SaddhammappakÈsinÊ nÈma - BUDDHISPANO · 2014. 10. 29. · THE PŒ£I ALPHABET IN BURMESE AND ROMAN CHARACTERS ____ VOWELS t a tm È Ä £ i þ Ê O u OD | {e Mo o CONSONANTS WITH

$Page 1: SaddhammappakÈsinÊ nÈma - BUDDHISPANO · 2014. 10. 29. · THE PŒ£I ALPHABET IN BURMESE AND ROMAN CHARACTERS ____ VOWELS t a tm È Ä £ i þ Ê O u OD | {e Mo o CONSONANTS WITH$
SuttantapiÔake KhuddakanikÈye

PaÔisambhidÈmaggapÈÄiyÈ saÑvaÓÓanÈbh|tÈ

BhadantamahÈnÈmattherena katÈ

SaddhammappakÈsinÊ nÈma

PA®ISAMBHIDŒMAGGA®®HAKATHŒ

(PaÔhamo bhÈgo)

____

Buddhavasse 2552 Marammavasse 1370 AD. 2008

Romanized from Myanmar version published in 1950

© BuddhasÈsana Society

AÔÔhakathÈ Series 46

First published in 2008 by Ministry of Religious Affairs

Yangon, Myanmar

THE PŒ£I ALPHABET IN BURMESE AND ROMAN CHARACTERS

____ VOWELS

t a tm È Ä £ i þ Ê O u OD | { e Mo o

CONSONANTS WITH VOWEL “A” u ka c kha * ga C gha i ~a p ca q cha Z ja ps jha Ó Òa # Ôa X Ôha ! Éa ¡ Éha P Óa w ta x tha ' da " dha e na y pa z pha A ba b bha r ma , ya & ra v la 0 va o sa [ ha V Äa H Ñ

VOWELS IN COMBINATION -m -g = È èd = i èD = Ê -k -K = u -l -L = | a- = e a-m a-g = o

u ka um kÈ ud ki uD kÊ uk ku ul k| au ke aum ko c kha cg khÈ cd khi cD khÊ ck khu cl kh| ac khe acg kho ...

CONJUNCT-CONSONANTS uú kka CF ~gha P² ÓÔha "s dhya y’ pla v’ lla u© kkha pö cca @ ÓÉa "G dhva yÁ pba vs lya us kya p ä ccha PÖ ÓÓa EÅ nta AÇ bbha vS lha Bud kri ZÆ jja PS Óha EÉ ntva As bya 0S vha u’ kla Zöß jjha wå tta E¦ ntha jA bra oå sta uG kva n ÒÒa w¬ ttha E nda rÜ mpa ~oå stra cs khya Í§ Òha wG tva `E´ ndra ræ mpha oé sna cG khva Íö Òca ws tya E ndha rÁ mba os sya *¾ gga Íä Òcha Mw tra Eé nna rÇ mbha ó ssa *¢ ggha ÍÆ Òja ' dda Es nya r® mma o® sma *s gya Íöß Òjha ' ddha ES nha rs mya oG sva

j* gra ¥ ÔÔa 's dya yÜ ppa rS mha [® hma uF ~ka | ÔÔha j' dra yæ ppha ,s yya [G hva cF ~kha × ÉÉa 'G dva ys pya ,S yha V§ Äha *F ~ga

1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈ

PaÔhamabhÈga _____

MÈtikÈ PiÔÔha~ka GanthÈrambhakathÈ ... ... 1

1. MahÈvagga

1. ©ÈÓakathÈ

MÈtikÈvaÓÓanÈ ... ... 12 1. SutamayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 55 VissajjanuddesavaÓÓanÈ ... ... 55 AbhiÒÒeyyaniddesavaÓÓanÈ ... ... 59 PariÒÒeyyaniddesavaÓÓanÈ ... ... 101 PahÈtabbaniddesavaÓÓanÈ ... ... 108 BhÈvetabbaniddesavaÓÓanÈ ... ... 116 SacchikÈtabbaniddesavaÓÓanÈ ... ... 125 HÈnabhÈgiyacatukkaniddesavaÓÓanÈ ... ... 129 LakkhaÓattikaniddesavaÓÓanÈ ... ... 131 DukkhasaccaniddesavaÓÓanÈ ... ... 131 SamudayasaccaniddesavaÓÓanÈ ... ... 146 NirodhasaccaniddesavaÓÓanÈ ... ... 147 MaggasaccaniddesavaÓÓanÈ ... ... 149 SaccapakiÓÓakavaÓÓanÈ ... ... 183 2. SÊlamayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 187 3. SamÈdhibhÈvanÈmayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 213 4. DhammaÔÔhitiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 221 5. SammasanaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 227

ii PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈ paÔhamabhÈga

MÈtikÈ PiÔÔha~ka 6. UdayabbayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 234 7. Bha~gÈnupassanÈÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 239 8. ŒdÊnavaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 242 9. Sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 244 10. GotrabhuÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 253 11. MaggaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 255 12. PhalaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 260 13. VimuttiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 260 14. PaccavekkhaÓaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 261 15. VatthunÈnattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 263 16. GocaranÈnattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 264 17. CariyÈnÈnattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 264 18. Bh|minÈnattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 268 19. DhammanÈnattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 273 20-24. ©ÈÓapaÒcakaniddesavaÓÓanÈ ... ... 276 25-28. PaÔisambhidÈÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 276 29-31. ©ÈÓattayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 278 32. ŒnantarikasamÈdhiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 279 33. AraÓavihÈraÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 281 34. NirodhasamÈpattiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 283 35. ParinibbÈnaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 290 36. SamasÊsaÔÔhaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 291 37. SallekhaÔÔhaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 292 38. VÊriyÈrambhaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 294 39. AtthasandassanaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 295 40. DassanavisuddhiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 296 41-42. KhantiÒÈÓapariyogÈhaÓaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... 298 43. PadesavihÈraÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 298

PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈ paÔhamabhÈga iii

MÈtikÈ PiÔÔha~ka 44-49. VivaÔÔaÒÈÓachakkaniddesavaÓÓanÈ ... ... 301 50. IddhividhaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 304 51. SotadhÈtuvisuddhiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 312 52. CetopariyaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 314 53. PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 316 54. DibbacakkhuÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 334 55. ŒsavakkhayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 340 56-63. SaccaÒÈÓacatukkadvayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 342 64-67. SuddhikapaÔisambhidÈÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 344

PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈya paÔhamabhÈge mÈtikÈ niÔÔhitÈ.

KhuddakanikÈya

PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈ _____

Namo tassa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa.

GanthÈrambhakathÈ

Yo sabbalokÈtigasabbasobhÈ- Yuttehi sabbehi guÓehi yutto. Dosehi sabbehi savÈsanehi, Mutto vimuttiÑ paramaÒca1 dÈtÈ.

NiccaÑ dayÈcandanasÊtacitto, PaÒÒÈravijjotitasabbaneyyo. Sabbesu bh|tesu tamaggabh|taÑ, Bh|tatthanÈthaÑ sirasÈ namitvÈ.

Yo sabbabh|tesu2 MunÊva aggo, Anantasa~khesu Jinattajesu3. Ah| dayÈÒÈÓaguÓehi Satthu- LÊlÈnukÈrÊ janatÈhitesu.

TaÑ SÈriputtaÑ MunirÈjaputtaÑ, TheraÑ thirÈnekaguÓÈbhirÈmaÑ. PaÒÒÈpabhÈvuggatacÈrukittiÑ, SusantavuttiÒca atho namitvÈ. ______________________________________________________________ 1. ParamaÑva (SyÈ) 2. Sabbasattesu (SÊ) 3. Jinatrajesu (SÊ)

KhuddakanikÈya 2

SaddhammacakkÈnupavattakena, SaddhammasenÈpatisÈvakena. Suttesu vuttesu TathÈgatena, Bh|tatthavedittamupÈgatena.

Yo bhÈsito bhÈsitakovidena, DhammappadÊpujjalanÈyakena. PÈÔho visiÔÔho paÔisambhidÈnaÑ, Maggoti tannÈmavisesito ca.

VicittanÈnattanayopag|Äho, GambhÊrapaÒÒehi sadÈvagÈÄho. AttatthalokatthaparÈyaÓehi, SaÑsevanÊyo sujanehi niccaÑ.

©ÈÓappabhedÈvahanassa tassa, YogÊhinekehi nisevitassa. AtthaÑ apubbaÑ anuvaÓÓayanto, SuttaÒca yuttiÒca anukkamanto.

Avokkamanto samayÈ sakÈ ca, AnÈmasanto samayaÑ paraÒca. PubbopadesaÔÔhakathÈnayaÒca, YathÈnur|paÑ upasaÑharanto.

VakkhÈmahaÑ AÔÔhakathaÑ janassa, HitÈya saddhammaciraÔÔhitatthaÑ. Sakkacca SaddhammapakÈsiniÑ taÑ, SuÓÈtha dhÈretha ca sÈdhu santoti.

Tattha paÔisambhidÈnaÑ maggoti tannÈmavisesito cÈti vuttattÈ paÔisambhidÈmaggassa paÔisambhidÈmaggatÈ tÈva vattabbÈ. Catasso hi paÔisambhidÈ atthapaÔisambhidÈ dhammapaÔisambhidÈ niruttipaÔisambhidÈ paÔibhÈnapaÔisambhidÈti. TÈsaÑ paÔisambhidÈnaÑ maggo adhigam|pÈyoti paÔisambhidÈmaggo, paÔisambhidÈpaÔilÈbhahet|ti vuttaÑ hoti. KathamayaÑ tÈsaÑ maggo hotÊti ce? Pabhedato desitÈya desanÈya paÔisambhidÈÒÈÓÈvahattÈ.

PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈ 3

NÈnÈbhedabhinnÈnaÑ hi dhammÈnaÑ nÈnÈbhedabhinnÈ desanÈ sot|naÑ ariyapuggalÈnaÑ paÔisambhidÈÒÈÓappabhedaÒca saÒjaneti, puthujjanÈnaÑ ÈyatiÑ paÔisambhidÈÒÈÓappabhedÈya ca paccayo hoti. VuttaÒca “pabhedato hi desanÈ ghanavinibbhogapaÔisambhidÈÒÈÓÈvahÈ hotÊ”ti1. AyaÒca nÈnÈbhedabhinnÈ desanÈ, tenassÈ paÔisambhidÈnaÑ maggattasiddhi.

Tattha catassoti gaÓanaparicchedo. PaÔisambhidÈti pabhedÈ. “Atthe ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ, dhamme ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ, tatra dhammaniruttÈbhilÈpe2 ÒÈÓaÑ niruttipaÔisambhidÈ, ÒÈÓesu ÒÈÓaÑ paÔibhÈnapaÔisambhidÈ”ti3 vuttattÈ na aÒÒassa kassaci pabhedÈ, ÒÈÓasseva pabhedÈ. TasmÈ “catasso paÔisambhidÈ”ti cattÈro ÒÈÓappabhedÈti attho. Atthappabhedassa sallakkhaÓavibhÈvanavavatthÈnakaraÓasamatthaÑ atthe pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ. Dhammappabhedassa sallakkhaÓavibhavanavavatthÈnakaraÓasamatthaÑ dhamme pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ. Niruttippabhedassa sallakkhaÓavibhÈvanagavatthÈnakaraÓasamatthaÑ niruttÈbhilÈpe pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ niruttipaÔisambhidÈ. PaÔibhÈnappabhedassa sallakkhaÓavibhÈvanavavatthÈnakaraÓasamatthaÑ paÔibhÈne pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ paÔibhÈnapaÔisambhidÈ.

Tattha atthoti sa~khepato hetuphalaÑ. TaÑ hi yasmÈ hetu-anusÈrena arÊyati adhigamÊyati pÈpuÓÊyati, tasmÈ atthoti vuccati. PabhÈdato pana yaÑkiÒci paccayasamuppannaÑ4, nibbÈnaÑ, bhÈsitattho, vipÈko, kiriyÈti ime paÒca dhammÈ atthoti veditabbÈ. TaÑ atthaÑ paccavekkhantassa tasmiÑ atthe pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ.

Dhammoti sa~khepato paccayo. So hi yasmÈ taÑ taÑ vidahati5 pavatteti ceva pÈpeti ca, tasmÈ dhammoti vuccati. Pabhedato pana yo koci phalanibbattako hetu, ariyamaggo, bhÈsitaÑ, kusalaÑ, akusalanti ime paÒca dhammÈ dhammoti veditabbÈ. TaÑ dhammaÑ paccavekkhantassa tasmiÑ dhamme pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ. Ayameva hi attho abhidhamme3–

“Dukkhe ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ, dukkhasamudaye ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ, dukkhanirodhe ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ, dukkhanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya

______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 1. 99 piÔÔhe. 2. AtthadhammaniruttÈbhilÈpe (SÊ) 3. Abhi 2. 307 piÔÔhe. 4. Paccayasambh|taÑ (Visuddhi 2. 70 piÔÔhe) 5. VidadhÈti (SÊ), dahati (Visuddhi 2. 70 piÔÔhe)

KhuddakanikÈya 4

ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ. . Hetumhi ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ, hetuphale ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ.

Ye dhammÈ jÈtÈ bh|tÈ saÒjÈtÈ nibbattÈ abhinibbattÈ pÈtubh|tÈ, imesu dhammesu ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ, yamhÈ dhammÈ te dhammÈ jÈtÈ bh|tÈ saÒjÈtÈ nibbattÈ abhinibbattÈ pÈtubh|tÈ, tesu dhammesu ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ.

JarÈmaraÓe ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ, jarÈmaraÓasamudaye ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ, jarÈmaraÓanirodhe ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ, jarÈmaraÓanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ.

JÈtiyÈ ÒÈÓaÑ -pa-. Bhave ÒÈÓaÑ -pa-. UpÈdÈne ÒÈÓaÑ -pa-. TaÓhÈya ÒÈÓaÑ -pa-. VedanÈya ÒÈÓaÑ -pa-. Phasse ÒÈÓaÑ -pa-. SaÄÈyatane ÒÈÓaÑ -pa-. NÈmar|pe ÒÈÓaÑ -pa-. ViÒÒÈÓe ÒÈÓaÑ -pa-. Sa~khÈresu ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ, sa~khÈrasamudaye ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ, sa~khÈraniyodhe ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ, sa~khÈranirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ.

Idha bhikkhu dhammaÑ jÈnÈti SuttaÑ GeyyaÑ VeyyÈkaraÓaÑ GÈthaÑ UdÈnaÑ ItivuttakaÑ JÈtakaÑ AbbhutadhammaÑ VedallaÑ1. AyaÑ vuccati dhammapaÔisambhidÈ. So tassa tasseva bhÈsitassa atthaÑ jÈnÈti ‘ayaÑ imassa bhÈsitassa attho, ayaÑ imassa bhÈsitassa attho’ti. AyaÑ vuccati atthapaÔisambhidÈ.

Katame dhammÈ kusalÈ. YasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittaÑ uppannaÑ hoti somanassasahagataÑ ÒÈÓasampayuttaÑ r|pÈrammaÓaÑ vÈ -pa- dhammÈrammaÓaÑ vÈ. YaÑ yaÑ vÈ panÈrabbha tasmiÑ samaye phasso hoti -pa- avikkhepo hoti. Ime dhammÈ kusalÈ. Imesu dhammesu ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ, tesaÑ vipÈke ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ”ti-ÈdinÈ nayena vibhajitvÈ vibhajitvÈ dassito.

Tatra dhammaniruttÈbhilÈpe ÒÈÓanti tasmiÑ atthe ca dhamme ca yÈ sabhÈvanirutti abyabhicÈrivohÈro, tassa abhilÈpe bhÈsane ______________________________________________________________ 1. Vedallanti (SÊ, Sya)


udÊraÓe taÑ lapitaÑ bhÈsitaÑ udÊritaÑ sabhÈvaniruttisaddaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ paccavekkhantassa tasmiÑ sabhÈvaniruttÈbhilÈpe “ayaÑ sabhÈvanirutti, ayaÑ na sabhÈvaniruttÊ”ti evaÑ tassÈ dhammaniruttisaÒÒitÈya sabhÈvaniruttiyÈ mÈgadhikÈya sabbasattÈnaÑ m|labhÈsÈya pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ niruttipaÔisambhidÈ. EvamayaÑ niruttipaÔisambhidÈ saddÈrammaÓÈ nÈma jÈtÈ, na paÒÒatti-ÈrammaÓÈ. KasmÈ? YasmÈ saddaÑ sutvÈ “ayaÑ sabhÈvanirutti, ayaÑ na sabhÈvaniruttÊ”ti jÈnÈti. PaÔisambhidÈppatto hi1 “phasso”ti vutte “ayaÑ sabhÈvaniruttÊ”ti jÈnÈti, “phassÈ”ti vÈ “phassan”ti vÈ vutte pana “ayaÑ na sabhÈvaniruttÊ”ti jÈnÈti. VedanÈdÊsupi eseva nayo. AÒÒaÑ panesa nÈmÈkhyÈta-upasagganipÈtabyaÒjanasaddaÑ jÈnÈti na jÈnÈtÊti? Yadaggena saddaÑ sutvÈ “ayaÑ sabhÈvanirutti, ayaÑ na sabhÈvaniruttÊ”ti jÈnÈti, tadaggena tampi jÈnissati. TaÑ pana nayidaÑ paÔisambhidÈkiccanti paÔikkhipitvÈ “bhÈsaÑ nÈma sattÈ uggaÓhantÊ”ti vatvÈ idaÑ kathitaÑ–mÈtÈpitaro hi daharakÈle kumÈrake maÒce vÈ pÊÔhe vÈ nipajjÈpetvÈ taÑ taÑ kathayamÈnÈ tÈni tÈni kiccÈni karonti, dÈrakÈ tesaÑ taÑ taÑ bhÈsaÑ vavatthÈpenti “iminÈ idaÑ vuttaÑ, iminÈ idaÑ vuttan”ti. Gacchante gacchante kÈle sabbampi bhÈsaÑ jÈnanti. MÈtÈ damiÄÊ, pitÈ andhako. TesaÑ jÈtadÈrako sace mÈtu kathaÑ paÔhamaÑ suÓÈti, damiÄabhÈsaÑ bhÈsissati. Sace pitu kathaÑ paÔhamaÑ suÓÈti, andhakabhÈsaÑ bhÈsissati. Ubhinnampi pana kathaÑ asuÓanto mÈgadhikabhÈsaÑ bhÈsissati.

Yopi agÈmake mahÈ-araÒÒe nibbatto, tattha aÒÒo kathento nÈma natthi, sopi attano dhammatÈya vacanaÑ samuÔÔhÈpento mÈgadhikabhÈsameva bhÈsissati. Niraye tiracchÈnayoniyaÑ pettivisaye manussaloke devaloketi sabbattha mÈgadhikabhÈsÈva ussannÈ. Tattha sesÈ oÔÔakirÈta-andhakayonakadamiÄabhÈsÈdikÈ bhÈsÈ2 parivattanti, ayamevekÈ yathÈbhuccabrahmavohÈra-ariyavohÈrasa~khÈtÈ MÈgadhikabhÈsÈ na parivattati. SammÈsambuddhopi tepiÔakaÑ BuddhavacanaÑ tantiÑ Èropento MÈgadhikabhÈsÈya eva Èropesi. KasmÈ? EvaÑ hi atthaÑ ÈharituÑ sukhaÑ hoti. MÈgadhikabhÈsÈya hi tantiÑ ÈruÄhassa Buddhavacanassa paÔisambhidÈppattÈnaÑ sotapathÈgamanameva ______________________________________________________________ 1. NiruttipaÔisambhidÈpatto hi (SyÈ, Ka) 2. AÔÔhÈrasa bhÈsÈ (Abhi-®Ôha 2. 371 piÔÔhe)

KhuddakanikÈya 6

papaÒco. Sote pana saÑghaÔÔitamatteyeva nayasatena nayasahassena attho upaÔÔhÈti. AÒÒÈya pana bhÈsÈya tantiÑ ÈruÄhakaÑ pothetvÈ pothetvÈ uggahetabbaÑ hoti. Bahumpi uggahetvÈ pana puthujjanassa paÔisambhidÈppatti nÈma natthi, ariyasÈvako no paÔisambhidÈppatto nÈma natthi.

©ÈÓesu ÒÈÓanti sabbatthakaÒÈÓamÈrammaÓaÑ katvÈ paccavekkhantassa tasmiÑ ÒÈÓe pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ, yathÈvuttesu vÈ tesu tÊsu ÒÈÓesu gocarakiccÈdivasena vitthÈragataÑ1 ÒÈÓaÑ paÔibhÈnapaÔisambhidÈ.

ImÈ pana catasso paÔisambhidÈ dvÊsu ÔhÈnesu pabhedaÑ gacchanti, paÒcahi kÈraÓehi visadÈ hontÊti veditabbÈ. Katamesu dvÊsu ÔhÈnesu pabhedaÑ gacchanti? Sekkhabh|miyaÒca asekkhabh|miyaÒca. Tattha SÈriputtattherassa MahÈmoggallÈnattherassa MahÈkassapattherassa MahÈkaccÈyanattherassa MahÈkoÔÔhitattherassÈti-evamÈdÊnaÑ asÊtiyÈpi mahÈtherÈnaÑ paÔisambhidÈ asekkhabh|miyaÑ pabhedaÑ gatÈ, Œnandattherassa, Cittassa gahapatino, Dhammikassa upÈsakassa, UpÈlissa gahapatino, KhujjuttarÈya upÈsikÈyÈti-evamÈdÊnaÑ paÔisambhidÈ sekkhabh|miyaÑ pabhedaÑ gatÈti imÈsu dvÊsu bh|mÊsu pabhedaÑ gacchanti.

Katamehi paÒcahi kÈraÓehi visadÈ honti? adhigamena pariyattiyÈ savanena paripucchÈya pubbayogena. Tattha adhigamo nÈma arahattappatti. ArahattaÑ hi pattassa paÔisambhidÈ visadÈ honti. Pariyatti nÈma BuddhavacanaÑ. TaÑ hi uggaÓhantassa paÔisambhidÈ visadÈ honti. SavanaÑ nÈma saddhammassavanaÑ. SakkaccaÑ aÔÔhiÑ katvÈ dhammaÑ suÓantassa hi paÔisambhidÈ visadÈ honti. ParipucchÈ nÈma PÈÄi-AÔÔhakathÈdÊsu gaÓÔhipada-atthapadavinicchayakathÈ. UggahitapÈÄi-ÈdÊsu hi atthaÑ paripucchantassa paÔisambhidÈ visadÈ honti. Pubbayogo nÈma pubbabuddhÈnaÑ sÈsane yogÈvacaratÈ gatapaccÈgatikabhÈvena yÈva anulomagotrabhusamÊpaÑ pattavipassanÈnuyogo. PubbayogÈvacarassa hi paÔisambhidÈ visadÈ honti. Imehi paÒcahi kÈraÓehi visadÈ hontÊti.

Etesu pana kÈraÓesu pariyatti savanaÑ paripucchÈti imÈni tÊÓi pabhedasseva balavakÈraÓÈni. Pubbayogo adhigamassa balavapaccayo, ______________________________________________________________

1. VitthÈrato (SyÈ, Ka, Visuddhi 2. 72 piÔÔhe ca)


pabhedassa hoti na hotÊti? Hoti, na pana tathÈ. PariyattisavanaparipucchÈ hi pubbe hontu vÈ mÈ vÈ, pubbayogena pana pubbe ceva etarahi ca sa~khÈrasammasanaÑ vinÈ paÔisambhidÈ nÈma natthi. Ime pana dvepi ekato hutvÈ paÔisambhidÈ upatthambhetvÈ visadÈ karontÊti. Apare Èhu–

“Pubbayogo bÈhusaccaÑ, desabhÈsÈ ca Ègamo. ParipucchÈ adhigamo, garusannissayo tathÈ. Mittasampatti cevÈti, paÔisambhidapaccayÈ”ti.

Tattha pubbayogo vuttanayova. BÈhusaccaÑ nÈma tesu tesu satthesu ca1 sippÈyatanesu ca kusalatÈ. DesabhÈsÈ nÈma ekasatavohÈrakusalatÈ, visesena pana MÈgadhike kosallaÑ2. Œgamo nÈma antamaso opammavaggamattassapi Buddhavacanassa pariyÈpuÓanaÑ. ParipucchÈ nÈma ekagÈthÈyapi atthavinicchayapucchanaÑ. Adhigamo nÈma sotÈpannatÈ vÈ sakadÈgÈmitÈ vÈ anÈgÈmitÈ vÈ arahattaÑ vÈ. Garusannissayo nÈma sutapaÔibhÈnabahulÈnaÑ gar|naÑ santike vÈso. Mittasampatti nÈma tathÈr|pÈnaÑyeva mittÈnaÑ paÔilÈbhoti.

Tattha BuddhÈ ca PaccekabuddhÈ ca pubbayogaÒceva adhigamaÒca nissÈya paÔisambhidÈ pÈpuÓanti, sÈvakÈ sabbÈnipi etÈni kÈraÓÈni. PaÔisambhidÈppattiyÈ ca pÈÔiyekko kammaÔÔhÈnÈbhÈvanÈnuyogo nÈma natthi, sekkhÈnaÑ pana sekkhaphalavimokkhantikÈ, asekkhÈnaÑ asekkhaphalavimokkhantikÈ ca paÔisambhidÈppatti hoti. TathÈgatÈnaÑ hi dasa balÈni viya ariyÈnaÑ ariyaphaleheva3 paÔisambhidÈ ijjhantÊti. ImÈsaÑ catassannaÑ paÔisambhidÈnaÑ maggoti paÔisambhidÈmaggo, paÔisambhidÈmaggo eva pakaraÓaÑ paÔisambhidÈmaggappakaraÓaÑ, pakÈrena karÊyante vuccante ettha nÈnÈbhedabhinnÈ gambhÊrÈ atthÈ iti pakaraÓaÑ.

TadetaÑ paÔisambhidÈmaggappakaraÓaÑ atthasampannaÑ byaÒjanasampannaÑ gambhÊraÑ gambhÊratthaÑ lokuttarappakÈsanaÑ suÒÒatÈpaÔisaÒÒuttaÑ paÔipattiphalavisesasÈdhanaÑ4 ______________________________________________________________ 1. Atthesu ca (SyÈ, Ka) 2. Visesena mÈgadhikakosallaÑ (SyÈ, Ka) 3. Ariyaphaleneva (SyÈ, Ka, Visuddhi 2. 73 piÔÔhe ca) 4. PaÔipattiphalavisesÈvahaÑ (SÊ)

KhuddakanikÈya 8

paÔipattipaÔipakkhapaÔisedhanaÑ1 yogÈvacarÈnaÑ ÒÈÓavararatanÈkarabh|taÑ dhammakathikÈnaÑ dhammakathÈvilÈsavisesahetubh|taÑ saÑsÈrabhÊrukÈnaÑ dukkhanissaraÓaÑ tadupÈyadassanena assÈsajananatthaÑ tappaÔipakkhanÈsanatthaÒca gambhÊratthÈnaÒca anekesaÑ suttantapadÈnaÑ atthavivaraÓena sujanahadayaparitosajananatthaÑ TathÈgatena ArahatÈ SammÈsambuddhena sabbattha appaÔihatasabbaÒÒutaÒÒÈÓamahÈpadÊpÈvabhÈsena sakalajanavitthatamahÈkaruÓÈsinehasiniddhahadayena veneyyajanahadayagatakilesandhakÈravidhamanatthamujjalitassa saddhammamahÈpadÊpassa tadadhippÈyavikÈsanasinehaparisekena2 paÒcavassasahassamaviratamujjalanamicchatÈ lokÈnukampakena Satthukappena DhammarÈjassa DhammasenÈpatinÈ ÈyasmatÈ SÈriputtattherena bhÈsitaÑ sutvÈ ÈyasmatÈ Œnandena paÔhamamahÈsa~gÊtikÈle yathÈsutameva sa~gÊtiÑ3 ÈropitaÑ.

TadetaÑ VinayapiÔakaÑ SuttantapiÔakaÑ AbhidhammapiÔakanti tÊsu piÔakesu SuttantapiÔakapariyÈpannaÑ. DighanikÈyo MajjhimanikÈyo SaÑyuttanikÈyo A~guttaranikÈyo KhuddakanikÈyoti paÒcasu mahÈnikÈyesu KhuddakamahÈnikÈyapariyÈpannaÑ. SuttaÑ GeyyaÑ VeyyÈkaraÓaÑ GÈthÈ UdÈnaÑ ItivuttakaÑ JÈtakaÑ AbbhutadhammaÑ Vedallanti navasu Satthu sÈsana~gesu yathÈsambhavaÑ GeyyaveyyÈkaraÓa~gadvayasa~gahitaÑ.

“DvÈsÊti Buddhato gaÓhiÑ, dve sahassÈni bhikkhuto. CaturÈsÊti sahassÈni, ye me dhammÈ pavattino”ti4–

DhammabhaÓÉÈgÈrikattherena pana paÒcasu ÔhÈnesu etadaggaÑ Èropitena paÔiÒÒÈtÈnaÑ caturÈsÊtiyÈ dhammakkhandhasahassÈnaÑ bhikkhuto gahitesu dvÊsu dhammakkhandhasahassesu anekasatadhammakkhandhasa~gahitaÑ. Tassa tayo vaggÈ MahÈvaggo Majjhimavaggo C|Äavaggoti. EkekasmiÑ vaggasmiÑ dasadasakaÑ katvÈ ÒÈÓakathÈdikÈ mÈtikÈkathÈpariyosÈnÈ samatiÑsakathÈ. EvamanekadhÈ vavatthÈpitassa imassa paÔisambhidÈmaggappakaraÓassa anupubbaÑ apubbapadatthavaÓÓanaÑ karissÈma. ImaÑ hi pakaraÓaÑ pÈÔhato atthato uddisantena ca niddisantena ca sakkaccaÑ uddisitabbaÑ niddisitabbaÒca, uggaÓhantenÈpi ______________________________________________________________ 1. PaÔipakkhapaÔisedhanaÑ (SÊ, SyÈ) 2. ...siÒcanasinehaparisekena (SÊ) 3. Sa~gahaÑ (SyÈ, Ka) 4. Khu 2. 347 piÔÔhe.


sakkaccaÑ uggahetabbaÑ dhÈretabbaÒca. TaÑ kissahetu? GambhÊrattÈ imassa pakaraÓassa lokahitÈya loke ciraÔÔhitatthaÑ.

Tattha samatiÑsÈya kathÈsu ÒÈÓakathÈ kasmÈ Èdito kathitÈti ce? ©ÈÓassa paÔipattimalavisodhakattena paÔipattiyÈ Èdibh|tattÈ. VuttaÑ hi BhagavatÈ–

“TasmÈ tiha tvaÑ bhikkhu Èdimeva visodhehi kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ. Ko cÈdi kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ, sÊlaÒca suvisuddhaÑ diÔÔhi ca ujukÈ”ti1.

UjukÈ diÔÔhÊti hi sammÈdiÔÔhisa~khÈtaÑ ÒÈÓaÑ vuttaÑ. TasmÈpi ÒÈÓakathÈ Èdito kathitÈ.

Aparampi vuttaÑ–

“Tatra bhikkhave sammÈdiÔÔhi pubba~gamÈ hoti. KathaÒca bhikkhave sammÈdiÔÔhi pubba~gamÈ hoti, sammÈdiÔÔhiÑ ‘sammÈdiÔÔhÊ’ti pajÈnÈti, micchÈdiÔÔhiÑ ‘micchÈdiÔÔhÊ’ti pajÈnÈti. SÈssa hoti sammÈdiÔÔhi. SammÈsa~kappaÑ ‘sammÈsa~kappo’ti pajÈnÈti, micchÈsa~kappaÑ ‘micchÈsa~kappo’ti pajÈnÈti. SammÈvÈcaÑ ‘sammÈvÈcÈ’ti pajÈnÈti, micchÈvÈcaÑ ‘micchÈvÈcÈ’ti pajÈnÈti. SammÈkammantaÑ ‘sammÈkammanto’ti pajÈnÈti, micchÈkammantaÑ ‘micchÈkammanto’ti pajÈnÈti. SammÈ-ÈjÊvaÑ ‘sammÈ-ÈjÊvo’ti pajÈnÈti, micchÈ-ÈjÊvaÑ ‘micchÈ-ÈjÊvo’ti pajÈnÈti. SammÈvÈyÈmaÑ ‘sammÈvÈyÈmo’ti pajÈnÈti, micchÈvÈyÈmaÑ ‘micchÈvÈyÈmo’ti pajÈnÈti. SammÈsatiÑ ‘sammÈsatÊ’ti pajÈnÈti, micchÈsatiÑ ‘micchÈsatÊ’ti pajÈnÈti. ‘SammÈsamÈdhiÑ ‘sammÈsamÈdhÊ’ti pajÈnÈti, micchÈsamÈdhiÑ ‘micchÈsamÈdhÊ’ti pajÈnÈti. SÈssa hoti sammÈdiÔÔhÊ”ti2.

Pubba~gamabh|tÈya hi sammÈdiÔÔhiyÈ siddhÈya micchÈdiÔÔhÊnampi micchÈdiÔÔhibhÈvaÑ jÈnissatÊti sammÈdiÔÔhisa~khÈtaÑ ÒÈÓaÑ tÈva sodhetuÑ3 ÒÈÓakathÈ Èdito kathitÈ. ______________________________________________________________ 1. SaÑ 3. 124 piÔÔhe. 2. Ma 3. 116 piÔÔhe. 3. SÈdhetuÑ (SyÈ, Ka)

KhuddakanikÈya 10

“ApicudÈyi tiÔÔhatu pubbanto, tiÔÔhatu aparanto dhammaÑ te desessÈmi imasmiÑ sati idaÑ hoti, imassuppÈdÈ idaÑ uppajjati, imasmiÑ asati idaÑ na hoti, imassa nirodhÈ idaÑ nirujjhatÊ”ti1 ca pubbantÈparantadiÔÔhiyo ÔhapetvÈ ÒÈÓasseva vuttattÈ ÒÈÓakathÈ Èdito kathitÈ.

“AlaÑ Subhadda tiÔÔhatetaÑ ‘sabbe te sakÈya paÔiÒÒÈya abbhaÒÒiÑsu, sabbeva na abbhaÒÒiÑsu, udÈhu ekacce abbhaÒÒiÑsu, ekacce na abbhaÒÒiÑs|’ti. DhammaÑ te Subhadda desessÈmi, taÑ suÓÈhi sÈdhukaÑ manasikarohi, bhÈsissÈmÊ”ti2 ca–

puthusamaÓabrÈhmaÓaparappavÈdÈnaÑ vÈde ÔhapetvÈ ariyassa aÔÔha~gikassa maggassa desitattÈ, aÔÔha~gike ca magge sammÈdiÔÔhisa~khÈtassa ÒÈÓassa padhÈnattÈ ÒÈÓakathÈ Èdito kathitÈ.

“CattÈrimÈni bhikkhave sotÈpattiya~gÈni sappurisasaÑsevo, saddhammassavanaÑ, yoniso manasikÈro, dhammÈnudhammapaÔipattÊ”ti3 ca–

“SaddhÈjÈto upasa~kamati, upasa~kamanto payir|pÈsati, payir|pÈsanto sotaÑ odahati, ohitasoto dhammaÑ suÓÈti, sutvÈ dhammaÑ dhÈreti, dhÈtÈnaÑ dhammÈnaÑ paÒÒÈya atthaÑ upaparikkhati, atthaÑ upaparikkhato dhammÈ nijjhÈnaÑ khamanti, dhammanijjhÈnakkhantiyÈ chando jÈyati, chandajÈto ussahati, ussahitvÈ tuleti, tulayitvÈ padahati, pahitatto kÈyena ceva paramatthasaccaÑ sacchikaroti, paÒÒÈya ca naÑ paÔivijjha passatÊ”ti4 ca–

“Idha TathÈgato loke uppajjati -pa- so dhammaÑ deseti-ÈdikalyÈÓan”ti-ÈdÊni5 ca–

anekÈni suttantapadÈni anulomentena sutamaye ÒÈÓaÑ ÈdiÑ katvÈ yathÈkkamena ÒÈÓakathÈ Èdito kathitÈ. ______________________________________________________________ 1. Ma 2. 223 piÔÔhe. 2. DÊ 2. 124 piÔÔhe. 3. SaÑ 3. 354; DÊ 3. 190 piÔÔhesu. 4. Ma 2. 145, 385 piÔÔhesu. 5. DÊ 1. 58 piÔÔhe.


