enja nanosa na pojedinim tokovima u slivuVelike Morave. Saop{tenje br. 19. Beograd, 1960.

16. Jevti} Lj. – Mogu~nost odre|ivanja srednjego-di{njeg intenziteta eolske erozije putem mjernihinstrumenata, Glasnik [umarskog fakulteta, se-rija E – doktorske disertacije 6, Beograd, 1973.

17. Kostadinov S., - Vodna erozija i mogu}nost mje-renja pronosa nanosa u buji~nim tokovima, Ze-mlji{te i biljke br.2, Beograd, 1984.

18. Kostadinov S., - Istraìvanje reìma nanosa u bu-ji~nim tokovima Zapadne i Jugoisto~ne Srbije,Doktorska disertacija, [umarski fakultet Beo-grad, 1985.

19. Kostadinov S., Jedan prijedlog za prora~un pro-nosa nanosa u buji~nim tokovima, Glasnik [u-marskog fakulteta br. 71-72, Beograd 1990.

20. Kostadinov S., - Mogu~nost mjerenja i prognozepronosa nanosa u buji~nim tokovima – Mono-grafija: “Uzroci i posljedice erozije zemlji{ta imogu}nosti kontrole erozionih procesa”, [u-marski fakultet, Beograd, 1994.

21. Kostadinov S., - Buji~ni tokovi i erozija, Beograd,1996.

22. Lazarev S., - Ure|enje bujica, Sarajevo, 1952.23. Lazi} Aut., - Reìm Drine, Beograd, 1952.24. Miloradov V., \or|evi} B., - Istraìvanje reìma

suspendovanog nanosa, Saop{tenje br. 41-42,Beograd, 1967.

25. Miloradov M., Bruk S. – Neka op{ta razmatranjaistraìvanja i metode prora~una kretanja vu~e-nog nanosa, Seminar: “Erozija, buji~ni tokovi i ri-je~ni nanos” knjiga 1, Beograd, 1970.

26. Poljakov V.B., - Karakteristike intenziteta erozijeprema podacima proticaja nanosa rijeka evrop-ske teritorije SSSR. – Radovi I savjetovanja poproblemima oticanja vode. Prevod s ruskog,Beograd, 1948.

27. Petkovi} S., - Analiza transporta nanosa iz rije-~nih slivova na podru~ju Srbije. Monografija:“Uzroci i posljedice erozije zemlji{ta i mogu-}nosti kontrole erozionih procesa”, [umarski fa-kultet, Beograd, 1993.

28. Ristivojevi} M. – Studija pronosa nanosa u slivurijeke Timoka, Saop{tenje br. 20-21, Beograd,1960.

29. Savi} M., – Uzimanje uzoraka i mjerenje prono-sa lebde}eg nanosa, Izdanje RHMZ-a Srbija,Beograd, 1977.

30. [telcer K., - Kretanje vu~enog nanosa, Seminar:“Erozija, buji~ni tokovi i rije~ni nanos”, Knjiga 1,Beograd, 1970.

31. Vu~i}evi} D., - Ure|enje buji~nih tokova. Beo-grad, 1995.

32. Vukmirovi} V., Jovanovi} S. – Istraìvanje reìmavu~enog nanosa. Saop{tenje br. 41-42, Beo-grad, 1967.

33. Vukmirovi} V., - Stohasti~ka analiza i difuzionemetode prou~avanja kretanja vu~enog nanosa.Seminar: “Erozija, buji~ni tokovi i rije~ni nanos”Knjiga 1. Beograd, 1970.

34. Vukmirovi} V., Vukoti} R. – Transport vu~enognanosa na rijeci Savinji kod Letu{a, Gra|evinarbr. 2, Zagreb, 1978.


(Ovaj tekst je pro~itan na skupu posve}enomSvjetskom danu voda koji su u Bosni i Hercegoviniove godine prvi put zajedno obiljeìle vodoprivredeoba entiteta)

e|unarodni dan voda je ustanovljen na ini-cijativu ve}ine zemalja ~lanica UN na kon-ferenciji posve}enoj za{titi okoli{a i razvo-ju odrànoj 1992. godine u Rio de @aneiru.

Generalna skup{tina UN je 22. februara 1993.godine donijela odluku da se 22. mart svake godineobiljeàva kao Svjetski dan voda. Te godine je prak-ti~no prvi put i obiljeèn ovaj dan u svjetlu preporu-ka Agende 21.

Dràve – ~lanice UN od tada svake godine, a uskladu sa temom i preporukama UN, obiljeàvajuSvjetski dan voda prema vlastitim aktuelnim zbivanji-ma, mogu}nostima i potrebama u sektoru voda.

Cilj organizacije UN je da se skrene pa`nja nastanje i probleme u oblasti voda, naro~ito kada se ra-di o odnosu prema vodi za vodosnabdijevanje, zatimza podizanje svijesti stanovni{tva o va`nosti ~uvanja,prevencije i za{tite vodnih resursa, kao i za ve}e u~e-{}e i saradnju vladinih struktura, internacionalnihagencija, nevladinih organizacija i drugih zainteresir-anih u zajedni~kom obiljeàvanju Dana voda, {tomoè zna~ajno doprinijeti i ve}em uspjehu na kon-kretnom zajedni~kom poslu.

Na prostoru Bosne i Hercegovine taj dan se prak-ti~no po~inje obiljeàvati 1996. godine, u FederacijiBiH organizovanjem stru~nih savjetovanja kome u pra-vilu prisustvuje veliki broj u~esnika iz raznih vodopri-vrednih struktura. Dakle, moèmo re}i da su na{i cilje-vi harmonizovani sa ve} proklamovanim ciljevima UN.

Danas, sa sigurno{}u moèmo tvrditi da smo upotpunosti na pravom putu ka ostvarenju proklam-ovanih ciljeva {to pokazuje i dana{nje obiljeàvanjeSvjetskog dana voda gdje su na jednom mjestu oku-pljeni razni nivoi vodoprivrednih, vladinih i nevladinih

struktura na nivou dràve Bosne i Hercegovine. Zapoznavaoce de{avanja u sektoru voda ovakav skupje samo nastavak provedenih aktivnosti u okviru ko-jih je Bosna i Hercegovina potpisnica Ugovora o rije-ci Savi zajedno sa Republikom Slovenijom, Repu-blikom Hrvatskom i Srbijom i Crnom Gorom, te akti-van u~esnik u radu Dunavske komisije, ali i na putuevropskim i drugim medjunarodnim integracijama.

Ovogodi{nji Svjetski dan voda je usmjeren na te-mu: VODA I KATASTROFE, s razlogom, jer je ~injeni-ca da blizu 75% cjelokupnih katastrofa na planeti suone izazvane zemljotresima, olujama, ciklonima,poplavama i su{ama, {to uzrokuje ogromne ljudskepatnje i ekonomske {tete. U oktobru pro{le godine jepokrenuta svjetska kampanja za smanjenje katastro-fa koja ima za cilj promjenu na{eg poimanja i stavaprema hidrometeorolo{kim katastrofama, odnosnopotrebu za smanjenjem tih katastrofa koja treba dase ukomponira u {ire ciljeve odrìvog razvoja.