SÈ panÈyaÑ ÒÈÓakathÈ uddesaniddesavasena dvidhÈ ÔhitÈ. Uddese “sotÈvadhÈne paÒÒÈ sutamaye ÒÈÓan”ti-ÈdinÈ nayena tesattati ÒÈÓÈni mÈtikÈvasena uddiÔÔhÈni. Niddese “kathaÑ sotÈvadhÈne paÒÒÈ sutamaye ÒÈÓaÑ. ‘Ime dhammÈ abhiÒÒeyyÈ’ti sotÈvadhÈnaÑ, taÑpajÈnanÈ paÒÒÈ sutamaye ÒÈÓan”ti-ÈdinÈ nayena tÈniyeva tesattati ÒÈÓÈni vitthÈravasena niddiÔÔhÈnÊti.

GanthÈrambhakathÈ niÔÔhitÈ.

1. MahÈvagga

1. ©ÈÓakathÈ mÈtikÈvaÓÓanÈ

1. Tattha uddese tÈva sotÈvadhÈne paÒÒÈ sutamaye ÒÈÓanti ettha sotasaddo anekatthappabhedo. TathÈ hesa–

MaÑsaviÒÒÈÓaÒÈÓesu, taÓhÈdÊsu ca dissati. DhÈrÈyaÑ ariyamagge, cittasantatiyampi ca.

“SotÈyatanaÑ sotadhÈtu sotindriyan”ti-ÈdÊsu1 hi ayaÑ sotasaddo maÑsasote dissati. “Sotena saddaÑ sutvÈ”ti-ÈdÊsu2 sotaviÒÒÈÓe. “DibbÈya sotadhÈtuyÈ”ti-ÈdÊsu3 ÒÈÓasote. “YÈni sotÈni lokasminti yÈni etÈni sotÈni mayÈ kittitÈni pakittitÈni ÈcikkhitÈni desitÈni paÒÒapitÈni paÔÔhapitÈni vivaritÈni vibhattÈni uttÈnÊkatÈni pakÈsitÈni. SeyyathidaÑ, taÓhÈsoto diÔÔhisoto kilesasoto duccaritasoto avijjÈsoto”ti-ÈdÊsu4 taÓhÈdÊsu paÒcasu dhammesu. “AddasÈ kho BhagavÈ mahantaÑ dÈrukkhandhaÑ Ga~gÈya nadiyÈ sotena vuyhamÈnan”ti-ÈdÊsu5 udakadhÈrÈyaÑ. “AriyassetaÑ Èvuso aÔÔha~gikassa maggassa adhivacanaÑ, yadidaÑ soto”ti-ÈdÊsu6 ariyamagge. “Purisassa ca viÒÒÈÓasotaÑ pajÈnÈti ubhayato abbocchinnaÑ idha loke patiÔÔhitaÒca paraloke patiÔÔhitaÒcÈ”ti-ÈdÊsu7 cittasantatiyaÑ. Idha panÈyaÑ maÑsasote daÔÔhabbo. Tena sotena hetubh|tena, karaÓabh|tena vÈ avadhÊyati avatthÈpÊyati appÊyatÊti sotÈvadhÈnaÑ. KiÑ taÑ? SutaÑ. SutaÑ ca nÈma “bahussuto hoti sutadharo sutasannicayo”ti-ÈdÊsu8 viya sotadvÈrÈnusÈrena viÒÒÈtaÑ avadhÈritaÑ dhammajÈtaÑ, taÑ idha sotÈvadhÈnanti vuttaÑ. TasmiÑ sotÈvadhÈnasa~khÈte sute pavattÈ paÒÒÈ sotÈvadhÈne paÒÒÈ. PaÒÒÈti ca tassa tassa atthassa pÈkaÔakaraÓasa~khÈtena paÒÒÈpanaÔÔhena9 paÒÒÈ, tena tena vÈ aniccÈdinÈ pakÈrena dhamme jÈnÈtÊtipi paÒÒÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 70, 89, 128 piÔÔhesu. 2. Ma 1. 238 piÔÔhe. 3. DÊ 3. 240 piÔÔhe. 4. Khu 8. 30 piÔÔhe. 5. SaÑ 2. 386 piÔÔhe. 6. GavesitabbaÑ. 7. DÊ 3. 87 piÔÔhe. 8. Ma 1. 277 piÔÔhe. 9. PaÒÒÈnaÔÔhena (SÊ)


Sutamaye ÒÈÓanti ettha sutasaddo tÈva sa-upasaggo anupasaggo ca–

Gamane vissute tinte, nuyogopacitepi ca. Sadde ca sotadvÈrÈnu, sÈraÒÈte ca dissati.

TathÈ hissa “senÈya pasuto”ti-ÈdÊsu gacchantoti attho. “Sutadhammassa passato”ti-ÈdÊsu1 vissutadhammassÈti attho. “AvassutÈ avassutassa purisapuggalassÈ”ti-ÈdÊsu2 tintÈ tintassÈti attho. “Ye jhÈnapasutÈ dhÊrÈ”ti-ÈdÊsu3 anuyuttÈti attho. “Tumhehi puÒÒaÑ pasutaÑ anappakan”ti-ÈdÊsu4 upacitanti attho. “DiÔÔhaÑ sutaÑ mutaÑ viÒÒÈtan”ti-ÈdÊsu5 saddoti attho. “Bahussuto hoti sutadharo sutasannicayo”ti-ÈdÊsu6 sotadvÈrÈnusÈraviÒÒÈta-dharoti attho. Idha panassa sotadvÈrÈnusÈrena viÒÒÈtaÑ upadhÈritanti attho. Sutamaye ÒÈÓanti yÈ esÈ etaÑ sutaÑ viÒÒÈtaÑ avadhÈritaÑ saddhammaÑ Èrabbha ÈrammaÓaÑ katvÈ sabbapaÔhamaÒca aparÈparaÒca pavattÈ paÒÒÈ, taÑ “sutamaye ÒÈÓan”ti vuttaÑ hoti, sutamayaÑ ÒÈÓanti attho. Sutamayeti ca paccattavacanametaÑ, yathÈ “nahevaÑ vattabbe7. Vanappagumbe yathÈ phussitagge8. Natthi attakÈre natthi parakÈre natthi purisakÈre”ti-ÈdÊsu9 paccattavacanaÑ, evamidhÈpi daÔÔhabbaÑ. Tena vuttaÑ “sutamayaÑ ÒÈÓanti attho”ti.

Atha vÈ sutena pakato phassÈdiko dhammapuÒjo sutamayo, tasmiÑ sutamaye dhammapuÒje pavattaÑ taÑsampayuttaÑ ÒÈÓaÑ sutamaye ÒÈÓaÑ. SabhÈvasÈmaÒÒalakkhaÓavasena dhamme jÈnÈtÊti ÒÈÓaÑ. TaÑyeva ÒÈÓaÑ10 pariyÈyavacanena adhippÈyapakÈsanatthaÑ aniyamena “paÒÒÈ”ti vatvÈ pacchÈ adhippetaÑ “ÒÈÓan”ti niyametvÈ vuttanti veditabbaÑ. ©ÈÓaÒca nÈma sabhÈvapaÔivedhalakkhaÓaÑ, akkhalitapaÔivedhalakkhaÓaÑ vÈ kusalissÈsakhitta-usupaÔivedho viya, visayobhÈsanarasaÑ padÊpo viya, asammohapaccupaÔÔhÈnaÑ araÒÒagatasudesako viya. “SamÈhito bhikkhave bhikkhu yathÈbh|taÑ pajÈnÈtÊ”ti11 vacanato samÈdhipadaÔÔhÈnaÑ. LakkhaÓÈdÊsu hi sabhÈvo vÈ sÈmaÒÒaÑ vÈ ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 88; Vi 1. 4 piÔÔhesu. 2. Vi 2. 276 piÔÔhe. 3. Khu 1. 40 Dhammapade. 4. Khu 1. 9; Khu 2. 130 piÔÔhesu. 5. Ma 1. 189 piÔÔhe. 6. Ma 1. 277 piÔÔhe. 7. Abhi 4. 1, 10 piÔÔhesu. 8. Khu 1. 7, 314 piÔÔhesu. 9. DÊ 1. 50 piÔÔhe. 10. TaÑyeva dhammaÑ (SÊ, Ka) 11. SaÑ 2. 303; SaÑ 3. 363 piÔÔhesu.

14 KhuddakanikÈya

lakkhaÓaÑ nÈma, kiccaÑ vÈ sampatti vÈ raso nÈma, upaÔÔhÈnÈkÈro vÈ phalaÑ vÈ paccupaÔÔhÈnaÑ nÈma, ÈsannakÈraÓaÑ padaÔÔhÈnaÑ nÈmÈti veditabbaÑ.

2. SutvÈna saÑvare paÒÒÈti–

PÈtimokkho satÊ ceva, ÒÈÓaÑ khanti tatheva ca. VÊriyaÑ1 paÒcime dhammÈ, saÑvarÈti pakÈsitÈ.

“IminÈ pÈtimokkhasaÑvarena upeto hoti samupeto upÈgato samupÈgato upapanno sampanno samannÈgato”ti2 Ègato pÈtimokkhasaÑvaro. “CakkhunÈ r|paÑ disvÈ na nimittaggÈhÊ hoti nÈnubyaÒjanaggÈhÊ. YatvÈdhikaraÓamenaÑ cakkhundriyaÑ asaÑvutaÑ viharantaÑ abhijjhÈdomanassÈ pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ anvÈssaveyyuÑ, tassa saÑvarÈya paÔipajjati, rakkhati cakkhundriyaÑ, cakkhundriye saÑvaraÑ ÈpajjatÊ”ti-ÈdinÈ3 nayena Ègato satisaÑvaro.

“YÈni sotÈni lokasmiÑ (ajitÈti BhagavÈ), Sati tesaÑ nivÈraÓaÑ. SotÈnaÑ saÑvaraÑ br|mi, PaÒÒÈyete pidhÊyare”ti4–

Ègato ÒÈÓasaÑvaro. “Katame ca bhikkhave ÈsavÈ paÔisevanÈ pahÈtabbÈ. Idha bhikkhave bhikkhu paÔisa~khÈ yoniso cÊvaraÑ paÔisevatÊ”ti-ÈdinÈ5 nayena Ègato paccayapaÔisevanÈsaÑvaro, sopi ÒÈÓasaÑvareneva sa~gahito. “Khamo hoti sÊtassa uÓhassa jighacchÈya pipÈsÈya ÉaÑsamakasavÈtÈtapasarisapasamphassÈnaÑ duruttÈnaÑ durÈgatÈnaÑ vacanapathÈnaÑ uppannÈnaÑ sÈrÊrikÈnaÑ vedanÈnaÑ dukkhÈnaÑ tibbÈnaÑ kharÈnaÑ kaÔukÈnaÑ asÈtÈnaÑ amanÈpÈnaÑ pÈÓaharÈnaÑ adhivÈsakajÈtiko hotÊ”ti6 Ègato khantisaÑvaro. “UppannaÑ kÈmavitakkaÑ nÈdhivÈseti pajahati vinodeti byantÊkaroti anabhÈvaÑ gametÊ”ti-ÈdinÈ7 nayena Ègato vÊriyasaÑvaro. “Idha ariyasÈvako micchÈ-ÈjÊvaÑ ______________________________________________________________ 1. VÊriyaÒca (SÊ, SyÈ) 2. Abhi 2. 255 piÔÔhe. 3. DÊ 1. 66; Ma 1. 238; SaÑ 2. 384; AÑ 1. 111 piÔÔhÈdÊsu. 4. Khu 8. 6; Khu 1. 434 piÔÔhÈdÊsu. 5. Ma 1. 12; AÑ 1. 433 piÔÔhesu. 6. Ma 1. 13; AÑ 1. 433 piÔÔhesu. 7. Ma 1. 14; AÑ 2. 342 piÔÔhesu.


pahÈya sammÈ-ÈjÊvena jÊvikaÑ kappetÊ”ti1 Ègato ÈjÊvapÈrisuddhisaÑvaro, sopi vÊriyasaÑvareneva sa~gahito. Tesu sattasu saÑvaresu pÈtimokkhasaÑvara-indriyasaÑvara-ÈjÊvapÈrisuddhipaccayapaÔisevanasa~khÈtÈ cattÈro saÑvarÈ idhÈdhippetÈ, tesu ca visesena pÈtimokkhasaÑvaro. Sabbopi cÈyaÑ saÑvaro yathÈsakaÑ saÑvaritabbÈnaÑ kÈyaduccaritÈdÊnaÑ saÑvaraÓato saÑvaroti vuccati. SutamayaÒÈÓe vuttaÑ dhammaÑ sutvÈ saÑvarantassa saÑvaraÑ karontassa tasmiÑ saÑvare pavattÈ taÑsampayuttÈ paÒÒÈ “sutvÈna saÑvare paÒÒÈ”ti vuttÈ. Atha vÈ hetu-atthe sutvÈti vacanassa sambhavato sutahetunÈ saÑvare paÒÒÈtipi attho.

SÊlamaye ÒÈÓanti ettha sÊlanti sÊlanaÔÔhena sÊlaÑ. KimidaÑ sÊlanaÑ nÈma? samÈdhÈnaÑ vÈ, kÈyakammÈdÊnaÑ susÊlyavasena avippakiÓÓatÈti attho. UpadhÈraÓaÑ vÈ, kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ patiÔÔhÈvasena ÈdhÈrabhÈvoti attho. Etadeva hi ettha atthadvayaÑ saddalakkhaÓavid| anujÈnanti. AÒÒe pana “adhisevanaÔÔhena ÈcÈraÔÔhena tassÊlaÔÔhena2 siraÔÔhena sÊtalaÔÔhena sivaÔÔhena sÊlan”ti vaÓÓayanti.

SÊlanaÑ lakkhaÓaÑ tassa, bhinnassÈpi anekadhÈ. SanidassanattaÑ r|passa, yathÈ bhinnassa nekadhÈ.

YathÈ hi nÊlapÊtÈdibhedena anekadhÈ bhinnassÈpi r|pÈyatanassa sanidassanattaÑ lakkhaÓaÑ nÊlÈdibhedena bhinnassÈpi sanidassanabhÈvÈnatikkamanato, tathÈ sÊlassa cetanÈdibhedena anekadhÈ bhinnassÈpi yadetaÑ kÈyakammÈdÊnaÑ samÈdhÈnavasena kusalÈnaÒca dhammÈnaÑ patiÔÔhÈnavasena vuttaÑ sÊlanaÑ, tadeva lakkhaÓaÑ cetanÈdibhedena bhinnassÈpi samÈdhÈnapatiÔÔhÈnabhÈvÈnatikkamanato. EvaÑlakkhaÓassa panassa–

DussÊlyaviddhaÑsanatÈ, anavajjaguÓo tathÈ. Kiccasampatti-atthena, raso nÈma pavuccati.

TasmÈ idaÑ sÊlaÑ nÈma kiccaÔÔhena rasena dussÊlyaviddhaÑsanarasaÑ, sampatti-atthena rasena anavajjarasanti veditabbaÑ. ______________________________________________________________ 1. SaÑ 3. 8 piÔÔhe. 2. ŒdhÈraÔÔhena sÊlaÔÔhena (SÊ, SyÈ)

16 KhuddakanikÈya

SoceyyapaccupaÔÔhÈnaÑ, tayidaÑ tassa viÒÒuhi. OttappaÒca hirÊ ceva, padaÔÔhÈnanti vaÓÓitaÑ.

TayidaÑ sÊlaÑ “kÈyasoceyyaÑ vacÊsoceyyaÑ manosoceyyan”ti1 evaÑ vuttasoceyyapaccupaÔÔhÈnaÑ, sucibhÈvena2 paccupaÔÔhÈti gahaÓabhÈvaÑ gacchati. HirottappaÒca pana tassa viÒÒ|hi padaÔÔhÈnanti vaÓÓitaÑ, ÈsannakÈraÓanti attho. Hirottappe hi sati sÊlaÑ uppajjati ceva tiÔÔhati ca, asati neva uppajjati na tÙÔhatÊti evaÑvidhena sÊlena sahagataÑ taÑsampayuttaÑ ÒÈÓaÑ sÊlamaye ÒÈÓaÑ. Atha vÈ sÊlameva pakataÑ sÊlamayaÑ, tasmiÑ sÊlamaye taÑsampayuttaÑ ÒÈÓaÑ. AsaÑvare ÈdÊnavapaccavekkhaÓÈ ca, saÑvare ÈnisaÑsapaccavekkhaÓÈ ca, saÑvarapÈrisuddhipaccavekkhaÓÈ ca, saÑvarasaÑkilesavodÈnapaccavekkhaÓÈ ca sÊlamayaÒÈÓaneva sa~gahitÈ. 3. SaÑvaritvÈ samÈdahane paÒÒÈti sÊlamayaÒÈÓe vuttasÊlasaÑvarena saÑvaritvÈ saÑvaraÑ katvÈ sÊle patiÔÔhÈya samÈdahantassa upacÈrappanÈvasena cittekaggataÑ karontassa tasmiÑ samÈdahane pavattÈ taÑsampayuttÈ paÒÒÈ. SamaÑ sammÈ ca ÈdahanaÑ Ôhapananti ca samÈdahanaÑ, samÈdhissevetaÑ pariyÈyavacanaÑ.

SamÈdhibhÈvanÈmaye ÒÈÓanti ettha kusalacittekaggatÈ samÈdhi. KenaÔÔhena samÈdhi? SamÈdhÈnaÔÔhena samÈdhi. KimidaÑ samÈdhÈnaÑ nÈma? EkÈrammaÓe cittacetasikÈnaÑ samaÑ sammÈ ca ÈdhÈnaÑ, Ôhapananti vuttaÑ hoti. TasmÈ yassa dhammassÈnubhÈvena ekÈrammaÓe cittacetasikÈ samaÑ sammÈ ca avikkhipamÈnÈ3 avippakiÓÓÈ ca hutvÈ tiÔÔhanti, idaÑ samÈdhÈnanti veditabbaÑ. Tassa kho pana samÈdhissa–

LakkhaÓaÑ tu avikkhepo, vikkhepaddhaÑsanaÑ raso. AkampanamupaÔÔhÈnaÑ, padaÔÔhÈnaÑ sukhaÑ pana.

BhÈvÊyati vaÉÉhÊyatÊti bhÈvanÈ, samÈdhi eva bhÈvanÈ samÈdhibhÈvanÈ, samÈdhissa vÈ bhÈvanÈ vaÉÉhanÈ samÈdhibhÈvanÈ. SamÈdhibhÈvanÈvacanena aÒÒaÑ bhÈvanaÑ paÔikkhipati. Pubbe viya upacÈrappanÈvasena samÈdhibhÈvanÈmaye ÒÈÓaÑ. ______________________________________________________________ 1. DÊ 3. 184; Khu 1. 233 piÔÔhesu. 2. SoceyyabhÈvena (SyÈ, Ka) 3. AvikkhippamÈnÈ (SÊ, SyÈ)


4. Paccayapariggahe paÒÒÈti ettha paÔicca phalametÊti paccayo. PaÔiccÈti na vinÈ tena, apaccakkhitvÈti attho. etÊti uppajjati ceva pavattati cÈti attho. Apica upakÈrakattho paccayattho, tassa paccayassa bahuvidhattÈ paccayÈnaÑ pariggahe vavatthÈpane ca paÒÒÈ paccayapariggahe paÒÒÈ.

DhammaÔÔhitiÒÈÓanti ettha dhammasaddo tÈva sabhÈvapaÒÒÈpuÒÒapaÒÒatti-ÈpattipariyattinissattavikÈraguÓapaccayapaccayuppannÈdÊsu dissati. AyaÑ hi “kusalÈ dhammÈ akusalÈ dhammÈ abyÈkatÈ dhammÈ”ti-ÈdÊsu1 sabhÈve dissati.

“Yassete caturo dhammÈ, saddhassa gharamesino. SaccaÑ dhammo dhiti cÈgo, sa ve pecca na socatÊ”ti2–

ÈdÊsu paÒÒÈyaÑ.

“Na hi dhammo adhammo ca, ubho samavipÈkino. Adhammo nirayaÑ neti, dhammo pÈpeti suggatin”ti3–

ÈdÊsu puÒÒe. “PaÒÒattidhammÈ niruttidhammÈ adhivacanadhammÈ”ti-ÈdÊsu4 paÒÒattiyaÑ. “PÈrÈjikÈ dhammÈ saÑghÈdisesÈ dhammÈ”ti-ÈdÊsu5 ÈpattiyaÑ. “Idha bhikkhu dhammaÑ jÈnÈti SuttaÑ GeyyaÑ VeyyÈkaraÓan”ti-ÈdÊsu6 pariyattiyaÑ. “TasmiÑ kho pana samaye dhammÈ honti7. Dhammesu dhammÈnupassÊ viharatÊ”ti-ÈdÊsu8 nissattatÈyaÑ. “JÈtidhammÈ jarÈdhammÈ maraÓadhammÈ”ti-ÈdÊsu9 vikÈre. “ChannaÑ BuddhadhammÈnan”ti-ÈdÊsu10 guÓe. “Hetumhi ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ”ti-ÈdÊsu11 paccaye. “®hitÈva sÈ dhÈtu dhammaÔÔhitatÈ dhammaniyÈmatÈ”ti-ÈdÊsu12 paccayuppanne. SvÈyamidhÈpi paccayuppanne daÔÔhabbo. Atthato pana attano sabhÈvaÑ dhÈrentÊti vÈ, paccayehi dhÈrÊyantÊti vÈ, attano phalaÑ dhÈrentÊti vÈ, attano parip|rakaÑ apÈyesu apatamÈnaÑ dhÈrentÊti vÈ, sakasakalakkhaÓe13 dhÈrentÊti vÈ, cittena avadhÈrÊyantÊti vÈ yathÈyogaÑ dhammÈti vuccanti. Idha pana attano ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 1 piÔÔhe. 2. Khu 1. 14 piÔÔhe. 3. Khu 2. 272 piÔÔhe. 4. Abhi 1. 13, 14 piÔÔhesu. 5. Vi 1. 150 piÔÔhe. 6. AÑ 2. 76 piÔÔhe. 7. Abhi 1. 35 piÔÔhe. 8. DÊ 2. 230; Ma 1. 76 piÔÔhÈdÊsu. 9. AÑ 3. 433 piÔÔhe. 10. Khu 7. 111 piÔÔhe. 11. Abhi 2. 307 piÔÔhe. 12. SaÑ 1. 264; AÑ 1. 289 piÔÔhesu. 13. SalakkhaÓe (SÊ, SyÈ)

18 KhuddakanikÈya

paccayehi dhÈrÊyantÊti dhammÈ, paccayasamuppannÈ dhammÈ tiÔÔhanti uppajjanti ceva pavattanti ca etÈyÈti dhammaÔÔhiti, paccayadhammÈnametaÑ adhivacanaÑ. TassaÑ dhammaÔÔhitiyaÑ ÒÈÓaÑ dhammaÔÔhitiÒÈÓaÑ. IdaÑ hi samÈdhibhÈvanÈmayaÒÈÓe vuttasamÈdhinÈ samÈhitena cittena yathÈbh|taÒÈÓadassanatthÈya yogamÈrabhitvÈ vavatthÈpitanÈmar|passa tesaÑ nÈmar|pÈnaÑ paccayapariggahapariyÈyaÑ dhammaÔÔhitiÒÈÓaÑ uppajjati. “NÈmar|pavavatthÈne ÒÈÓan”ti1 avatvÈ eva kasmÈ “dhammaÔÔhitiÒÈÓan”ti vuttanti ce? Paccayapariggaheneva paccayasamuppannapariggahassa siddhattÈ. Paccayasamuppanne hi apariggahite paccayapariggaho na sakkÈ hoti kÈtuÑ. TasmÈ dhammaÔÔhitiÒÈÓagahaÓeneva tassa hetubh|taÑ pubbe siddhaÑ nÈmar|pavavatthÈnaÒÈÓaÑ vuttameva hotÊti veditabbaÑ. KasmÈ dutiyatatiyaÒÈÓaÑ viya “samÈdahitvÈ paccayapariggahe paÒÒÈ”ti na vuttanti ce? SamathavipassanÈnaÑ yuganaddhattÈ.

“SamÈdahitvÈ yathÈ ce vipassati, VipassamÈno tathÈ ce samÈdahe. VipassanÈ ca samatho tadÈ ahu, SamÈnabhÈgÈ yuganaddhÈ vattare”ti–

hi vuttaÑ. TasmÈ samÈdhiÑ avissajjetvÈ samÈdhiÒca ÒÈÓaÒca yuganaddhaÑ katvÈ yÈva ariyamaggo, tÈva ussukkÈpetabbanti ÒÈpanatthaÑ “paccayapariggahe paÒÒÈ dhammaÔÔhitiÒÈÓam”icceva vuttanti veditabbaÑ.

5. AtÊtÈnÈgatapaccuppannÈnaÑ dhammÈnaÑ sa~khipitvÈ vavatthÈne paÒÒÈti ettha attano sabhÈvaÑ, uppÈdÈdikkhaÓaÑ vÈ patvÈ ati itÈ atikkantÈti atÊtÈ, tadubhayampi na ÈgatÈ na sampattÈti anÈgatÈ, taÑ taÑ kÈraÓaÑ paÔicca uppÈdÈdi-uddhaÑ pannÈ gatÈ pavattÈti paccuppannÈ. AddhÈsantatikhaÓapaccuppannesu santatipaccuppannaÑ idhÈdhippetaÑ. TesaÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannÈnaÑ paÒcakkhandhadhammÈnaÑ ekekakkhandhalakkhaÓe sa~khipitvÈ kalÈpavasena rÈsiÑ katvÈ vavatthÈne nicchayane sanniÔÔhÈpane paÒÒÈ.

Sammasane ÒÈÓanti sammÈ Èmasane anumajjane pekkhaÓe ÒÈÓaÑ, kalÈpasammasanaÒÈÓanti attho. IdaÑ hi nÈmar|pavavatthÈnaÒÈÓÈnantaraÑ ______________________________________________________________ 1. NÈmar|passa vavatthÈnaÑ ÒÈÓanti (SÊ), nÈmar|pavavatthÈnaÑ ÒÈÓanti (SyÈ)


nÈmar|papaccayapariggahe dhammaÔÔhitiÒÈÓe Ôhitassa “yaÑkiÒci r|paÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ ajjhattaÑ vÈ bahiddhÈ vÈ oÄÈrikaÑ vÈ sukhumaÑ vÈ hÊnaÑ vÈ paÓÊtaÑ vÈ yaÑ d|re1 santike vÈ, sabbaÑ taÑ r|paÑ aniccato vavatthapeti, ekaÑ sammasanaÑ, dukkhato vavatthapeti, ekaÑ sammasanaÑ, anattato vavatthapeti, ekaÑ sammasanan”ti-ÈdinÈ2 nayena vuttasammasanavasena pubbe vavatthÈpite ekekasmiÑ khandhe tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ aniccato dukkhato anattato vipassantassa kalÈpasammasanaÒÈÓaÑ uppajjati. 6. PaccuppannÈnaÑ dhammÈnaÑ vipariÓÈmÈnupassane paÒÒÈti santativasena paccuppannÈnaÑ ajjhattaÑ3 paÒcakkhandhadhammÈnaÑ vipariÓÈmadassane4 bha~gadassane paÒÒÈ. YasmÈ “ime dhammÈ uppajjitvÈ bhijjantÊ”ti udayaÑ gahetvÈpi bhedeyeva cittaÑ Ôhapeti, tasmÈ avuttopi udayo vuttoyeva hotÊti veditabbo. PaccuppannÈnaÑ dhammÈnaÑ dassanena vÈ udayadassanassa siddhattÈ udayo vuttoyeva hoti. Na hi udayaÑ vinÈ dhammÈnaÑ uppannattaÑ sijjhati, tasmÈ “paccuppannÈnaÑ dhammÈnaÑ uppÈdavipariÓÈmÈnupassane paÒÒÈ”ti avuttepi vuttameva hotÊti veditabbaÑ. “UdayabbayÈnupassane ÒÈÓan”ti niyamitattÈ ca udayadassanaÑ siddhameva hotÊti anantaraÑ vuttassa sammasanaÒÈÓassa pÈraÑ gantvÈ taÑsammasaneyeva pÈkaÔÊbh|te udayabbaye pariggaÓhitvÈ sa~khÈrÈnaÑ paricchedakaraÓatthaÑ udayabbayÈnupassanaÑ Èrabhantassa uppajjati udayabbayÈnupassanÈÒÈÓaÑ. TaÑ hi udayabbaye anupassanato udayabbayÈnupassanÈti vuccati. 7. ŒrammaÓaÑ paÔisa~khÈti r|pakkhandhÈdi-ÈrammaÓaÑ bha~gato paÔisa~khÈya jÈnitvÈ passitvÈ. Bha~gÈnupassane paÒÒÈ vipassane ÒÈÓanti tassa ÈrammaÓaÑ bha~gato paÔisa~khÈya uppannassa ÒÈÓassa bha~gaÑ anupassane yÈ paÒÒÈ, taÑ “vipassane ÒÈÓan”ti vuttaÑ hoti. VipassanÈti cavividhÈ passanÈ vipassanÈ. ŒrammaÓapaÔisa~khÈtipi pÈÔho. Tassattho–ÈrammaÓassa paÔisa~khÈ jÈnanÈ passanÈti vuttanayeneva ÈrammaÓapaÔisa~khÈ “bha~gÈnupassane paÒÒÈ vipassane ÒÈÓan”ti vuttaÑ hoti. YasmÈ pana bha~gÈnupassanÈya eva vipassanÈ sikhaÑ pÈpuÓÈti, tasmÈ visesetvÈ idameva ______________________________________________________________ 1. D|re vÈ (SÊ, SyÈ) 2. Khu 9. 51 piÔÔhe. 3. AjjhattÈnaÑ (SyÈ) 4. VinÈsadassane (SyÈ)

20 KhuddakanikÈya

“vipassane ÒÈÓan”ti vuttaÑ. YasmÈ udayabbayÈnupassanÈya Ôhitassa maggÈmaggaÒÈÓadassanaÑ uppajjati, tasmÈ tassÈ siddhÈya taÑ siddhameva hotÊti taÑ avatvÈva bha~gÈnupassanÈya eva vipassanÈsikhaÑ ÒÈÓaÑ vuttanti veditabbaÑ. UdayabbayÈnupassanÈya suparidiÔÔha-udayabbayassa suparicchinnesu sa~khÈresu lahuÑ lahuÑ upaÔÔhahantesu ÒÈÓe tikkhe vahante udayaÑ pahÈya bha~ge eva sati santiÔÔhati, tassa “evaÑ uppajjitvÈ evaÑ nÈma sa~khÈrÈ bhijjantÊ”ti passato etasmiÑ ÔhÈne bha~gÈnupassanÈÒÈÓaÑ uppajjati. 8. BhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈti uppÈdapavattanimitta-Èy|hanÈpaÔisandhÊnaÑ bhayato upaÔÔhÈne pÊÄÈyogato sappaÔibhayavasena gahaÓ|pagamane paÒÒÈti attho. Bhayato upaÔÔhÈtÊti bhayatupaÔÔhÈnaÑ, ÈrammaÓaÑ, tasmiÑ bhayatupaÔÔhÈne. Atha vÈ bhayato upatiÔÔhatÊti bhayatupaÔÔhÈnaÑ, paÒÒÈ, taÑ “bhayatupaÔÔhÈnan”ti vuttaÑ hoti.

ŒdÊnave ÒÈÓanti bhummavacanameva. “YÈ ca bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈ, yaÒca ÈdÊnave ÒÈÓaÑ, yÈ ca nibbidÈ, ime dhammÈ ekaÔÔhÈ, byaÒjanameva nÈnan”ti1 vuttattÈ ekamiva vuccamÈnampi avatthÈbhedena muÒcitukamyatÈdi viya tividhameva hoti. TasmÈ bhayatupaÔÔhÈna-ÈdÊnavÈnupassanÈsu siddhÈsu nibbidÈnupassanÈ siddhÈ hotÊti katvÈ avuttÈpi vuttÈva hotÊti veditabbÈ.

Sabbasa~khÈrÈnaÑ bha~gÈrammaÓaÑ bha~gÈnupassanaÑ Èsevantassa bhÈventassa bahulÊkarontassa tibhavacatuyonipaÒcagatisattaviÒÒÈÓaÔÔhitinavasattÈvÈsesu pabhedakÈ sa~khÈrÈ sukhena jÊvitukÈmassa bhÊrukapurisassa sÊhabyagghadÊpi-acchataracchayakkharakkhasacaÓÉagoÓacaÓÉakukkurapabhinnamadacaÓÉahatthi ghora Èsivisa-asanivicakkasusÈnaraÓabh|mi jalita-a~gÈrakÈsu-Èdayo viya mahÈbhayaÑ hutvÈ upaÔÔhahanti, tassa “atÊtÈ sa~khÈrÈ niruddhÈ, paccuppannÈ nirujjhanti, anÈgatÈpi evameva nirujjhissantÊ”ti passato etasmiÑ ÔhÈne bhayatupaÔÔhÈnaÑ ÒÈÓaÑ uppajjati. Tassa taÑ bhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓaÑ Èsevantassa bhÈventassa bahulÊkarontassa sabbabhavayonigatiÔÔhitisattÈvÈsesu neva tÈÓaÑ na leÓaÑ na gati na paÔisaraÓaÑ paÒÒÈyati, sabbabhavayonigatiÔhitinivÈsagatesu sa~khÈresu ekasa~khÈrepi patthanÈ vÈ ______________________________________________________________ 1. Khu 9. 259 piÔÔhe.


parÈmÈso vÈ na hoti, tayo bhavÈ vÊtaccita~gÈrapuÓÓÈ a~gÈrakÈsuyo viya, cattÈro mahÈbh|tÈ ghoravisÈ ÈsivisÈ viya, paÒcakkhandhÈ ukkhittÈsikÈ vadhakÈ viya, cha ajjhattikÈyatanÈni suÒÒagÈmo viya, cha bÈhirÈyatÈnÈni gÈmaghÈtakacorÈ viya, sattaviÒÒÈÓaÔÔhitiyo nava ca sattÈvÈsÈ ekÈdasahi aggÊhi ÈdittÈ sampajjalitÈ sajotibh|tÈ viya ca, sabbe sa~khÈrÈ gaÓÉabh|tÈ rogabh|tÈ sallabh|tÈ aghabh|tÈ ÈbÈdhabh|tÈ viya ca nirassÈdÈ nirasÈ1 mahÈ-ÈdÊnavarÈsibh|tÈ hutvÈ upaÔÔhahanti, sukhena jÊvitukÈmassa bhÊrukapurisassa ramaÓÊyÈkÈrasaÓÔhitampi savÈÄakamiva vanagahanaÑ, sasadd|lÈ viya guhÈ, sagÈharakkhasaÑ viya udakaÑ, samussitakhaggÈ viya paccatthikÈ, savisaÑ viya bhojanaÑ, sacoro viya maggo, Èdittamiva agÈraÑ, uyyuttasena viya raÓabh|mi. YathÈ hi so puriso etÈni savÈÄakavanagahanÈdÊni Ègamma bhÊto saÑviggo lomahaÔÔhajÈto samantato ÈdÊnavameva passati, evameva so yogÈvacaro bha~gÈnupassanÈvasena sabbasa~khÈresu bhayato upaÔÔhitesu samantato nirasaÑ nirassÈdaÑ ÈdÊnavameva passati. TassevaÑ passato ÈdÊnavÈnupassanÈÒÈÓaÑ uppajjati.

So evaÑ sabbasa~khÈre ÈdÊnavato sampassanto sabbabhavayonigativiÒÒÈÓaÔÔhitisattÈvÈsagate sabhedake sa~khÈragate nibbindati ukkaÓÔhati nÈbhiramati. SeyyathÈpi nÈma Cittak|ÔapabbatapÈdÈbhirato suvaÓÓarÈjahaÑso asucimhi caÓÉÈlagÈmadvÈrasÈvÈÔe nÈbhiramati, sattasu mahÈsaresuyeva abhiramati, evameva ayaÑ yogÊrÈjahaÑso suparidiÔÔhÈdÊnave sabhedake sa~khÈragate nÈbhiramati, bhÈvanÈrÈmatÈya pana bhÈvanÈratiyÈ samannÈgatattÈ sattasu anupassanÈsuyeva abhiramati. YathÈ ca suvaÓÓapaÒjarepi pakkhitto sÊho migarÈjÈ nÈbhiramati, tiyojanasahassavitthate pana Himavanteyeva ramati, evamayampi yogÊsÊho tividhe sugatibhavepi nÈbhiramati, tÊsu anupassanÈsuyeva ramati. YathÈ ca sabbaseto sattappatiÔÔho iddhimÈ vehÈsa~gamo Chaddanto nÈgarÈjÈ nagaramajjhe nÈbhiramati, Himavati Chandantarahadeyeva ramati, evamayaÑ yogÊvaravÈraÓo sabbasmimpi sa~khÈragate nÈbhiramati, ______________________________________________________________ 1. NÊrasÈ (SÊ)

22 KhuddakanikÈya

“anuppÈdo kheman”ti-ÈdinÈ1 nayena niddiÔÔhe santipadeyeva ramati, tanninnatappoÓatappabbhÈramÈnaso hoti. EttÈvatÈ tassa nibbidÈnupassanÈÒÈÓaÑ uppannaÑ hotÊti. 9. MuÒcitukamyatÈpaÔisa~khÈsantiÔÔhanÈ paÒÒÈ sa~khÈrupekkhÈsu ÒÈÓanti muÒcituÑ cajituÑ kÈmeti icchatÊti miÒcitukÈmo, muÒcitukÈmassa bhÈvo2 muÒcitukamyatÈ, paÔisa~khÈti upaparikkhatÊti paÔisa~khÈ, paÔisa~khÈnaÑ vÈ paÔisa~khÈ, santiÔÔhati ajjhupekkhatÊti santiÔÔhanÈ, santiÔÔhanaÑ vÈ santiÔÔhanÈ, muÒcitukamyatÈ ca sÈ paÔisa~khÈ ca santiÔÔhanÈ cÈti muÒcitukamyatÈpaÔisa~khÈsantiÔÔhanÈ. Iti pubbabhÈge nibbidÈÒÈÓena nibbinnassa uppÈdÈdÊni pariccajitukÈmatÈ muÒcitukamyatÈ, muÒcanassa upÈyakaraÓatthaÑ majjhe paÔisa~khÈnaÑ paÔisa~khÈ, muÒcitvÈ avasÈne ajjhupekkhanaÑ santiÔÔhanÈ. EvaÑ avatthÈbhedena tippakÈrÈ paÒÒÈ sa~khÈrÈnaÑ ajjhupekkhanÈsu ÒÈÓaÑ3, muÒcitukamyatÈpaÔisa~khÈ-santiÔÔhanÈsa~khÈtÈnaÑ avatthÈbhedena bhinnÈnaÑ tissannampi paÒÒÈnaÑ sa~khÈrupekkhataÑ icchantena pana “paÒÒÈ”ti ca “sa~khÈrupekkhÈs|”ti ca bahuvacanaÑ kataÑ, avatthÈbhedena bhinnassÈpi ekattÈ “ÒÈÓan”ti ekavacanaÑ katanti veditabbaÑ. VuttaÒca “yÈ ca muÒcitukamyatÈ yÈ ca paÔisa~khÈnupassanÈ yÈ ca sa~khÈrupekkhÈ, ime dhammÈ ekaÔÔhÈ, byaÒjanameva nÈnan”ti4. Keci pana “sa~khÈrupekkhÈs|ti bahuvacanaÑ samathavipassanÈvasena sa~khÈrupekkhÈnaÑ bahuttÈ”tipi vadanti. Sa~khÈrupekkhÈs|ti ca kiriyÈpekkhanti veditabbaÑ. AvatthÈbhedena pana tena nibbidÈÒÈÓena nibbindantassa ukkaÓÔhantassa sabbabhavayonigati-viÒÒÈÓaÔÔhitisattÈvÈsagatesu sabhedakesu sa~khÈresu cittaÑ na sajjati na laggati na bajjhati, sabbasa~khÈragataÑ muÒcitukÈmaÑ chaÉÉetukÈmaÑ hoti.

Atha vÈ yathÈ jÈlabbhantaragato maccho, sappamukhagato maÓÉ|ko, paÒjarapakkhitto vanakukkuÔo, daÄhapÈsavasaÑgato migo, ahituÓÉikahattha-gato sappo, mahÈpa~kapakkhando kuÒjaro, supaÓÓamukhagato nÈgarÈjÈ, rÈhumukhapaviÔÔho cando, sapattaparikkhitto purisoti-evamÈdayo tato tato muccitukÈmÈ nissaritukÈmÈva honti, evaÑ tassa yogino cittaÑ sabbasmÈ sa~khÈragatÈ muccitukÈmaÑ nissaritukÈmaÑ hoti. EvaÑ hi vuccamÈne “muccitukÈmassa muccitukamyatÈ”ti pÈÔho yujjati. EvaÒca sati ______________________________________________________________ 1. Khu 9. 57 piÔÔhe. 2. MuÒcitukamyo, muÒcitukamyassa bhÈvo (SyÈ, Ka) 3. AjjhupekkhanÈ paÒÒÈ (SÊ, SyÈ) 4. Khu 9. 259 piÔÔhe.


“uppÈdaÑ muÒcitukamyatÈ”ti-ÈdÊsu “uppÈdÈ muccitukamyatÈ”ti-Èdi vattabbaÑ hoti, tasmÈ purimo eva attho sundarataro. Athassa sabbasa~khÈresu vigatÈlayassa sabbasa~khÈragataÑ muÒcitukÈmassa muÒcitukamyatÈÒÈÓaÑ uppajjati. So evaÑ sabbabhavayonigativiÒÒÈÓaÔÔhiti-sattÈvÈsagate sabhedake sa~khÈre muÒcitukÈmo muÒcanassa upÈyasampÈdanatthaÑ puna te eva sa~khÈre paÔisa~khÈnupassanÈÒÈÓena tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ vipassati. EvaÑ hi vipassato cassa aniccavasena nimittaÑ paÔisa~khÈÒÈÓaÑ uppajjati, dukkhavasena pavattaÑ paÔisa~khÈÒÈÓaÑ uppajjati, anattavasena nimittaÒca pavattaÒca paÔisa~khÈÒÈÓaÑ uppajjati. So paÔisa~khÈnupassanÈÒÈÓena “sabbe sa~khÈrÈ suÒÒÈ”ti disvÈ tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ sa~khÈre pariggaÓhanto bhayaÒca nandiÒca vippahÈya bhariyÈya dosaÑ disvÈ vissaÔÔhabhariyo viya puriso tassÈ bhariyÈya sa~khÈresu udÈsÊno hoti majjhatto, “ahan”ti vÈ “maman”ti vÈ na gaÓhÈti. Tassa evaÑ jÈnato evaÑ passato tÊsu bhavesu cittaÑ patilÊyati paÔikuÔati paÔivattati na sampasÈriyati. SeyyathÈpi nÈma padumapalÈse ÊsakaÑ poÓe udakaphusitÈni patilÊyanti paÔikuÔanti paÔivattanti na sampasÈriyanti. SeyyathÈpi vÈ pana kukkuÔapattaÑ vÈ nhÈrudaddulaÑ vÈ aggimhi pakkhittaÑ patilÊyati paÔikuÔati paÔivattati na sampasÈriyati, evaÑ tassa tÊsu bhavesu cittaÑ patilÊyati paÔikuÔati paÔivattati na sampasÈriyati, upekkhÈ saÓÔhÈti. Evamassa sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaÑ uppannaÑ hoti. IminÈ sa~khÈrupekkhÈÒÈÓena saddhiÑ upari gotrabhuÒÈÓassa sÈdhakaÑ anulomaÒÈÓaÑ pubbÈparaÒÈÓehi1 avuttampi vuttameva hotÊti veditabbaÑ. VuttaÑ hi BhagavatÈ–

“So vata bhikkhave bhikkhu kaÒci sa~khÈraÑ niccato samanupassanto anulomikÈya khantiyÈ samannÈgato bhavissatÊti netaÑ ÔhÈnaÑ vijjati, anulomikÈya khantiyÈ asamannÈgato sammattaniyÈmaÑ okkamissatÊti netaÑ ÔhÈnaÑ vijjati, sammattaniyÈmaÑ anokkamamÈno sotÈpattiphalaÑ vÈ sakadÈgÈmiphalaÑ vÈ anÈgÈmiphalaÑ vÈ arahattaphalaÑ vÈ saccikarissatÊti netaÑ ÔhÈnaÑ vijjatÊ”ti-Èdi2.

VuttaÒca DhammasenÈpatinÈ–

“KatihÈkÈrehi anulomikaÑ khantiÑpaÔilabhati, katihÈkÈrehi sammattaniyÈmaÑ okkamati. CattÈlÊsÈya ÈkÈrehi

______________________________________________________________ 1. PubbÈparaÒÈÓehi vuttehi (SÊ, SyÈ) 2. AÑ 2. 385; Khu 9. 409 piÔÔhesu.

24 KhuddakanikÈya

anulomikaÑ khantiÑ paÔilabhati, cattÈlÊsÈya ÈkÈrehi sammattaniyÈmaÑ okkamatÊ”ti-Èdi1.

PaÔÔhÈne cetaÑ vuttaÑ BhagavatÈ–

“AnulomaÑ gotrabhussa anantarapaccayena paccayo. AnulomaÑ vodÈnassa anantarapaccayena paccayo”ti-Èdi2.

Tassa hi taÑ sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaÑ Èsevantassa bhÈventassa bahulÊkarontassa adhimokkhasaddhÈ balavatarÈ hoti, vÊriyaÑ supaggahitaÑ, sati s|paÔÔhitÈ, cittaÑ susamÈhitaÑ, sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaÑ tikkhataraÑ pavattati. Tassa idÈni maggo uppajjissatÊti sa~khÈrupekkhÈya sa~khÈre “aniccÈ”ti vÈ “dukkhÈ”ti vÈ “anattÈ”ti vÈ sammasitvÈ bhava~gaÑ otarati. Bhava~gÈnantaraÑ sa~khÈrupekkhÈya katanayeneva sa~khÈre “aniccÈ”ti vÈ “dukkhÈ”ti vÈ “anattÈ”ti vÈ ÈrammaÓaÑ kurumÈnaÑ uppajjati manodvÈrÈvajjanaÑ. TadanantaraÑ tatheva sa~khÈre ÈrammaÓaÑ katvÈ dve tÊÓi cattÈri vÈ javanacittÈni uppajjanti. TaÑsampayuttaÑ ÒÈÓaÑ anulomaÒÈÓaÑ. TaÑ hi purimÈnaÒca aÔÔhannaÑ vipassanÈÒÈÓÈnaÑ tathakiccatÈya anulometi, upari ca pattabbÈnaÑ3 sattatiÑsÈya bodhipakkhiyadhammÈnaÑ anulometi. YathÈ hi dhammiko rÈjÈ vinicchayaÔÔhÈne nisinno aÔÔhannaÑ vohÈrikamahÈmattÈnaÑ vinicchayaÑ sutvÈ agatigamanaÑ pahÈya majjhatto hutvÈ “evaÑ hot|”ti anumodamÈno tesaÒca vinicchayassa anulometi, porÈÓassa ca rÈjadhammassa. Tattha rÈjÈ viya anulomaÒÈÓaÑ, aÔÔha vohÈrikamahÈmattÈ viya aÔÔha vipassanÈÒÈÓÈni, porÈÓarÈjadhammo viya sattatiÑsa bodhipakkhiyadhammÈ, yathÈ rÈjÈ “evaÑ hot|”ti anumodamÈno vohÈrikÈnaÒca vinicchayassa rÈjadhammassa ca anulometi, evamidaÑ aniccÈdivasena sa~khÈre Èrabbha uppajjamÈnÈnaÑ aÔÔhannaÒca vipassanÈÒÈÓÈnaÑ tathakiccatÈya anulometi, upari ca pattabbÈnaÑ3 sattatiÑsÈya bodhipakkhiyadhammÈnaÑ. TasmÈ anulomaÒÈÓanti vuccati. 10. BahiddhÈ vuÔÔhÈnavivaÔÔane paÒÒÈ gotrabhuÒÈÓanti ettha bahiddhÈti sa~khÈranimittaÑ. TaÑ hi ajjhattacittasantÈne akusalakkhandhe upÈdÈya bahiddhÈti vuttaÑ. TasmÈ bahiddhÈ sa~khÈranimittamhÈ vuÔÔhÈti vigataÑ hutvÈ ______________________________________________________________ 1. Khu 9. 411 piÔÔhe. 2. Abhi 8. 138 piÔÔhe. 3. VattabbÈnaÑ (SÊ)


uddhaÑ tiÔÔhatÊti vuÔÔhÈnaÑ, vivaÔÔati parÈvaÔÔati parammukhaÑ hotÊti vivaÔÔanaÑ, vuÔÔhÈnaÒca taÑ vivaÔÔanaÒcÈti vuÔÔhÈnavivaÔÔanaÑ. TenevÈha–

“GotrabhuÒÈÓaÑ samudayassa asamucchindanato pavattÈ na vuÔÔhÈti, nibbÈnÈrammaÓato pana nimittÈ vuÔÔhÈtÊti ekato vuÔÔhÈnaÑ hotÊ”ti1.

PuthujjanagottÈbhibhavanato ariyagottabhÈvanato gotrabhu. IdaÑ hi anulomaÒÈÓehi padumapalÈsato udakamiva sabbasa~khÈrato patilÊyamÈnacittassa anulomaÒÈÓassa Èsevanante animittaÑ nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ kurumÈnaÑ puthujjanagottaÑ puthujjasa~khaÑ puthujjanabh|miÑ atikkamamÈnaÑ ariyagottaÑ ariyasa~khaÑ ariyabh|miÑ okkamamÈnaÑ nibbÈnÈrammaÓe paÔhamÈvattanapaÔhamÈbhogapaÔhama-samannÈhÈrabh|taÑ maggassa anantarasamanantarÈsevana-upanissayanatthivigatavasena chahi ÈkÈrehi paccayabhÈvaÑ sÈdhayamÈnaÑ sikhÈppattaÑ vipassanÈya muddhabh|taÑ apunarÈvattakaÑ uppajjati. 11. Dubhato vuÔÔhÈnavivaÔÔane paÒÒÈ magge ÒÈÓanti ettha dubhatoti ubhato, dvayatoti vÈ vuttaÑ hoti. KilesÈnaÑ samucchindanato kilesehi ca tadanuvattakakkhandhehi ca nibbÈnÈrammaÓakaraÓato bahiddhÈ sabbasa~khÈranimittehi ca vuÔÔhÈti vivaÔÔatÊti dubhato vuÔÔhÈnavivaÔÔena paÒÒÈ. TenevÈha–

“CattÈripi maggaÒÈÓÈni animittÈrammaÓattÈ nimittato vuÔÔhahanti, samudayassa samucchindanato pavattÈ vuÔÔhahantÊti dubhato vuÔÔhÈnÈni hontÊ”ti2.

Magge ÒÈÓanti nibbÈnaÑ maggati pekkhati, nibbÈnatthikehi vÈ maggÊyati anvesÊyati, kilese vÈ mÈrento gacchati pavattatÊti maggo, tasmiÑ magge ÒÈÓaÑ. JÈtiggahaÓena ekavacanaÑ kataÑ. TaÑ hi gotrabhuÒÈÓassa anantaraÑ nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ kurumÈnaÑ sayaÑvajjhe kilese niravasesaÑ samucchindamÈnaÑ anamataggasaÑsÈravaÔÔadukkhasamuddaÑ sosayamÈnaÑ sabbÈpÈyadvÈrÈni pidahamÈnaÑ satta-ariyadhanasammukhÊbhÈvaÑ kurumÈnaÑ aÔÔha~gikaÑ micchÈmaggaÑ pajahamÈnaÑ ______________________________________________________________ 1. Visuddhi 2. 321 piÔÔhe. 2. Visuddhi 2. 321 piÔÔhe.

26 KhuddakanikÈya

sabbaverabhayÈni v|pasamayamÈnaÑ SammÈsambuddhassa orasaputtabhÈvamupanayamÈnaÑ aÒÒÈni ca anekÈni ÈnisaÑsasatÈni paÔilÈbhayamÈnaÑ maggaÒÈÓaÑ uppajjati.

®hÈtuÑ icchaÑ puriso, la~ghitvÈ mÈtikÈya paratÊre. VegenÈgamma yathÈ, gaÓhitvÈ orimatiratarubaddhaÑ1.

RajjuÑ vÈ daÓÉaÑ vÈ, ulla~ghitvÈna pÈraninnatanu. PÈrÈpanno2 pana taÑ, muÒciya vedhaÑ patiÔÔhahati pÈre.

EvaÑ yogÈvacaro, sakkÈyamayamhi orime tÊre. DiÔÔhabhayo abhaye pana, ÔhÈtuÑ icchaÑ amatapÈre.

UdayabbayÈnupassana, pabhutikavegena Ègato rajjuÑ. R|pÈvhaÑ daÓÉaÑ vÈ, taditarakhandhÈvhayaÑ sammÈ.

GaÓhitvÈ Èvajjana, cittena hi pubbavuttanayatova. Anulomehulla~ghiya, nibbutininno tadÈsanopagato3.

TaÑ muÒciya gotrabhunÈ, aladdha-Èsevanena tu pavedhaÑ. Patito sa~khÈtapÈre, tato patiÔÔhÈti maggaÒÈÓena.

PassitukÈmo candaÑ, cande channamhi abbhapaÔalehi. Thulakasukhumasukhumesu, abbhesu haÔesu vÈyunÈ kamato.

CandaÑ passeyya naro, yathÈ tathevÈnulomaÒÈÓehi kamÈ. SaccacchÈdakamohe, vinÈsite pekkhate hi gotrabhu amataÑ.

VÈtÈ viya te candaÑ, amataÑ na hi pekkharenulomÈni. Puriso abbhÈni yathÈ, gotrabhu na tamaÑ vinodeti.

Bhamitamhi cakkayante, Ôhito naro aÒÒadinnasaÒÒÈya. UsupÈte phalakasataÑ, apekkhamÈno yathÈ vijjhe.

Evamidha maggaÒÈÓaÑ, gotrabhunÈ dinnasaÒÒamavihÈya. NibbÈne vattantaÑ, lobhakkhandhÈdike padÈleti. ______________________________________________________________ 1. OrimatÊre tanubaddhaÑ (SÊ) 2. PÈrÈsanno (SÊ, SyÈ) 3. TadÈsannagato (SÊ, SyÈ, Ka)


SaÑsÈradukkhajaladhiÑ, sosayati pidahati duggatidvÈraÑ. Kurute ca ariyadhaninaÑ, micchÈmaggaÒca pajahÈti.

VerabhayÈni samayate, karoti nÈthassa orasasutattaÑ1. AÒÒe ca anekasate, ÈnÊsaÑse dadÈti ÒÈÓamidanti. 12. PayogappaÔippassaddhipaÒÒÈ phale ÒÈÓanti ettha payogoti bhuso yogo, phalasacchikiriyÈya maggabhÈvanÈya ubhato vuÔÔhÈnapayogo, tassa payogassa paÔippassambhanaÑ niÔÔhÈnaÑ payogapaÔippassaddhi. KiÑ taÑ? CatumaggakiccapariyosÈnaÑ. TassÈ payogapaÔippassaddhiyÈ hetubh|tÈya pavattÈ phale paÒÒÈ payogappaÔippassaddhipaÒÒÈ. Phalati vipaccatÊti phalaÑ, tasmiÑ phale taÑsampayuttaÑ ÒÈÓaÑ. Ekekassa hi maggaÒÈÓassa anantarÈ tassa tasseva vipÈkabh|tÈni nibbÈnÈrammaÓÈni tÊÓi vÈ dve vÈ ekaÑ vÈ phalacittÈni uppajjanti. AnantaravipÈkattÈyeva lokuttarakusalÈnaÑ “samÈdhimÈnantarikaÒÒamÈh|”ti2 ca, “dandhaÑ ÈnantarikaÑ pÈpuÓÈti ÈsavÈnaÑ khayÈyÈ”ti3 ca Èdi vuttaÑ. Yassa dve anulomÈni, tassa tatiyaÑ gotrabhu catutthaÑ maggacittaÑ tÊÓi phalacittÈni honti. Yassa tÊÓi anulomÈni, tassa catutthaÑ gotrabhu paÒcamaÑ maggacittaÑ dve phalacittÈni honti. Yassa cattÈri anulomÈni, tassa paÒcamaÑ gotrabhu chaÔÔhaÑ maggacittaÑ ekaÑ phalacittaÑ hoti. IdaÑ maggavÊthiyaÑ phalaÑ. KÈlantaraphalaÑ pana samÈpattivasena uppajjamÈnaÑ nirodhÈ vuÔÔhahantassa uppajjamÈnaÒca eteneva sa~gahitaÑ. 13. ChinnavaÔumÈnupassane4 paÒÒÈti tena tena ariyamaggena samucchinnaÑ taÑ taÑ upakkilesaÑ pacchÈ passane paÒÒÈ. VimuttiÒÈÓanti vimuttiyÈ ÒÈÓaÑ. VimuttÊti ca upakkilesehi vimuttaÑ parisuddhaÑ cittaÑ, vimuttabhÈvo vÈ, tassÈ vimuttiyÈ jÈnanaÑ ÒÈÓaÑ vimuttiÒÈÓaÑ. Kilesehi vimuttaÑ cittasantatimpi kilesehi vimuttabhÈvampi paccavekkhanto kilesehi navinÈ paccavekkhatÊti etena pahÊnakilesapaccavekkhaÓaÑ vuttaÑ hoti. “VimuttasmiÑ vimuttamiti ÒÈÓaÑ hotÊ”ti5 hi idameva sandhÈya vuttaÑ. AvasiÔÔhakilesapaccavekkhaÓaÑ pana avuttampi iminÈva vuttaÑ hotÊti gahetabbaÑ. VuttaÒca– ______________________________________________________________ 1. OrasaputtataÑ (SÊ, SyÈ) 2. Khu 1. 5, 312 piÔÔhesu. 3. AÑ 1. 467 piÔÔhe. 4. Chinnamanupassane (SyÈ), chinnavaÔÔamanupassane (SÊ) 5. Vi 3. 20; DÊ 1. 79 piÔÔhesu.

28 KhuddakanikÈya

“Vuttamhi ekadhamme, ye dhammÈ ekalakkhaÓÈ tena. VuttÈ bhavanti sabbe, iti vutto lakkhaÓo hÈro”ti1.

Atha vÈ arahato avasiÔÔhakilesapaccavekkhaÓÈbhÈvÈ catunnaÑ ariyÈnaÑ labbhamÈnaÑ pahÊnakilesapaccavekkhaÓameva vuttanti veditabbaÑ. 14. TadÈ samudÈgate dhamme passane paÒÒÈti tadÈ maggakkhaÓe phalakkhaÓe ca samudÈgate paÔilÈbhavasena ca paÔivedhavasena ca samÈgate sampatte sama~gibh|te maggaphaladhamme catusaccadhamme ca passanÈ pekkhaÓÈ pajÈnanÈ paÒÒÈ. PaccavekkhaÓe ÒÈÓanti nivattitvÈ bhusaÑ passanaÑ jÈnanaÑ ÒÈÓaÑ. IminÈ ca ÒÈÓadvayena paccavekkhaÓaÒÈÓÈni vuttÈni honti. SotÈpannassa hi maggavÊthÊyaÑ sotÈpattiphalapariyosÈne cittaÑ bhava~gaÑ otarati, tato bhava~gaÑ upacchinditvÈ maggapaccavekkhaÓatthÈya manodvÈrÈvajjanaÑ uppajjati, tasmiÑ niruddhe paÔipÈÔiyÈ satta maggapaccavekkhaÓajavanÈnÊti. Puna bhava~gaÑ otaritvÈ teneva nayena phalÈdÊnaÑ paccavekkhaÓatthÈya ÈvajjanÈdÊni uppajjanti. YesaÑ uppattiyÈ esa maggaÑ paccavekkhati, phalaÑ paccavekkhati, pahÊnakilese paccavekkhati, avasiÔÔhakilese paccavekkhati, nibbÈnaÑ paccavekkhati. So hi “iminÈ vatÈhaÑ maggena Ègato”ti maggaÑ paccavekkhati, tato “ayaÑ me ÈnisaÑso laddho”ti phalaÑ paccavekkhati, tato “ime nÈma me kilesÈ pahÊnÈ”ti pahÊnakilese paccavekkhati, tato “ime nÈma me kilesÈ avasiÔÔhÈ”ti uparimaggavajjhe2 kilese paccavekkhati, avasÈne “ayaÑ me dhammo ÈrammaÓato paÔiladdho”ti amataÑ nibbÈnaÑ paccavekkhati. Iti sotÈpannassa ariyasÈvakassa paÒca paccavekkhaÓÈni honti. YathÈ ca sotÈpannassa, evaÑ sakadÈgÈmi-anÈgÈmÊnampi. Arahato pana avasiÔÔhakilesapaccavekkhaÓaÑ nÈma natthÊti cattÈriyeva paccavekkhaÓÈni. EvaÑ sabbÈni ek|navÊsati paccavekkhaÓaÒÈÓÈni. UkkaÔÔhaparicchedoyeva ceso. PahÊnÈvasiÔÔhakilesapaccavekkhaÓaÑ sekkhÈnaÑ hoti vÈ na vÈ. Tassa hi3 abhÈvatoyeva MahÈnÈmo Sakko BhagavantaÑ pucchi “kosu nÈma me dhammo ajjhattaÑ appahÊno, yena me ekadÈ lobhadhammÈpi cittaÑ pariyÈdÈya tiÔÔhantÊ”ti-Èdi4. ______________________________________________________________ 1. Khu 10. 3 piÔÔhe. 2. Uparimaggattayavajjhe (Visuddhi 2. 316 piÔÔhe) 3. Tassa hi paccavekkhaÓassa (Visuddhi 2. 316 piÔÔhe) 4. Ma 1. 126 piÔÔhe.


Ettha dhammaÔÔhitiÒÈÓÈdÊnaÑ ekÈdasannaÑ ÒÈÓÈnaÑ vibhÈvanatthÈya ayaÑ upamÈ veditabbÈ–yathÈ puriso “macche gahessÈmÊti macchakhippaÑ1 gahetvÈ tadanur|pe udake osÈretvÈ khippamukhena hatthaÑ otÈretvÈ anto-udake kaÓhasappaÑ macchasaÒÒÈya gÊvÈya daÄhaÑ gahetvÈ mahÈ vata mayÈ maccho laddho”ti tuÔÔho ukkhipitvÈ passanto sovatthikattayadassanena “sappo”ti saÒjÈnitvÈ bhÊto ÈdÊnavaÑ disvÈ gahaÓe nibbinno muÒcitukÈmo hutvÈ muÒcanassa upÈyaÑ karonto aggana~guÔÔhato paÔÔhÈya hatthaÑ nibbeÔhetvÈ bÈhaÑ ukkhipitvÈ uparisÊse dve tayo vÈre paribbhametvÈ sappaÑ dubbalaÑ katvÈ “gaccha re duÔÔhasappÈ”ti nissajjitvÈ vegena thalaÑ Èruyha Ôhitova “mahantassa vata bho sappassa mukhato muttomhÊ”ti haÔÔho ÈgatamaggaÑ olokeyya.

Tattha tassa purisassa macchasaÒÒÈya kaÓhasappaÑ daÄhaÑ gahetvÈ tussanaÑ viya imassa yogino Èdito bÈlaputhujjanassa aniccatÈdivasena bhayÈnakaÑ khandhapaÒcakaÑ niccÈdisaÒÒÈya “ahaÑ mamÈ”ti diÔÔhitaÓhÈhi daÄhaÑ gahetvÈ tussanaÑ, tassa khippamukhato sappaÑ nÊharitvÈ sovatthikattayaÑ disvÈ “sappo”ti saÒjÈnanaÑ viya sappaccayanÈmar|papariggahena ghanavinibbhogaÑ katvÈ kalÈpasammasanÈdÊhi ÒÈÓehi khandhapaÒcakassa aniccatÈdilakkhaÓattayaÑ disvÈ “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti tassa vavatthÈpanaÑ, tassa bhÈyanaÑ viya imassa bhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓaÑ, sappe ÈdÊnavadassanaÑ viya ÈdÊnavÈnupassanÈÒÈÓaÑ, sappagahaÓe nibbindanaÑ viya nibbÈdÈnupassanÈÒÈÓaÑ, sappaÑ muÒjitukÈmatÈ viya muÒcitukÈmyatÈÒÈÓaÑ, muÒcanassa upÈyakaraÓaÑ viya paÔisa~khÈnupassanÈÒÈÓaÑ, sappaÑ paribbhametvÈ dubbalaÑ katvÈ nivattitvÈ ÉaÑsituÑ asamatthabhÈvapÈpanaÑ viya tilakkhaÓÈropanena sa~khÈrupekkhÈnulomaÒÈÓehi sa~khÈre paribbhametvÈ dubbalaÑ katvÈ puna niccasukhattÈkÈrena upaÔÔhÈtuÑ asamatthatÈpÈpanaÑ, sappavissajjanaÑ viya gotrabhuÒÈÓaÑ, sappaÑ vissajjetvÈ thalaÑ Èruyha ÔhÈnaÑ viya nibbÈnathalaÑ Èruyha ÔhitaÑ maggaphalaÒÈÓaÑ, haÔÔhassa ÈgatamaggolokanaÑ viya maggÈdipaccavekkhaÓaÒÈÓanti.

ImesaÒca sutamayaÒÈÓÈdÊnaÑ cuddasannaÑ ÒÈÓÈnaÑ uppattikkamena paÔipattikkamena ca desanakkamassa katattÈ paccavekkhaÓesu paÔhamaÑ kilesapaccavekkhaÓaÑ hoti, tato maggaphalanibbÈnapaccavekkhÈÓÈnÊti veditabbaÑ. ______________________________________________________________ 1. MacchakhipaÑ (SÊ, SyÈ)

30 KhuddakanikÈya

“LokuttaraÑ jhÈnaÑ bhÈveti niyyÈnikaÑ apacayagÈmiÑ diÔÔhigatÈnaÑ pahÈnÈya, kÈmarÈgabyÈpÈdÈnaÑ tanubhÈvÈya, kÈmarÈgabyÈpÈdÈnaÑ anavasesappahÈnÈya, r|parÈga-ar|parÈgamÈna-uddhacca-avijjÈnaÑ anavasesappahÈnÈyÈ”ti1 ca kilesappahÈnaÑyeva adhikaÑ katvÈ maggapaÔipattiyÈ vuttattÈ paÔipattÈnur|peneva kilesapaccavekkhaÓassa ÈdibhÈvo yujjati, AÔÔhakathÈyaÑ vuttakkamo pana dassitoyeva. So pana kamo paÒcavidho uppattikkamo pahÈnakkamo paÔipattikkamo bh|mikkamo desanakkamoti.

“PaÔhamaÑ kalalaÑ hoti, kalalÈ hoti abbudaÑ. AbbudÈ jÈyate pesi, pesi nibbattatÊ ghano”ti2–

evamÈdi uppattikkamo. “Dassanena pahÈtabbÈ dhammÈ, bhÈvanÈya pahÈtabbÈ dhammÈ”ti3 evamÈdi pahÈnakkamo. “SÊlavisuddhi cittavisuddhi diÔÔhivisuddhi ka~khÈvitaraÓavisuddhi maggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhi paÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhi ÒÈÓadassanavisuddhÊ”ti4 evamÈdi paÔipattikkamo. “KÈmÈvacarÈ dhammÈ, r|pÈvacarÈ dhammÈ, ar|pÈvacarÈ dhammÈ”ti5 evamÈdi bh|mikkamo. “CattÈro satipaÔÔhÈnÈ cattÈro sammappadhÈnÈ cattÈro iddhipÈdÈ paÒcindriyÈni paÒca balÈni satta bojjha~gÈ ariyo aÔÔha~giko maggo”ti6 vÈ, “anupubbikathaÑ kathesi. SeyyathidaÑ, dÈnakathaÑ sÊlakathaÑ saggakathaÑ kÈmÈnaÑ ÈdÊnavaÑ okÈraÑ saÑkilesaÑ nekkhamme ÈnisaÑsaÑ pakÈsesÊ”ti7 vÈ evamÈdi desanakkamo. Idha pana cuddasannaÑ ÒÈÓÈnaÑ uppattikkamo paÔipattikkamo ca tadubhayavasena paÔipÈÔiyÈ desitattÈ desanakkamo cÈti tayo kamÈ veditabbÈ. 15. IdÈni yasmÈ heÔÔhÈ sar|pena nÈmar|pavavatthÈnaÒÈÓaÑ na vuttaÑ, tasmÈ paÒcadhÈ nÈmar|pappabhedaÑ dassetuÑ ajjhattavavatthÈne paÒÒÈ vatthunÈnatte ÒÈÓanti-ÈdÊni paÒca ÒÈÓÈni uddiÔÔhÈni. Sakale hi nÈmar|pe vutte yaÑ pariggahetuÑ sakkÈ, yaÑ ca pariggahetabbaÑ, taÑ pariggahessati. LokuttaranÈmaÑ hi pariggahetuÑ ca na sakkÈ anadhigatattÈ, na ca pariggahetabbaÑ avipassan|pagattÈ. Tattha ajjhattavavatthÈneti “evaÑ pavattamÈnÈ mayaÑ ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 72, 89 piÔÔhesu. 2. SaÑ 1. 208 piÔÔhe. 3. Abhi 1. 2 piÔÔhe. 4. Ma 1. 199 piÔÔhe. 5. Abhi 1. 12 piÔÔhe. 6. Ma 3. 33; Khu 7. 362; Khu 8. 75 piÔÔhesu. 7. Vi 3. 27; DÊ 1. 102; DÊ 2. 38 piÔÔhesu.


attÈti gahaÓaÑ gamissÈmÈ”ti iminÈ viya adhippÈyena attÈnaÑ adhikÈraÑ katvÈ pavattÈti ajjhattÈ. Ajjhattasaddo panÈyaÑ gocarajjhatte niyakajjhatte ajjhattajjhatte visayajjhatteti cat|su atthesu dissati. “Tena Œnanda bhikkhunÈ tasmiÑyeva purimasmiÑ samÈdhinimitte ajjhattameva cittaÑ saÓÔhapetabbaÑ, ajjhattarato samÈhito”ti1 ÈdÊsu hi ayaÑ gocarajjhatte dissati. “AjjhattaÑ sampasÈdanaÑ2, ajjhattaÑ vÈ dhammesu dhammÈnupassÊ viharatÊ”ti3 ÈdÊsu niyakajjhatte. “Cha ajjhattikÈni ÈyatanÈni4, ajjhattikÈ dhammÈ”ti-ÈdÊsu5 ajjhattajjhatte. “AyaÑ kho panÈnanda vihÈro TathÈgatena abhisambuddho yadidaÑ sabbanimittÈnaÑ amanasikÈrÈ ajjhattaÑ suÒÒataÑ upasampajja viharatÊ”ti-ÈdÊsu6 visayajjhatte, issariyaÔÔhÈneti attho. PhalasamÈpatti hi BuddhÈnaÑ issariyaÔÔhÈnaÑ nÈma. Idha pana ajjhattajjhatte daÔÔhabbo. TesaÑ ajjhattÈnaÑ vavatthÈne ajjhattavavatthÈne. VatthunÈnatteti vatth|naÑ nÈnÈbhÈve, nÈnÈvatth|s|ti attho. Ettha javanamanoviÒÒÈÓassa paccayabh|to bhava~gamanopi cakkhÈdipaÒcakaÑ viya uppattiÔÔhÈnattÈ vatth|ti vutto. Œvajjanampi tannissitameva kÈtabbaÑ. 16. BahiddhÈti chahi ajjhattajjhattehi bahibh|tesu tesaÑ visayesu. GocaranÈnatteti visayanÈnatte. 17. CariyÈvavatthÈneti viÒÒÈÓacariyÈ-aÒÒÈÓacariyÈÒÈÓacariyÈvasena cariyÈnaÑ vavatthÈne. “CariyavavatthÈne”ti rassaÑ katvÈpi paÔhanti. 18. CatudhammavavatthÈneti kÈmÈvacarabh|mi-ÈdÊnaÑ cuddasannaÑ catukkÈnaÑ vasena catunnaÑ catunnaÑ dhammÈnaÑ vavatthÈne. Bh|mÊti ca “bh|migataÒca vehÈsaÔÔhaÒcÈ”ti-ÈdÊsu7 pathaviyaÑ vattati. “Abh|miÑ tÈta mÈ sevÈ”ti-ÈdÊsu8 visaye. “Sukhabh|miyaÑ kÈmÈvacare”ti-ÈdÊsu9 uppajjanaÔÔhÈne. Idha pana koÔÔhÈse vattati. Paricchedetipi vadanti. ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 65 piÔÔhe. 2. DÊ 1. 70; Abhi 1. 44 piÔÔhÈdÊsu. 3. DÊ 2. 230 piÔÔhÈdÊsu. 4. Ma 3. 285 piÔÔhe. 5. Abhi 1. 3 piÔÔhe. 6. Ma 3. 153 piÔÔhe. 7. SaÑ 1. 102 piÔÔhe. 8. Khu 5. 141 piÔÔhe. 9. Abhi 1. 205 piÔÔhe.