U tom pravcu i mi danas okupljeni u Hotelu“Bistrica” trebamo po~eti stvarati zajedni~ke okvirepreduzimanje hitnih mjera kod pojava kriznih stanjau sektoru voda, kako bi imali {to manje posljedicaposlije mogu}ih katastrofa.

Naime, i sami smo svjedoci katastrofalnih popla-va koje su se nedavno de{avale u ê{koj, Njema-~koj, Francuskoj i Engleskoj, ~ije se posljedice i da-nas saniraju.

Sve ove zemlje su do tada smatrale da su proble-me poplava rije{ile, tako da je i javna svijest o popla-vama bila na niskom nivou, a u skladu s tim nije se po-sve}ivala ni velika pa`nja razvoju za{titinih sistema.

Sli~na situacija je i kod nas u Bosni i Hercegovi-ni, s tim {to je posljednja katastrofalna pojava velikihvoda u na{oj zemlji zabiljeèna u romanu Ive Andri}a“Na Drni }uprija” i nikada se ne}e zaboraviti.

Posljednje poplave u slivu rijeke Save kod nas suse dogodile 2001. 2002. i 2003. godine u Posav-skom, Tuzlanskom i Sarajevskom kantonu.

POSVE]ENO SVJETSKOM DANU VODA 2004. GODINE

104

MIRSAD LONÂREVI], DILISTA HRKA[, ENES ALAGI]


M

Analizom raspoloìvih koli~ina vode u slivu rijekeSave, potvrdjuje se saznanje da ovaj sliv ima izu-zetno nepovoljnu raspodjelu voda u vremenu i pros-toru, {to zna~i da je na vodotocima u slivu rijeke Sa-ve veoma visok odnos izmedju maksimalnog i pros-je~nog proticaja.

Kad se tome dodaju i nekontrolisane ljudskeaktivnosti u slivu (sje~a {uma, izgradnja objekatasvih vrsta u inundacijama i sl.), a zatim i klimatskepromjene, jasno je da }e taj odnos biti jo{ ve}i, paprema tome i mogu}e {tete od poplava jo{ nesagle-divije.

Do 1992. godine u Bosni i Hercegovini je odbra-ni od poplava bila posve}ena adekvatna pa`nja, jerje Vodoprivreda BiH bila kadrovski, materijalno i or-ganizaciono osposobljena da se uspje{no bori sapoplavama.

To zna~i da je odràvanje vodoprivrednih obje-ka-ta redovno obavljano, a izgradnji novih se planskii sistematski pristupalo. Do 1992. godine zavr{ena jerekonstrukcija brojnih dionica savskog odbrambe-nog nasipa, crpnih stanica i kanala, kao napr. Proje-kat “Semberija”.

U periodu 1992. – 1995. godine vodoprivredniobjekti su zapu{teni, neodràvani i o{te}eni.

Na podru~ju sliva rijeke Save u Federaciji BiHrje{avanju nagomilanih problema iz ove oblasti pris-tupilo se 1998. godine, kada su se za to stekli uslovidono{enjem Zakona o vodama.

Do danas na podru~ju uz rijeku Savu za koje jenadle`no Javno preduze}e za “Vodno podru~je sli-

vova rijeke Save” iz Sarajeva, izvr{ena je sanacija di-jela odbrambenog savskog nasipa /jedan dio jo{ jeminiran), kompletna rekonstrukcija devastiranih crp-nih stanica “Zorice II” i “Svilaj”, te ~i{}enje obodnihkanala Svilaj- Poto~ani, Bosn-Bukovica, GOK i DOK,kao i kanala Mahala i Demerovac.

Za nekoliko drugih objekata u toku su pripremeu raznim fazama.

Osim ovih poslova, za odbranu od poplava suna brojnim vodotocima u slivu rijeke Save saniranao{te}enja obalai izvr{ene regulacije korita, gdje je tobilo neophodno.

Sve ove i druge mjere se preduzimaju u cilju po-stizanja {to boljeg nivoa za{tite od poplava, baremonog kojeg smo imali 1992. godine.

Razvoju i unapredjenju sistema odbrane od po-plava pristupi}e se kada bude usvojena strategijaodbrane od poplava, koja }e se bazirati na slijede-}im principima: - Utvrdjivanje optimuma izravnanja voda u slivu, vo-

de}i ra~una o op{tim interesima i regionalnim po-trebama u okviru kojih za{titi od voda pripada zna-~ajno mjesto,

- Definisanje klju~nih vodoprivrednih objekata i pla-niranje sistema njihove izgradnje u sklopu koncep-ta integralnog upravljanja na slivu,

- Provodjenje ekonomsko-tehni~ke analize i predla-ganju optimalnog rje{enja kompleksnog uredjenjasliva.

Za dio sliva rijeke Save koji pripada FederacijiBiH ura|ena je studija “Strategija rje{avanja proble-


Izljevanjem rijeke Vrbas ove godine u Bugojnu nanijelo je velike {teteSnimio: M. Lon~arevi}

ma u oblasti za{tite od poplava na vodnom podru~jurijeke Save i prijedlog plana aktivnosti za vrijemevelikih voda”, ali je prezentirana 2001. godine.

Istovremeno se pomo}u donacije Svjetske banke2002. godine pristupilo izradi studije “Procjena sa-da{njeg nivoa za{tite od poplava u Federaciji BiH i iz-rada programa pobolj{anja i studije uticaja na okoli{“.

Dakle, do sada uradjenom dokumentacijomidentificirana su ugroèna poplavna podru~ja, prib-li`no definisan nivo za{tite i izvr{ena pribli`na upo-redba potencijalnih {teta spram tro{kova provo|enjaza{titinih mjera.

U elaboratu koji je takodje finansiran donacijomSvjetske banke “Priprema i razvoj alternativnog siste-ma pokrivanja tro{kova za za{titu od poplava uklju-~uju}i istraìvanje mogu}nosti uvodjenja programaosiguranja od poplava u Federaciji BiH”, prvi put jena ovim prostorima analizirana mogu}nost uvo|enjapristupa osiguranja imovine i lica u za{titi od popla-va, kakva ve} postoji u razvijenim zemljama.

Ovi elaborati su osnova za izradu “Generalnogpreventivnog plana odbrane od poplava u slivu rijekeSave” shodno “Uredbi o planovima odbrane od po-plava” usvojenoj u Federaciji BiH 2002.godine.

Preventivne mjere su najefikasniji na~in za{titeod poplava. Nakon {to se donese generalni preven-tivni plan odbrane od poplava, u provodjenje preven-tivnih mjera treba}e uklju~iti sve relevantne faktorena odredjenom slivu, a medju njima posebno koris-nike za{tite kao {to su napr. stanovnici, privreda, op-{tine, vodoprivreda i dr.

Preventivne mjere je potrebno preduzimati nacjelovitom slivnom podru~ju nekog vodotoka, uzima-ju}i u obzir medjusobne uticaje ranije poduzetih po-jedina~nih mjera.

Veoma je va`no napomenuti da je za planiranjeza{tite od poplava potrebno koristiti pouzdane poda-tke i informacije o hidrometeorolo{kim i geomorfo-lo{kim osobinama nekog slivnog podru~ja, kao dru-ge relevantne podatke. U tom cilju potrebno je uspo-staviti savremeni vodoprivredni informacioni sistem ikontinirano ga unapredjivati i razvijati.