32 KhuddakanikÈya

19. NavadhammavavatthÈneti kÈmÈvacarakusalÈdivasena pÈmojjam|lakavasena yoniso manasikÈram|lakavasena ca navannaÑ navannaÑ dhammÈnaÑ vavatthÈnaÑ. Imesu ca paÒcasu ÒÈÓesu paÔhamaÑ ajjhattadhammÈ vavatthÈpetabbÈti vatthunÈnatte ÒÈÓaÑ paÔhamaÑ vuttaÑ, tato tesaÑ visayÈ vavatthÈpetabbÈti tadanantaraÑ gocaranÈnatte ÒÈÓaÑ vuttaÑ, tato parÈni tÊÓi ÒÈÓÈni tiÓÓaÑ catunnaÑ navannaÑ vasena gaÓanÈnulomena vuttÈni. 20. IdÈni yasmÈ nÈmar|passeva pabhedato vavatthÈpanaÒÈÓaÑ ÒÈtapariÒÒÈ, tadanantaraÑ tÊraÓapariÒÒÈ, tadanantaraÑ pahÈnapariÒÒÈti tisso pariÒÒÈ, taÑsambandhÈ ca bhÈvanÈsacchikiriyÈ honti, tasmÈ dhammanÈnattaÒÈÓÈnantaraÑ ÒÈtaÔÔhe ÒÈÓÈdÊni paÒca ÒÈÓÈni uddiÔÔhÈni. Tisso hi pariÒÒÈ ÒÈtapariÒÒÈ tÊraÓapariÒÒÈ pahÈnapariÒÒÈ ca. Tattha “ruppanalakkhaÓaÑ r|paÑ, vedayitalakkhaÓÈ vedanÈ”ti evaÑ tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ paccattalakkhaÓasallakkhaÓavasena pavattÈ paÒÒÈ ÒÈtapariÒÒÈ nÈma. “R|paÑ aniccaÑ dukkhaÑ anattÈ, vedanÈ aniccÈ dukkhÈ anattÈ”ti-ÈdinÈ nayena tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ sÈmaÒÒalakkhaÓaÑ ÈropetvÈ pavattÈ lakkhaÓÈrammaÓikavipassanÈpaÒÒÈ tÊraÓapariÒÒÈ nÈma. Tesuyeva pana dhammesu niccasaÒÒÈdipajahanavasena pavattÈ lakkhaÓÈrammaÓikavipassanÈva pahÈnapariÒÒÈ nÈma.

Tattha sa~khÈraparicchedato paÔÔhÈya yÈva paccayapariggahÈ ÒÈtapatiÒÒÈya bh|mi. EtasmiÑ hi antare dhammÈnaÑ paccattalakkhaÓapaÔivedhasseva ÈdhipaccaÑ hoti. KalÈpasammasanato paÔÔhÈya yÈva udayabbayÈnupassanÈ tÊraÓapariÒÒÈya bh|mi. EtasmiÑ hi antare sÈmaÒÒalakkhaÓapaÔivedhasseva ÈdhipaccaÑ hoti. Bha~gÈnupassanaÑ ÈdiÑ katvÈ upari pahÈnapariÒÒÈya bh|mi. Tato paÔÔhÈya hi “aniccato anupassanto niccasaÒÒaÑ pajahati, dukkhato anupassanto sukhasaÒÒaÑ pajahati, anattato anupassanto attasaÒÒaÑ pajahati, nibbindanto nandiÑ pajahati, virajjanto rÈgaÑ pajahati, nirodhento samudayaÑ pajahati, paÔinissajjanto ÈdÈnaÑ pajahatÊ”ti1 evaÑ niccasaÒÒÈdipahÈnasÈdhikÈnaÑ sattannaÑ anupassanÈnaÑ ÈdhipaccaÑ hoti. ______________________________________________________________ 1. Khu 9. 55 piÔÔhe.


Tattha abhiÒÒÈpaÒÒÈti dhammÈnaÑ ruppanÈdisabhÈvena jÈnanapaÒÒÈ. SÈ hi sobhanaÔÔhena abhisaddena “tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ sabhÈvajÈnanavasena sobhanaÑ jÈnanan”ti katvÈ abhiÒÒÈti vuccati. ©ÈtaÔÔhe ÒÈÓanti jÈnanasabhÈvaÑ ÒÈÓaÑ. 21. PariÒÒÈpaÒÒÈti jÈnanapaÒÒÈ. SÈ hi byÈpanaÔÔhena parisaddena “aniccÈdisÈmaÒÒalakkhaÓavasena sakiccasamÈpanavasena vÈ byÈpitaÑ jÈnanan”ti katvÈ pariÒÒÈti vuccati. TÊraÓaÔÔhe ÒÈÓanti upaparikkhaÓasabhÈvaÑ, sammasanasabhÈvaÑ vÈ ÒÈÓaÑ. 22. PahÈne paÒÒÈti niccasaÒÒÈdÊnaÑ pajahanÈ paÒÒÈ, pajahatÊti vÈ, pajahanti etenÈti vÈ pahÈnaÑ. PariccÈgaÔÔhe ÒÈÓanti pariccajanasabhÈvaÑ ÒÈÓaÑ. 23. BhÈvanÈpaÒÒÈti vaÉÉhanapaÒÒÈ. EkarasaÔÔhe ÒÈÓanti ekakiccasabhÈvaÑ ÒÈÓaÑ, vimuttirasena vÈ ekarasasabhÈvaÑ ÒÈÓaÑ. 24. SacchikiriyÈpaÒÒÈti paÔivedhavasena paÔilÈbhavasena vÈ paccakkhakaraÓapaÒÒÈ. PhassanaÔÔhe1 ÒÈÓanti tadubhayavaseneva vindanasabhÈvaÑ ÒÈÓaÑ. 25-28. IdÈni yasmÈ pahÈnabhÈvanÈsacchikiriyaÒÈÓÈni ariyamaggaphalasampayuttÈnipi honti, tasmÈ tadanantaraÑ ariyapuggalÈnaÑyevalabbhamÈnÈni cattÈri paÔisambhidÈÒÈÓÈni uddiÔÔhÈni. TatthÈpi paccayuppanno attho dukkhasaccaÑ viya pÈkaÔo suviÒÒeyyo cÈti paÔhamaÑ atthapaÔisambhidÈÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ, tassa atthassa hetudhammavisayattÈtadanantaraÑ dhammapaÔisambhidÈÒÈÓaÑ, tadubhayassa niruttivisayattÈ tadanantaraÑ niruttipaÔisambhidÈÒÈÓaÑ, tesu tÊsupi ÒÈÓesu pavattanato tadanantaraÑ paÔibhÈnapaÔisambhidÈÒÈÓaÑ. Pa-kÈraÑ dÊghaÑ katvÈ ca paÔhanti. 29-31. Ito parÈni vihÈraÔÔhe ÒÈÓÈdÊni tÊÓi ÒÈÓÈni ariyÈnaÑyeva sambhavato paÔisambhidÈpabhedato ca paÔisambhidÈÒÈÓÈnantaraÑ uddiÔÔhÈni. VihÈraÔÔhe ÒÈÓaÒhi dhammapaÔisambhidÈ hoti, samÈpattaÔÔhe ______________________________________________________________ 1. PhusanaÔÔhe (SÊ)

34 KhuddakanikÈya

ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ. DhammasabhÈve ÒÈÓaÒhi paÔisambhidÈkathÈyaÑ1 dhammapaÔisambhidÈti vuttaÑ. NibbÈne ÒÈÓaÑ pana atthapaÔisambhidÈ eva. Tattha vihÈranÈnatteti aniccÈnupassanÈdivasena nÈnÈvipassanÈvihÈre. VihÈraÔÔheti vipassanÈvihÈrasabhÈve. VihÈroti ca sasampayuttÈ vipassanÈ eva. SamÈpattinÈnatteti animittÈdivasena nÈnÈphalasamÈpattiyaÑ. SamÈpattÊti ca lokuttaraphalabh|tÈ cittacetasikadhammÈ. VihÈrasamÈpattinÈnatteti ubhayavasena vuttaÑ. 32. Tato vihÈrasamÈpattiÒÈÓasÈdhakassa “dubhato vuÔÔhÈnavivaÔÔane paÒÒÈ”ti pubbe vuttassÈpi maggaÒÈÓassa ÈsavasamucchedasamatthataÑ anantaraphaladÈyakattaÒca kÈraÓena visesetvÈ aparenÈkÈrena vattukÈmena tadeva “ÈnantarikasamÈdhimhi ÒÈÓan”ti uddiÔÔhaÑ. Tattha avikkhepaparisuddhattÈti vikkhipati tena cittanti vikkhepo, uddhaccassetaÑ nÈmaÑ. Na vikkhepo avikkhepo, uddhaccapaÔipakkhassa samÈdhissetaÑ nÈmaÑ. Parisuddhassa bhÈvo2 parisuddhattaÑ, avikkhepassa parisuddhattaÑ avikkhepaparisuddhattaÑ, tasmÈ avikkhepaparisuddhattÈ samÈdhissa parisuddhabhÈvenÈti attho. IdaÑ hi Èsavasamucchedassa anantaraphaladÈyakattassa ca kÈraÓavacanaÑ. Œsavasamucchedeti ettha ÈsavantÊti ÈsavÈ, cakkhutopi -pa- manatopi sandanti pavattantÊti vuttaÑ hoti. Dhammato yÈva gotrabhuÑ, okÈsato yÈva bhavaggaÑ savantÊti vÈ ÈsavÈ, etaÑ dhammaÑ etaÒca okÈsaÑ antokaritvÈ pavattantÊti attho. AntokaraÓattho hi ayaÑ ÈkÈro. CirapÈrivÈsikaÔÔhena madirÈdayo ÈsavÈ viyÈtipi ÈsavÈ. LokasmiÑ hi cirapÈrivÈsikÈ madirÈdayo ÈsavÈti vuccanti. Yadi ca cirapÈrivÈsikaÔÔhena ÈsavÈ, eteyeva bhavitumarahanti. VuttaÑ hetaÑ–

“PurimÈ bhikkhave koÔi na paÒÒÈyati avijjÈya, ito pubbe avijjÈ nÈhosi, atha pacchÈ samabhavÊ”ti-Èdi3.

ŒyataÑ vÈ saÑsÈradukkhaÑ savanti pasavantÊtipi ÈsavÈ, samucchijjati4 etenÈti samucchedo. PaÒÒÈti kÈmÈsavÈdÊnaÑ catunnaÑ ÈsavÈnaÑ samucchede paÒÒÈ. ______________________________________________________________ 1. Khu 9. 333 piÔÔhe. 2. ParisuddhabhÈvo (SyÈ, Ka) 3. AÑ 1. 346 piÔÔhe. 4. Samucchindati (Ka)


ŒnantarikasamÈdhimhi ÒÈÓanti attano pavattisamanantaraÑ niyameneva phalappadÈnato Ènantarikoti laddhanÈmo maggasamÈdhi. Na hi maggasamÈdhimhi uppanne tassa phaluppattinisedhako koci antarÈyo atthi. YathÈha–

“AyaÒca puggalo sotÈpattiphalasacchikiriyÈya paÔipanno assa, kappassa ca uÉÉayhanavelÈ assa, neva tÈva kappo uÉÉayheyya, yÈvÈyaÑ puggalo na sotÈpattiphalaÑ sacchikaroti, ayaÑ vuccati puggalo ÔhitakappÊ. Sabbepi maggasama~gino puggalÈ Ôhitakappino”ti1.

IdaÑ tena ÈnantarikasamÈdhinÈ sampayuttaÑ ÒÈÓaÑ. 33. IminÈ maggaÒÈÓena phalappattÈnaÑ ariyÈnaÑyeva sambhavato imassa ÒÈÓassa anantaraÑ araÓavihÈraÒÈÓÈdÊni cattÈri ÒÈÓÈni uddiÔÔhÈni. TatrÈpi ca arahatoyeva satatameva ca sambhavato araÓavihÈre ÒÈÓaÑ paÔhamaÑ uddiÔÔhaÑ, tadanantaraÑ nirodhassa anÈgÈmi-arahantÈnaÑ sambhavepi bahusambhÈrattÈ visesena ca nirodhassa nibbÈnasammatattÈ ca nirodhasamÈpattiyÈ ÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ, tadanantaraÑ parinibbÈnassa kÈlantare parinibbÈnakÈlaÑ Èhacca ÔhitattÈ dÊghakÈlikanti parinibbÈne ÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ, tadanantaraÑ samasÊsaÔÔhassa2 sabbakilesakhayÈnantaraÑ parinibbÈnakÈlaÑ Èhacca ÔhitattÈ rassakÈlikanti samasÊsaÔÔhe ÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ. Tattha santo cÈti ca-kÈro dassanÈdhipateyyaÒca santo vihÈrÈdhigamo ca paÓÊtÈdhimuttatÈ cÈti tÊhipi padehi sambandhitabbo. Dassananti vipassanÈÒÈÓaÑ, adhipatiyeva ÈdhipateyyaÑ, adhipatito vÈ ÈgatattÈ ÈdhipateyyaÑ, dassanaÒca taÑ ÈdhipateyyaÒcÈti dassanÈdhipateyyaÑ. ViharatÊti vihÈro3, viharanti tena vÈti vihÈro, adhigammati pÈpuÓÊyatÊti adhigamo, vihÈro eva adhigamo vihÈrÈdhigamo. So ca kilesapariÄÈhavirahitattÈ nibbutoti santo. So ca arahattaphalasamÈpattipaÒÒÈ. UttamaÔÔhena atappakaÔÔhena ca paÓÊto, padhÈnabhÈvaÑ nÊtoti vÈ paÓÊto, paÓÊte adhimutto visaÔÔhacitto4 tapparamo paÓÊtÈdhimutto, tassa bhÈvo paÓÊtÈdhimuttatÈ. SÈ ca phalasamÈpattÈdhimuttÈ pubbabhÈgapaÒÒÈ eva. ______________________________________________________________ 1. Abhi 3. 116 piÔÔhe. 2. SamasÊsantassa (SyÈ) 3. ViharaÓaÑ vihÈro (SÊ, SyÈ) 4. Vissatthacitto (SÊ, SyÈ)

36 KhuddakanikÈya

AraÓavihÈreti nikkilesavihÈre. RÈgÈdayo hi raÓanti satte cuÓÓenti pÊÄentÊti raÓÈ, raÓanti etehi sattÈ kandanti paridevantÊti vÈ raÓÈ, vutto tividhopi vihÈro, natthi etassa raÓÈti araÓo, vividhe paccanÊkadhamme haranti etenÈti vihÈro. TasmiÑ araÓe vihÈre. NiddesavÈre1 vuttapaÔhamajjhÈnÈdÊni ca paÓÊtÈdhimuttatÈya eva sa~gahitÈni. PhalasamÈpattiÑ samÈpajjitukÈmatÈya hi paÔhamajjhÈnÈdiÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya jhÈnasampayuttadhamme vipassati, yÈ ca AraÓavibha~gasuttante2 BhagavatÈ desitÈ araÓapaÔipadÈ, sÈpi iminÈva sa~gahitÈti veditabbÈ. VuttaÑ hi tattha BhagavatÈ–

“AraÓavibha~gaÑ vo bhikkhave desessÈmi -pa-. Na kÈmasukhaÑ anuyuÒjeyya hÊnaÑ gammaÑ pothujjanikaÑ anariyaÑ anatthasaÑhitaÑ, na ca attakilamathÈnuyogaÑ anuyuÒjeyya dukkhaÑ anariyaÑ anatthasaÑhitaÑ. Ete kho bhikkhave ubho ante anupagamma majjhimÈ paÔipadÈ TathÈgatena abhisambuddhÈ cakkhukaraÓÊ ÒÈÓakaraÓÊ upasamÈya abhiÒÒÈya sambodhÈya nibbÈnÈya saÑvattati. UssÈdanaÒca jaÒÒÈ, apasÈdanaÒca jaÒÒÈ, ussÈdanaÒca ÒatvÈ apasÈdanaÒca ÒatvÈ nevussÈdeyya na apasÈdeyya, dhammameva deseyya. SukhavinicchayaÑ jaÒÒÈ, sukhavinicchayaÑ ÒatvÈ ajjhattaÑ sukhamanuyuÒjeyya, rahovÈdaÑ na bhÈseyya, sammukhÈ na khÊÓaÑ bhaÓe, ataramÈnova bhÈseyya no taramÈno janapadaniruttiÑ nÈbhiniveseyya, samaÒÒaÑ nÈtidhÈveyyÈti. Ayamuddeso AraÓavibha~gassa -pa-. Tatra bhikkhave yo kÈmapaÔisandhisukhino somanassÈnuyogaÑ ananuyogo hÊnaÑ -pa- anatthasaÑhitaÑ, adukkho eso dhammo avighÈto anupÈyÈso apariÄÈho sammÈpaÔipadÈ. TasmÈ eso dhammo araÓo -pa-. Tatra bhikkhave yo attakilamathÈnuyogaÑ ananuyogo dukkhaÑ anariyaÑ anatthasaÑhitaÑ. Adukkho eso dhammo -pa-. TasmÈ eso dhammo araÓo. Tatra bhikkhave yÈyaÑ majjhimÈ paÔipadÈ TathÈgatena abhisambuddhÈ -pa- adukkho eso dhammo -pa-. TasmÈ eso dhammo araÓo -pa-. Tatra bhikkhave yÈyaÑ nevussÈdanÈ na apasÈdanÈ dhammadesanÈ ca, adukkho eso

______________________________________________________________ 1. Khu 9. 94 piÔÔhe. 2. Ma 3. 273 piÔÔhe.


dhammo -pa-. TasmÈ eso dhammo araÓo -pa-. Tatra bhikkhave yadidaÑ nekkhammasukhaÑ pavivekasukhaÑ upasamasukhaÑ sambodhisukhaÑ, adukkho eso dhammo -pa-. TasmÈ eso dhammo araÓo -pa-. Tatra bhikkhave yvÈyaÑ rahovÈdo bh|to taccho atthasaÑhito, adukkho eso dhammo -pa-. TasmÈ eso dhammo araÓo -pa-. Tatra bhikkhave yvÈyaÑ sammukhÈ khÊÓavÈdo bh|to taccho atthasaÑhito, adukkho eso dhammo -pa-. TasmÈ eso dhammo araÓo -pa-. Tatra bhikkhave yadidaÑ ataramÈnassa bhÈsitaÑ, adukkho eso dhammo -pa-. TasmÈ eso dhammo araÓo -pa-. Tatra bhikkhave yvÈyaÑ janapadaniruttiyÈ ca anabhiniveso samaÒÒÈya ca anatisÈro, adukkho eso dhammo -pa-. TasmÈ eso dhammo araÓoti. TasmÈtiha bhikkhave saraÓaÒca dhammaÑ jÈnissÈma, araÓaÒca dhammaÑ jÈnissÈma. SaraÓaÒca dhammaÑ ÒatvÈ araÓaÒca dhammaÑ ÒatvÈ araÓaÑ paÔipadaÑ paÔipajjissÈmÈti evaÑ hi vo bhikkhave sikkhitabbaÑ. Subh|ti ca pana bhikkhave kulaputto araÓapaÔipadaÑ paÔipanno”ti.

Tattha majjhimÈ paÔipadÈ dassanÈdhipateyyena ca santena vihÈrÈdhigamena ca sa~gahitÈ. KÈmasukhaÑ attakilamathaÑ ananuyogo majjhimÈ paÔipadÈ eva. Arahato hi vipassanÈpubbabhÈgamajjhimÈ paÔipadÈ hoti, arahattaphalasamÈpatti aÔÔha~gamaggavasena majjhimÈ paÔipadÈ ca. SesÈ pana paÓÊtÈdhimuttatÈya eva sa~gahitÈti veditabbÈ. KiÒcÈpi sabbepi arahanto araÓavihÈrino, aÒÒe arahanto dhammaÑ desentÈ “sammÈpaÔipanne sammÈpaÔipannÈ”ti “micchÈpaÔipanne micchÈpaÔipannÈ”ti puggalavasenÈpi ussÈdanÈpasÈdanÈni katvÈ dhammaÑ desenti, Subh|titthero pana “ayaÑ micchÈpaÔipadÈ, ayaÑ sammÈpaÔipaddÈ”ti dhammavaseneva dhammaÑ desesi. Teneva BhagavÈ taÑyeva araÓapaÔipadaÑ paÔipannoti ca vaÓÓesi, “etadaggaÑ bhikkhave mama sÈvakÈnaÑ bhikkh|naÑ araÓavihÈrÊnaÑ yadidaÑ Subh|tÊ”ti1 ca araÓavihÈrÊnaÑ aggaÔÔhÈne ÔhapesÊti. 34. DvÊhi balehÊti samathabalavipassanÈbalehi. SamannÈgatattÈti yuttattÈ paripuÓÓattÈ vÈ. Tayo cÈti vibhattivipallÈso. TiÓÓaÒcÈti ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 24 piÔÔhe.

38 KhuddakanikÈya

vuttaÑ hoti. Sa~khÈrÈnanti vacÊsa~khÈrakÈyasa~khÈracittasa~khÈrÈnaÑ. PaÔippassiddhiyÈti paÔippassaddhathaÑ nirodhatthaÑ, apavattatthanti vuttaÑ hoti. SoÄasahÊti aniccÈnupassanÈdÊni aÔÔha, maggaphalÈni aÔÔhÈti soÄasahi. ©ÈÓacariyÈhÊti ÒÈÓappavattÊhi. NavahÊti r|pÈr|pÈvacarasamÈdhi tadupacÈro cÈhi navahi. VasibhÈvatÈ paÒÒÈti lahutÈ yathÈsukhavattanaÑ issariyaÑ vaso, so assa atthÊti vasÊ, vasino bhÈvo vasibhÈvo, vasibhÈvo eva vasibhÈvatÈ yathÈ pÈÔikulyameva pÈÔikulyatÈ. EvaÑvidhÈ paÒÒÈ vasibhÈvatÈya paÒÒÈti vÈ attho. Si-kÈraÑ dÊghaÑ katvÈ ca paÔhanti. SamannÈgatattÈ ca paÔippassaddhiyÈ ca ÒÈÓacariyÈhi ca samÈdhicariyÈhi cÈti cakÈro sambandhitabbo.

NirodhasamÈpattiyÈ ÒÈÓanti anÈgÈmi-arahantÈnaÑ nirodhasamÈpattinimittaÑ ÒÈÓaÑ yathÈ ajinamhi haÒÒate dÊpÊti. NirodhasamÈpattÊti ca nevasaÒÒÈnasaÒÒÈyatanassa abhÈvamattaÑ, na koci dhammo, paÒÒattimattaÑ. AbhÈvamattattÈ nirodhoti ca, samÈpajjantena samÈpajjÊyati nÈmÈti samÈpattÊti ca vuccati. 35. SampajÈnassÈti sammÈ pakÈrehi jÈnÈtÊti sampajÈno. Tassa sampajÈnassa. PavattapariyÈdÈneti pavattanaÑ pavattaÑ, samudÈcÈroti attho. KilesapavattaÑ khandhapavattaÒca. Tassa pavattassa pariyÈdÈnaÑ parikkhayo appavatti pavattapariyÈdÈnaÑ. TasmiÑ pavattapariyÈdÈne. ParinibbÈne ÒÈÓanti arahato kÈmacchandÈdÊnaÑ parinibbÈnaÑ appavattaÑ anupÈdisesaparinibbÈnaÒca paccavekkhantassa tasmiÑ kilesaparinibbÈne khandhaparinibbÈne ca pavattaÑ ÒÈÓaÑ. 36. SabbadhammÈnanti sabbesaÑ tebh|makadhammÈnaÑ1. SammÈ samucchedeti santatisamucchedavasena suÔÔhu nirodhe. Nirodhe ca anupaÔÔhÈnatÈti nirodhe gate puna na upaÔÔhÈnatÈya, puna anupattiyanti attho. SammÈsamucchede ca nirodhe ca anupaÔÔhÈnatÈ cÈti cakÈro sambandhitabbo.

SamasÊsaÔÔhe ÒÈÓanti nekkhammÈdÊni sattatiÑsa samÈni, taÓhÈdÊni terasa sÊsÈni. PaccanÊkadhammÈnaÑ samitattÈ samÈni, yathÈyogaÑ padhÈnattÈ ca koÔittÈ ca sÊsÈni. EkasmiÑ iriyÈpathe vÈ ______________________________________________________________ 1. Tebh|mikadhammÈnaÑ (SÊ, SyÈ)


ekasmiÑ roge vÈ sabhÈgasantativasena ekasmiÑ jÊvitindriye vÈ nekkhammÈdÊni samÈni ca saddhÈdÊni sÊsÈni ca assa santÊti samasÊsÊ, samasÊsissa attho samasÊsaÔÔho. TasmiÑ samasÊsaÔÔhe, samasÊsibhÈveti attho. EkasmiÑ iriyÈpathe roge vÈ sabhÈgasantativasena jÊvite vÈ vipassanaÑ ÈrabhitvÈ tasmiÑyeva iriyÈpathe roge sabhÈgajÊvite vÈ cattÈri maggaphalÈni patvÈ tasmiÑ yeva parinibbÈyantassa arahatoyeva samasÊsibhÈvo hotÊti tasmiÑ samasÊsibhÈve ÒÈÓanti vuttaÑ hoti. VuttaÒca puggalapaÒÒattiyaÑ1, tassÈ ca AÔÔhakathÈyaÑ2–

“Katamo ca puggalo samasÊsÊ, yassa puggalassa apubbaÑ acarimaÑ ÈsavapariyÈdÈnaÒca hoti jÊvitapariyÈdÈnaÒca. AyaÑ vuccati puggalo samasÊsÊ”ti1.

“SamasÊsiniddese apubbaÑ acarimanti apure apacchÈ, santatipaccuppannavasena ekavÈraÑyevo, ekakÈlaÑyevÈti attho. PariyÈdÈnanti parikkhayo. Ayanti ayaÑ puggalo samasÊsÊ nÈma vuccati. So panesa tividho hoti iriyÈpathasamasÊsÊ rogasamasÊsÊ jÊvitasamasÊsÊti. Tattha yo ca~kamantova vipassanaÑ ÈrabhitvÈ arahattaÑ patvÈ ca~kamantova parinibbÈti, yo Ôhitakova vipassanaÑ ÈrabhitvÈ arahattaÑ patvÈ Ôhitakova parinibbÈti, yo nisinnova vipassanaÑ ÈrabhitvÈ arahattaÑ patvÈ nisinnova parinibbÈti, yo nipannova vipassanaÑ arabhitvÈ arahattaÑ patvÈ nipannova parinibbÈti, ayaÑ iriyÈpathamasÊsÊ nÈma. Yo pana ekaÑ rogaÑ patvÈ antorogeyeva vipassanaÑ ÈrabhitvÈ arahattaÑ patvÈ teneva rogena parinibbÈti, ayaÑ rogasamasÊsÊ nÈma. Kataro jÊvitasamasÊsÊ? Terasa sÊsÈni. Tattha kilesasÊsaÑ avijjaÑ arahatamaggo pariyÈdiyati, pavattasÊsaÑ jÊvitindriyaÑ cuticittaÑ pariyÈdiyati, avijjÈpariyÈdÈyakaÑ cittaÑ jÊvitindriyaÑ pariyÈdÈtuÑ na sakkoti, jÊvitindriyapariyÈdÈyakaÑ cittaÑ avijjaÑ pariyÈdÈtuÑ na sakkoti. AvijjÈpariyÈdÈyakaÑ cittaÑ aÒÒaÑ, jÊvitindriyapariyÈdÈyakaÑ cittaÑ aÒÒaÑ. Yassa cetaÑ sÊsadvayaÑ samaÑ pariyÈdÈnaÑ gacchati, so jÊvitasamasÊsÊ nÈma. KathamidaÑ samaÑ hotÊti? VÈrasamatÈya. YasmiÑ hi ______________________________________________________________ 1. Abhi 3. 116 piÔÔhe. 2. Abhi-®Ôha 3. 37 piÔÔhe.

40 KhuddakanikÈya

vÈre maggavuÔÔhÈnaÑ hoti. SotÈpattimagge paÒca paccavekkhaÓÈni, sakadÈgÈmimagge paÒca, anÈgÈmimagge paÒca, arahattamagge cattÈrÊti ek|navÊsatime paccavekkhaÓaÒÈÓe patiÔÔhÈya bhava~gaÑ otaritvÈ parinibbÈyati. ImÈya vÈrasamatÈya eva ubhayasÊsapariyÈdÈnampi samaÑ hoti nÈma. TenÈyaÑ puggalo ‘jÊvitasamasÊsÊ’ti vuccati. Ayameva ca idha adhippeto”ti. 37. IdÈni yasmÈ sutamayasÊlamayabhÈvanÈmayaÒÈÓÈni vaÔÔapÈdakÈni sallekhÈ nÈma na honti, lokuttarapÈdakÈneva etÈni ca aÒÒÈni ca ÒÈÓÈni sallekhÈti vuccanti, tasmÈ paccanÊkasallekhanÈkÈrena pavattÈni ÒÈÓÈni dassetuÑ samasÊsaÔÔhe ÒÈÓÈnantaraÑ sallekhaÔÔhe ÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ. Tattha puthunÈnattatejapariyÈdÈne paÒÒÈti lokuttarehi asammissaÔÔhena puth|naÑ rÈgÈdÊnaÒca nÈnattÈnaÑ nÈnÈsabhÈvÈnaÑ kÈmacchandÈdÊnaÒca santÈpanaÔÔhena “tejÈ”ti laddhanÈmÈnaÑ dussÊlyÈdÊnaÒca pariyÈdÈne khepane paÒÒÈ, nekkhammÈdimhi sattatiÑsabhede dhamme paÒÒÈti vuttaÑ hoti. Atha vÈ puthubh|tÈ nÈnattabh|tÈ ca tejÈ eva tesaÑputhubh|tÈnaÑ nÈnattabh|tÈnaÑ dussÊlyÈdÊnaÑ paÒcannaÑ tejÈnaÑ pariyÈdÈne paÒÒÈti attho. Tejehiyeva puth|naÑ nÈnattÈnaÒca sa~gahaÑ niddesavÈre pakÈsayissÈma.

SallekhaÔÔhe ÒÈÓanti paccanÊkadhamme sallekhati samucchindatÊti sallekho, tasmiÑ nekkhammÈdike sattatiÑsappabhede sallekhasabhÈve ÒÈÓaÑ. “Pare vihiÑsakÈ bhavisanti, mayamettha avihiÑsakÈ bhavissÈmÈti sallekho karaÓÊyo”ti-ÈdinÈ1 nayena BhagavatÈ Sallekhasuttante vutto catucattÈlÊsabhedopi sallekho iminÈ sa~gahitoyevÈti veditabbo. 38. IdÈni sallekhe Ôhitena kattabbaÑ sammappadhÈnavÊriyaÑ dassetuÑ tadanantaraÑ vÊriyÈrambhe ÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ. Tattha asallÊnattapahitattapaggahaÔÔheti kosajjavasena asallÊno asa~kucito attÈ assÈti asallÊnatto. AttÈti cittaÑ. YathÈha–

“UdakaÑ hi nayanti nettikÈ, usukÈrÈ namayanti2 tejanaÑ. DÈruÑ namayanti2 tacchakÈ, attÈnaÑ damayanti paÓÉitÈ”ti-Èdi3. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 50 piÔÔhe. 2. Damayanti (SyÈ, Ka) 3. Khu 1. 25 piÔÔhe.


KÈye ca jÊvite ca anapekkhatÈya pahito pesito vissaÔÔho attÈ etenÈti pahitatto. AttÈti attabhÈvo. YathÈha–“yÈ pana bhikkhunÊ attÈnaÑ vadhitvÈ vadhitvÈ rodeyyÈ”ti-Èdi1. AsallÊnatto ca so pahitatto cÈti asallÊnattapahitatto. SahajÈtadhamme paggaÓhÈti upatthambhetÊti paggaho, paggaho eva attho paggahaÔÔho, paggahasabhÈvoti attho. AsallÊnattapahitattassa paggahaÔÔho asallÊnattapahitattapaggahaÔÔho. TasmiÑ asallÊnattapahitattapaggahaÔÔhe. “TasmÈtiha bhikkhave tumhepi appaÔivÈnaÑ padaheyyÈtha. KÈmaÑ taco ca nhÈru ca aÔÔhica avasissatu, upasussatu sarÊre maÑsalohitaÑ. YaÑ taÑ purisathÈmena purisavÊriyena purisaparakkamena pattabbaÑ, na taÑ apÈpuÓitvÈ vÊriyassa saÓÔhÈnaÑ bhavissatÊ”ti2 vuttattÈ asallÊnattapahitattavacanena padhÈnasmiÑ appaÔivÈnitÈ anivattanatÈ vuttÈ. PaggahaÔÔhavacanena pana kosajjuddhaccavimuttaÑ samappavattaÑ vÊriyaÑ vuttaÑ.

VÊriyÈrambhe ÒÈÓanti vÊrabhÈvo vÊriyaÑ, vÊrÈnaÑ vÈ kammaÑ, vidhinÈ vÈ nayena upÈyena ÊrayitabbaÑ pavattayitabbanti vÊriyaÑ, tadetaÑ ussÈhalakkhaÓaÑ, sahajÈtÈnaÑ dhammÈnaÑ upatthambhanarasaÑ, asaÑsÊdanabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ, “saÑviggo yoniso padahatÊ”ti3 vacanato saÑvegapadaÔÔhÈnaÑ, vÊriyÈrambhavatthupadaÔÔhÈnaÑ vÈ. SammÈ ÈraddhaÑ sabbasampattÊnaÑ m|laÑ hotÊti daÔÔhabbaÑ. VÊriyasa~khÈto Èrambho vÊriyÈrambho. IminÈ sesÈrambhe paÔikkhipati. AyaÑ hi Èrambhasaddo kamme ÈpattiyaÑ kiriyÈyaÑ vÊriye hiÑsÈyaÑ vikopaneti anekesu atthesu Ègato.

“YaÑkiÒci dukkhaÑ sambhoti, sabbaÑ ÈrambhapaccayÈ. ŒrambhÈnaÑ nirodhena, natthi dukkhassa sambhavo”ti4–

ettha hi kammaÑ Èrambhoti ÈgataÑ. “Œrambhati ca vippaÔisÈrÊ ca hotÊ”ti5 ettha Èpatti. “MahÈyaÒÒÈ mahÈrambhÈ, na te honti mahapphalÈ”ti6 ettha y|pussÈpanÈdikiriyÈ. “Œrambhatha nikkamatha, yuÒjatha BuddhasÈsane”ti7 ettha vÊriyaÑ. “SamaÓaÑ GotamaÑ uddissa pÈÓaÑ ÈrambhantÊ”ti8 ettha hiÑsÈ. “BÊjagÈmabh|tagÈmasamÈrambhÈ paÔivirato ______________________________________________________________ 1. Vi 2. 365 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 52 piÔÔhe. 3. AÑ 1. 430 piÔÔhe. 4. Khu 1. 394 piÔÔhe. 5. AÑ 2. 146; Abhi 3. 173 piÔÔhesu. 6. AÑ 1. 351; SaÑ 1. 76 piÔÔhesu. 7. SaÑ 1. 158 piÔÔhe. 8. Ma 2. 32 piÔÔhe.

42 KhuddakanikÈya

hotÊ”ti1 ettha chedanabhaÒjanÈdikaÑ vikopanaÑ. Idha pana vÊriyameva adhippetaÑ. Tena vuttaÑ “vÊriyasa~khÈto Èrambho vÊriyÈrambho”ti. VÊriyaÒhi Èrabhanakavasena Èrambhoti vuccati. TasmiÑ vÊriyÈrambhe ÒÈÓaÑ. AsallÊnattÈ pahitattÈtipi paÔhanti, asallÊnabhÈvena pahitabhÈvenÈti attho. PurimapÈÔhoyeva sundaro. Keci pana “satidhammavicayavÊriyapÊti-sambojjha~gÈnaÑ samatÈ asallÊnattatÈ, satisamÈdhipassaddhi-upekkhÈsambhojjha~gÈnaÑ samatÈ pahitattatÈ, sattannaÑ sambojjha~gÈnaÑ samatÈ paggahaÔÔho”ti vaÓÓayanti. 39. IdÈni sammÈvÈyÈmasiddhaÑ maggaphalaÑ pattena lokahitatthaÑ dhammadesanÈ kÈtabbÈti dassetuÑ tadanantaraÑ atthasandassane ÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ. Tattha nÈnÈdhammappakÈsanatÈti sabbasa~khatÈsa~katavasena nÈnÈdhammÈnaÑ pakÈsanatÈ dÊpanatÈ desanatÈ. PakÈsanatÈti ca pakÈsanÈ eva2. Atthasandassaneti nÈnÈ-atthÈnaÑ paresaÑ sandassane. DhammÈ ca atthÈ ca te eva. 40. IdÈni paresaÑ dhammiyÈ kathÈya sandassentassa tassa ariyapuggalassa yathÈsabhÈvadhammadesanÈkÈraÓaÑ dassanavisuddhiÑ dassetuÑ tadanantaraÑ dassanavisuddhiÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ. Tattha sabbadhammÈnaÑ ekasa~gahatÈ nÈnattekattapaÔivedheti sabbesaÑ sa~khatÈsa~khatadhammÈnaÑ ekasa~gahatÈya ca kÈmacchandÈdÊnaÑ nÈnattassa ca nekkhammÈdÊnaÑ ekattassa ca paÔivedho, abhisamayoti attho. So pana3 maggapaÒÒÈ phalapaÒÒÈ ca. MaggapaÒÒÈ saccÈbhisamayakkhaÓe saccÈbhisamayavasena paÔivijjhatÊti paÔivedho, phalapaÒÒÈ paÔividdhattÈ paÔivedho. Ekasa~gahatÈti ettha jÈtisa~gaho saÒjÈtisa~gaho kiriyÈsa~gaho gaÓanasa~gahoti catubbidho sa~gaho. Tattha “sabbe khattiyÈ Ègacchantu, sabbebrÈhmaÓÈ, sabbevessÈ, sabbe suddÈ Ègacchantu”, “yÈ cÈvuso VisÈkha sammÈvÈcÈ, yo ca sammÈkammanto, yo ca sammÈ-ÈjÊvo, ime dhammÈ sÊlakkhandhe sa~gahitÈ”ti4 ayaÑ jÈtisa~gaho nÈma. “EkajÈtikÈ Ègacchant|”ti vuttaÔÔhÈne viya hi idha sabbe jÈtiyÈ ekasa~gahitÈ. “Sabbe kosalakÈ Ègacchantu, ______________________________________________________________ 1. DÊ 1. 5; Ma 1. 237 piÔÔhÈdÊsu. 2. DesanatÈti ca pakÈsanatÈ eva (SÊ) 3. SÈ panesÈ (SyÈ, Ka) 4. Ma 1. 375 piÔÔhe.


sabbe mÈgadhikÈ, sabbe bhÈrukacchakÈ Ègacchantu”, “yo cÈvuso VisÈkha sammÈvÈyÈmo, yÈ ca sammÈsati, yo ca sammÈsamÈdhi, ime dhammÈ samÈdhikkhandhe sa~gahitÈ”ti1 ayaÑ saÒjÈtisa~gaho nÈma. “EkaÔÔhÈne jÈtÈ saÑvaÉÉhÈ2 Ègacchant|”ti vuttaÔÔhÈne viya hi idha sabbe jÈtiÔÔhÈnena nivutthokÈsena ekasa~gahitÈ. “Sabbe hatthÈrohÈ Ègacchantu, sabbe assÈrohÈ Ègacchantu, sabbe rathikÈ Ègacchantu”, “yÈ cÈvuso VisÈkha sammÈdiÔÔhi, yo ca sammÈsa~kappo, ime dhammÈ paÒÒÈkkhandhe sa~gahitÈ”ti1 ayaÑ kiriyÈsa~gaho nÈma. Sabbeva hi te attano kiriyÈkaraÓena ekasa~gahitÈ. “CakkhÈyatanaÑ katamaÑ khandhagaÓanaÑ gacchati, cakkhÈyatanaÑ r|pakkhandhagaÓanaÑ gacchati. HaÒci cakkhÈyatanaÑ r|pakkhandhagaÓanaÑ gacchati, tena vata re vattabbe cakkhÈyatanaÑ r|pakkhandhena sa~gahitan”ti3 ayaÑ gaÓanasa~gaho nÈma. Ayamidha adhippeto. TathaÔÔhÈdÊsu dvÈdasasu ÈkÈresu visuÑ visuÑ ekena sa~gaho gaÓanaparicchedo etesanti ekasa~gahÈ, ekasa~gahÈnaÑ bhÈvo ekasa~gahatÈ.

DassanavisuddhiÒÒÈÓanti maggaphalaÒÈÓaÑ dassanaÑ, dassanameva visuddhi dassanavisuddhi, dassanavisuddhi eva ÒÈÓaÑ dassanavisuddhiÒÈÓaÑ. MaggaÒÈÓaÑ visujjhatÊti dassanavisuddhi, phalaÒÈÓaÑ visuddhattÈ dassanavisuddhi. 41. IdÈni dassanavisuddhisÈdhakÈni vipassanÈÒÈÓÈni dvidhÈ dassetuÑ tadanantaraÑ khantiÒÈÓapariyogÈhaÓaÒÈÓÈni uddiÔÔhÈni. Tattha viditattÈ paÒÒÈti r|pakkhandhÈdÊnaÑ aniccÈdito viditattÈ pavattÈ paÒÒÈ. KhantiÒÈÓanti viditameva khamatÊti khanti, khanti eva ÒÈÓaÑ khantiÒÈÓaÑ. Etena adhivÈsanakhantiÑ paÔikkhipati. EtaÑ kalÈpasammasanÈdivasena pavattaÑ taruÓavipassanÈÒÈÓaÑ. 42. PhuÔÔhattÈ paÒÒÈti r|pakkhandhÈdÊnaÑ aniccÈdivasena ÒÈÓaphassena phuÔÔhattÈ pavattÈ paÒÒÈ. PariyogÈhaÓe ÒÈÓanti phuÔÔhameva pariyogÈhati pavisatÊti pariyogÈhaÓaÑ, ÒÈÓaÑ. GÈ-kÈraÑ rassaÑ katvÈpi paÔhanti. EtaÑ bha~gÈnupassanÈdivasena pavattaÑ tikkhavipassanÈÒÈÓaÑ. Keci pana “vipassanÈÒÈÓameva saddhÈvÈhissa khantiÒÈÓaÑ, paÒÒÈvÈhissa pariyogÈhaÓaÒÈÓan”ti vadanti. EvaÑ sante etÈni dve ÒÈÓÈni ekassa na ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 375 piÔÔhe. 2. JÈtisambandhÈ (SÊ, SyÈ) 3. Abhi 4. 251 piÔÔhe.

44 KhuddakanikÈya

sambhavanti, tadasambhave ekassa sÈvakassa sattasaÔÔhi sÈvakasÈdhÈraÓaÒÈÓÈni na sambhavanti, tasmÈ taÑ na yujjati. 43. IdÈni yasmÈ puthujjanÈ sekkhÈ ca vipassan|page khandhÈdayo dhamme sakale eva sammasanti, na tesaÑ ekadesaÑ, tasmÈ tesaÑ padesavihÈro na labbhati, arahatoyeva yathÈruci padesavihÈro labbhatÊti dassanavisuddhisÈdhakÈni ÒÈÓÈni vatvÈ tadanantaraÑ arahato dassanavisuddhisiddhaÑ padesavihÈraÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ. Tattha samodahane paÒÒÈti khandhÈdÊnaÑ ekadesassa vedanÈdhammassa samodahanapaÒÒÈ, sampiÓÉanapaÒÒÈ rÈsikaraÓapaÒÒÈ. SamodhÈne paÒÒÈtipi pÈÔho, soyeva attho.

PadesavihÈre ÒÈÓanti khandhÈdÊnaÑ padesena ekadesena avayavena vihÈro padesavihÈro, tasmiÑ padesavihÈre ÒÈÓaÑ. Tattha padeso nÈma khandhapadesÈ ÈyatanadhÈtusacca-indriyapaccayÈkÈrasatipaÔÔhÈnajhÈna-nÈmar|padhammapadesoti nÈnÈvidho. EvaÑ nÈnÈvidho cesa vedanÈ eva. KathaÑ? PaÒcannaÑ khandhÈnaÑ vedanÈkkhandhavasena khandhekadeso, dvÈdasannaÑ ÈyatanÈnaÑ vedanÈvasena dhammÈyatanekadeso, aÔÔhÈrasannaÑ dhÈt|naÑ vedanÈvasena dhammadhÈtekadeso, catunnaÑ saccÈnaÑ vedanÈvasena dukkhasaccekadeso, bÈvÊsatiyÈ indriyÈnaÑ paÒcavedanindriyavasena indriyekadeso, dvÈdasannaÑ paÔiccasamuppÈda~gÈnaÑ phassapaccayÈ vedanÈvasena paccayÈkÈrekadeso, catunnaÑ satipaÔÔhÈnÈnaÑ vedanÈnupassanÈvasena satipaÔÔhÈnekadeso, catunnaÑ jhÈnÈnaÑ sukha-upekkhÈvasena jhÈnekadeso, nÈmar|pÈnaÑ vedanÈvasena nÈmar|pekadeso, kusalÈdÊnaÑ sabbadhammÈnaÑ vedanÈvasena dhammekadesoti evaÑ vedanÈ eva khandhÈdÊnaÑ padeso, tassÈ vedanÈya eva paccavekkhaÓavasena padesavihÈro. 44. IdÈni yasmÈ samÈdhibhÈvanÈmayaÒÈÓÈdÊni bhÈventÈ puthujjanÈ sekkhÈ ca te te bhÈvetabbabhÈvanÈdhamme adhipatÊ jeÔÔhake katvÈ tena tena pahÈtabbe tappaccanÊke nÈnÈsabhÈve dhamme anekÈdÊnave1 ÈdÊnavato paccavekkhitvÈ tassa tassa bhÈvanÈdhammassa vasena cittaÑ patiÔÔhapetvÈ te te paccanÊkadhamme pajahanti, pajahantÈ ______________________________________________________________ 1. AnekÈdÊnavehi (SyÈ, Ka)


ca vipassanÈkÈle sabbasa~khÈre suÒÒato disvÈ pacchÈ samucchedena pajahanti, tathÈ pajahantÈ ca ekÈbhisamayavasena saccÈni paÔivijjhantÈ pajahanti, yathÈvutteheva ÈkÈrehi sabbepi ariyÈ yathÈyogaÑ paÔipajjanti, tasmÈ padesavihÈraÒÈÓÈnantaraÑ saÒÒÈvivaÔÔaÒÈÓÈdÊni cha ÒÈÓÈni yathÈkkamena uddiÔÔhÈni. Tattha adhipatattÈ paÒÒÈti nekkhammÈdÊnaÑ adhipatibhÈvena nekkhammÈdÊni adhikÈni katvÈ tadadhikabhÈvena pavattÈ paÒÒÈti attho. SaÒÒÈvivaÔÔe ÒÈÓanti saÒÒÈya vivaÔÔanaÑ parÈvaÔÔanaÑ parammukhabhÈvoti saÒÒÈvivaÔÔo1, yÈya saÒÒÈya te te bhÈvanÈdhamme adhipatiÑ karoti, tÈya saÒÒÈya hetubh|tÈya, karaÓabh|tÈya2 vÈ tato tato kÈmacchandÈdito vivaÔÔane ÒÈÓanti vuttaÑ hoti. Etto vivaÔÔoti avuttepi yato vivaÔÔati, tato eva vivaÔÔoti gayhati yathÈ vivaÔÔanÈnupassanÈya. SÈ pana saÒÒÈ saÒjÈnanalakkhaÓÈ, tadevatanti puna saÒjÈnanapaccayanimitta-karaÓarasÈdÈru-ÈdÊsu tacchakÈdayo viya, yathÈgahitanimittavasena abhinivesakaraÓapaccupaÔÔhÈnÈ hatthidassaka-andhÈ viya, ÈrammaÓe anogÈÄhavuttitÈya aciraÔÔhÈnapaccupaÔÔhÈnÈ vÈ vijju viya, yathÈ-upaÔÔhitavisayapadaÔÔhÈnÈ tiÓapurisakesu migapotakÈnaÑ purisÈti uppannasaÒÒÈ viya. 45. NÈnatte paÒÒÈti nÈnÈsabhÈve bhÈvetabbato aÒÒasabhÈve kÈmacchandÈdike ÈdÊnavadassanena pavattÈ paÒÒÈ. NÈnatteti ca nimittatthe bhummavacanaÑ. NÈnattappahÈnaÑ vÈ nÈnattaÑ, nÈnattappahÈnanimittaÑ nÈnattappahÈnahetu nekkhammÈdÊsu paÒÒÈti adhippÈyo. CetovivaÔÔe ÒÈÓanti cetaso kÈmacchÈndÈdito vivaÔÔanaÑ nekkhammÈdÊsu ÒÈÓaÑ. Cetoti cettha cetanÈ adhippetÈ. SÈ cetanÈbhÈvalakkhaÓÈ, abhisandahanalakkhaÓÈ vÈ, Èy|hanarasÈ, saÑvidahanapaccupaÔÔhÈnÈ sakiccaparakiccasÈdhakÈ jeÔÔhasissamahÈvaÉÉhaki-Èdayo viya. AccÈyikakammÈnussaraÓÈdÊsu ca panÈyaÑ sampayuttÈnaÑ ussÈhanabhÈvena pÈkaÔÈ hoti. 46. AdhiÔÔhÈne paÒÒÈti nekkhammÈdivasena cittassa patiÔÔhÈpane paÒÒÈ. CittavivaÔÔe ÒÈÓanti kÈmacchandÈdipatÈnavasena cittassa vivaÔÔane ______________________________________________________________ 1. ParammukhabhÈvo (SyÈ, Ka) 2. KÈraÓabh|tÈya (SyÈ)

46 KhuddakanikÈya

ÒÈÓaÑ. CittaÑ cettha vijÈnanalakkhaÓaÑ, pubba~gamarasaÑ, sandhÈnapaccupaÔÔhÈnaÑ, nÈmar|papadaÔÔhÈnaÑ. 47. SuÒÒate paÒÒÈti attattaniyasuÒÒatÈya anattÈnattaniyepavattÈ anattanupassanÈ paÒÒÈ. ©ÈÓavivaÔÔe ÒÈÓanti ÒÈÓameva abhinivesato vivaÔÔatÊti vivaÔÔo, taÑ ÒÈÓavivaÔÔabh|taÑ ÒÈÓaÑ. 48. Vosagge1 paÒÒÈti ettha vosajjatÊti vosaggo, kÈmacchandÈdÊnaÑ vosaggo nekkhammÈdimhi paÒÒÈ. VimokkhavivaÔÔe ÒÈÓanti kÈmacchandÈdikehi vimuccatÊti vimokkho, vimokkho eva vivaÔÔo vimokkhavivaÔÔo, so eva ÒÈÓaÑ. 49. TathaÔÔhe paÒÒÈti ekekassa saccassa catubbidhe catubbidhe aviparÊtasabhÈve kiccavasena asammohato pavattÈ paÒÒÈ. SaccavivaÔÔe ÒÈÓanti cat|su saccesu dubhato vuÔÔhÈnavasena vivaÔÔatÊti saccavivaÔÔo, so eva ÒÈÓaÑ. Ekameva ÒÈÓaÑ adhipatikatadhammavasena saÒÒÈvivaÔÔoti, pahÈtabbadhammavasena cetovivaÔÔoti, cittapatiÔÔhÈpanavasena cittavivaÔÔoti, paccanÊkapahÈnavasena vimokkhavivaÔÔoti evaÑ catudhÈ vuttaÑ. AnattÈnupassanÈva suÒÒatÈkÈravasena “ÒÈÓavivaÔÔe ÒÈÓan”ti vuttÈ, maggaÒÈÓameva heÔÔhÈ “magge ÒÈÓan”ti ca “ÈnantarikasamÈdhimhi ÒÈÓan”ti ca dvidhÈ vuttaÑ2, vivaÔÔanÈkÈravasena “saccavivaÔÔe ÒÈÓan”ti vuttaÑ. 50. IdÈni tassa saccavivaÔÔaÒÈÓavasena pavattassa ÈsavÈnaÑ khaye ÒÈÓassa vasena pavattÈni kamato cha abhiÒÒÈÒÈÓÈni uddiÔÔhÈni. TatthÈpi lokapÈkaÔÈnubhÈvattÈ ativimhÈpananti paÔhamaÑ iddhividhaÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ, cetopariyaÒÈÓassa visayato dibbasotaÒÈÓaÑ oÄÈrikavisayanti dutiyaÑ dibbasotaÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ, sukhumavisayattÈ tatiyaÑ cetopariyaÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ. TÊsu vijjÈsu pubbenivÈsacchÈdakÈtÊtatama-vinodakattÈ paÔhamaÑ pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ, paccuppannÈnÈgatatamavinodakattÈ dutiyaÑ dibbacakkhuÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ, sabbatamasamucchedakattÈ tatiyaÑ ÈsavÈnaÑ khaye ÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ. Tattha kÈyampÊti r|pakÈyampi. CittampÊti pÈdakajjhÈnacittampi. ______________________________________________________________ 1. Vossagge (Bah|su) 2. Vuttampi (SÊ)


EkavavatthÈnatÈti parikammacittena ekato ÔhapanatÈya ca dissamÈnakÈyena, adissamÈnakÈyena vÈ gantukÈmakÈle yathÈyogaÑ kÈyassapi cittassapi missÊkaraÓatÈya cÈti vuttaÑ hoti. KÈyoti cettha sarÊraÑ. SarÊraÑ hi asucisaÒcayato kucchitÈnaÑ kesÈdÊnaÒceva cakkhurogÈdÊnaÑ rogasatÈnaÒca Èyabh|tato kÈyoti vuccati. SukhasaÒÒaÒca lahusaÒÒaÒcÈti ettha catutthajjhÈnasampayuttaÑ ekaÑyeva saÒÒaÑ ÈkÈranÈnattato dvidhÈ katvÈ samuccayattho ca-saddo payutto. CatutthajhÈnasmiÑ hi upekkhÈ santattÈ1

sukhanti vuttÈ, taÑsampayuttÈ saÒÒÈ sukhasaÒÒÈ. SÈyeva nÊvaraÓehi ceva vitakkÈdipaccanÊkehi ca vimuttattÈ lahusaÒÒÈ. AdhiÔÔhÈnavasenÈti adhikaÑ katvÈ ÔhÈnavasena, pavisanavasenÈti adhippÈyo. AdhiÔÔhÈnavasena cÈti ca-saddo sambandhitabbo. EttÈvatÈ sabbappakÈrassa iddhividhassa yathÈyogaÑ kÈraÓaÑ vuttaÑ.

IjjhanaÔÔhe paÒÒÈti ijjhanasabhÈve paÒÒÈ. Iddhividhe ÒÈÓanti ijjhanaÔÔhena iddhi, nipphatti-atthena paÔilÈbhaÔÔhena cÈti vuttaÑ hoti. YaÑ hi nipphajjati paÔilabbhati ca, taÑ ijjhatÊti vuccati. YathÈha–“kÈmaÑ kÈmayamÈnassa, tassa cetaÑ samijjhatÊ”ti2. TathÈ “nekkhammaÑ ijjhatÊti iddhi, paÔiharatÊti pÈÔihÈriyaÑ, arahattamaggo ijjhatÊti iddhi, paÔiharatÊti pÈÔihÈriyan”ti3. Aparo nayo–ijjhanaÔÔhena iddhi, upÈyasampadÈyetaÑ adhivacanaÑ. UpÈyasampadÈ hi ijjhati adhippetaphalappasavanato. YathÈha “ayaÑ kho citto gahapati sÊlavÈ kalyÈÓadhammo, sace paÓidahissati, anÈgatamaddhÈnaÑ rÈjÈ assaÑ cakkavattÊti. Ijjhissati hi sÊlavato cetopaÓidhi visuddhattÈ”ti4. Aparo nayo–etÈya sattÈ ijjhantÊti iddhi, ijjhantÊti iddhÈ vuddhÈ ukkaÑsagatÈ hontÊti vuttaÑ hoti. Iddhi eva vidhaÑ iddhividhaÑ, iddhikoÔÔhÈso iddhivikappoti attho. TaÑ iddhividhaÑ ÒÈÓanti vuttaÑ hoti. 51. VitakkavipphÈravasenÈti dibbasotadhÈtu-uppÈdanatthaÑ parikammakaraÓakÈle saddanimittesu attano vitakkavipphÈravasena vitakkavegavasena. Vitakkoti cettha vitakketÊti vitakko, vitakkanaÑ vÈ vitakko, |hananti vuttaÑ hoti. SvÈyaÑ ÈrammaÓe cittassa abhiniropanalakkhaÓo, ______________________________________________________________ 1. SantaÑ (SyÈ) 2. Khu 1. 399 piÔÔhe. 3. Khu 9. 404 piÔÔhe. 4. SaÑ 2. 491 piÔÔhe.

48 KhuddakanikÈya

ÈhananapariyÈhananaraso. TathÈ hi tena yogÈvacaro ÈrammaÓaÑ vitakkÈhataÑ vitakkapariyÈhataÑ karotÊti vuccati. ŒrammaÓe cittassa ÈnayanapaccupaÔÔhÈno, tajjÈsamannÈhÈrena pana indriyena ca parikkhitte visaye anantarÈyena uppajjanato ÈpÈthagatavisayapadaÔÔhÈnoti vuccati. NÈnattekattasaddanimittÈnanti nÈnÈsabhÈvÈnaÑ ekasabhÈvÈnaÒca saddanimittÈnaÑ. SaddÈ eva cettha vitakkuppattikÈraÓattÈ sa~khÈranimittattÈ ca nimittÈni. BherisaddÈdivasena ekagghanÊbh|tÈ, anekÈ vÈ saddÈ, nÈnÈdisÈsu vÈ saddÈ, nÈnÈsattÈnaÑ vÈ saddÈ nÈnattasaddÈ, ekadisÈya saddÈ, ekasattassa vÈ saddÈ, bherisaddÈdivasena ekekasaddÈ vÈ ekattasaddÈ. Saddoti cettha sappatÊti saddo, kathÊyatÊti attho. PariyogÈhaÓe paÒÒÈti pavisanapaÒÒÈ, pajÈnanapaÒÒÈti attho. SotadhÈtuvisuddhiÒÈÓanti savanaÔÔhena ca nijjÊvaÔÔhena ca sotadhÈtu, sotadhÈtukiccakaraÓavasena ca sotadhÈtu viyÈtipi sotadhÈtu, parisuddhattÈ nirupakkilesattÈ visudhi, sotadhÈtu eva visuddhi sotadhÈtuvisuddhi, sotadhÈtuvisuddhi eva ÒÈÓaÑ sotadhÈtuvisuddhiÒÈÓaÑ. 52. TiÓÓannaÑ cittÈnanti somanassasahagata domanassasahagata-upekkhÈsahagatavasena tiÓÓannaÑ cittÈnaÑ, vipphÈrattÈti vipphÈrabhÈvena vegenÈti attho. Hetu-atthe nissakkavacanaÑ, cetopariyaÒÈÓuppÈdanatthaÑ parikammakaraÓakÈle paresaÑ tiÓÓannaÑ cittÈnaÑ vipphÈrahetunÈ. IndriyÈnaÑ pasÈdavasenÈti cakkhÈdÊnaÑ channaÑ indriyÈnaÑ pasÈdavasena, indriyÈnaÑ patiÔÔhitokÈsÈ cettha phal|pacÈrena indriyÈnanti vuttÈ yathÈ “vipasannÈni kho te Èvuso indriyÈni parisuddho chavivaÓÓo pariyodÈto”ti1. IndriyapatiÔÔhitokÈsesupi hadayavatthu eva idhÈdhippetaÑ. PasÈdavasenÈti ca anÈvilabhÈvavasena. “PasÈdappasÈdavasenÈ”ti vattabbe appasÈdasaddassa lopo katoti veditabbaÑ. Atha vÈ idamappasannanti gahaÓassa pasÈdamapekkhitvÈ eva sambhavato “pasÈdavasenÈ”ti vacaneneva appasÈdopi vuttova hotÊti veditabbaÑ. NÈnattekattaviÒÒÈÓacariyÈ pariyogÈhaÓe paÒÒÈti yathÈsambhavaÑ nÈnÈsabhÈva-ekasabhÈva-ek|nanavutiviÒÒÈÓapavattivijÈnanapaÒÒÈ. Ettha asamÈhitassa viÒÒÈÓacariyÈ nÈnattÈ, samÈhitassa viÒÒÈÓacariyÈ ekattÈ. ______________________________________________________________ 1. Vi 3. 51 piÔÔhe.


SarÈgÈdicittaÑ vÈ nÈnattaÑ, vÊtarÈgÈdicittaÑ ekattaÑ. CetopariyaÒÈÓanti ettha pariyÈtÊti pariyaÑ, paricchindatÊti attho. Cetaso pariyaÑ cetopariyaÑ, cetopariyaÒca taÑ ÒÈÓaÒcÈti cetopariyaÒÈÓaÑ. VipphÈratÈtipi pÈÔho, vipphÈratÈyÈti attho.

53. PaccayappavattÈnaÑ dhammÈnanti paÔiccasamuppÈdavasena paccayato pavattÈnaÑ paccayuppannadhammÈnaÑ. NÈnattekattakammavipphÈravasenÈti ettha akusalaÑ kammaÑ nÈnattaÑ, kusalaÑ kammaÑ ekattaÑ. KÈmÈvacaraÑ vÈ kammaÑ nÈnattaÑ, r|pavacarÈr|pÈvacaraÑ kammaÑ ekattaÑ. NÈnattekattakammavipphÈra-vasena paccayapavattÈnaÑ dhammÈnaÑ pariyogÈhaÓe paÒÒÈti sambandho. PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓanti pubbe atÊtajÈtÊsu nivutthakhandhÈ pubbenivÈso. NivutthÈti ajjhÈvutthÈ anubh|tÈ attano santÈne uppajjitvÈ niruddhÈ. Pubbe atÊtajÈtÊsu nivutthadhammÈ vÈ pubbenivÈso. NivutthÈti gocaranivÈsena nivutthÈ attano viÒÒÈÓena viÒÒÈtÈ paricchinnÈ, paraviÒÒÈÓena viÒÒÈtÈpi vÈ. ChinnavaÔumakÈnussaraÓÈdÊsu te BuddhÈnaÑyeva labbhanti. PubbenivÈsÈnussatÊti yÈya satiyÈ pubbenivÈsaÑ anussarati, sÈ pubbenivÈsÈnussati. ©ÈÓanti tÈya satiyÈ sampayuttaÑ ÒÈÓaÑ.

54. ObhÈsavasenÈti dibbena cakkhunÈ r|padassanatthaÑ pasÈritassa tejokasiÓa-odÈtakasiÓa-ÈlokakasiÓÈnaÑ aÒÒatarassa catutthajjhÈnÈrammaÓassa kasiÓobhÈsassa vasena. NÈnattekattar|pa-nimittÈnanti nÈnÈsattÈnaÑ r|pÈni, nÈnattakÈyaÑ upapannÈnaÑ vÈ sattÈnaÑ r|pÈni, nÈnÈdisÈsu vÈ r|pÈni, asammissÈni vÈ r|pÈni nÈnattar|pÈni, ekasattassa r|pÈni, ekattakÈyaÑ upapannassa vÈ r|pÈni, ekadisÈya vÈ r|pÈni, nÈnÈdisÈdÊnaÑ sammissÊbh|tÈni vÈ r|pÈni ekattar|pÈni. R|panti cettha vaÓÓÈyatanameva. TaÑ hi r|payatÊti r|paÑ, vaÓÓavikÈraÑ ÈpajjamÈnaÑ hadaya~gatabhÈvaÑ pakÈsetÊti attho. R|pameva r|panimittaÑ. TesaÑ nÈnattekattar|panimittÈnaÑ. DassanaÔÔhe paÒÒÈti dassanasabhÈve paÒÒÈ.

DibbacakkhuÒÈÓanti dibbasadisattÈ dibbaÑ. DevÈnaÑ hi sucaritakammanibbattaÑ pittasemharuhirÈdÊhi apalibuddhaÑ upakkilesavimuttÈya d|repi ÈrammaÓasampaÔicchanasamatthaÑ dibbaÑ pasÈdacakkhu hoti. IdaÒcÈpi vÊriyabhÈvanÈbalanibbattaÑ ÒÈÓacakkhu tÈdisamevÈti dibbasadisattÈ dibbaÑ, dibbavihÈravasena

50 KhuddakanikÈya

paÔiladdhattÈ attanÈ dibbavihÈrasannissitattÈpi dibbaÑ, Èlokapariggahena mahÈjutikattÈpi dibbaÑ, tirokuÔÔÈdigatar|padassanena mahÈgatikattÈpi dibbaÑ. TaÑ sabbaÑ saddasatthÈnusÈrena veditabbaÑ. DassanaÔÔhena cakkhu, cakkhukiccakaraÓena cakkhumivÈtipi cakkhu, dibbaÒca taÑ cakkhu cÈti dibbacakkhu, dibbacakkhu ca taÑ ÒÈÓaÒcÈti dibbacakkhuÒÈÓaÑ. 55. CatusaÔÔhiyÈ ÈkÈrehÊti aÔÔhasu maggaphalesu ekekasmiÑ aÔÔhannaÑ aÔÔhannaÑ indriyÈnaÑ vasena catusaÔÔhiyÈ ÈkÈrehi. TiÓÓannaÑ indriyÈnanti anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ aÒÒindriyaÑ aÒÒÈtÈvindriyanti imesaÑ tiÓÓannaÑ indriyÈnaÑ. VasibhÈvatÈ paÒÒÈti vasibhÈvatÈya pavattÈ paÒÒÈ, arahattaphale aÔÔhannaÑ indriyÈnaÑ vasena aÔÔhahi ÈkÈrehi aÒÒÈtÈvindriyasseva vasibhÈvatÈya arahattamaggakkhaÓe abhÈvepi kÈraÓasiddhivasena tadatthasÈdhanatÈya vuttanti veditabbaÑ. ŒsavÈnaÑ khaye ÒÈÓanti attanÈ vajjhÈnaÑ ÈsavÈnaÑ khayakaraÑ arahattamaggaÒÈÓaÑ. 56-59. IdÈni ÈsavÈnaÑ khayaÒÈÓasa~khÈta-arahattamaggaÒÈÓasambandhena catunnampi maggaÒÈÓÈnaÑ ekekassa maggaÒÈÓassa ekÈbhisamayataÑ dassetuÑ “pariÒÒaÔÔhe paÒÒÈ”ti-ÈdÊni cattÈri ÒÈÓÈni uddiÔÔhÈni. TatthÈpi oÄÈrikattÈ sabbasattasÈdhÈraÓattÈ ca suviÒÒeyyanti dukkhasaccaÑ paÔhamaÑ vuttaÑ, tasseva hetudassanatthaÑ tadanantaraÑ samudayasaccaÑ, hetunirodhÈ phalanirodhoti ÒÈpanatthaÑ tadanantaraÑ nirodhasaccaÑ, tadamigam|pÈyadassanatthaÑ ante1 maggasaccaÑ. BhavasukhassÈdagadhitÈnaÑ vÈ sattÈnaÑ saÑvegajananatthaÑ paÔhamaÑ dukkhamÈha, taÑ neva akataÑ Ègacchati, na issaranimmÈnÈdito hoti, ito pana hotÊti ÒÈpanatthaÑ tadanantaraÑ samudayasaccaÑ, tato sahetukena dukkhena abhibh|tattÈ saÑviggamÈnasÈnaÑ dukkhanissaraÓagavesÊnaÑ nissaraÓadassanena assÈsajananatthaÑ nirodhaÑ, tato nirodhÈdhigamatthaÑ nirodhasampÈpakaÑ magganti. IdÈni tabbisayÈni ÒÈÓÈni teneva kamena uddiÔÔhÈni. Tattha pariÒÒaÔÔheti dukkhassa pÊÄanaÔÔhÈdike catubbidhe parijÈnitabbasabhÈve. PahÈnaÔÔheti samudayassa Èy|hanaÔÔhÈdike catubbidhe pahÈtabbasabhÈve. SacchikiriyaÔÔheti nirodhassa nissaraÓaÔÔhÈdike catubbidhe sacchikÈtabbasabhÈve. BhÈvanaÔÔheti maggassa niyyÈnaÔÔhÈdike catubbidhe bhÈvetabbasabhÈve. ______________________________________________________________ 1. TadanantaraÑ (SÊ)


60-63. IdÈni bhÈvitamaggassa paccavekkhaÓavasena vÈ abhÈvitamaggassa anussavavasena vÈ visuÑ visuÑ saccaÒÈÓÈni dassetuÑ dukkhe ÒÈÓÈdÊni cattÈri ÒÈÓÈni uddiÔÔhÈni. Tattha dukkheti ettha du-iti ayaÑ saddo kucchite dissati. KucchitaÑ hi puttaÑ duputtoti vadanti. KhaÑ-saddo pana tucche. TucchaÑ hi ÈkÈsaÑ ‘khan’ti vuccati. IdaÒca paÔhamasaccaÑ kucchitaÑ anekupaddavÈdhiÔÔhÈnato, tucchaÑ bÈlajanaparikappitadhuva-subhasukhattabhÈvavirahitato. TasmÈ kucchitattÈ tucchattÈ ca “dukkhan”ti vuccati.

Dukkhasamudayeti ettha saÑ-iti ayaÑ saddo “samÈgamo sametan”ti-ÈdÊsu1 viya saÑyogaÑ dÊpeti, u-iti ayaÑ saddo “uppannaÑ uditan”ti-ÈdÊsu2 viya uppattiÑ. Aya-saddo pana kÈraÓaÑ dÊpeti. IdaÒcÈpi dutiyasaccaÑ avasesapaccayasamÈyoge sati dukkhassa uppattikÈraÓaÑ. Iti dukkhassa saÑyoge uppattikÈraÓattÈ “dukkhasamudayan”ti vuccati.

Dukkhanirodheti ettha ni-saddo abhÈvaÑ, rodhasaddo ca cÈrakaÑ dÊpeti. TasmÈ abhÈvo ettha saÑsÈracÈrakasa~khÈtassa dukkharodhassa sabbagatisuÒÒattÈ, samadhigate vÈ tasmiÑ saÑsÈracÈrakassa dukkharodhassa abhÈvo hoti tappaÔipakkhattÈtipi “dukkhanirodhan”ti vuccati. Dukkhassa vÈ anuppattinirodhapaccayattÈ dukkhanirodhanti vuccati.

DukkhanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈyÈti ettha yasmÈ ayaÑ etaÑ dukkhanirodhaÑ gacchati ÈrammaÓakaraÓavasena tadabhimukhÊbh|tattÈ3, paÔipadÈ ca hoti dukkhanirodhappattiyÈ, tasmÈ dukkhanirodhagÈmini-paÔipadÈti vuccati. CattÈri maggaÒÈÓÈneva heÔÔhÈ vuÔÔhÈnÈkÈradÊpanavasena “magge ÒÈÓan”ti vuttÈni, anantaraphaladÈyakattassa kÈraÓaparidÊpanavasena “ÈnantarikasamÈdhimhi ÒÈÓan”ti vuttÈni, vivaÔÔanÈkÈradÊpanavasena “saccavivaÔÔe ÒÈÓan”ti vuttÈni, maggapaÔipÈÔikkameneva arahattamaggaÒÈÓuppattiÑ, tassa4 ca ÒÈÓassa abhiÒÒÈbhÈvaÑ dÊpetuÑ arahattamaggaÒÈÓameva “ÈsavÈnaÑ khaye ÒÈÓan”ti vuttaÑ, puna catunnampi maggaÒÈÓÈnaÑ ekÈbhisamayataÑ dÊpetuÑ “pariÒÒaÔÔhe paÒÒÈ dukkhe ÒÈÓan”ti-ÈdÊni cattÈri ÒÈÓÈni vuttÈni. Puna ekekasmiÑ sacce visuÑ visuÑ uppattidÊpanavasena “dukkhe ÒÈÓan”ti-ÈdÊni cattÈri ÒÈÓÈni uddiÔÔhÈnÊti evaÑ pubbÈparaviseso veditabboti. ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 105; DÊ 2. 245 piÔÔhÈdÊsu. 2. Vi 1. 92; Khu 8. 271 piÔÔhÈdÊsu. 3. Tadabhimukhabh|tattÈ (SÊ), tadabhimukhattÈ (SyÈ) 4. ArahattamaggaÒÈÓuppattikassa (SÊ)

52 KhuddakanikÈya

64-67. IdÈni sabbesaÑ ariyapuggalÈnaÑ ariyamaggÈnubhÈveneva paÔisambhidÈÒÈÓÈni siddhÈnÊti dassetuÑ atthapaÔisambhide ÒÈÓanti-ÈdÊni puna cattÈri paÔisambhidÈÒÈÓÈni uddiÔÔhÈni. ImÈni hi paÔisambhidÈpabhedÈbhÈvepi sabba-ariyapuggalasÈdhÈraÓÈni suddhikapaÔisambhidÈÒÈÓÈni, heÔÔhÈ uddiÔÔhÈni pana pabhinnapaÔisambhidÈnaÑ pabhedappattÈni paÔisambhidÈÒÈÓÈnÊti veditabbÈnÊti ayametesaÑ ubhayatthavacena viseso. YasmÈ vÈ anantaraÑ uddiÔÔhaÑ dukkhÈrammaÓaÑ nirodhÈrammaÓaÒca ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ hoti, samudayÈrammaÓaÑ maggÈrammaÓaÒca ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ, tadabhilÈpe ÒÈÓaÑ niruttipaÔisambhidÈ, tesu ÒÈÓesu ÒÈÓaÑ paÔibhÈnapaÔisambhidÈ, tasmÈ tampi atthavisesaÑ dassetuÑ suddhikapaÔisambhidÈÒÈÓÈni uddiÔÔhÈnÊti veditabbÈni. TasmÈyeva ca heÔÔhÈ nÈnattasaddena visesetvÈ vuttÈni, idha tathÈ avisesetvÈ vuttÈnÊti. 68. EvaÑ paÔipÈÔiyÈ sattasaÔÔhi sÈvakasÈdhÈraÓaÒÈÓÈni uddisitvÈ idÈni sÈvakehi asÈdhÈraÓÈni TathÈgatÈnaÑyeva ÈveÓikÈni ÒÈÓÈni dassetuÑ indriyaparopariyattaÒÈÓÈdÊni cha asÈdhÈraÓaÒÈÓÈni uddiÔÔhÈni. Tatthapi yasmÈ TathÈgatÈ sattÈnaÑ dhamadesanÈya bhÈjanÈbhÈjanattaÑ olokentÈ BuddhacakkhunÈ olokenti. Buddhacakkhu nÈma indriyaparopariyattÈsayÈnusayaÒÈÓadvayameva. YathÈha–

“AddasÈ kho BhagavÈ BuddhacakkhunÈ lokaÑ volokento satte apparajakkhe mahÈrajakkhe tikkhindriye mudindriye”ti-Èdi1.