Uzimaju}i u obzir geografski poloàj Bosne iHercegovine, probleme za{tite od poplava na rijeciSavi treba}e rje{avati u saradnji sa susjednimdràvama: Republikom Hrvatskom, Republikom Slo-venijom te Srbijom i Crnom Gorom, shodno me|u-narodnim sporazumima i Okvirnom evropskom dire-ktivom o vodama.

Na unutra{njim vodotocima takva saradnja morapostojati izmedju dva entiteta. U tom smislu su podu-zeti prvi koraci kroz pripremu programa radova za“Generalni preventivni plan odbrane od poplava zasliv rijeke Save u Bosni i Hercegovini”, zatim za “Idej-no rje{enj nuredjenja korita rijeke Bosne od u{}a doModri~e”, te za “Osnovno vodoprivredno rje{enjeure|enja sliva rijeke Tinje”.

Na izradi programa radova zajedni~ki u~estvujuDirekcija voda RS iz Bijeljine, Br~ko-Distrikt i Javnopreduze}e iz Sarajeva.

Ovdje treba napomenuti da je dogovoren i zaje-dni~ki pristup finanasiranju rekonstrukcije crpne sta-nice “Djuri}i” koja je od interesa za sve navedene su-bjekte. Time bi se omogu}ila odvodnja vi{ka voda sacca 10.000ha poljoprivrednih povr{ina u hidromelio-racionom sistemu Objeda.

Sve navedene mjere, odnosno aktivnosti na pri-premi planske i razvojne dokumentacije, te planiraniinvesticioni radovi provode se u cilju sprje~avanja iumanjenja posljedica pojava katastrofalno velikih vo-da na podru~ju Bosne i Hercegovine, odnosno ìvo-te i imovinu njenih stanovnika.

[ta kao dru{tvo i dràvna zajednica trebamoplanirati u budu}nosti?

Ono {to se moè odmah preduzeti, a pokaza}e naj-brè i odgovaraju}e rezultate, je da se radi na po{um-ljavanju devastiranih {uma i sprije~i dalja nekontro-lisana izgradnja u inundacionim prostorima. Ovo sumjere na koje vodoprivreda ne moè direktno uticati.

Me|utim, zadaci vodoprivrede su, prije svega, uuspostavi vodoprivrednih informacionih sistema uokviru Centra za odbranu od poplava, zatim sistemaprognoziranja, uspostavi medjudràvne saradnje naprincipima Evropske unije, te pripremi odgovaraju}ezakonske regulative, obezbjedjenju finansijskepodr{ke, podizanja nivoa edukacije i kontinuiranoginformisanja javnosti o potrebi za za{titom od popla-va, ali i na kontinuiranom radu na pripremi odgovara-ju}e planske i druge tehni~ke dokumentacije i provo-|enju potrebne dinamike izgradnje vodoprivrednihza{titinih objekata u skladu sa pomenutim general-nim preventivnim planom.

A sada ne{to i o prirodnom fenomenu koji nijebio u fokusu interesovanja hidrotehni~ara, a i dru{tvomu je pridavalo malo pa`nje. Danas se o njemu svevi{e govori. Su{a.

Su{a je prirodni fenomen koji svake godine umnogim regijama {irom svijeta, a sve ~e{}e i u Bosnii Hercegovini prouzrokuje te{ko procjenjive {tete.One su vi{estruke i raznovrsne – {tete u smanjenjuprinosa poljoprivrednih kultura, u smanjenju djelat-nosti poljoprivredne proizvodnje, od obaranja nivoapodzemnih voda i prirodnih jezera, od sniènja nivoavode u akumulacijama i vodotocima, u {umarstvu,{tete od poàra, {tete u trgovini, turizmu, zdravstvu,elektorprivredi, vodoprivredi i cjelokupnom ekolo-{kom sistemu. Posljedice ovakvih doga|anja su veli-ki socioekonomski potresi i ekolo{ki poreme}aji. Su-{e vi{e nisu samo problem poljoprivrede. S toga jena dru{tvu ili bolje re}i na ~ovje}anstvu veliki zada-tak u organizaciji na prevenciji i ublaàvanju posljed-ica ove pojave. Da bi se to postiglo neophodno jeposvetiti mnogo vi{e pa`nje evaluaciji i boljem poz-navanju fenomenologije su{e.

De{avanja o kojima se sve vi{e govori kao {to suop}e klimatske promjene u pravcu globalnog zagrija-vanja, fenomen “staklene ba{te”, ugroènost ozons-kog omota~a i cikli~nost prirodnih pojava sve vi{eusmjeravaju i {iru nau~nu javnost prema rje{avanjuproblema su{e.


Dosada{nja prakti~na saznanja o su{ama kreta-la su se u sferama jednostavnih deskripcija su{e i{teta od su{e sa vrlo rijetkim poku{ajima njene kvan-tifikacije i intenziteta.

[ta re}i o onome {to je na{a stvarnost. 2002. go-dina je prema tvrdnjama francuskih nau~nika biladruga najtoplija godina od kada se vr{i pra}enjetemperaturnog parametra. 2003. godina je ravno-pravno stala uz bok 2002-goj godini. “Bez kapi ki{e176 dana” u San Dijegu, SAD, “Restrikcija vode uHarareu”, Zimbabveu, “Italija ostaje bez zaliha vo-de”, “Krave pasu travu u koritu Dunava”, “Herce-gov-ina bila bez padavina pola godine” su samo neki odnovinskih naslova tokom 2003. godine. Bili smo svje-doci preko 20.000 `rtava toplinskog udara na evrop-skom tlu. Poàri su harali svijetom, Evropom, ali iBosnom i Hercegovinom.

Iste, 2003. godine u oktobru mjesecu se na po-jedinim podru~jima Bosne i Hercegovine registrujustogodi{nje velike padavine. Registruju se poplave ugodini koja }e se pamtiti po su{ama radi kojih je iprogla{eno stanje “elementarne nepogode”.

Bosnu i Hercegovinu ovakve pojave poga|ajuvi{e od ostalih zemalja u Evropi jer smo za njih teh-ni~ki nepripremljeni. Samo jedna napomena da ve}i-na evropskih zemalja ima visok stepen navodnjenihpovr{ina, a kod nas su u velikom stepenu i postoje}isistemi zapu{teni ili uni{teni govori mnogo.

Prema izvje{taju UNESCO-a petina svjetske po-pulacije nema pitku vodu, a koli~ina vode po stano-vniku se drasti~no smanjuje od 1970-te godine. Sva-ke godine od hidri~nih bolesti kao posljedice konzu-miranja zaga|ene pitke vode umre vi{e od 2,2 mil-iona ljudi.

[ta nas ~eka sutra i kako se pripremiti za to “sutra”?Sa sigurno{}u se moè re}i da su protekla de{a-

vanja prouzrokovana procesom globalnog zagrijava-

nja {to u atmosferi pove}ava prisustvo energije kojaopet za posljedicu ima periode koji se manifestujuizraènim niskim ili visokim temperaturama. Premaistraìvanjima prosje~na temperatura je u posljednjihstotinu godina porasla za 0,6oC. Predvi|anja su da}e do 2050. godine u mediteranskim zemljama do}ido rasta temperature zraka za 1,5-2,5oC i do reduk-cije padavina za oko 25%.