SattasantÈne ca olokentÈ paÔhamaÑ indriyaparipÈkÈparipÈkaÑ olokenti, indriyaparipÈkaÒca ÒatvÈ ÈsayÈdÊnaÑ anur|pena dhammadesanatthaÑ tato ÈsayÈnusayacaritÈni olokenti, tasmÈpi paÔhamaÑ indriyaparopariyattaÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ, tadanantaraÑ ÈsayÈnusayaÒÈÓaÑ. DhammaÑ desentÈ ca yasmÈ pÈÔihÈriyena vinetabbÈnaÑ pÈÔihÈriyaÑ karonti, tasmÈ ÈsayÈnusayaÒÈÓÈnantaraÑ yamakapÈÔihÈriye ÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ, imesaÑ tiÓÓaÑ ÒÈÓÈnaÑ hetuparidÊpanatthaÑ tadanantaraÑ mahÈkaruÓÈÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ, mahÈkaruÓÈÒÈÓassa parisuddhabhÈvaparidÊpanatthaÑ tadanantaraÑ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ uddiÔÔhaÑ, sabbaÒÒussÈpi sabbadhammÈnaÑ ÈvajjanapaÔibaddhabhÈvaparidÊpanatthaÑ ______________________________________________________________ 1. Vi 3. 9; Ma 1. 225; Ma 2. 293 piÔÔhesu.


sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa anÈvariyabhÈvaparidÊpanatthaÒca tadanantaraÑ anÈvaraÓaÒÈÓaÑ uddiÔÔhanti veditabbaÑ.

IndriyaparopariyattaÒÈÓanti ettha upari “sattÈnan”ti padaÑ idheva ÈharitvÈ sattÈnaÑ indriyaparopariyattaÒÈÓanti yojetabbaÑ. ParÈni ca aparÈni ca parÈparÈnÊti vattabbe sandhivasena ro-kÈraÑ katvÈ paroparÈnÊti vuccati. ParoparÈnaÑ bhÈvo paropariyaÑ, paropariyameva paropariyattaÑ, veneyyasattÈnaÑ saddhÈdÊnaÑ paÒcannaÑ indriyÈnaÑ paropariyattaÑ indriyaparopariyattaÑ, indriyaparopariyattassa ÒÈÓaÑ indriyaparopariyattaÒÈÓaÑ, indriyÈnaÑ uttamÈnuttamabhÈvaÒÈÓanti attho. IndriyavarovariyattaÒÈÓantipi pÈÔho. VarÈni ca avariyÈni ca varovariyÈni, varovariyÈnaÑ bhÈvo varovariyattanti yojetabbaÑ. AvariyÈnÊti ca na uttamÈnÊti attho. Atha vÈ parÈni ca oparÈni ca paroparÈni, tesaÑ bhÈvo paropariyattanti yojetabbaÑ. OparÈnÊti ca orÈnÊti vuttaÑ hoti, lÈmakÈnÊti attho “paroparÈ yassa samecca dhammÈ”ti-ÈdÊsu1 viya. “Indriyaparopariyatte ÒÈÓan”ti bhummavacanenÈpi pÈÔho. 69. SattÈnaÑ ÈsayÈnusaye ÒÈÓanti ettha r|pÈdÊsu khandhesu chandarÈgena sattÈ visattÈti sattÈ. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ–

“R|pe kho rÈdha yo chando yo rÈgo yÈ nandÊ yÈ taÓhÈ, tatra satto tatra visatto, tasmÈ ‘satto’ti vuccati. VedanÈya saÒÒÈya sa~khÈresu viÒÒÈÓe yo chando yo rÈgo yÈ nandÊ yÈ taÓhÈ, tatra satto tatra visatto, tasmÈ ‘satto’ti vuccatÊ”ti2.

AkkharacintakÈ pana atthaÑ avicÈretvÈ “nÈmamattametan”ti icchanti. Yepi atthaÑ vicÈrenti, te satvayogena sattÈti icchanti. TesaÑ sattÈnaÑ. Œsayanti nissayanti etaÑ iti Èsayo, micchÈdiÔÔhiyÈ, sammÈdiÔÔhiyÈ vÈ kÈmÈdÊhi, nekkhammÈdÊhi vÈ paribhÈvitassa santÈnassetaÑ adhivacanaÑ. SattasantÈne anusenti anupavattantÊti anusayÈ, thÈmagatÈnaÑ kÈmarÈgÈdÊnaÑ etaÑ adhivacanaÑ. Œsayo ca anusayo ca ÈsayÈnusayo. JÈtiggahaÓena ca dvandasamÈsavasena ca ekavacanaÑ veditabbaÑ. ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 348 piÔÔhe. 2. SaÑ 2. 155 pÔÔhe.

54 KhuddakanikÈya

YasmÈ caritÈdhimuttiyo ÈsayÈnusayasa~gahitÈ, tasmÈ uddese caritÈdhimuttÊsu ÒÈÓÈni ÈsayÈnusayaÒÈÓeneva sa~gahetvÈ “ÈsayÈnusaye ÒÈÓan”ti vuttaÑ. Yeneva hi adhippÈyena uddeso kato, teneva adhippÈyena niddeso katoti. 70. YamakapÈÔihÊre ÒÈÓanti ettha aggikkhandha-udakadhÈrÈdÊnaÑ apubbaÑ acarimaÑ sakiÑyeva pavattito yamakaÑ, assaddhiyÈdÊnaÑ paÔipakkhadhammÈnaÑ haraÓato pÈÔihÊraÑ, yamakaÒca taÑ pÈÔihÊraÒcÈti yamakapÈÔihÊraÑ. 71. MahÈkaruÓÈsamÈpattiyÈ ÒÈÓanti ettha paradukkhe sati sÈdh|naÑ hadayakampanaÑ karotÊti karuÓÈ, kinÈti vÈ paradukkhaÑ hiÑsati vinÈsetÊti karuÓÈ, kirÊyati vÈ dukkhitesu pharaÓavasena pasÈrÊyatÊti karuÓÈ, pharaÓakammavasena kammaguÓavasena ca mahatÊ karuÓÈ mahÈkaruÓÈ, samÈpajjanti etaÑ mahÈkÈruÓikÈti samÈpatti, mahÈkaruÓÈ ca sÈ samÈpatti cÈti mahÈkaruÓÈsamÈpatti. TassaÑ mahÈkaruÓÈsamÈpattiyaÑ, taÑsampayuttaÑ ÒÈÓaÑ. 72-73. SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ anÈvaraÓaÒÈÓanti ettha paÒcaneyyapathappabhedaÑ1 sabbaÑ aÒÒÈsÊti sabbaÒÒ|, sabbaÒÒussa bhÈvo sabbaÒÒutÈ, sÈ eva ÒÈÓaÑ “sabbaÒÒutÈÒÈÓan”ti vattabbe “sabbaÒÒutaÒÒÈÓan”ti vuttaÑ. Sa~khatÈsa~khatÈdibhedÈ sabbadhammÈ hi sa~khÈro vikÈro lakkhaÓaÑ nibbÈnaÑ paÒÒattÊti paÒceva neyyapathÈ honti. SabbaÒÒ|ti ca kamasabbaÒÒ| sakiÑsabbaÒÒ| satatasabbaÒÒ| sattisabbaÒÒ| ÒÈtasabbaÒÒ|ti paÒcavidhÈ sabbaÒÒuno siyuÑ. Kamena sabbajÈnanakÈlÈ-sambhavato kamasabbaÒÒutÈ na hoti, sakiÑ sabbÈrammaÓagahaÓÈbhÈvato sakiÑsabbaÒÒutÈ na hoti, cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrammaÓacitta-sambhavato bhava~gacittavirodhato yutti-abhÈvato ca satatasabbaÒÒutÈ vÈ siyÈ, viditasabbadhammattÈ ÒÈtasabbaÒÒutÈ vÈ siyÈ. SattisabbaÒÒuno2 sabbajÈnanattaÑ natthÊti tampi na yujjati. ______________________________________________________________ 1. PaÒcaÒeyyapathappabhedaÑ (SÊ) 2. SattisabbaÒÒutte (SyÈ, Ka)


“Na tassa addiÔÔhamidhatthi kiÒci, Atho aviÒÒÈtamajÈnitabbaÑ. SabbaÑ abhiÒÒÈsi yadatthi neyyaÑ, TathÈgato tena samantacakkh|”ti1–

vuttattÈ ÒÈtasabbaÒÒuttameva yujjati. EvaÑ hi sati kiccato asammohato kÈraÓasiddhito ÈvajjanapaÔibaddhato sabbaÒÒuttameva hotÊti. ŒvajjanapaÔibaddhattÈ eva hi natthi etassa ÈvaraÓanti anÈvaraÓaÑ, tadeva anÈvaraÓaÒÈÓanti vuccatÊti.

ImÈni tesattati ÒÈÓÈnÊti sÈvakehi sÈdhÈraÓÈsÈdhÈraÓavasena uddiÔÔhÈni imÈni tesattati ÒÈÓÈni. ImesaÑ tesattatiyÈ ÒÈÓÈnanti-Èdito paÔÔhÈya vuttÈnaÑ imesaÑ tesattatiÒÈÓÈnaÑ. UbbÈhanatthe cetaÑ sÈmivacanaÑ. TesattatÊnantipi pÈÔho. “TesattatiyÈ”ti vattabbe ekasmiÑ bahuvacanaÑ veditabbaÑ. SattasaÔÔhi ÒÈÓÈnÊti-Èdito paÔÔhÈya sattasaÔÔhi ÒÈÓÈni. SÈvakasÈdhÈraÓÈnÊti savanante ariyÈya jÈtiya jÈtattÈ sÈvakÈ, samÈnaÑ dhÈraÓametesanti sÈdhÈraÓÈni, TathÈgatÈnaÑ sÈvakehi sÈdhÈraÓÈni sÈvakasÈdhÈraÓÈni. Cha ÒÈÓÈnÊti ante uddiÔÔhÈni cha ÒÈÓÈni. AsÈdhÈraÓÈni sÈvakehÊti sÈvakehi asÈdhÈraÓÈni TathÈgatÈnaÑyeva ÒÈÓÈnÊti.

SaddhammappakÈsiniyÈ PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈya

©ÈÓakathÈmÈtikuddesavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

1. SutamayaÒÈÓakathÈ

VissajjanuddesavaÓÓanÈ

1. IdÈni yathÈnikkhittena uddesena sa~gahite dhamme pabhedato dassetuÑ kathaÑ sotÈvadhÈne paÒÒÈ sutamaye ÒÈÓanti-Èdi niddesavÈro Èraddho. Tattha yaÑ vuttaÑ “sotÈvadhÈne paÒÒÈ sutamaye ______________________________________________________________ 1. Khu 7. 280; Khu 8. 178; Khu 9. 227 piÔÔhesu.

56 KhuddakanikÈya

ÒÈÓan”ti, taÑ kathaÑ hotÊti ayaÑ kathetukamyatÈpucchÈ. PaÒcavidhÈ hi pucchÈ adiÔÔhajotanÈpucchÈ diÔÔhasaÑsandanÈpucchÈ vimaticchedanÈpucchÈ anumatipucchÈ kathetukamyatÈpucchÈti. TÈsaÑ idaÑ nÈnattaÑ–

KatamÈ1 adiÔÔhajotanÈ pucchÈ. PakatiyÈ lakkhaÓaÑ aÒÒÈtaÑ hoti adiÔÔhaÑ atulitaÑ atÊritaÑ avibh|taÑ avibhÈvitaÑ, tassa ÒÈÓÈya dassanÈya tulanÈya tÊraÓÈya vibh|tÈya vibhÈvanatthÈya paÒhaÑ pucchati, ayaÑ adiÔÔhajotanÈpucchÈ.

KatamÈ1 diÔÔhasaÑsandanÈpucchÈ. PakatiyÈ lakkhaÓaÑ ÒÈtaÑ hoti diÔÔhaÑ tulitaÑ tÊritaÑ vibh|taÑ vibhÈvitaÑ, so aÒÒehi paÓÉitehi saddhiÑ saÑsandanatthÈya paÒhaÑ pucchati, ayaÑ diÔÔhasaÑsandanÈpucchÈ.

KatamÈ1 vimaticchedanÈpucchÈ. PakatiyÈ saÑsayapakkhando hoti vimatipakkhando dveÄhakajÈto “evaÑ nu kho, nanu kho, kiÑ nu kho, kathaÑ nu kho”ti. So vimaticchedanatthÈya paÒhaÑ pucchati, ayaÑ vimaticchedanÈpucchÈ.

KatamÈ anumatipucchÈ. BhagavÈ bhikkh|naÑ anumatiyÈ paÒhaÑ pucchati “taÑ kiÑ maÒÒatha bhikkhave r|paÑ niccaÑ vÈ aniccaÑ vÈ”ti. AniccaÑ bhante. YaÑ panÈniccaÑ, dukkhaÑ vÈ taÑ sukhaÑ vÈti. DukkhaÑ bhante. YaÑ panÈniccaÑ dukkhaÑ vipariÓÈmadhammaÑ, kallaÑ nu taÑ samanupassituÑ “etaÑ mama esohamasmi eso me attÈ”ti. No hetaÑ bhanteti2, ayaÑ anumatipucchÈ.

KatamÈ kathetukamyatÈpucchÈ. BhagavÈ bhikkh|naÑ kathetukamyatÈya paÒhaÑ pucchati “cattÈrome bhikkhave satipaÔÔhÈnÈ. Katame cattÈro”ti3, ayaÑ kathetukamyatÈpucchÈti. TÈsu ayaÑ therassa kathetukamyatÈpucchÈti veditabbÈ.

IdÈni samÈtikuddesÈya kathetukamyatÈpucchÈya “ime dhammÈ abhiÒÒeyyÈti sotÈvadhÈnaÑ, taÑpajÈnanÈ paÒÒÈ sutamaye ÒÈÓan”ti-Èdayo soÄasa vissajjanuddesÈ. Tattha ime dhammÈ abhiÒÒeyyÈti “desayantassÈ”ti pÈÔhaseso. Ime dhammÈ abhijÈnitabbÈti Satthuno, aÒÒatarassa vÈ garuÔÔhÈniyassa sabrahmacÈrissa dhammaÑ desayantassa pubbe vuttanayena sotÈvadhÈnaÑ sutaÑ sotÈvadhÈnaÑ nÈma, taÑpajÈnanÈ ______________________________________________________________ 1. Khu 7. 263; Khu 8. 50 piÔÔhÈdÊsu. 2. Vi 3. 19; SaÑ 3. 368 piÔÔhesu. 3. SaÑ 3. 150 piÔÔhe.


paÒÒÈ tassa sutassa pajÈnanÈ pariyÈyaparicchindakapaÒÒÈ1 sutamaye ÒÈÓaÑ nÈmÈti attho. Tassa pajÈnanÈ taÑpajÈnanÈti sÈmivacanasamÈso. TaÑ pajÈnanÈti vibhattivipallÈsavasena upayogavacanaÑ vÈ. AbhiÒÒeyyÈti ca sabhÈvalakkhaÓÈvabodhavasena sobhanenÈkÈrena jÈnitabbÈ. PariÒÒeyyÈti sÈmaÒÒalakkhaÓÈvabodhavasena kiccasamÈpanavasena ca byÈpitvÈ jÈnitabbÈ. BhÈvetabbÈti vaÉÉhetabbÈ. SacchikÈtabbÈti paccakkhaÑ kÈtabbÈ. DuvidhÈ hi sacchikiriyÈ paÔilÈbhasacchikiriyÈ ÈrammaÓasacchikiriyÈ ca. PaccanÊkasamudÈcÈravasena parihÈniyasa~khÈtaÑ hÈnaÑ bhajantÊti hÈnabhÈgiyÈ. TadanudhammatÈya satiyÈ saÓÔhÈnavasena ÔhÈnasa~khÈtaÑ ÔhitiÑ bhajantÊti ÔhitibhÈgiyÈ. UparivisesÈdhigamavasena visesaÑ bhajantÊti visesabhÈgiyÈ. AnibbiddhapubbaÑ appadÈlitapubbaÑ lobhakkhandhaÑ dosakkhandhaÑ mohakkhandhaÑ nibbijjhati padÈletÊti ariyamaggo nibbedho nÈma, nibbidÈsahagatÈnaÑ saÒÒÈmanasikÈrÈnaÑ samudÈcÈravasena taÑ nibbedhaÑ bhajantÊti nibbedhabhÈgiyÈ.

Sabbe sa~khÈrÈti sabbe sappaccayÈ dhammÈ. Te hi sa~khatasa~khÈrÈ nÈma. Paccayehi sa~gamma karÊyantÊti sa~khÈrÈ, te eva paccayehi sa~gamma katattÈ sa~khatÈti visesetvÈ vuttÈ. KammanibbattÈ tebh|makar|pÈr|padhammÈ abhisa~khatasa~khÈrÈti AÔÔhakathÈsu2 vuttÈ. Tepi “aniccÈ vata sa~khÈrÈ”ti-ÈdÊsu3 sa~khatasa~khÈresu sa~gahaÑ gacchanti. “AvijjÈgato ayaÑ bhikkhave purisapuggalo puÒÒaÒceva sa~khÈraÑ abhisa~kharotÊ”ti-ÈdÊsu4 avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈva ÈgatÈ tebh|mikakusalÈkusalacetanÈ abhisa~kharaÓakasa~khÈrÈ nÈma. “YÈvatikÈ abhisa~khÈrassa gati, tÈvatikaÑ gantvÈ akkhÈhataÑ maÒÒe aÔÔhÈsÊ”ti-ÈdÊsu5 ÈgataÑ kÈyikaÑ cetasikaÑ vÊriyaÑ payogÈbhisa~khÈro nÈma. “SaÒÒÈvedayitanirodhaÑ samÈpannassa kho Èvuso VisÈkha bhikkhuno paÔhamaÑ nirujjhati vacÊsa~khÈro, tato kÈyasa~khÈro, tato cittasa~khÈro”ti-ÈdÊsu6 ÈgatÈ vitakkavicÈrÈ vÈcaÑ sa~kharontÊti vacÊsa~khÈrÈ. AssÈsapassÈsÈ kÈyena ______________________________________________________________ 1. PariÒÒÈya paricchindakapaÒÒÈ (Ka) 2. Visuddhi 2. 158; Abhi-®Ôha 2. 134 piÔÔhesu. 3. SaÑ 1. 160, 398; DÊ 2. 129. 161 piÔÔhesu. 4. SaÑ 1. 310 piÔÔhe. 5. SaÑ 1. 110 piÔÔhe. 6. Ma 1. 376 piÔÔhe.

58 KhuddakanikÈya

sa~kharÊyantÊti kÈyasa~khÈrÈ. SaÒÒÈ ca vedanÈ ca cittena sa~kharÊyantÊti cittasa~khÈrÈ. Idha pana sa~khatasa~khÈrÈ adhippetÈ.

AniccÈti hutvÈ abhÈvaÔÔhena. DukkhÈti pÊÄanaÔÔhena. Sabbe dhammÈti nibbÈnampi antokatvÈ vuttÈ. AnattÈti avasavattanaÔÔhena. IdaÑ dukkhaÑ ariyasaccanti-ÈdÊsu “dukkhasamudayo dukkhanirodho”ti vattabbe “dukkhasamudayaÑ dukkhanirodhan”ti li~gavipallÈso kato. YasmÈ pana BuddhÈdayo ariyÈ paÔivijjhanti, tasmÈ ariyasaccÈnÊti vuccanti. YathÈha “cattÈrimÈni bhikkhave ariyasaccÈni -pa-. ImÈni kho bhikkhave cattÈri ariyasaccÈni. AriyÈ imÈni paÔivijjhanti, tasmÈ ariyasaccÈnÊti vuccantÊ”ti1. Ariyassa saccÈnÊtipi ariyasaccÈni. YathÈha “sadevake loke -pa- sadevamanussÈya TathÈgato ariyo, tasmÈ ariyasaccÈnÊti vuccantÊ”ti2. EtesaÑ abhisambuddhattÈ ariyabhÈvasiddhitopi ariyasaccÈni. YathÈha “imesaÑ kho bhikkhave catunnaÑ ariyasaccÈnaÑ yathÈbh|taÑ abhisambuddhattÈ TathÈgato ArahaÑ SammÈsambuddho ariyoti vuccatÊ”ti3. AriyÈni saccÈnÊtipi ariyasaccÈni. AriyÈnÊti avitathÈni4, avisaÑvÈdakÈnÊti attho. YathÈha “imÈni kho bhikkhave cattÈri ariyasaccÈni tathÈni avitathÈni anaÒÒathÈni, tasmÈ ariyasaccÈnÊti vuccantÊ”ti2. SaccÈnÊti ko saccaÔÔhoti ce? Yo paÒÒÈcakkhunÈ upaparikkhamÈnÈnaÑ mÈyÈva viparÊto, marÊcÊva visaÑvÈdako, titthiyÈnaÑ parikappita-attÈva anupalabbhasabhÈvo ca na hoti, atha kho bÈdhanapabhavasantiniyyÈnappakÈrena tacchÈviparÊtabh|tabhÈvena ariyaÒÈÓassa gocaro hotiyeva. Esa aggilakkhaÓaÑ viya lokapakati viya ca tacchÈviparÊtabh|tabhÈvo saccaÔÔhoti veditabbo. YathÈha “idaÑ dukkhanti bhikkhave tathametaÑ avitathametaÑ anaÒÒathametan”ti5 vitthÈro. Apica–

NÈbÈdhakaÑ yato dukkhaÑ, dukkhÈ aÒÒaÑ na bÈdhakaÑ. BÈdhakattaniyÈmena, tato saccamidaÑ mataÑ.

TaÑ vinÈ nÈÒÒato dukkhaÑ, na hoti na ca taÑ tato. Dukkhahetu niyÈmena, iti saccaÑ visattikÈ. ______________________________________________________________ 1. Gave sitabbaÑ. 2. SaÑ 3. 381 piÔÔhe. 3. SaÑ 3. 379 piÔÔhe. 4. TathÈni avitathÈni (Visuddhi 2. 126 piÔÔhe) 5. SaÑ 3. 377 piÔÔhe.


NÈÒÒÈ nibbÈnato santi, santaÑ na ca na taÑ yato. SantabhÈvaniyÈmena, tato saccamidaÑ mataÑ. MaggÈ aÒÒaÑ na niyyÈnaÑ, aniyyÈno na cÈpi so. TacchaniyyÈnabhÈvena, iti so saccasammato. Iti tacchÈvipallÈsa-bh|tabhÈvaÑ cat|svapi. DukkhÈdÊsvavisesena, saccaÔÔhaÑ Èhu paÓÉitÈti.

So panÈyaÑ saccasaddo anekesu atthesu dissati. SeyyathidaÑ, “saccaÑ bhaÓe na kujjheyyÈ”ti-ÈdÊsu1 vÈcÈsacce. “Sacce ÔhitÈ samaÓabrÈhmaÓÈ cÈ”ti-ÈdÊsu2 viratisacce. “KasmÈ nu saccÈni vadanti nÈnÈ, pavÈdiyÈse kusalÈvadÈnÈ”ti-ÈdÊsu3 diÔÔhisacce. “EkaÑ hi saccaÑ na dutÊyamatthi, yasmiÑ pajÈ no vivade pajÈnan”ti-ÈdÊsu4 paramatthasacce nibbÈne ceva magge ca. “CatunnaÑ saccÈnaÑ kati kusalÈ kati akusalÈ”ti-ÈdÊsu5 ariyasacce. SvÈyamidhÈpi ariyasacce pavattatÊti.

NiddesavÈrasa~gahitassa vissajjanuddesassa

AtthavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

AbhiÒÒeyyaniddesavaÓÓanÈ

2. IdÈni vissajjanuddesasa~gahite dhamme pabhedato dassetuÑ kathaÑ ime dhammÈ abhiÒÒeyyÈti-Èdi niddesavÈro Èraddho. Tattha abhiÒÒeyyaniddesÈdÊsu paÒcasu Èdito ekakÈdivasena dasa dasa vissajjanÈni dasuttarapariyÈyena saÑsandetvÈ uddiÔÔhÈni. Tesu abhiÒÒeyyaniddese tÈva sabbe sattÈti kÈmabhavÈdÊsu saÒÒÈbhavÈdÊsu ekavokÈrabhavÈdÊsu ca sabbabhavesu sabbe sattÈ. ŒhÈraÔÔhitikÈti ÈhÈrato Ôhiti etesanti ÈhÈraÔÔhitikÈ. ®hitÊti cettha sakakkhaÓe atthitÈ adhippetÈ. Iti sabbasattÈnaÑ Ôhitihetu ÈhÈro ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 46 piÔÔhe. 2. Khu 6. 140 piÔÔhe. 3. Khu 1. 416 piÔÔhe. 4. Khu 1. 416; Khu 7. 226 piÔÔhesu. 5. Abhi 2. 118 piÔÔhe.

60 KhuddakanikÈya

nÈma eko dhammo adhikena ÒÈÓena jÈnitabbo. Paccaye hi abhiÒÒÈte paccayuppannÈpi abhiÒÒÈtÈ honti ubhinnampi aÒÒamaÒÒÈpekkhattÈ. Etena ÒÈtapariÒÒÈ vuttÈ hoti. Nanu ca evaÑ sante yaÑ vuttaÑ “AsaÒÒasattÈ devÈ ahetukÈ anÈhÈrÈ aphassakÈ”ti-Èdi1, taÑ virujjhatÊti. TaÒca na virujjhati. TesaÑ hi jhÈnaÑ ÈhÈroti. EvaÑ santepi “cattÈrome bhikkhave ÈhÈrÈ bh|tÈnaÑ vÈ sattÈnaÑ ÔhitiyÈ, sambhavesÊnaÑ vÈ anuggahÈya. Katame cattÈro. KabaÄÊkÈro ÈhÈro oÄÈriko vÈ sukhumo vÈ, phasso dutiyo, manosaÒcetanÈ tatiyÈ, viÒÒÈÓaÑ catutthan”ti2 idaÑ virujjhatÊti. Idampi na virujjhati. EtasmiÑ hi sutte nippariyÈyena ÈhÈralakkhaÓÈva dhammÈ ÈhÈrÈti vuttÈ, idha pana pariyÈyena paccayo ÈhÈroti vutto. Sabbasa~khatadhammÈnaÑ hi paccayo laddhuÑ vaÔÔati, so ca yaÑ yaÑ phalaÑ janeti, taÑ taÑ Èharati nÈma. TasmÈ Èharoti vuccati. TenevÈha–

“AvijjampÈhaÑ bhikkhave sÈhÈraÑ vadÈmi, no anÈhÈraÑ. Ko ca bhikkhave avijjÈya ÈhÈro. ‘PaÒca nÊvaraÓÈ’tissa vacanÊyaÑ. PaÒca nÊvaraÓepÈhaÑ bhikkhave sÈhÈre vadÈmi, no anÈhÈre. Ko ca bhikkhave paÒcannaÑ nÊvaraÓÈnaÑ ÈhÈro. ‘Ayoniso manasikÈro’tissa vacanÊyan”ti-Èdi3. AyaÑ idha adhippeto.

EtasmiÑ hi paccayÈhÈre gahite pariyÈyÈhÈropi nippariyÈyÈhÈropi sabbo gahitova hoti.

Tattha asaÒÒabhave paccayÈhÈro labbhati. Anuppanne hi Buddhe titthÈyatane pabbajitvÈ vÈyokasiÓe parikammaÑ katvÈ catutthajjhÈnaÑ nibbattetvÈ tato vuÔÔhÈya “dhÊ cittaÑ dhÊ cittaÑ4, cittassa nÈma abhÈvoyeva sÈdhu. CittaÑ hi nissÈya vadhabandhanÈdipaccayaÑ dukkhaÑ uppajjati, citte asati natthetan”ti khantiÑ ruciÑ uppÈdetvÈ aparihÊnajjhÈnÈ kÈlaÑkatvÈ asaÒÒabhave nibbattanti. Yo yassa iriyÈpatho manussaloke paÓihito ahosi, so tena iriyÈpathena nibbattitvÈ paÒca kappasatÈni tiÔÔhati. EttakaÑ addhÈnaÑ nipanno viya nisinno viya Ôhito viya hoti. Evar|pÈnaÒca sattÈnaÑ paccayÈhÈro labbhati. Te hi yaÑ jhÈnaÑ bhÈvetvÈ nibbattÈ, ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 434 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 253 piÔÔhe. 3. AÑ 3. 346 piÔÔhe. 4. DhÊ cittaÑ dhiratthu vata cittaÑ (SyÈ)


tadeva nesaÑ paccayo hoti. YathÈ jiyÈvegena khittasaro yÈva jiyÈvego atthi, tÈva gacchati, evaÑ yÈva jhÈnapaccayo atthi, tÈva tiÔÔhanti. TasmiÑ niÔÔhite khÊÓavego saro viya patanti.

Ye pana te nerayikÈ “nevuÔÔhÈnaphal|pajÊvino na puÒÒaphal|pajÊvino”ti vuttÈ, tesaÑ ko ÈhÈroti? TesaÑ kammameva ÈhÈroti. KiÑ paÒca ÈhÈrÈ atthÊti? “PaÒca, na paÒcÈ”ti idaÑ na vattabbaÑ. Nanu “paccayo ÈhÈro”ti vutto, tasmÈ yena kammena te niraye nibbattÈ, tadeva tesaÑ ÔhitipaccayattÈ ÈhÈro. YaÑ sandhÈya idaÑ vuttaÑ “na tÈva kÈlaÑ karoti, yÈva na taÑ pÈpakammaÑ byantÊhotÊ”ti1. TasmÈ ÈhÈraÔÔhitikÈti paccayaÔÔhitikÈti attho. KabaÄÊkÈraÑ ÈhÈraÑ ÈrabbhÈti cettha vivÈdo na kÈtabbo. Mukhe uppannakheÄopi hi tesaÑ ÈhÈrakiccaÑ sÈdheti. KheÄo hi niraye dukkhavedanÊyo hutvÈ paccayo hoti, sagge sukhavedanÊyo. Iti kÈmabhave nippariyÈyena cattÈro ÈhÈrÈ, r|pÈr|pabhavesu ÔhapetvÈ asaÒÒabhavaÑ sesÈnaÑ tayo, asaÒÒÈnaÒceva avasesÈnaÒca paccayÈhÈroti iminÈ ÈhÈrena sabbe sattÈ ÈhÈraÔÔhitikÈ.

Sabbe sattÈti ca puggalÈdhiÔÔhÈnÈ dhammadesanÈ, sabbe sa~khÈrÈti adhippÈyo. Bhagavatopi hi dhammapuggalÈnaÑ vasena2 catubbidhÈ desanÈ dhammÈdhiÔÔhÈnÈ dhammadesanÈ, dhammÈdhiÔÔhÈnÈ puggaladesanÈ, puggalÈdhiÔÔhÈnÈ puggaladesanÈ, puggalÈdhiÔÔhÈnÈ dhammadesanÈti. “NÈhaÑ bhikkhave aÒÒaÑ ekadhammampi samanupassÈmi, yaÑ evaÑ bhÈvitaÑ kammaniyaÑ hoti, yathayidaÑ cittaÑ. CittaÑ bhikkhave bhÈvitaÑ kammaniyaÑ hotÊ”ti3 evar|pÊ dhammÈdhiÔÔhÈnÈ dhammadesanÈ. “AÔÔhÈnametaÑ bhikkhave anavakÈso yaÑ diÔÔhisampanno puggalo kaÒci sa~khÈraÑ niccato upagaccheyya, netaÑ ÔhÈnaÑ vijjatÊ”ti4 evar|pÊ dhammÈdhiÔÔhÈnÈ puggaladesanÈ. “Ekapuggalo bhikkhave loke uppajjamÈno uppajjati bahujanahitÈya bahujanasukhÈya lokÈnukampÈya atthÈya hitÈya sukhÈya devamanussÈnan”ti5 evar|pÊ puggalÈdhiÔÔhÈnÈ puggaladesanÈ. “Ekapuggalassa bhikkhave pÈtubhÈvÈ mahato cakkhussa pÈtubhÈvo hotÊ”ti6 evar|pÊ puggalÈdhiÔÔhÈnÈ dhammadesanÈ. TÈsu idha puggalÈdhiÔÔhÈnÈ ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 139; Ma 3. 205 piÔÔhesu. 2. Dhammapuggalavasena (SÊ, SyÈ) 3. AÑ 1. 4 piÔÔhe. 4. AÑ 1. 28 piÔÔhe. 5. AÑ 1. 21, 35 piÔÔhesu. 6. AÑ 1. 22 piÔÔhe.

62 KhuddakanikÈya

dhammadesanÈ. Upari yÈva dasakÈ dhammÈnaÑyeva gahitattÈ sattaggahaÓena dhammaggahaÓaÑ katanti veditabbaÑ, visesena vÈ sattasantÈnapariyÈpannadhammÈnaÑyeva adhikena ÒÈÓena sabhÈvato upaparikkhitabbattÈ sattaggahaÓaÑ katanti veditabbaÑ, sa~khÈre upÈdÈya sattoti paÒÒattimattasambhavato vÈ phalopacÈrena sa~khÈrÈ “sattÈ”ti vuttÈti veditabbaÑ. Na hi koci satto paccayaÔÔhitiko atthi aÒÒatra sa~khÈrehi, vohÈravasena pana evaÑ vuccati. Evametena ÒÈtapariÒÒÈ vuttÈ hoti.

Dve dhÈtuyoti sa~khatÈ ca dhÈtu asa~khatÈ ca dhÈtu. Tattha anekehi paccayehi sa~gamma katÈ paÒcakkhandhÈ sa~khatÈ dhÈtu, kehici paccayehi akataÑ nibbÈnaÑ asa~khatÈ dhÈtu.

Tisso dhÈtuyoti kÈmadhÈtu r|padhÈtu ar|padhÈtu. 1Tattha katamÈ kÈmadhÈtu? HeÔÔhato AvÊcinirayaÑ pariyantaÑ karitvÈ uparito ParanimmitavasavattÊ deve antokaritvÈ yaÑ etasmiÑ antare etthÈvacarÈ ettha pariyÈpannÈ khandhÈ dhÈt| ÈyatanÈ r|pÈ vedanÈ saÒÒÈ sa~khÈrÈ viÒÒÈÓaÑ. AyaÑ vuccati kÈmadhÈtu1. 2Tattha katamÈ r|padhÈtu? HeÔÔhato brahmalokaÑ pariyantaÑ karitvÈ uparito AkaniÔÔhe deve antokaritvÈ yaÑ etasmiÑ antare etthÈvacarÈ ettha pariyÈpannÈ samÈpannassa vÈ upapannassa vÈ diÔÔhadhammasukhavihÈrissa vÈ cittacetasikÈ dhammÈ. AyaÑ vuccati r|padhÈtu. Tattha katamÈ ar|padhÈtu? HeÔÔhato ŒkÈsÈnaÒcÈyatan|page deve pariyantaÑ karitvÈ uparito NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatan|page deve antokaritvÈ yaÑ etasmiÑ antare etthÈvacarÈ ettha pariyÈpannÈ samÈpannassa vÈ upapannassa vÈ diÔÔhadhammasukhavihÈrissa vÈ cittacetasikÈ dhammÈ. AyaÑ vuccati ar|padhÈtu2. AÔÔhakathÈyaÑ pana “kÈmadhÈt|ti kÈmabhavo paÒcakkhandhÈ labbhanti, r|padhÈt|ti r|pabhavo paÒcakkhandhÈ labbhanti. Ar|padhÈt|ti ar|pabhavo cattÈro khandhÈ labbhantÊ”ti vuttaÑ. AyaÑ dasuttarapariyÈyena yojanÈ.

Sa~gÊtipariyÈyena pana “tisso kusaladhÈtuyo nekkhammadhÈtu abyÈpÈdadhÈtu avihiÑsÈdhÈtu. AparÈpi tisso dhÈtuyo r|padhÈtu ar|padhÈtu nirodhadhÈtu. AparÈpi tisso dhÈtuyo hÊnÈ dhÈtu majjhimÈ ______________________________________________________________ 1-1. Abhi 2. 88 piÔÔhe. 2-2. Abhi 1. 253 piÔÔhe.


dhÈtu paÓÊtÈ dhÈt|”ti1 vuttÈ dhÈtuyopi ettha yujjanti. 2NekkhammapaÔisaÑyutto takko vitakko -pa- sammÈsa~kappo, ayaÑ vuccati nekkhammadhÈtu. Sabbepi kusalÈ dhammÈ nekkhammadhÈtu. AbyÈpÈdapaÔisaÑyutto takko vitakko -pa- sammÈsa~kappo abyÈpÈdadhÈtu. YÈ sattesu metti mettÈyanÈ mettÈyitattaÑ mettÈcetovimutti. AyaÑ vuccati abyÈpÈdadhÈtu. AvihiÑsÈpaÔisaÑyutto takko vitakko -pa- sammÈsa~kappo avihiÑsÈdhÈtu. YÈ sattesu karuÓÈ karuÓÈyanÈ karuÓÈyitattaÑ karuÓÈcetovimutti. AyaÑ vuccati avihiÑsÈdhÈtu2. R|pÈr|padhÈtuyo vuttÈyeva. NirodhadhÈtu nibbÈnaÑ. HÊnÈ dhÈtu dvÈdasÈkusalacittuppÈdÈ, majjhimÈ dhÈtu avasesÈ tebh|makadhammÈ. PaÓÊtÈ dhÈtu nava lokuttaradhammÈ. SabbÈpi ca nijjÊvaÔÔhena dhÈtu.

CattÈri ariyasaccÈnÊti dukkhaÑ ariyasaccaÑ, dukkhasamudayaÑ ariyasaccaÑ, dukkhanirodhaÑ ariyasaccaÑ, dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈ ariyasaccaÑ. ImesaÑ vaÓÓanÈ saccavissajjanesuyeva bhavissati.

PaÒca vimuttÈyatanÈnÊti attano hitatthÈya parehi pavattitadhammadesanÈsavanaÑ, paresaÑ hitatthÈya attano yathÈsutadhammadesanÈ, yathÈsutassa dhammassa sajjhÈyakaraÓaÑ, yathÈsutassa dhammassa cetasÈ anuvitakkanaÑ, kasiÓÈsubhÈdÊsu anuk|laÑ ÈrammaÓanti imÈni paÒca vimuccanakÈraÓÈni3. YathÈha–

Idha bhikkhave4 bhikkhuno SatthÈ dhammaÑ deseti aÒÒataro vÈ garuÔÔhÈniyo sabrahmacÈrÊ, yathÈ yathÈ kho bhikkhave bhikkhuno SatthÈ dhammaÑ deseti aÒÒataro vÈ garuÔÔhÈniyo sabrahmacÈrÊ, tathÈ tathÈ so tasmiÑ dhamme atthapaÔisaÑvedÊ ca hoti dhammapaÔisaÑvedÊ ca, tassa atthapaÔisaÑvedino dhammapaÔisaÑvedino pÈmojjaÑ jÈyati, pamuditassa pÊti jÈyati, pÊtimanassa kÈyo passambhati, passaddhakÈyo sukhaÑ vedeti, sukhino cittaÑ samÈdhiyati, idaÑ paÔhamaÑ vimuttÈyatanaÑ.

______________________________________________________________ 1. DÊ 3. 181 piÔÔhe. 2-2. Abhi 2. 88, 89 piÔÔhesu. 3. VimuccanakÈraÓÈni honti dhammapaÔisaÑvedÊ ca (Ka) 4. AÑ 2. 18; DÊ 3. 200 piÔÔhesu.

64 KhuddakanikÈya

Puna caparaÑ bhikkhave bhikkhuno na heva kho SatthÈ dhammaÑ deseti aÒÒataro vÈ garuÔÔhÈniyo sabrahmacÈrÊ, api ca kho yathÈsutaÑ yathÈpariyattaÑ dhammaÑ vitthÈrena paresaÑ deseti. YathÈ yathÈ kho bhikkhave bhikkhuno -pa- sukhino cittaÑ samÈdhiyati. IdaÑ dutiyaÑ vimuttÈyatanaÑ.

Puna caparaÑ bhikkhave bhikkhuno naheva kho SatthÈ dhammaÑ deseti aÒÒataro vÈ garuÔÔhÈniyo sabrahmacÈrÊ, nÈpi yathÈsutaÑ yathÈpariyattaÑ dhammaÑ vitthÈrena paresaÑ deseti, api ca kho yathÈsutaÑ yathÈpariyattaÑ dhammaÑ vitthÈrena sajjhÈyaÑ karoti. YathÈ yathÈ kho bhikkhave bhikkhuno -pa- sukhino cittaÑ samÈdhiyati. IdaÑ tatiyaÑ vimuttÈyatanaÑ.

Puna caparaÑ bhikkhave bhikkhuno naheva kho SatthÈ dhammaÑ deseti aÒÒataro vÈ garuÔÔhÈniyo sabrahmacÈrÊ, nÈpi yathÈsutaÑ yathÈpariyattaÑ dhammaÑ vitthÈrena paresaÑ deseti, nÈpi yathÈsutaÑ yathÈpariyattaÑ dhammaÑ vitthÈrena sajjhÈyaÑ karoti, api ca kho yathÈsutaÑ yathÈpariyattaÑ dhammaÑ cetasÈ anuvitakketi anuvicÈreti manasÈnupekkhati. YathÈ yathÈ kho bhikkhave bhikkhuno -pa- sukhino cittaÑ samÈdhiyati. IdaÑ catutthaÑ vimuttÈyatanaÑ.

Puna caparaÑ bhikkhave bhikkhuno naheva kho SatthÈ dhammaÑ deseti aÒÒataro vÈ garuÔÔhÈniyo sabrahmacÈrÊ, nÈpi yathÈsutaÑ yathÈpariyattaÑ dhammaÑ vitthÈrena paresaÑ deseti, nÈpi yathÈsutaÑ yathÈpariyattaÑ dhammaÑ vitthÈrena sajjhÈyaÑ karoti, nÈpi yathÈsutaÑ yathÈpariyattaÑ dhammaÑ cetasÈ anuvitakketi anuvicÈreti manasÈnupekkhati, api ca khvassa aÒÒataraÑ samÈdhinimittaÑ suggahitaÑ hoti sumanasikataÑ s|padhÈritaÑ suppaÔividdhaÑ paÒÒÈya. YathÈ yathÈ kho bhikkhave bhikkhuno aÒÒataraÑ samÈdhinimittaÑ suggahitaÑ hoti sumanasikataÑ s|padhÈritaÑ suppaÔividdhaÑ paÒÒÈya, tathÈ tathÈ so tasmiÑ dhamme atthapaÔisaÑvedÊ ca hoti dhammapaÔisaÑvedÊ ca. Tassa atthapaÔisaÑvedino dhammapaÔisaÑvedino pÈmojjaÑ


jÈyati, pamuditassa pÊti jÈyati, pÊtimanassa kÈyo passambhati, passaddhakÈyo sukhaÑ vedeti, sukhino cittaÑ samÈdhiyati. IdaÑ paÒcamaÑ vimuttÈyatananti1.

Cha anuttariyÈnÊti ettha natthi etesaÑ uttaranti anuttarÈni, anuttarÈni eva anuttariyÈni, jeÔÔhakÈnÊti attho. VuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ–

ChayimÈni2 bhikkhave anuttariyÈni. KatamÈni cha, dassanÈnuttariyaÑ savanÈnuttariyaÑ lÈbhÈnuttariyaÑ sikkhÈnuttariyaÑ pÈricariyÈnuttariyaÑ anussatÈnuttariyanti.

KatamaÒca bhikkhave dassanÈnuttariyaÑ, idha bhikkhave ekacco hatthiratanampi dassanÈya gacchati, assaratanampi dassanÈya gacchati, maÓiratanampi dassanÈya gacchati, uccÈvacaÑ vÈ pana dassanÈya gacchati, samaÓaÑ vÈ brÈhmaÓaÑ vÈ micchÈdiÔÔhikaÑ micchÈpaÔipannaÑ dassanÈya gacchati. AtthetaÑ bhikkhave dassanaÑ, netaÑ natthÊti vadÈmi. TaÒca kho etaÑ bhikkhave dassanaÑ hÊnaÑ gammaÑ pothujjanikaÑ anariyaÑ anatthasaÑhitaÑ na nibbidÈya na virÈgÈya na nirodhÈya na upasamÈya na abhiÒÒÈya na sambodhÈya na nibbÈnÈya saÑvattati. Yo ca kho bhikkhave TathÈgataÑ vÈ TathÈgatasÈvakaÑ vÈ dassanÈya gacchati niviÔÔhasaddho niviÔÔhapemo ekantagato abhippasanno. EtadÈnuttariyaÑ bhikkhave dassanÈnaÑ sattÈnaÑ visuddhiyÈ sokaparidevÈnaÑ samatikkamÈya dukkhadomanassÈnaÑ attha~gamÈya ÒÈyassa adhigamÈya nibbÈnassa sacchikiriyÈya, yadidaÑ TathÈgataÑ vÈ TathÈgatasÈvakaÑ vÈ dassanÈya gacchati niviÔÔhasaddho niviÔÔhapemo ekantagato abhippasanno. IdaÑ vuccati bhikkhave dassanÈnuttariyaÑ. Iti dassanÈnuttariyaÑ.

SavanÈnuttariyaÒca kathaÑ hoti, idha bhikkhave ekacco bherisaddampi savanÈya gacchati, vÊÓÈsaddampi savanÈya gacchati, gÊtasaddampi savanÈya gacchati, uccÈvacaÑ vÈ pana savanÈya gacchati, samaÓassa vÈ brÈhmaÓassa vÈ micchÈdiÔÔhikassa micchÈpaÔipannassa dhammassavanÈya gacchati. AtthetaÑ bhikkhave savanaÑ, netaÑ natthÊti

______________________________________________________________ 1. AÑ 2. 18; DÊ 3. 200 piÔÔhesu. 2. AÑ 2. 251, 286 piÔÔhesu.

66 KhuddakanikÈya

vadÈmi. TaÒca kho etaÑ bhikkhave savanaÑ hÊnaÑ -pana nibbÈnÈya saÑvattati. Yo ca kho bhikkhave TathÈgatassa vÈ TathÈgatasÈvakassa vÈ dhammassavanÈya gacchati niviÔÔhasaddho niviÔÔhapemo ekantagato abhippasanno. EtadÈnuttariyaÑ bhikkhave savanÈnaÑ sattÈnaÑ visuddhiyÈ -pa- nibbÈnassa sacchikiriyÈya, yadidaÑ TathÈgatassa vÈ TathÈgatasÈvakassa vÈ dhammassavanÈya gacchati niviÔÔhasaddho niviÔÔhapemo ekantagato abhippasanno. IdaÑ vuccati bhikkhave savanÈnuttariyaÑ. Iti dassanÈnuttariyaÑ savanÈnuttariyaÑ.

LÈbhÈnuttariyaÒca kathaÑ hoti, idha bhikkhave ekacco puttalÈbhampi labhati, dÈralÈbhampi labhati, dhanalÈbhampi labhati, uccÈvacaÑ vÈ pana lÈbhampi labhati. SamaÓe vÈ brÈhmaÓe vÈ micchÈdiÔÔhike micchÈpaÔipanne saddhaÑ paÔilabhati. Attheso bhikkhave lÈbho, neso natthÊti vadÈmi. So ca kho eso bhikkhave lÈbho hÊno -pana nibbÈnÈya saÑvattati. Yo ca kho bhikkhave TathÈgate vÈ TathÈgatasÈvake vÈ saddhaÑ paÔilabhati niviÔÔhasaddho niviÔÔhapemo ekantagato abhippasanno. EtadÈnuttariyaÑ bhikkhave lÈbhÈnaÑ sattÈnaÑ visuddhiyÈ -pa- nibbÈnassa sacchikiriyÈya, yadidaÑ TathÈgate vÈ TathÈgatasÈvake vÈ saddhaÑ paÔilabhati niviÔÔhasaddho niviÔÔhapemo ekantagato abhippasanno. IdaÑ vuccati bhikkhave lÈbhÈnuttariyaÑ. Iti dassanÈnuttariyaÑ savanÈnuttariyaÑ lÈbhÈnuttariyaÑ.

SikkhÈnuttariyaÒca kathaÑ hoti, idha bhikkhave ekacco hatthismimpi sikkhati, assasmimpi sikkhati, rathasmimpi sikkhati, dhanusmimpi sikkhati, tharusmimpi sikkhati, uccÈvacaÑ vÈ pana sikkhati, samaÓassa vÈ brÈhmaÓassa vÈ micchÈdiÔÔhikassa micchÈpaÔipannassa sikkhati. AtthesÈ bhikkhave sikkhÈ, nesÈ natthÊti vadÈmi. SÈ ca kho esÈ bhikkhave sikkhÈ hÊnÈ -pana nibbÈnÈya saÑvattati. yo ca kho bhikkhave TathÈgatappavedite dhammavinaye adhisÊlampi sikkhati, adhicittampi sikkhati, adhipaÒÒampi sikkhati niviÔÔhasaddho niviÔÔhapemo ekantagato abhippasanno. EtadÈnuttariyaÑ


bhikkhave sikkhÈnaÑ sattÈnaÑ visuddhiyÈ -pa- nibbÈnassa sacchikiriyÈya, yadidaÑ TathÈgatappavedite dhammavinaye adhisÊlampi sikkhati, adhicittampi sikkhati, adhipaÒÒampi sikkhati niviÔÔhasaddho niviÔÔhapemo ekantagato abhippasanno. IdaÑ vuccati bhikkhave sikkhÈnuttariyaÑ. Iti dassanÈnuttariyaÑ savanÈnuttariyaÑ lÈbhÈnuttariyaÑ sikkhÈnuttariyaÑ.

PÈricariyÈnuttariyaÒca kathaÑ hoti, idha bhikkhave ekacco khattiyampi paricarati, brÈhmaÓampi paricarati, gahapatimpi paricarati, uccÈvacaÑ vÈ pana paricarati, samaÓaÑ vÈ brÈhmaÓaÑ vÈ micchÈdiÔÔhikaÑ micchÈpaÔipannaÑ paricarati, atthesÈ bhikkhave pÈricariyÈ, nesÈ natthÊti vadÈmi. SÈ ca kho esÈ bhikkhave pÈricariyÈ hÊnÈ -pana nibbÈnÈya saÑvattati. Yo ca kho bhikkhave TathÈgataÑ vÈ TathÈgatasÈvakaÑ vÈ paricarati niviÔÔhasaddho niviÔÔhapemo ekantagato abhippasanno. EtadÈnuttariyaÑ bhikkhave pÈricariyÈnaÑ sattÈnaÑ visuddhiyÈ -pa- nibbÈnassa sacchikiriyÈya, yadidaÑ TathÈgataÑ vÈ TathÈgatasÈvakaÑ vÈ paricarati niviÔÔhasaddho niviÔÔhapemo ekantagato abhippasanno. IdaÑ vuccati bhikkhave pÈricariyÈnuttariyaÑ. Iti dassanÈnuttariyaÑ savanÈnuttariyaÑ lÈbhÈnuttariyaÑ sikkhÈnuttariyaÑ pÈricariyÈnuttariyaÑ.

AnussatÈnuttariyaÒca kathaÑ hoti, idha bhikkhave ekacco puttalÈbhampi anussarati, dÈralÈbhampi anussarati, dhanalÈbhampi anussarati, uccÈvacaÑ vÈ pana anussarati, samaÓaÑ vÈ brÈhmaÓaÑ vÈ micchÈdiÔÔhikaÑ micchÈpaÔipannaÑ anussarati. AtthesÈ bhikkhave anussati, nesÈ natthÊti vadÈmi. SÈ ca kho esÈ bhikkhave anussati hÊnÈ -pana nibbÈnÈya saÑvattati. Yo ca kho bhikkhave TathÈgataÑ vÈ TathÈgatasÈvakaÑ vÈ anussarati niviÔÔhasaddho niviÔÔhapemo ekantagato abhippasanno. EtadÈnuttariyaÑ bhikkhave anussatÊnaÑ sattÈnaÑ visuddhiyÈ -pa- nibbÈnassa sacchikiriyÈya, yadidaÑ TathÈgataÑ vÈ TathÈgatasÈvakaÑ vÈ anussarati niviÔÔhasaddho niviÔÔhapemo ekantagato abhippasanno.

68 KhuddakanikÈya

IdaÑ vuccati bhikkhave anussatÈnuttariyaÑ. ImÈni kho bhikkhave cha anuttariyÈnÊti1.

Satta niddasavatth|nÊti ettha natthi etassa dasÈti niddaso, niddasassa niddasabhÈvassa vatth|ni kÈraÓÈni niddasavatth|ni. KhÊÓÈsavo hi dasavassakÈle parinibbuto puna paÔisandhiyÈ abhÈvÈ puna dasavasso na hotÊti niddasoti vuccati. Na kevalaÒca dasavasso va na hoti, navavassopi -pa- ekamuhuttikopi na hotiyeva. Na kevalaÒca dasavassakÈle parinibbuto, sattavassikakÈle parinibbutopi nissatto niddaso nimuhutto hotiyeva2. Titthiyasamaye uppannavohÈraÑ pana sÈsane khÊÓÈsavassa ÈropetvÈ tattha tÈdisassa abhÈvaÑ, idha ca sabbhÈvaÑ dassento BhagavÈ tÈdisasabhÈvassa kÈraÓÈni “satta niddasavatth|nÊ”ti Èha. YathÈha–

“SattimÈni bhikkhave niddasavatth|ni. KatamÈni satta, idha bhikkhave bhikkhu sikkhÈsamÈdÈne tibbacchando hoti, ÈyatiÑ ca sikkhÈsamÈdÈne avigatapemo. DhammanisantiyÈ tibbacchando hoti, ÈyatiÑ ca dhammanisantiyÈ avigatapemo. IcchÈvinaye tibbacchando hoti, ÈyatiÑ ca icchÈvinaye avigatapemo. PaÔisallÈne tibbacchando hoti, ÈyatiÑ ca paÔisallÈne avigatapemo. VÊriyÈrambhe tibbacchando hoti, ÈyatiÑ ca vÊriyÈrambhe avigatapemo. Satinepakke tibbacchando hoti, ÈyatiÑ ca satinepakke avigatapemo. DiÔÔhipaÔivedhe tibbacchando hoti, ÈyatiÑ ca diÔÔhipaÔivedhe avigatapemo. ImÈni kho bhikkhave satta niddasavatth|nÊ”ti3.

Theropi tatheva desanaÑ uddharitvÈ “satta niddasavatth|nÊ”ti Èha.

AÔÔha abhibhÈyatanÈnÊti ettha abhibhuyyamÈnÈni4 ÈyatanÈni etesaÑ jhÈnÈnanti abhibhÈyatanÈni, jhÈnÈni. ŒyatanÈnÊti adhiÔÔhÈnaÔÔhena Èyatanasa~khÈtÈni kasiÓÈrammaÓÈni. ©ÈÓuttariko hi puggalo ______________________________________________________________ 1. AÑ 2. 286 piÔÔhÈdÊsu. 2. Na hotiyeva (SÊ) AÑ-®Ôha 3. 137 piÔÔhe passitabbaÑ. 3. AÑ 2. 407 piÔÔhe. 4. Abhibh|yamÈnÈni (SÊ)


visadaÒÈÓo “kiÑ ettha ÈrammaÓe samÈpajjitabbaÑ, na mayhaÑ cittekaggatÈkaraÓe bhÈro atthÊ”ti tÈni ÈrammaÓÈni abhibhavitvÈ samÈpajjati, saha nimittuppÈdenevettha appanaÑ nibbattetÊti attho. EvaÑ uppÈditÈni jhÈnÈni “abhibhÈyatanÈnÊ”ti vuccanti.

KatamÈni1 aÔÔha? ajjhattaÑ r|pasaÒÒÊ eko bahiddhÈ r|pÈni passati parittÈni suvaÓÓadubbaÓÓÈni, “tÈni abhibhuyya jÈnÈmi passÈmÊ”ti evaÑsaÒÒÊ hoti, idaÑ paÔÔhamaÑ abhibhÈyatanaÑ.

AjjhattaÑ r|pasaÒÒÊ eko bahiddhÈ r|pÈni passati appamÈÓÈni suvaÓÓadubbaÓÓÈni, “tÈni abhibhuyya jÈnÈmi passÈmÊ”ti evaÑsaÒÒÊ hoti, idaÑ dutiyaÑ abhibhÈyatanaÑ.

AjjhattaÑ ar|pasaÒÒÊ eko bahiddhÈ r|pÈni passati parittÈni suvaÓÓadubbaÓÓÈni, “tÈni abhibhuyya jÈnÈmi passÈmÊ”ti evaÑsaÒÒÊ hoti, idaÑ tatiyaÑ abhibhÈyatanaÑ.

AjjhattaÑ ar|pasaÒÒÊ eko bahiddhÈ r|pÈni passati appamÈÓÈni suvaÓÓadubbaÓÓÈni, “tÈni abhibhuyya jÈnÈmi passÈmÊ”ti evaÑsaÒÒÊ hoti, idaÑ catutthaÑ abhibhÈyatanaÑ.

AjjhattaÑ ar|pasaÒÒÊ eko bahiddhÈ r|pÈni passati nÊlÈni nÊlavaÓÓÈni nÊlanidassanÈni nÊsanibhÈsÈni. SeyyathÈpi nÈma umÈpupphaÑ nÊlaÑ nÊlavaÓÓaÑ nÊlanidassanaÑ nÊlanibhÈsaÑ, seyyathÈpi vÈ pana taÑ vatthaÑ bÈrÈÓaseyyakaÑ ubhatobhÈgavimaÔÔhaÑ nÊlaÑ nÊlavaÓÓaÑ nÊlanidassanaÑ nÊlanibhÈsaÑ, evameva ajjhattaÑ ar|pasaÒÒÊ eko bahiddhÈ r|pÈni passati nÊlÈni nÊlavaÓÓÈni nÊlanidassanÈni nÊlanibhÈsÈni, “tÈni abhibhuyya jÈnÈmi passÈmÊ”ti evaÑsaÒÒÊ hoti, idaÑ paÒcamaÑ abhibhÈyatanaÑ.

AjjhattaÑ ar|pasaÒÒÊ eko bahiddhÈ r|pÈni passati pÊtÈni pÊtavaÓÓÈni pÊtanidassanÈni pÊtanibhÈsÈni. SeyyathÈpi nÈma kaÓikÈrapupphaÑ pÊtaÑ pÊtavaÓÓaÑ pÊtanidassanaÑ pÊtanibhÈsaÑ, seyyathÈpi vÈ pana taÑ vatthaÑ bÈrÈÓaseyyakaÑ ubhatobhÈgavimaÔÔhaÑ

______________________________________________________________ 1. AÑ 3. 125; DÊ 3. 250 piÔÔhesu.

70 KhuddakanikÈya

pÊtaÑ pÊtavaÓÓaÑ pÊtanidassanaÑ pÊtanibhÈsaÑ, evameva ajjhattaÑ

ar|pasaÒÒÊ eko bahiddhÈ r|pÈni passati pÊtÈni pÊtavaÓÓÈni

pÊtanidassanÈni pÊtanibhÈsÈni, “tÈni abhibhuyya jÈnÈmi passÈmÊ”ti

evaÑsaÒÒÊ hoti, idaÑ chaÔÔhaÑ abhibhÈyatanaÑ.

AjjhattaÑ ar|pasaÒÒÊ eko bahiddhÈ r|pÈni passati lohitakÈni

lohitakavaÓÓÈni lohitakanidassanÈni lohitakanibhÈsÈni. SeyyathÈpi

nÈma bandhujÊvakapupphaÑ lohitakaÑ lohitakavaÓÓaÑ

lohitakanidassanaÑ lohitakanibhÈsaÑ, seyyathÈpi vÈ pana taÑ vatthaÑ

bÈrÈÓaseyyakaÑ ubhatobhÈgavimaÔÔhaÑ lohitakaÑ lohitakavaÓÓaÑ

lohitakanidassanaÑ lohitakanibhÈsaÑ, evameva ajjhattaÑ ar|pasaÒÒÊ

eko bahiddhÈ r|pÈni passati lohitakÈni lohitakavaÓÓÈni

lohitakanidassanÈni lohitakanibhÈsÈni, “tÈni abhibhuyya jÈnÈmi

passÈmÊ”ti evaÑsaÒÒÊ hoti, idaÑ sattamaÑ abhibhÈyatanaÑ.

AjjhattaÑ ar|pasaÒÒÊ eko bahiddhÈ r|pÈni passati odÈtÈni

odÈtavaÓÓÈni odÈtanidassanÈni odÈtanibhÈsÈni. SeyyathÈpi nÈma

osadhitÈrakÈ odÈtÈ odÈtavaÓÓÈ odÈtanidassanÈ odÈtanibhÈsÈ, seyyathÈpi

vÈ pana taÑ vatthaÑ bÈrÈÓaseyyakaÑ ubhatobhÈgavimaÔÔhaÑ odÈtaÑ

odÈtavaÓÓaÑ odÈtanidassanaÑ odÈtanibhÈsaÑ, evameva ajjhattaÑ

ar|pasaÒÒÊ eko bahiddhÈ r|pÈni passati odÈtÈni odÈtavaÓÓÈni

odÈtanidassanÈni odÈtanibhÈsÈni, “tÈni abhibhuyya jÈnÈmi passÈmÊ”ti

evaÑsaÒÒÊ hoti, idaÑ aÔÔhamaÑ abhibhÈyatanaÑ. ImÈni aÔÔha

abhibhÈyatanÈni1.

Nava anupubbavihÈrÈti pubbaÑ pubbaÑ anu anupubbaÑ, anupubbaÑ

viharitabbato samÈpajjitabbato vihÈrÈ anupubbavihÈrÈ, anupaÔipÈÔiyÈ

samÈpajjitabbavihÈrÈti attho.

______________________________________________________________ 1. AÑ 3. 125; DÊ 3. 250 piÔÔhÈdÊsu.


“Katame nava? Idha bhikkhave bhikkhu vivicceva kÈmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaÑ savicÈraÑ vivekajaÑ pÊtisukhaÑ paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharati. VitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ ajjhattaÑ sampasÈdanaÑ cetaso ekodibhÈvaÑ avitakkaÑ avicÈraÑ samÈdhijaÑ pÊtisukhaÑ dutiyaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharati. PÊtiyÈ ca virÈgÈ upekkhako ca viharati sato sampajÈno, sukhaÒca kÈyena paÔisaÑvedeti, yaÑ taÑ ariyÈ Ècikkhanti ‘upekkhako satimÈ sukhavihÈrÊ’ti, tatiyaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharati. Sukhassa ca pahÈnÈ dukkhassa ca pahÈnÈ pubbeva somanassadomanassÈnaÑ attha~gamÈ adukkhamasukhaÑ upekkhÈsatipÈrisuddhiÑ catutthaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharati. Sabbaso r|pasaÒÒÈnaÑ samatikkamÈ paÔighasaÒÒÈnaÑ attha~gamÈ nÈnattasaÒÒÈnaÑ amanasikÈrÈ ‘ananto ÈkÈso’ti ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ upasampajja viharati. Sabbaso ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ samatikkamma ‘anantaÑ viÒÒÈÓan’ti viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ upasampajja viharati. Sabbaso viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ samatikkamma ‘natthi kiÒcÊ’ti ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ upasampajja viharati. Sabbaso ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ samatikkamma nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ upasampajja viharati. Sabbaso nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ samatikkamma saÒÒÈvedayitanirodhaÑ upasampajja viharatÊ”ti1 vuttÈ nava anupubbavihÈrÈva.

Dasa nijjaravatth|nÊti micchÈdiÔÔhÈdÊni2 nijjarayanti nÈsayantÊti nijjarÈni. Vatth|nÊti kÈraÓÈni. NijjarÈni ca tÈni vatth|ni cÈti nijjaravatth|ni. SammÈdiÔÔhÈdÊnaÑ etaÑ adhivacanaÑ.

KatamÈni3 dasa? SammÈdiÔÔhikassa bhikkhave micchÈdiÔÔhi nijjiÓÓÈ hoti, ye ca micchÈdiÔÔhipaccayÈ aneke pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ sambhavanti, te cassa nijjiÓÓÈ honti, sammÈdiÔÔhipaccayÈ ca aneke kusalÈ dhammÈ bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchanti.

SammÈsa~kappassa bhikkhave micchÈsa~kappo nijjiÓÓo hoti, ye ca micchÈsa~kappapaccayÈ aneke pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ

______________________________________________________________ 1. AÑ 3. 209; DÊ 3. 220, 254 piÔÔhesu. 2. MicchÈdiÔÔhÈdiÑ (SyÈ, Ka) 3. AÑ 3. 430; DÊ 3. 259 piÔÔhesu.

72 KhuddakanikÈya

sambhavanti, te cassa nijjiÓÓÈ honti, sammÈsa~kappapaccayÈ ca aneke kusalÈ dhammÈ bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchanti.

SammÈvÈcassa bhikkhave micchÈvÈcÈ nijjiÓÓÈ hoti, ye ca micchÈvÈcÈpaccayÈ aneke pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ sambhavanti, te cassa nijjiÓÓÈ honti, sammÈvÈcÈpaccayÈ ca aneke kusalÈ dhammÈ bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchanti.

SammÈkammantassa bhikkhave micchÈkammanto nijjiÓÓo hoti, ye ca micchÈkammantapaccayÈ aneke pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ sambhavanti, te cassa nijjiÓÓÈ honti, sammÈkammantapaccayÈ ca aneke kusalÈ dhammÈ bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchanti.

SammÈ-ÈjÊvassa bhikkhave micchÈ-ÈjÊvo nijjiÓÓo hoti, ye ca micchÈ-ÈjÊvapaccayÈ aneke pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ sambhavanti, te cassa nijjiÓÓÈ honti, sammÈ-ÈjÊvapaccayÈ ca aneke kusalÈ dhammÈ bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchanti.

SammÈvÈyÈmassa bhikkhave micchÈvÈyÈmo nijjiÓÓo hoti, ye ca micchÈvÈyÈmapaccayÈ aneke pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ sambhavanti, te cassa nijjiÓÓÈ honti, sammÈvÈyÈmapaccayÈ ca aneke kusalÈ dhammÈ bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchanti.

SammÈsatissa bhikkhave micchÈsati nijjiÓÓÈ hoti, ye ca micchÈsatipaccayÈ aneke pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ sambhavanti, te cassa nijjiÓÓÈ honti, sammÈsatipaccayÈ ca aneke kusalÈ dhammÈ bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchanti.

SammÈsamÈdhissa bhikkhave micchÈsamÈdhi nijjiÓÓo hoti, ye ca micchÈsamÈdhipaccayÈ aneke pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ sambhavanti, te cassa nijjiÓÓÈ honti, sammÈsamÈdhipaccayÈ ca aneke kusalÈ dhammÈ bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchanti.

SammÈÒÈÓissa bhikkhave micchÈÒÈÓaÑ nijjiÓÓaÑ hoti, ye ca micchÈÒÈÓapaccayÈ aneke pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ sambhavanti, te cassa nijjiÓÓÈ honti, sammÈÒÈÓapaccayÈ ca aneke kusalÈ dhammÈ bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchanti.


SamÈvimuttissa bhikkhave micchÈvimutti nijjiÓÓÈ hoti, ye ca micchÈvimuttipaccayÈ aneke pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ sambhavanti, te cassa nijjiÓÓÈ honti, sammÈvimuttipaccayÈ ca aneke kusalÈ dhammÈ bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchantÊ”ti1 vuttÈni dasa nijjaravatth|ni.

3. SabbaÑ bhikkhave abhiÒÒeyyanti-Èdi BhagavatÈ vuttaÑ idha ÈharitvÈ dassitanti veditabbaÑ. KiÒca-iti ca-kÈro padap|raÓamatte nipÈto. CakkhÈdÊni tiÑsa vissajjanÈni chasu dvÈresu ekekasmiÑ paÒca paÒca katvÈ dvÈrÈrammaÓapavattikkamena niddiÔÔhÈni. Tattha duvidhaÑ cakkhu maÑsacakkhu paÒÒÈcakkhu ca. Tesu Buddhacakkhu samantacakkhu ÒÈÓacakkhu dibbacakkhu dhammacakkh|ti paÒcavidhaÑ paÒÒÈcakkhu. “AddasaÑ kho ahaÑ bhikkhave BuddhacakkhunÈ lokaÑ volokento”ti2 idaÑ Buddhacakkhu nÈma. “Samantacakkhu vuccati sabbaÒÒutaÒÒÈÓan”ti3 idaÑ samantacakkhu nÈma. “CakkhuÑ udapÈdi ÒÈÓaÑ udapÈdÊ”ti4 idaÑ ÒÈÓacakkhu nÈma. “AddasaÑ kho ahaÑ bhikkhave dibbena cakkhunÈ visuddhenÈ”ti5 idaÑ dibbacakkhu nÈma. “VirajaÑ vÊtamalaÑ dhammacakkhuÑ udapÈdÊ”ti6 idaÑ heÔÔhimamaggattayasa~khÈtaÑ ÒÈÓaÑ dhammacakkhu nÈma.

MaÑsacakkhupi sasambhÈracakkhu pasÈdacakkh|ti duvidhaÑ hoti. YvÈyaÑ akkhik|pake patiÔÔhito heÔÔhÈ akkhik|pakaÔÔhikena upari bhamukaÔÔhikena ubhato akkhik|Ôehi bahiddhÈ akkhipakhumehi paricchinno akkhik|pakamajjhÈ nikkhantena nhÈrusuttakena matthalu~ge Èbaddho setakaÓhÈtikaÓhamaÓÉalavicitto maÑsapiÓÉo, idaÑ sasambhÈracakkhu nÈma. Yo pana ettha sito ettha paÔibaddho catunnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈya pasÈdo, idaÑ pasÈdacakkhu nÈma. IdamidhÈdhippetaÑ. TadetaÑ tassa sasambhÈracakkhuno setamaÓÉalaparikkhittassa kaÓhamaÓÉalassa majjhe abhimukhe ÔhitÈnaÑ sarÊrasaÓÔhÈnupattidese diÔÔhimaÓÉale7 sattasu picupaÔalesu ÈsittatelaÑ picupaÔalÈni viya sattÈ akkhipaÔalÈni8 byÈpetvÈ pamÈÓato muggavidalamattaÑ cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ ______________________________________________________________ 1. AÑ 3. 430; DÊ 3. 259 piÔÔhesu. 2. Ma 1. 225; Ma 2. 293; Vi 3. 9 piÔÔhesu. 3. Khu 8. 93, 178 piÔÔhesu. 4. SaÑ 3. 369; Vi 3. 15 piÔÔhesu. 5. Ma 1. 227 piÔÔhe. 6. Ma 2. 346 piÔÔhÈdÊsu. 7. DiÔÔhamaÓÉale (SyÈ, Ka) 8. AkkhipaÔalÈni hadaya~gatÈni (SÊ, Ka), Abhi-®Ôha 1. 345 piÔÔhe pana passitabbaÑ.

74 KhuddakanikÈya

vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈnaÑ tiÔÔhati. TaÑ cakkhatÊti cakkhu, r|paÑ assÈdeti vibhÈveti cÈti attho. R|payantÊti r|pÈ, vaÓÓavikÈraÑ ÈpajjamÈnÈ hadaya~gatabhÈvaÑ pakÈsentÊti attho. Cakkhuto pavattaÑ viÒÒÈÓaÑ, cakkhussa vÈ viÒÒÈÓaÑ cakkhuviÒÒÈÓaÑ. PhusatÊti phasso. Upasaggena padaÑ maÓÉetvÈ samphassoti vuttaÑ. Cakkhuto pavatto samphasso cakkhusamphasso. CakkhusamphassapaccayÈti cakkhuviÒÒÈÓasampayutta-phassapaccayÈ. Vedayitanti vindanaÑ, vedanÈti attho. Tadeva sukhayatÊti sukhaÑ, yassuppajjati, taÑ sukhitaÑ karotÊti attho. SuÔÔhu vÈ khÈdati, khanati ca kÈyacittÈbÈdhanti sukhaÑ. DukkhayatÊti dukkhaÑ, yassuppajjati, taÑ dukkhitaÑ karotÊti attho. Na dukkhaÑ na sukhanti adukkhamasukhaÑ. Ma-kÈro padasandhivasena vutto. So pana cakkhusamphasso attanÈ sampayuttÈya vedanÈya sahajÈta aÒÒamaÒÒanissaya vipÈka ÈhÈra sampayutta atthi avigatavasena aÔÔhadhÈ paccayo hoti, sampaÔicchanasampayuttÈya anantarasamanantara-anantar|panissaya natthi vigatavasena paÒcadhÈ, santÊraÓÈdisampayuttÈnaÑ upanissayavaseneva paccayo hoti.