Pod okriljem EU uz saradnju i drugih me|unaro-dnih organizacija sa~injavaju se programi i realizujuprojekti sa ciljem ublaàvanja apokalipti~nih pred-vi|anja – prevencije i ublaàvanje poplava i su{a.

Pitanje kako se odbraniti od velikih voda, a kakoih opet “sa~uvati” u cilju kori{tenja za potrebe vodo-snabdijevanja, navodnjavanja ...

U svijetu, a naro~ito u Evropi se veliki otpor pru-à izgradnji akumulacija koje nesporno imaju odre-|en i negativan uticaj na okoli{. Kako pomiriti intere-se? Kako posti}i popularno re}eno odrìvi razvoj? Jeli izgradnja akumulacije “Tri grla” u Kini i niza akumu-lacija u Isto~noj Anadoliji putokaz kako rasporeditivodu u vremenu?

Poplave i su{e su dva ekstremna hidrolo{ka fe-nomena od ~ijeg {tetnog djelovanja se moè odbra-niti samo organizovanom za{titom. Vodoprivrednestrukture su bile, a i danas su u stalnoj borbi za za-{titu od voda, za{tiotu voda i pravilno kori{tenje vo-da. Morat }e se pobrinuti za prevenciju i ublaàva-nje su{a.

To }e posti}i samo organizovanjem integralnogupravljanja rije~nim slivom, upravljanjem koje nepoznaje granice op}ina, kantona i entiteta, upravlja-njem u skladu sa propisima koji vaè za evropskezemlje pa i {ire uz stru~ne i osposobljene institucijekao neodvojivog dijela ukupnog, odnosno inte-gralnog upravljanja vodnim resursima.


rajem jula ove godine u sjedi{tu Vlade Di-strikta Br~ko potpisan je ugovor o sanacijipumpne stanice “\uri}i” izme|u JP za“Vodno podru~je slivova rijeke Save” Sa-

rajevo, Direkcije za vode Republike Srpske i VladeDistrikta Br~ko, koja se nalazi na podru~ju Distrikta.

Ono po ~emu je ovaj ugovor poseban je to da jerije~ o prvom zajedni~kom poslu izme|u vodoprivre-da dva entiteta i Distrikta Br~ko, ~ija vrijednost za iz-vo|enje potrebnih gra|evinsko-ma{inskih radova iz-nosi oko jedan milion konvertibilnih maraka. Naime,ova pumpna stanica je u proteklom ratu gotovo u po-tpunosti devastirana, a obzirom da se nalazi nepo-sredno uz rijeku Savu i da je od izuzetne va`nostikao za{titini vodoprivredni objekat u funkciji odbraneod poplava tog podru~ja, njena sanacija i stavljanje

u funkciju }e itekako puno zna~iti stanovni{tvu i pri-vredi Distrikta Br~ko, pa i {ire.

Planirano je da se za godinu dana zavr{e sviposlovi na sanaciji, a prema dogovoru sve tri strane,nosilac ovog posla je Javno preduze}e iz Sarajeva.

Ovdje je jo{ va`no ista}i da pumpna stanica“\uri}i” {titi od poplava prostor od oko {est hiljadahektara uglavnom poljoprivrednog zemlji{ta. Da bise ostvarili puni efekti rada ove stanice, bi}e potreb-no u drugoj fazi izvr{iti i sanaciju kanalske mreè natom podru~ju (dovodni i odvodni kanali).

Vjerujemo da }e sve tri strane nastaviti saradnjuna ovom poslu, tim prije ako se zna da je ova pump-na stanica zajedno sa kanalskom mreòm izgra|enajo{ daleke 1961. godine i da je nemjerljivo mnogodoprinosila razvoju tog dijela Bosne i Hercegovine.

POTPISAN ZAJEDNI^KI UGOVOR O SANACIJI PUMPNE STANICE \URI]I

108

DILISTA HRKA[


K

Trenutak potpisivanja Ugovora u sjedi{tu vlade Distrikta Br~koSnimio: M. Lon~arevi}

Vijesti i zanimljivosti

1. UVODokviru nastave u VIII-om semestru Hidrote-hni~kog smjera iz predmeta Komunalna hi-drotehnika i Kondicioniranje voda, studen-ti Gra|evinskog fakulteta u Sarajevu su po-

sjetili 27.04.2004. god. JP “Vodovod i kanalizacija” uZenici. Tom prilikom su obi{li vi{e objekata vodovo-dnog sistema Zenice: vodozahvat na Babinoj rijeci iprate}e objekte na prostoru vodozahvata (naseljeKasapovi}i), stanicu za preradu vode namijenjenu zapi}e (naselje Crkvice), te rezervoar na Zmajevcu. Pri-je opisivanja ovih objekata bi}e dat kratak pregledraspoloìvih izvori{ta grada Zenice, kao i neke kara-kteristike vodovodnog sistema i distributivne mreè.

2. VODOVODNI SISTEM ZENICE -OSNOVNE KARAKTERISTIKE

2.1. IZVORI[TA PITKE VODEZenica raspolaè sa ~etri izvori{ta pitke vode,

koja su uklju~ivana u vodovodni sistem sukcesivno,na osnovu rastu}ih potreba za pitkom vodom (pove-}anje broja stanovnika, razvoj industrije i sl.). osno-vni podatci vezano za ova izvori{ta bi}e navedeni udaljem tekstu.

2.1.1. IZVORI[TE SIRMESNJAKKapaciteta oko 10 l/s, snabdijeva vodom perifer-

na naselja Zenice i to: Gra~anicu, Ri~ice i Pehare.Ovo je najstarije izvori{te koje se koristi za vodoop-skrbu Zenice i voda je veoma dobrog kvaliteta. Naizvori{tu je izgra|ena kaptaà iz koje se voda liveno-èljeznim cijevnim vodom Ø225 mm, duìne oko

3000 m, vodi u navedena naselja, a vi{ak vode ide urezervoar “Pe~uj” zapremine od 760 m3.

2.1.2. IZVORI[TE KLOPÊNapravljeno 1946 god. prosje~nog kapaciteta

oko 5 l/s, snabdijeva vodom klaonicu i manji dio pri-gradskog naselja Klop~e. Na izvori{tu je izgra|enaklasi~na kaptaà, odakle se voda odvodi do distribu-tivnog rezervoara zapremine 1500 m3.

2.1.3 IZVORI[TE BABINA RIJEKAPredstavlja zahvat povr{inskih voda iz istoime-

nog vodotoka, a uklju~eno je u zeni~ki vodovodnisistem 1958.god. Kapacitet izvori{ta iznosi 200 l/s. Usu{nom periodu ovaj vodozahvat ~ini oko 30% odukupne koli~ine u vodovodnom sistemu grada Zeni-ce. Ovo izvori{te sastoji se iz slijede}ih objekata: - Zahvatna gra|evina sa branom (prera|eni “Tirolski

zahvat”),- Pjeskolov,- Azbest-cementni cjevovod Ø500 mm, duìne 4200 m,- Postrojenje za pre~i{}avanje vode u Crkvicama,- Distributivni rezervoar od 500 m3.

Voda se distribuira u gradsku vodovodnu mreùazbest-cementnim cjevovodom Ø400 mm, duìne1000 m.

2.1.4. IZVORI[TE KRU[ÎCA Zahva}eno je kod Viteza i uklju~eno u vodovo-

dni sistem Viteza i Zenice krajem 1969. god. Maksi-malni kapacitet izvori{ta iznosi 520 l/s, na koju koli~i-nu je dimenzioniran cijevni vod Kru{~ica-Vitez-Zeni-ca, od ~ega Zenica koristi 400 l/s (77 %), a Vitez 120l/s (23 %). Ovo kra{ko izvori{te je veoma dobrog kva-liteta i ~ine ga ~etri izvori{ta od ~ega su tri kaptirana1969. god. (slike 2, 3, 4). Prema projektu minimalnaizda{nost vrela je ocjenjena na 520 l/s, dok u eksplo-ataciji se pokazalo da je znatno manja od projekto-

POSJETA STUDENATAGRA\EVINSKOG FAKULTETA JP “VODOVOD I KANALIZACIJA”U ZENICI

109

AJLA HOD@I]1, dipl. in`. gra|., ZIJAD BIKI]2, NERKEZA KUÊVI]2, FARUK ISOVI]2


U

1 Uposlenik JP “Vodovod i kanalizacija” Zenica2 Studenti Gra|evinskog fakulteta

vane i u su{nom periodu iznosilo je 250 l/s. Zbog to-ga se pristupilo zahvatu tzv. termalnog vrela, koje jekaptirano u vidu galerije te cjevovodom Ø500 mmuklju~eno u sabirni rezervoar od 250 m3.

Izda{nost pojedinih vrela je: - vrelo br. 2 ………... 80 l/s,- vrelo br. 3 ………. 300 l/s, - vrelo br. 4 ………… 20 l/s,- termalno vrelo ….. 120 l/s.

ukupno: 520 l/s

Podru~je je kra{kog tipa i podlo`no je tekton-skim pokretima te su vrela ura|ena u vidu galerija.Kasnije su izgra|ena dva bunara :- bunar B2: Ø550 mm, dubine 52 m, locirano uz vre-

la 3, 4 - bunar B3: Ø550 mm, dubine 43.50 m, lociran uz

kaptaù vrela br. 2.

1. Kratak opis kaptaè br. 2.U prvom periodu funkcionisanja izvori{ta Kru{~i-

ca postojao je samo prirodan dotok vode iz {pilje ko-ja se putem kaskada slijevala i uvodila u cjevovod zaodvod vode u sabirni rezervoar. Kasnije je izveden

bunar dubine 40 m, kojim je omogu}eno zahva}anjepodzemnih voda. Ispitivanjem je utvr|eno da je ka-pacitet ove kaptaè 80 l/s. voda koja se crpi iz buna-ra graviteciono se vodi do sabirnog rezervoara, a po-vr{insko izvori{te sluì za nadopunu bunarskog izvo-ri{ta kada su povoljnije hidrolo{ke prilike.

2. Kaptaà br. 3 - prirodno vreloVoda se pojavljuje ispod stijene i zahvata se cje-

vovodom Ø400 mm, ~iji je vrh potopljen u vodu, tese transportuje do sabirnog rezervoara. Obzirom dana izlazu iz vrela cjevovod ima uspon, na najviso~ijojta~ki ugra|ena je odzra~na cijev sa ventilom kojomse vr{i ispu{tanje zraka iz cjevovoda i stvaraju seuslovi za normalan protok vode iz vrela prema rezer-voaru. Ovo vrelo je povezano sa termalnim izvori-{tem podzemnim kanalima. Ispitivanjem je utvr|enoda je kapacitet ovog vrela 300 l/s.

2.2 NEKE KARAKTERISTIKE VODOVODNOG SISTEMA

Primarna distributivna mreà ima ukupnu duìnuoko 200 km, a izvedena je uglavnom od liveno-èlje-znih cijevi Ø80 – 800 mm, prosje~ne starosti od 40


SL. 1 - KRU[ÎCA

god. Zbog toga su i veliki gubitci vode (44.2% u 2001god ).

Vezano za izvori{te Sirmesnjak, kao najstarijepotrebno je spomenuti njemu pripadaju}e rezervo-are. U Pe~uju su izgra|ena dva rezervoara, prvi iz-gra|en 1910 god. sa zapreminom od 274 m3 dok jedrugi izgra|en 1938 god. sa zapreminom od 400 m3.

U sklopu najzna~ajnijeg izvori{ta Kru{~ice, uklju-~enog u vodovodni sistem Zenice u relativno novi-jem periodu, nalazi se niz objekata.

Kota maksimalnog nivoa vode u sabirnom rezer-voaru u Kru{~ici je 705,98 m.n.m. Iz sabirnog rezer-voara voda preko brda Vjetrenice doti~e gravitacijomu rezervoar na Zmajevcu. Najvi{a to~ka cjevovodana Vjetrenicama je na koti 670,66 m.n.m. Nizvodnood prevoja izgra|ena je prekidna komora. Nivo vodeu prekidnoj komori je na koti 519,00 m.n.m. a dnokomore na 515,55 m.n.m.

Dotok vode u rezervoar Zmajevac I vr{i se cjevo-vodom NO 400 mm, sa izvori{ta Kru{~ica po{to seprethodno obezbijedi potrebna koli~ina vode za re-zervoara Zmajevac II. Zapremina rezervoara Zmaje-vac I iznosi 1500 m3. Rezervoar je dvokomorni i be-tonske izvedbe. U rezervoaru su ugra|eni odvodi vo-de ka potro{a~ima: posebno za èljezaru i posebnoza naselje Tetovo. Ispod rezervoara nalazi se pum-pna stanica za vodoopskrbu visinskog rezervoaranaselja Zmajevac.

3. OPIS OBJEKATA KOJE SU STUDENTI OBI[LI

3.1. OSNOVNE NAPOMENETokom jednodnevne posjete JP “Vodovod i ka-

nalizacija” Zenica, studenti su obi{li podru~je vodo-

zahvata Babina rijeka (naselje Kasapovi}i), stanicuza preradu vode namijenjenu za pi}e (Crkvice) i re-zervoar Zmajevac II, kao zna~ajan objekat sistemaza vodosnadbijevanja Zenice. U nastavku }e ukratkobiti dat opis pojedinih objekata ili skupina objekata,smje{tenih na navedenim podru~jima.

3.2. PODRU^JE VODOZAHVATA BABINA RIJEKA

Voda vodotoka Babine rijeke zahvata se putempreina~enog “Tirolskog zahvata” i usmjerava se u ula-zni {aht, odakle se odvodi cijevovodom Ø500 mm.

Propusna mo} cjevovoda je znatno ve}a od pro-jektovanih 200 l/s, pa je nu`no izvr{iti regulaciju do-toka vode na ulazu u cjevovod. U tu svrhu predvi|enje elektro motor koji radi na bazi mjerenja protoka teje montiran ispred pjeskolova. Opseg mjerenja pro-toka je izme|u 10 l/s do 600 l/s.

S obzirom da je stanica za preradu vode u Crkvi-cama, udaljena oko 4 km od vodozahvata, nu`no jena mjestu zahvata ukloniti sve lako taloìve materije.Time osigurava nesmetan dovod vode na postroje-nja za preradu vode.

Prema tome, u prethodnom periodu na podru~juvodozahvata izgra|eni su pjeskolov i talo`nik. U no-vije vrijeme, izvr{eno je osavremenjavanje pretho-dne prerade vode na ovoj lokaciji te je izgra|en novitalo`nik zna~ajnijih dimenzija i savramene izvedbe.Ovaj novi talo`nik preuzeo je ulogu oba predhodnaizgra|ena objekta. Me|utim, stari objekti su zadrà-ni radi nepredvi|enih situacija, ~i{}enje ili opravkanovog talo`nika ili kao rezervni ure|aj.

U toku posjete, studenti su imali priliku vidjetiizvanredni rad objekata. Naime na osnovu raspoloì-vih koli~ina vode ostalih izvori{ta, na ovom izvori{tu


SL. 2 - VODOZAHVAT BABINA RIJEKA

je zahvatano samo 40 l/s, umjesto predvi|enih 200l/s. Pri tome, za preradu vode kori{teni su stari obje-kti (pjeskolov, jedna komora trokomornog talo`nika),a izvr{eno je ~i{}enje novog talo`nika (koji je u tre-nutku posjete bio van upotrebe).

Taloènje pijeska i nanosa u pjeskolovu uslovlje-no je smanjenjem brzine vode kroz kanal, koja je ma-nja od 0.3 m/s i vremenom zadràvanja t = 60 sec.

Istaloèni pijesak se ~isti i odlaè neposredno uz pi-jeskolov. Prije ~i{}enja manipulacijom tablastih za-tvara~a ukupna koli~ina vode se usmjerava kroz je-dan kanal. Nakon toga se voda ispu{ta iz pjeskolovau rijeku preko odvodne cijevi montirane u dnu cjevo-voda te se tada moè pristupiti ~i{}enju pjeskolova.O~i{}eni pjeskolov se manipulacijom zatvara~ea po-novo pu{ta u rad.


SL. 3 - PJESKOLOV

Uobi~ajena prethodna prerada vode, na ovoj lo-kaciji, predstavlja proces taloènja sirove vode, pu-tem talo`nika savremene izvedbe. Na prednjoj stranitalo`nica nalazi se udubljenje za prihvat mulja nakontaloènja. U dnu su postavljene i pumpe kojim se na-kupljeni mulj transportuje u kanalizacioni ispust.

Ugra|eni su zgrta~i mulja (elektri~ni pogon). Na za-dnjoj strani talo`nice se nalazi preliv putem kojeg sepre~i{}ena sirova voda usmjerava prema izlaznom{ahtu. Odavde se voda trensportuje do objekata zapreradu vode u Crkvicama. Plivaju}e materije seispu{taju u {aht koji je izveden uz talo`nicu.


SL. 4 - STARI TALO@NIK

SL. 5 - NOVI SAVREMENI TALO@NIK

3.3. PODRU^JE STANICE ZA PRERA-DU VODE NAMJENJENE ZA PI]E

Prethodno prera|ena voda, sa podru~ja vodo-zahvata, odvodi se do stanice za preradu vode uCrkvicama. U akceleratoru, na dva ure|aja, se vr{iproces koagulacije, flokulacije i grubog bistrenja vo-de.

Proces koagulacije odvija se dodavanjem alumi-nijum-sulfata Al2(SO4)3 rastvorenog u vodi. RastvorAl2(SO4)3 se pravi u plasti~nim kadama odakle seputem dozirnih pumpi ubacuje u glavni ulazni cjevo-

vod i uvodi u akceleratore. Pre~i{}ena voda se odvo-di cjevovodima promjera 350 mm prema filterskimpoljima (8 polja), gdje se obavlja zavr{no bistrenjevode. Nakon filtriranja kroz pje{~anu ispunu filter-skog polja, voda se putem dva kolektora usmjeravaprema rezervoaru pitke vode. Poslije filtriranja vode ucjevovode se ubacuje plinoviti hlor. Potrebno vrijemekontakta vode i hlora se ostvaruje u rezervoaru ~istevode. Rezervoar je dvokomorni kapaciteta 500 m3 iod njega se voda dalje odvodi prema distributivnojmreì.


SL. 5 - NOVI SAVREMENI TALO@NIK

SL. 6 - AKCELERATOR

3.4. REZERVOAR ZMAJEVAC IIOsnovne karakteristike rezervoara Zmajevac II,

kao objekta veoma zna~ajnih dimenzija (imaju}i u vi-du podru~je BiH), su:kapacitet rezervoara 20.000 m3,kota dna rezervoara 386.50 m.n.m.,kota vode punog rezervoara 392.50 m.n.m.,povr{ina 3.333 m2,izvedba podzemna,konstrukcija AB,broj komora 2,

dovod vode do objekta 400 mm,ogranci prema komorama 500 mm,izlaz vode prema potro{a~ima 600 mm,kontrola mutno}e vode vizualno i turbidime-

trom,automatsko hloriranje vode hlor,alternativno hloriranje (ru~no) natrij hipohlorid,

Naravno, rezervoar je opremljen preljevnim iispusnim cjevovodima.


SL. 7 - PLASTI^NA POSUDA ZA PRIPREMU RASTVORA KOAGULANTA

SL. 8 - HLORINATOR SL. 9 - FILTERSKA POLJA

4. ZAHVALA

Ovom prilikom studenti èle da se zahvale ruko-vodstvu i stru~nom osoblju JP “Vodovod i kanalizaci-ja” Zenica, (direktor – Ismet Ja{i} dip. Ing. gra|.;

Emir Ba`dali} dip. ing. gra|,; Dèmal Grahi} dip.Ing. hem, i dr.) na srda~nom do~eku i gostoprimstvute prof. Ha{i Barjaktarevi} – Dobran kao i na{im asis-tentima, Suadi Jusi} dip. Ing. gra|. i Amri Serdarevi}dip. Ing. gra|., na organizaciji ove posjete.


SL. 10 - STUDENTI SA PROFESORIMA I PREDSTAVNIKOM JP “VODOVOD I KANALIZACIJA”

ana 14.06.2004. god. odràn je prvi promo-tivni skup vezan za po~etak izrade LEAP-aza op}inu Novi Grad Sarajevo. Partneri uovom projektu su REC BiH (The Regional

Environmental Center for Central and Eastern Eu-rope) i nevladina organizacija EKO BiH Sarajevo. Naskupu je prikazana prezentacija projekta LEAP i pot-pisan memorandum o razumjevanju izme|u Op}ineNovi Grad i EKO BiH.

Nekoliko dana kasnije, ta~nije 25. i 26.06.2004. uop}ini Novi Grad odràna je radionica u okviru pro-jekta “Izrada Lokalnog akcionog ekolo{kog plana uoblasti okoline u BiH” finansiranog od strane [ved-ske me|unarodne agencije za razvoj i saradnju (Si-da) i REC-a, Ureda za BiH. Na skupu su u~estvovalipredava~i iz Hrvatske i Srbije i Crne Gore. Prvog da-na radionice je izvr{en obilazak op}ine Novi Grad iocjenjeno je stanje okoli{a na tom podru~ju.

[ta je to LEAP?LEAP – Local Environmental Action Plan – je plan

aktivnosti u oblasti okoline na lokalnom nivou, koji seiznosi ili kao samostalni otvoreni dokument i/ili kaodio nekog {ireg (ili uèg) dokumenta kao {to npr.moè biti razvojna strategija neke sredine, strategijarazvoja pojedinih resursa, pa ~ak i u funkciji borbeprotiv siroma{tva. Dokument je otvoren i podlijeèstalnim revizijama i dopunama, a logi~no se nado-vezuje tj. proizilazi/nadopunjuje sa NEAP-om (Natio-nal Environmental Action Plan), kao i drugim stra-te{kim dokumentima.

Lokalni ekolo{ki akcioni plan (LEAP) je lista ja-sno definisanih akcija za re{avanje najva`nijih prob-lema ìvotne sredine. Sama izrada planova pred-stavlja programski dokument za op}ine. LEAP us-postavlja proces u kojem se defini{u najbitniji prob-lemi u oblasti za{tite i unapre|enja ìvotne sredine ina~ini njihovog rje{avanja. LEAP je proiza{ao iz Mi-

nistarske konferencije “Životna sredina Evrope”odràne 1993.godine u Lucernu, [vajcarska.

U BiH LEAP su izradile op}ine: Jablanica, Gora-`de, Trebinje i ̂ apljina, a u fazi izrade: Doboj, Živinice,Prijedor, Sanski Most, Maglaj i Novi Grad-Sarajevo.

Svaka op}ina se obavezuje da implementira naj-manje jednu aktivnost predvi|enu planom imple-mentacije, a u periodu od pet godina treba osiguratiadekvatno finansiranje tri dodatna prioriteta odre|e-na planom implementacije. Za izradu i implementaci-ju LEAP-a op}ina Novi Grad }e dobiti 50.000 EUR,koje donira Sida, dok sama Op}ina treba obezdjedi-ti 25.000 EUR za taj proces. Zadatak NVO je izradaLEAP-a u odre|enoj op}ini. Finansijska sredstva uiznosu od 10.000 EUR za rad NVO-e bi}e obezbje|e-na iz posebnog fonda koji obezbje|uje REC BiH/Sida.

Izrada LEAP-a za op}inu Novi Grad obuhvatavremenski period od 10 mjeseci, tj. rok izrade pro-grama je maj 2005.godine.

êmu sluì LEAP:Utvr|ivanju stanja ìvotne sredine (gradska depo-nija otpada, divlje deponije, buka, zaga|enost va-zduha, vode i zemlji{ta, neplansko smanjenje po-ljoprivrednog zemlji{ta, smanjenje zelenih povr-{ina, nizak nivo ekolo{ke svijesti, neure|ene tr`ni-ce, slab sistem upravljanja stambenim fondomitd.),Rangiranju problema u odnosu na zdravlje ljudi,ekosisteme i kvalitet ìvota uop{te,Racionalnom usmjeravanju ograni~enih finansi-jskih sredstava za najva`nije ekolo{ke problemegrada.

Ciljevi projekta:♦ Podsta}i proces izrade LEAP-a i pokrenuti rele-

vantne lokalne interesne grupe za aktivno u~e{}ekoje }e doprinijeti procesu izrade LEAP-a,

LEAPU OP]INI NOVI GRAD -SARAJEVO

117

Mr. ANISA Î]I], dipl. biolog


D

♦ Identificirati, procjeniti i kategorisati okolinske pro-bleme bazirane na njihovom riziku po zdravljeljudi, ekosisteme i sveukupnom kvalitetu ìvota,

♦ Izraditi LEAP u 6 op}ina koje prepoznaju odre|e-ne strategije i aktivnosti za smanjenje najozbiljni-jih rizika u ovim op}inama,

♦ Animirati javnu svijest i odgovornost u za{titi oko-line i podsticanje u~e{}a javnosti u rje{avanjuokolinskih problema,

♦ Ja~anje kapaciteta lokalnih interesnih grupaputem treninga i direktnog u~e{}a u izradi iimplementaciji LEAP-a.

Partneri u izradi LEAP-a bit }e predstavnici lo-kalne vlasti, nevladinih organizacija i udruènja, pred-stavnici poslovnog sektora i dràvnih vladinih institu-cija nadle`nih za problematiku okoline u BiH.

LEAP }e op}inama koristiti za usmjeravanje ak-tivnosti u oblasti za{tite ìvotne sredine, ali i sredsta-va za konkretne i kvalitetne projekte. LEAP, }e tako-|er, biti od pomo}i za brè rje{avanje lokalnih i regi-onalnih ekolo{kih problema, bolju saradnju sa gra-|anima, ve}u mogu}nost dobijanja finansijskih sred-stava, ali i za promociju na{eg grada.

Pitanja i problemi ìvotne sredine neposrednose uklju~uju u ekonomsku obnovu zemlje i odgovor-nost za brigu o ìvotnoj sredini prebacuje se na nivolokalnih vlasti. Procjenom stanja ìvotne sredine u

op}inama dobijamo presjek stanja – onakvog kakvoje danas.

Okosnicu LEAP-a ~ini grupa u~esnika sastavlje-nja od vi{e timova – ekspertskih i gra|anskih. LEAPpodrazumjeva i aktivno u~e{}e javnosti tokom cije-log procesa njegove izrade. Javnost }e pomo}i okonjegove izrade, ukazati na probleme u lokalnoj zaje-dnici i u~estvovati u njihovom rje{avanju. Obrazo-vana i aktivno uklju~ena javnost je vaàn elementLEAP-a. LEAP se oslanja na blisku saradnju izme|ugra|ana i lokalnih vlasti.

Trebamo potraìti novi pristup u razvoju lokalnezajednice. Poku{ajmo da za{titimo ìvotnu sredinu,ublaìmo siroma{tvo i bolest, pobolj{ajmo kvalitet ì-vota i obezbjedimo jaku i zdravu lokalnu ekonomiju.Aktivnom saradnjom u izradi LEAP-a kreira}emo vizi-ju zajednice- kako èlimo da na{ grad izgleda u bu-du}nosti.

Prema svemu navedenom, o~ekujemo da u na-rednom vremenskom periodu vidimo konkretne re-zultate izrade i implementacije LEAP-a.

♦ U tekstu kori{ten materijal “Metodologija izrade LEAP-a”.Izrada lokalnih akcionih planova u oblasti okoline u Bosnii Hercegovini. THE REGIONAL ENVIRONMENTAL CEN-TER for Central and Eastern Europe, Country Office forBosnia and Herzegovina & Swedish International Develo-pment Cooperation Agency, juni/lipanj 2004.godine


aprilu 2004. godine objavljena je knjiga“Prilog historiji vodoprivrede u Bosni i Her-cegovini” autora g-ina Avde Sari}a, dipl.in`. iz Sarajeva, u izdanju Javnog predu-

ze}a za “Vodno podru~je slivova rijeke Save” Sara-jevo.

Knjiga sadrì 263, a sa prilozima (literatura, va`-niji datumi i drugo), ukupno 283 strane.

Izlaganje u ovoj knjizi obra|eno je na na~in {toje hronolo{kim redom dat uvod, u kome je obra|enatematika vodoprivrede od najstarijih vremena do os-manskog perioda, zatim osmanski period, austro-ugarski period, period Kraljevine SHS, odnosno Kra-ljevine Jugoslavije i period Socijalisti~ke Jugoslavije.

Autor ~itaocu nudi, odnosno podastire:- tematiku perioda do osmanskog doba koja, kako

po obimu, tako i po sadràju, je obra|ena u vrlosaètom obimu. To je i razumljivo, kada se ima uvidu da se iz tog perioda raspolaè i suvi{e malimfondom podataka i njihovih izvora;

- osmanski period obra|en u prikladnom obimu, sateì{tem na materiju poplava, objekata vodosnab-dijevanja, hamama i kori{tenja vodnih snaga (mli-novi i stupe), zaljevanje oku}nica ili ba{ta itd. Zasve te objekte i aktivnosti u knjizi su dati i potrebnibroj~ani podaci za cijelu teritoriju Bosne iHercegovine. Vidljivo je da je najve}i dio inicijativeza izgradnju i odràvanje objekata vodoprivredeosigurao privatni kapital, odnosno dobrostoje}iljudi, uglavnom putem vakufa, koji je bio i ostaopravni institut islamskog prava vezan za islamskureligiju. Dakle u~e{}e vlasti u svoj brojnoj aktivnos-ti bilo je minoran. Ovdje moram ista}i da je autor udu{i i od glave do pete sarajlija. On je sa puno lju-bavi, zahvaljuju}i i tome {to je imao na raspolagan-ju veliki broj podataka i literature o Sarajevu, {toina~e ne karakteri{e ostala podru~ja na{e dràve,i uz dovoljan obim posvetio vodoprivredi svog Sa-rajeva. Me|utim, u obradi knjige nije zapustio i dru-ge dijelove na{e dràve i u tome, srazmjerno ras-poloìvim podacima, na dostatan na~in obradioodgovaraju}u tematiku. Jedan podatak iz knjigepodsjetio me i na moju mladost i zadnju stupu uSarajevu (1929. godine) na potoku Kova~ica u Ko-va~i}ima, ~iji je vlasnik bio sada rahmetli Avdaga,~ijeg se prezimena ne sje}am. Tada sam se kupao

NEKE NAPOMENE O KNJIZI“PRILOG HISTORIJIVODOPRIVREDE U BOSNI IHERCEGOVINI

119

ZDRAVKO SPARAVALO, dipl. iur.


U

u bentu te suknare sa djecom iz Kova~i}a i izdrugih dijelova Sarajeva;

- period austrougarske vladavine Bosnom i Herce-govinom, koji se po autoru knjige moè smatratirenesansom vodoprivrede. U tom periodu dostase postiglo pogotovo svim segmentima vodopriv-rede, kao {to su izgradnja i organizacija odbraneod poplava, osobito izgradnjom novih za{titnihvodoprivrednih objekata, melioracijama poljopri-vrednog zemlji{ta, izgradnja objekata vodosnabdi-jevanja, kako u administrativnim centrima, tako iruralnim naseljima (javne ~atrnje i bunari),omogu}eno i podràvano kori{tenje vodnih snagaza proizvodnju hidroenergije, pogon, istina malih,fabrika za rezanje oblovina i po{umljavanju{umskih goleti na podru~ju kr{a itd. Iako to nijevezano sa ovom knjigom, isti~em da je taj “okupa-tor” za kratko vrijeme izgradio i èljezni~ke pruge,puteve, po{te, bolnice, mnoge javne objekte, {kole(autor i ja smo |aci I mu{ke realne gimnazije uSarajevu osnovane krajem XIX vijeka i ukinute1956. godine) i na modernim osnovama organizo-vao dràvnu administraciju i sudstvo. Jednomrije~ju re~eno uveo je red u do tada na{oj u~malojsredini i priu{tio nam najljep{e {to je mogla ponu-diti tada{nja napredna Evropa. U kratkom periodusvoje vladavine, taj “okupator” u~inio je puno zaBosnu, za{to ne bez razloga mnogi gra|ani àle,prvo, {to je on kasno do{ao i vrlo rano oti{ao, i {tonije ostao do dana{njih dana. U tome se ne smijezaboraviti, kako to autor navodi, da je Austro-ugarska monarhija imala svoj ekonomski i vojnostrate{ki interes, i da je Bosna i Hercegovina kori-{tena kao poligon mnogim novotarijama kao {tosu male hidroelektrane, tramvaj i dr.;

- vrijeme Kraljevine SHS, a od 1929. godine Kra-ljevine Jugoslavije, zajedno sa vremenom II svjet-skog rata i periodom do 1975. godine, po autorupredstavlja period velike osjeke vodoprivrede. Tovrijeme karakteri{u mala ulaganja u rekonstrukcijupostoje~ih, izgradnju novih i odràvanje vodopri-vrednih objekata, stalno traènje “nove organizaci-je”, i u tome ~estih reorganizacija vodoprivrede,kao i nedostatak visokostru~nih kadrova u vodo-privredi svih specijalnosti;

- svoj procvat, sli~no kako je to bilo i za vrijeme aus-trougarske, po autoru, vodoprivreda je u cjeliniimala u vremenu od 1975. do 1992. godine. Odtada vodoprivreda stagnira do dana{njih dana.

Na kraju ne{to i o svojim op{tim zapaànjima oknjizi:

Ovakvu knjigu mogao je napisati samo zaljub-ljenik u vode i vodoprivredu, visokoobrazovani, kul-turan, temeljit, uporan i dobronamjeran ~ovjek, takoda ova knjiga u potpunosti ocrtava karakter i bi}e g-ina Avde Sari}a;

Knjiga sadrì veliki broj podataka i sadràja kojeje, ako se to i èli, sve nemogu}e memorisati.

Velika odlika po sadràju ove rijetke knjige naprostorima Bosne i Hercegovine je i u tome {to je

pisana jednostavnim narodnim jezikom razumljivimza sve uzraste i nivoe obrazovanja koji imaju i koje }eimati njeni ~itaoci.

Siguran sam da bi ova knjiga dobila jo{ vi{e nasvojoj sadrìni da je u njoj dato vi{e podataka o Ha-murabijievom zakonu, velikom broju posebnih za-kona koje su Zemaljska Vlada i Austrougarska do-nijele, a posebno 1914. godine, i {to nije dobro pod-crtan zna~aj Zakona o vodama iz 1975. godine, akoji je stvorio i uslove za procvat vodoprivrede Bosnei Hercegovine, koja je po mnogo ~emu od tada pred-nja~ila u biv{oj SFRJ. Ovo ne isti~em kao profesion-alno deformisan pravnik, nego kao ~italac.

Toplo preporu~ujem Tehni~kom fakultetu – Hidrosmjer Univerziteta u Sarajevu i na drugim Univerzite-tima u Bosni i Hercegovini, da svim bruco{ima omo-gu}i da se upoznaju sa ovom knjigom, po{to i zaovaj slu~aj vaì stara rimska izreka historia est magi-stra vita.

Na kraju nemam vi{e ni{ta da kaèm nego da sezahvalim na{em Avdi. Hvala i izdava~u.

Toliko od mene!


Vodenice na rijeci PliviSnimio: M. Lon~arevi}

Documents

SADR@AJ - voda