SuÓÈtÊti sotaÑ. TaÑ sasambhÈrasotabilassa anto tanutambalomÈcite a~gulivedhikasaÓÔhÈne padese sotaviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈnaÑ tiÔÔhati. SappantÊti saddÈ, udÈharÊyantÊti attho. GhÈyatÊti ghÈnaÑ. TaÑ sasambhÈraghÈnabilassa anto ajapadasaÓÔhÈne padese ghÈnaviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈnaÑ tiÔÔhati. GandhayantÊti gandhÈ, attano vatthuÑ s|centÊti attho. JÊvitamavhÈyatÊti jivhÈ, sÈyanaÔÔhena1 vÈ jivhÈ. SÈ sasambhÈrajivhÈya ati-aggam|lapassÈni vajjetvÈ uparimatalamajjhe bhinna-uppaladalaggasaÓÔhÈne padese jivhÈviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈnÈ tiÔÔhati. Rasanti te sattÈti rasÈ, assÈdentÊti attho. KucchitÈnaÑ sÈsavadhammÈnaÑ Èyoti kÈyo. Œyoti uppattideso. So yÈvatÈ imasmiÑ kÈye upÈdiÓÓappavatti nÈma2 atthi, tattha yebhuyyena kÈyapasÈdo kÈyaviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈno tiÔÔhati. PhusÊyantÊti phoÔÔhabbÈ. MunÈtÊti mano, vijÈnÈtÊti attho. Attano lakkhaÓaÑ dhÈrentÊti ______________________________________________________________ 1. RasasÈyanaÔÔhena (Ka) 2. UpÈdiÓÓakar|paÑ nÈma (Abhi-®Ôha 1. 348 piÔÔhe.)


dhammÈ. Manoti sahÈvajjanaÑ bhava~gaÑ. DhammÈti dvÈdasapabhedÈ dhammÈrammaÓÈ dhammÈ. ManoviÒÒÈÓanti javanamanoviÒÒÈÓaÑ. Manosamphassoti taÑsampayutto phasso. So sampayuttÈya vedanÈya vipÈkapaccayavajjehi sesehi sattahi paccayo hoti, anantarÈya teheva, sesÈnaÑ upanissayavaseneva paccayo hoti.

R|pÈdÊni paÒca vissajjanÈni khandhavasena niddiÔÔhÈni. SÊtÈdÊhi ruppati piÄÊyatÊti r|paÑ. VedayatÊti vedanÈ. SaÒjÈnÈtÊti saÒÒÈ. Sa~kharontÊti sa~khÈrÈ. VijÈnÈtÊti viÒÒÈÓaÑ. CakkhÈdÊni dhammavicÈrapariyantÈni dasa chakkavasena, saÔÔhi vissajjanÈni piyar|pasÈtar|pavasena niddiÔÔhÈni. CakkhusamphassajÈdikÈ vedanÈ taÑtaÑsampayuttÈva. R|pesu saÒÒÈ r|pasaÒÒÈ. SaÒcetayatÊti saÒcetanÈ, abhisandahatÊti attho. TasatÊti taÓhÈ, pipÈsatÊti attho. VitakketÊti vitakko, vitakkanaÑ vÈ vitakko, |hananti vuttaÑ hoti. ŒrammaÓe tena cittaÑ vicaratÊti vicÈro, vicaraÓaÑ vÈ vicÈro, anusaÒcaraÓanti vuttaÑ hoti. 4. PathavÊdhÈtÈdÊni cha vissajjanÈni saÑkhittena nÈmar|pavavatthÈnavasena niddiÔÔhÈni. PatthaÔattÈ pathavÊ. Appeti1, ÈpÊyati, appÈyatÊti vÈ Èpo. TejayatÊti tejo. VÈyatÊti vÈyo. Na kassati na nikassati, kasituÑ chindituÑ bhindituÑ vÈ na sakkÈti ÈkÈso. NissattaÔÔhena dhÈtu.

PathavÊkasiÓÈdÊni dasa vissajjanÈni kasiÓabhÈvanÈvasena niddiÔÔhÈni. KasiÓanti sakalapharaÓavasena2 kasiÓamaÓÉalampi tasmiÑ upaÔÔhitanimittampi tadÈrammaÓaÑ jhÈnampi vuccati. Idha pana jhÈnaÑ adhippetaÑ. Œdimhi cattÈri mahÈbh|takasiÓÈrammaÓÈni jhÈnÈni, tato parÈni cattÈri vaÓÓakasiÓÈrammaÓÈni. ŒkÈsakasiÓanti paricchedÈkÈso, tadÈrammaÓaÒca jhÈnaÑ, kasiÓugghÈÔimÈkÈso, tadÈrammaÓaÒca ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ. ViÒÒÈÓakasiÓanti ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaviÒÒÈÓaÑ, tadÈrammaÓaÒca viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ.

KesÈdÊni dvattiÑsa vissajjanÈni dvattiÑsÈkÈrakammaÔÔhÈnavasena niddiÔÔhÈni. Tesu pana kesÈdÊsu paÔik|lato upaÔÔhitesu kÈyagatÈsativasena ______________________________________________________________ 1. Apoti (SÊ), Èpoti (SyÈ) 2. SakalaÑ pharaÓavasena (SÊ)

76 KhuddakanikÈya

asubhakammaÔÔhÈnaÑ hoti, vaÓÓato upaÔÔhitesu kasiÓakammaÔÔhÈnaÑ1 hoti, dhÈtuto upaÔÔhitesu catudhÈtuvavatthÈnakammaÔÔhÈnaÑ hoti, kesÈti-ÈdÊni ca paÔik|lato vaÓÓato vÈ upaÔÔhitÈnaÑ tadÈrammaÓÈni jhÈnÈni, dhÈtuto upaÔÔhitassa te ca koÔÔhÈsÈ tadÈrammaÓÈ ca dhÈtubhÈvanÈ veditabbÈ.

KesÈ ubhosu passesu kaÓÓac|ÄikÈhi purato nalÈÔantena, pacchato ca galavÈÔakena paricchinnÈ sÊsakaÔÈhaveÔhanacamme vÊhaggamattaÑ pavisitvÈ ÔhitÈ anekasatasahassasa~khÈ. LomÈ ÔhapetvÈ kesÈdÊnaÑ patiÔÔhitokÈsaÑ hatthatalapÈdatalÈni ca yebhuyyena sarÊracamme navanavutiyÈ lomak|pasahassesu likkhÈmattaÑ2 pavisitvÈ ÔhitÈ. NakhÈ a~gulÊnaÑ aggapiÔÔhesu ÔhitÈ vÊsati. DantÈ dvÊsu haÓukaÔÔhikesu ÔhitÈ yebhuyyena dvattiÑsa. Taco sakalasarÊraÑ pariyonandhitvÈ pÈkaÔakilomakassa upari chaviyÈ heÔÔhÈ ÔhitaÑ cammaÑ.

MaÑsaÑ sÈdhikÈni tÊÓi aÔÔhisatÈni anulimpitvÈ ÔhitÈni navamaÑsapesisatÈni. NhÈr| sakalasarÊre aÔÔhÊni ÈbandhitvÈ ÔhitÈni nava nhÈrusatÈni. AÔÔhÊ sakalasarÊre heÔÔhÈ aÔÔhÊnaÑ upari ÔhitÈni sÈdhikÈni tÊÓi aÔÔhisatÈni. AÔÔhimiÒjÈ tesaÑ tesaÑ aÔÔhÊnaÑ abbhantare ÔhitÈ miÒjÈ. VakkaÑ galavÈÔakÈ nikkhantena ekam|lena thokaÑ gantvÈ dvidhÈ bhinnena th|lanhÈrunÈ vinibaddhÈ hutvÈ hadayamaÑsaÑ parikkhipitvÈ ÔhitÈ dve maÑsapiÓÉikÈ.

HadayaÑ sarÊrabbhantare dvinnaÑ thanÈnaÑ majjhe ÔhitaÑ anto cittasannissayaÑ aÉÉhapasatamattalohitapuÓÓaÑ punnÈgaÔÔhipatiÔÔhÈnamattÈvÈÔakaÑ hadayamaÑsaÑ. YakanaÑ dvinnaÑ thanÈnaÑ abbhantare dakkhiÓapassaÑ nissÈya ÔhitaÑ yamakamaÑsapaÔalaÑ. KilomakaÑ hadayavakkÈni paÔicchÈdetvÈ ÔhitaÑ paÔicchannakilomakasa~khÈtaÒca sakalasarÊre cammassa heÔÔhato maÑsaÑ pariyonandhitvÈ ÔhitaÑ appaÔicchannakilomakasa~khÈtaÒcÈti duvidhaÑ pariyonahanamaÑsaÑ. PihakaÑ hadayassa vÈmapasse udarapaÔalassa matthakapassaÑ nissÈya ÔhitaÑ udarajivhÈmaÑsaÑ. PapphÈsaÑ sarÊrabbhantare dvinnaÑ thanÈnaÑ antare hadayayakanÈnaÑ upari chÈdetvÈ olambantaÑ ÔhitaÑ dvattiÑsamaÑsakhaÓÉappabhedaÑ papphÈsamaÑsaÑ. ______________________________________________________________ 1. VaÓÓakammaÔÔhÈnaÑ (SÊ) 2. LikhÈmattaÑ (SyÈ, Ka)


AntaÑ upari galavÈÔake heÔÔhÈ karÊsamagge vinibandhattÈ galavÈÔakakarÊsamaggapariyante sarÊrabbhantare ÔhitÈ purisassa dvattiÑsahatthÈ itthiyÈ aÔÔhavÊsatihatthÈ ekavÊsatiyÈ ÔhÈnesu obhaggÈ antavaÔÔi. AntaguÓaÑ antabhoge ekato agalante ÈbandhitvÈ ekavÊsatiyÈ antabhogÈnaÑ antarÈ ÔhitaÑ bandhanaÑ. UdariyaÑ dantamusalasaÒcuÓÓitaÑ jivhÈhatthaparivattitaÑ kheÄalÈlÈpalibuddhaÑ taÑkhaÓavigatavaÓÓagandharasÈdisampadaÑ tantavÈyakhalisuvÈnavamathusadisaÑ nipatitvÈ pittasemhavÈtapaliveÔhitaÑ hutvÈ udaraggisantÈpavegakuthitaÑ kimikulÈkulaÑ upar|pari pheÓabubbuÄakÈni muÒcantaÑ paramakasambukaduggandhajegucchabhÈvaÑ ÈpajjitvÈ ÈmÈsayasa~khÈte uparinÈbhi-antapaÔale ÔhitaÑ nÈnappakÈrakaÑ asitapÊtakhÈyitasÈyitaÑ. KarÊsaÑ pakkÈsayasa~khÈte heÔÔhÈ nÈbhipiÔÔhikaÓÔam|lÈnaÑ antare ubbedhena aÔÔha~gulamatte antÈvasÈne ÔhitaÑ vaccaÑ. PittaÑ hadayamaÑsapapphÈsÈnaÑ antare yakanamaÑsaÑ nissÈya ÔhitaÑ mahÈkosÈtakÊkosakasadise pittakosake ÔhitaÑ baddhapittasa~khÈtaÒca, kesalomanakhadantÈnaÑ maÑsavinimuttaÔÔhÈnaÒceva thaddhasukkhacammaÒca ÔhapetvÈ avasesaÑ sarÊraÑ byÈpetvÈ ÔhitaÑ abaddhapittasa~khÈtaÒcÈti duvidhaÑ pittaÑ.

SemhaÑ udarapaÔale ÔhitaÑ ekapatthap|rappamÈÓaÑ1 semhaÑ. Pubbo khÈÓukaÓÔakapaharaÓaggijÈlÈdÊhi abhihate vÈ sarÊrappadese abbhantaradhÈtukkhobhavasena vÈ uppannesu gaÓÉapÊÄakÈdÊsu paripakkalohitapariÓÈmo. LohitaÑ yakanassa heÔÔhÈbhÈgaÑ p|retvÈ hadayavakkapapphÈsÈnaÑ upari thokaÑ thokaÑ paggharantaÑ vakkahadayayakanapapphÈse temayamÈnaÑ ÔhitaÑ ekapatthap|ramattaÑ sannicitalohitasa~khÈtaÒca, kesalomanakhadantÈnaÑ maÑsavinimuttaÔÔhÈnaÒceva thaddhasukkhacammaÒca ÔhapetvÈ dhamanijÈlÈnusÈrena sabbaÑ upÈdiÓÓasarÊraÑ pharitvÈ ÔhitaÑ saÑsaraÓalohitasa~khÈtaÒcÈti duvidhaÑ lohitaÑ. Sedo aggisantÈpas|riyasantÈpa-utuvikÈrÈdÊhi santatte sarÊre sabbakesalomak|pavivarehi paggharaÓaka-ÈpodhÈtu. Medo th|lassa sakalasarÊre cammamaÑsantare kisassa ja~ghamaÑsÈdÊni nissÈya Ôhito thinasineho. Assu somanassadomanassavisabhÈgÈhÈra-ut|hi samuÔÔhahitvÈ akkhik|pake p|retvÈ tiÔÔhantÊ vÈ paggharantÊ vÈ ÈpodhÈtu. ______________________________________________________________ 1. Ekapattap|rappamÈÓaÑ (SÊ, SyÈ)

78 KhuddakanikÈya

VasÈ aggisantÈpas|riyasantÈpa-utuvisabhÈgehi usmÈjÈtesu yebhuyyena hatthatalahatthapiÔÔhipÈdatalapÈdapiÔÔhinÈsÈpuÔanalÈÔa-aÑsak|Ôesu Ôhito vilÊnasineho. KheÄo tathÈr|paÑ ÈhÈraÑ passantassa vÈ sarantassa vÈ mukhe vÈ Ôhapentassa hadayaÑ vÈ ÈkilÈyantassa kismiÒcideva vÈ jigucchaÑ uppÈdentassa bhiyyo uppajjitvÈ ubhohi kapolapassehi oruyha jivhÈya tiÔÔhamÈnÈ pheÓamissÈ ÈpodhÈtu. Si~ghÈÓikÈ visabhÈgÈhÈra-utuvasena saÒjÈtadhÈtukkhobhassa vÈ rodantassa vÈ antosÊse matthalu~gato galitvÈ tÈlumatthakavivarena otaritvÈ nÈsÈpuÔe p|retvÈ tiÔÔhantaÑ vÈ paggharantaÑ vÈ p|ti asuci picchilaÑ. LasikÈ aÔÔhisandhÊnaÑ abbhaÒjanakiccaÑ sÈdhayamÈnaÑ asÊtisatasandhÊnaÑ abbhantare ÔhitaÑ picchilakuÓapaÑ. MuttaÑ ÈhÈra-utuvasena vatthipuÔabbhantare ÔhitÈ ÈpodhÈtu. Matthalu~gaÑ sÊsakaÔÈhabbhantare cattÈro sibbinimagge nissÈya Ôhito catupiÓÉasamodhÈno miÒjarÈsi.

CakkhÈyatanÈdÊni dvÈdasa vissajjanÈni dvÈdasÈyatanavasena niddiÔÔhÈni. Œyatanato, ÈyÈnaÑ tananato, Èyatassa ca nayanato ÈyatanaÑ. Cakkhur|pÈdÊsu hi taÑtaÑdvÈrÈrammaÓÈ cittacetasikÈ dhammÈ sena sena anubhavanÈdinÈ kiccena Èyatanti uÔÔhahanti ghaÔanti1, vÈyamantÊti vuttaÑ hoti. Te ca pana Èyabh|te dhamme etÈni tanonti, vitthÈrentÊti vuttaÑ hoti. IdaÒca anamatagge saÑsÈre pavattaÑ atÊva ÈyataÑ saÑsÈradukkhaÑ yÈva na nivattati, tÈva nayanti, pavattayantÊti vuttaÑ hoti.

Apica nivÈsaÔÔhÈnaÔÔhena ÈkaraÔÔhena samosaraÓaÔÔhÈnaÔÔhena saÒjÈtidesaÔÔhena kÈraÓaÔÔhena ca ÈyatanaÑ. TathÈ hi loke “isarÈyatanaÑ vÈsudevÈyatanan”ti-ÈdÊsu nivÈsaÔÔhÈnaÑ “Èyatanan”ti vuccati. “SuvaÓÓÈyatanaÑ rajatÈyatanan”ti-ÈdÊsu Èkaro. SÈsane pana “manorame Èyatane, sevanti naÑ viha~gamÈ”ti-ÈdÊsu2 samosaraÓaÔÔhÈnaÑ. “DakkhiÓÈpatho gunnaÑ Èyatanan”ti-ÈdÊsu saÒjÈtideso. “Tatra tatreva sakkhitabbataÑ pÈpuÓÈti sati sati-Èyatane”ti-ÈdÊsu3 kÈraÓaÑ. Cakkhu-ÈdÊsu cÈpi te te cittacetasikÈ dhammÈ nivasanti tadÈyattavuttitÈyÈti cakkhÈdayo nesaÑ ______________________________________________________________ 1. GhaÔenti (SÊ) 2. AÑ 2. 36 piÔÔhe. 3. AÑ 1. 256; AÑ 2. 14 piÔÔhesu.


nivÈsaÔÔhÈnaÑ, cakkhÈdÊsu ca te ÈkiÓÓÈ tannissayattÈ tadÈrammaÓattÈ cÈti cakkhÈdayo ca nesaÑ Èkaro, tattha tattha vatthudvÈrÈrammaÓavasena samosaraÓato cakkhÈdayo ca nesaÑ samosaraÓaÔÔhÈnaÑ, taÑnissayÈrammaÓabhÈvena tattheva uppattito cakkhÈdayo ca nesaÑ saÒjÈtideso, cakkhÈdÊnaÑ abhÈve abhÈvato cakkhÈdayo ca nesaÑ kÈraÓanti yathÈvuttenatthena cakkhu ca taÑ ÈyatanaÒcÈti cakkhÈyatanaÑ. EvaÑ sesÈnipi.

CakkhudhÈtÈdÊni aÔÔhÈrasa vissajjanÈni aÔÔhÈrasadhÈtuvasena niddiÔÔhÈni. CakkhÈdÊsu ekeko dhammo yathÈsambhavaÑ vidahati, dhÊyate, vidhÈnaÑ, vidhÊyate etÈya, ettha vÈ dhÊyatÊti dhÈtu. LokiyÈ hi dhÈtuyo kÈraÓabhÈvena vavatthitÈ hutvÈ suvaÓÓarajatÈdidhÈtuyo viya suvaÓÓarajatÈdiÑ, anekappakÈraÑ saÑsÈradukkhaÑ vidahanti. BhÈrahÈrehi ca bhÈro viya sattehi dhÊyante, dhÈrÊyantÊti attho. DukkhavidhÈnamattameva cetÈ avasavattanato. EtÈhi ca karaÓabh|tÈhi1 saÑsÈradukkhaÑ sattehi anuvidhÊyati. TathÈvihitaÒcetaÑ etÈsveva dhÊyati, ÔhapÊyatÊti attho. Apica yathÈ titthiyÈnaÑ atthÈ nÈma sabhÈvato natthi, na evametÈ. EtÈ pana attano sabhÈvaÑ dhÈrentÊti dhÈtuyo. YathÈ ca loke vicittÈ haritÈlamanosilÈdayo selÈvayavÈ dhÈtuyoti vuccanti, evametÈpi dhÈtuyo viyÈti dhÈtuyo. VicittÈ hetÈ ÒÈÓaneyyÈvayavÈti. YathÈ vÈ sarÊrasa~khÈtassa samudÈyassa avayavabh|tesu rasasoÓitÈdÊsu aÒÒamaÒÒavisabhÈgalakkhaÓaparicchinnesu dhÈtusamaÒÒÈ, evamevetesupi paÒcakkhandhasa~khÈtassa attabhÈvassa avayavesu dhÈtusamaÒÒÈ veditabbÈ. AÒÒamaÒÒavisabhÈgalakkhaÓaparicchinnÈ hete cakkhÈdayoti. Apica dhÈt|ti nijjÊvamattassetaÑ adhivacanaÑ. TathÈ hi BhagavÈ “chadhÈturo ayaÑ bhikkhu puriso”ti-ÈdÊsu2 jÊvasaÒÒÈsam|hananatthaÑ dhÈtudesanaÑ akÈsÊti. YathÈvuttenatthena cakkhu ca taÑ dhÈtu cÈti cakkhudhÈtu. EvaÑ sesÈpi. ManodhÈt|ti ca tisso manodhÈtuyo. DhammadhÈt|ti vedanÈsaÒÒÈsa~khÈrakkhandhÈ soÄasa sukhumar|pÈni nibbÈnaÒca. ManoviÒÒÈÓadhÈt|ti chasattati manoviÒÒÈÓadhÈtuyo. ______________________________________________________________ 1. KÈraÓabh|tÈhi (SÊ, SyÈ, Ka), Abhi-®Ôha 2. 72; Visuddhi 2. 116 piÔÔhe pana

passitabbaÑ. 2. Ma 3. 282 piÔÔhe.

80 KhuddakanikÈya

CakkhundriyÈdÊni bÈvÊsati vissajjanÈni bÈvÊsatindriyavasena niddiÔÔhÈni. Cakkhumeva dassanalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti cakkhundriyaÑ. Sotameva savanalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti sotindriyaÑ. GhÈnameva ghÈyanalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti ghÈnindriyaÑ. JivhÈ eva sÈyanalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti jivhindriyaÑ. KÈyo eva phusanalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti kÈyindriyaÑ. Manate iti mano, vijÈnÈtÊti attho. AÔÔhakathÈcariyÈ panÈhu–nÈliyÈ minamÈno viya mahÈtulÈya dhÈrayamÈno viya ca ÈrammaÓaÑ manati jÈnÈtÊti mano, tadeva mananalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti manindriyaÑ. JÊvanti tena taÑsahajÈtÈ dhammÈti jÊvitaÑ, tadeva anupÈlanalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti jÊvitindriyaÑ. TaÑ r|pajÊvitindriyaÑ ar|pajÊvitindriyanti duvidhaÑ. Sabbakammajar|pasahajaÑ sahajar|pÈnupÈlanaÑ r|pajÊvitindriyaÑ, sabbacittasahajaÑ sahaja-ar|pÈnupÈlanaÑ ar|pajÊvitindriyaÑ. ThÊyati sa~ghÈtaÑ gacchati etissÈ gabbhoti itthÊ, itthili~gÈdÊsu indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ, niyamato itthiyÈ eva indriyaÑ itthindriyaÑ. PuÑvuccati nirayo, puÑsa~khÈte niraye risÊyati hiÑsÊyatÊti puriso, purisali~gÈdÊsu indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ, niyamato purisasseva indriyaÑ purisindriyaÑ. DvÊsupetesu ekekaÑ sabhÈvakassa ekekassa kammajar|pasahajaÑ hoti.

KusalavipÈkakÈyaviÒÒÈÓasampayuttaÑ sukhaÑ, kÈyikasÈtalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ, sukhameva indriyaÑ sukhindriyaÑ. AkusalavipÈkakÈyaviÒÒÈÓasampayuttaÑ dukkhaÑ, kÈyika-asÈtalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ, dukkhameva indriyaÑ dukkhindriyaÑ. PÊtisomanassayogato sobhanaÑ mano assÈti sumano, sumanassa bhÈvo somanassaÑ, cetasikasÈtalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ, somanassameva indriyaÑ somanassindriyaÑ. Domanassayogato duÔÔhu mano assÈti, hÊnavedanattÈ vÈ kucchitaÑ mano assÈti dummano, dummanassa bhÈvo domanassaÑ, cetasika-asÈtalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ, domanassameva indriyaÑ domanassindriyaÑ. SukhadukkhÈkÈrapavattiÑ upekkhati majjhattÈkÈrasaÓÔhatattÈ tenÈkÈrena pavattatÊti upekkhÈ, majjhattalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ, upekkhÈ eva indriyaÑ upekkhindriyaÑ.


Saddahanti etÈya, sayaÑ vÈ saddahati, saddahanamattameva vÈ esÈti saddhÈ, assaddhiyassa abhibhavanato adhipati-atthena indriyaÑ, adhimokkhalakkhaÓe vÈ indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ, saddhÈyeva indriyaÑ saddhindriyaÑ. VÊrabhÈvo vÊriyaÑ, vÊrÈnaÑ vÈ kammaÑ, vidhinÈ vÈ nayena ÊrayitabbaÑ pavattayitabbanti vÊriyaÑ, kosajjassa abhibhavanato adhipati-atthena indriyaÑ, paggahaÓalakkhaÓe vÈ indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ, vÊriyameva indriyaÑ vÊriyandriyaÑ. Saranti tÈya, sayaÑ vÈ sarati, saraÓamattameva vÈ esÈti sati, muÔÔhasaccassa abhibhavanato adhipati-atthena indriyaÑ, upaÔÔhÈnalakkhaÓe vÈ indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ, sati eva indriyaÑ satindriyaÑ. ŒrammaÓe cittaÑ sammÈ Èdhiyati ÔhapetÊti samÈdhi, vikkhepassa abhibhavanato adhipati-atthena indriyaÑ, avikkhepalakkhaÓe vÈ indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ, samÈdhi eva indriyaÑ samÈdhindriyaÑ. “IdaÑ dukkhan”ti-ÈdinÈ nayena ariyasaccÈni pajÈnÈtÊti paÒÒÈ. AÔÔhakathÈyaÑ1 pana “aniccaÑ dukkhamanattÈti paÒÒÈpanavasena paÒÒÈ”ti vuttaÑ. AvijjÈya abhibhavanato adhipati-atthena indriyaÑ, dassanalakkhaÓe vÈ indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ, paÒÒÈ eva indriyaÑ paÒÒindriyaÑ.

Anamatagge saÑsÈravaÔÔe anaÒÒÈtaÑ amataÑ padaÑ, catusaccadhammameva vÈ jÈnissÈmÊti paÔipannassa uppajjanato indriyaÔÔhasambhavato ca anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ. SotÈpattimaggaÒÈÓassetaÑ nÈmaÑ. PaÔhamamaggena ÒÈtaÑ mariyÈdaÑ anatikkamitvÈ tesaÑyeva tena maggena ÒÈtÈnaÑ catusaccadhammÈnameva jÈnanato indriyaÔÔhasambhavato ca ÈjÈnanakaÑ indriyaÑ aÒÒindriyaÑ. SotÈpattiphalÈdÊsu chasu ÔhÈnesu ÒÈÓassetaÑ nÈmaÑ. AÒÒÈtÈvino catusaccesu niÔÔhitaÒÈÓakiccassa khÊÓÈsavassa uppajjanato indriyaÔÔhasambhavato ca aÒÒÈtÈvindriyaÑ, aÒÒÈtÈvÊnaÑ vÈ cat|su saccesu niÔÔhitakiccÈnaÑ cattÈri saccÈni paÔivijjhitvÈ ÔhitÈnaÑ dhammÈnaÑ abbhantare indaÔÔhasÈdhanena aÒÒÈtÈvindriyaÑ. ArahattaphalaÒÈÓassetaÑ nÈmaÑ. SabbÈnipetÈni yathÈyogaÑ indali~gaÔÔhena indadesitaÔÔhena indadiÔÔhaÔÔhena indasiÔÔhaÔÔhena indajuÔÔhaÔÔhena ca indriyÈni. BhagavÈ hi SammÈsambuddho paramissariyabhÈvato indo, kusalÈkusalaÒca kammaÑ kammesu kassaci issariyÈbhÈvato. Tenevettha kammajanitÈni indriyÈni kusalÈkusalakammaÑ ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 1. 191 piÔÔhe.

82 KhuddakanikÈya

ulli~genti, tena ca siÔÔhÈnÊti indali~gaÔÔhena indasiÔÔhaÔÔhena ca indriyÈni. SabbÈneva panetÈni BhagavatÈ munindena yathÈbh|tato pakÈsitÈni abhisambuddhÈni cÈti indadesitaÔÔhena indadiÔÔhaÔÔhena ca indriyÈni. Teneva ca BhagavatÈ munindena kÈnici gocarÈsevanÈya, kÈnici bhÈvanÈsevanÈya sevitÈnÊti indajuÔÔhaÔÔhenapi indriyÈni. Api ca Èdhipaccasa~khÈtena issariyaÔÔhenapi etÈni indriyÈni. CakkhuviÒÒÈÓÈdipavattiyaÑ hi cakkhÈdÊnaÑ siddhamÈdhipaccaÑ tasmiÑ tikkhe tikkhattÈ mande ca mandattÈti. 5. KÈmadhÈtu-ÈdÊni dvÈdasa vissajjanÈni bhavappabhedavasena niddiÔÔhÈni. KÈmarÈgasa~khÈtena kÈmena yuttÈ dhÈtu kÈmadhÈtu, kÈmasa~khÈtÈ vÈ dhÈtu kÈmadhÈtu. KÈmaÑ pahÈya r|pena yuttÈ dhÈtu r|padhÈtu, r|pasa~khÈtÈ vÈ dhÈtu r|padhÈtu. KÈmaÒca r|paÒca pahÈya ar|pena yuttÈ dhÈtu ar|padhÈtu, ar|pasa~khÈtÈ vÈ dhÈtu ar|padhÈtu. TÈ eva dhÈtuyo puna bhavapariyÈyena vuttÈ. BhavatÊti hi bhavoti vuccati. SaÒÒÈya yutto bhavo saÒÒÈbhavo, saÒÒÈsahagato vÈ bhavo saÒÒÈbhavo, saÒÒÈ vÈ ettha bhave atthÊti saÒÒÈbhavo. So kÈmabhavo ca asaÒÒÈbhavamutto r|pabhavo ca nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈbhavamutto ar|pabhavo ca hoti. Na saÒÒÈbhavo asaÒÒÈbhavo, so r|pabhavekadeso. OÄÈrikattÈbhÈvato nevasaÒÒÈ, sukhumattena sambhavato nÈsaÒÒÈti nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈ, tÈya yutto bhavo nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈbhavo, atha vÈ oÄÈrikÈya saÒÒÈya abhÈvÈ, sukhumÈya ca bhÈvÈ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈ asmiÑ bhaveti nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈbhavo, so ar|pabhavekadeso. Ekena r|pakkhandhena vokiÓÓo bhavo ekena vokÈro assa bhavassÈti ekavokÈrabhavo, so asaÒÒabhavova. Cat|hi ar|pakkhandhehi vokiÓÓo bhavo cat|hi vokÈro assa bhavassÈti catuvokÈrabhavo, so ar|pabhavo eva. PaÒcahi khandhehi vokiÓÓo bhavo paÒcahi vokÈro assa bhavassÈti paÒcavokÈrabhavo, so kÈmabhavo ca r|pabhavekadeso ca hoti. 6. PaÔhamajjhÈnÈdÊni dvÈdasa vissajjanÈni jhÈnasamÈpattivasena niddiÔÔhÈni. JhÈnanti idha brahmavihÈramattaÑ adhippetaÑ. VitakkavicÈrapÊtisukhacittekaggatÈsampayuttaÑ paÔhamaÑ jhÈnaÑ. PÊtisukhacittekaggatÈsampayuttaÑ dutiyaÑ jhÈnaÑ.


SukhacittekaggatÈsampayuttaÑ tatiyaÑ jhÈnaÑ. UpekkhÈcittekaggatÈsampayuttaÑ catutthaÑ jhÈnaÑ. Medati mejjatÊti mettÈ, siniyhatÊti attho. Mitte vÈ bhavÈ, mittassa vÈ esÈ pavattÊti mettÈ, paccanÊkadhammehi muttattÈ ÈrammaÓe cÈdhimuttattÈ vimutti, cetaso vimutti cetovimutti, mettÈ eva cetovimutti mettÈcetovimutti. KaruÓÈ vuttatthÈ eva. Modanti tÈya taÑsama~gino, sayaÑ vÈ modati, modanamattameva vÈ tanti muditÈ. “AverÈ hont|”ti-ÈdibyÈpÈrappahÈnena majjhattabhÈv|pagamanena ca upekkhatÊti upekkhÈ. MettÈdayo tayo brahmavihÈrÈ paÔhamÈdÊhi tÊhi jhÈnehi yuttÈ, upekkhÈbrahmavihÈro catutthajjhÈnena yutto.

PharaÓavasena natthi etassa antoti ananto, ÈkÈso ananto ÈkÈsÈnanto, kasiÓugghÈÔimÈkÈso. ŒkÈsÈnantoyeva ÈkÈsÈnaÒcaÑ, taÑ ÈkÈsanaÒcaÑ adhiÔÔhÈnaÔÔhena Èyatanamassa sasampayuttadhammassa jhÈnassa “devÈnaÑ devÈyatanamivÈ”ti ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ, ÈkÈsÈnaÒcÈyatanameva samÈpatti ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasamÈpatti. PharaÓavasena ca natthi etassa antoti anantaÑ, taÑ ÈkÈsÈrammaÓaÑ viÒÒÈÓaÑ. Anantameva ÈnaÒcaÑ, viÒÒÈÓaÑ ÈnaÒcaÑ “viÒÒÈÓÈnaÒcan”ti avatvÈ “viÒÒÈÓaÒcan”ti vuttaÑ. AyaÑ hettha ruÄhisaddo. TaÑ viÒÒÈÓaÒcaÑ adhiÔÔhÈnaÔÔhena Èyatanamassa sasampayuttadhammassa jhÈnassa “devÈnaÑ devÈyatanamivÈ”ti viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ. Natthi etassa kiÒcananti akiÒcanaÑ, antamaso bha~gamattampi assa avasiÔÔhaÑ natthÊti vuttaÑ hoti. AkiÒcanassa bhÈvo ÈkiÒcaÒÒaÑ. ŒkÈsÈnaÒcÈyatanaviÒÒÈÓÈbhÈvassetaÑ adhivacanaÑ. TaÑ ÈkiÒcaÒÒaÑ adhiÔÔhÈnaÔÔhena Èyatanamassa sasampayuttadhammassa jhÈnassa “devÈnaÑ devÈyatanamivÈ”ti ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ. OÄÈrikÈya saÒÒÈya abhÈvato, sukhumÈya ca bhÈvato nevassa sasampayuttadhammassa jhÈnassa saÒÒÈ nÈsaÒÒÈti nevasaÒÒÈnÈsaÒÒaÑ, nevasaÒÒÈnÈsaÒÒaÒca taÑ manÈyatana-dhammÈyatanapariyÈpannattÈ ÈyatanaÒcÈti nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ. Atha vÈ yÈyamettha saÒÒÈ sÈ paÔusaÒÒÈkiccaÑ kÈtuÑ asamatthatÈya nevasaÒÒÈ, sa~khÈrÈvasesasukhumabhÈvena vijjamÈnattÈ nÈsaÒÒÈti nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈ, nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈ ca sÈ sesadhammÈnaÑ adhiÔÔhÈnaÔÔhena ÈyatanaÒcÈti nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ. ŒkiÒcaÒÒÈyatanÈrammaÓÈya samÈpattiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. Na kevalaÑ ettha

84 KhuddakanikÈya

saÒÒÈva edisÊ, atha kho vedanÈpi nevavedanÈ nÈvedanÈ. Cittampi nevacittaÑ nÈcittaÑ. Phassopi nevaphasso nÈphasso. Esa nayo sesasampayuttadhammesu. SaÒÒÈsÊsena panÈyaÑ desanÈ katÈti.

AvijjÈdÊni dvÈdasa vissajjanÈni paÔiccasamuppÈda~gavasena niddiÔÔhÈni. P|retuÑ ayuttaÔÔhena kÈyaduccaritÈdi avindiyaÑ nÈma, aladdhabbanti attho. TaÑ avindiyaÑ vindatÊti avijjÈ. TabbiparÊtato kÈyasucaritÈdi vindiyaÑ nÈma, taÑ vindiyaÑ na vindatÊti avijjÈ, khandhÈnaÑ rÈsaÔÔhaÑ, ÈyatanÈnaÑ ÈyatanaÔÔhaÑ, dhÈt|naÑ suÒÒaÔÔhaÑ, indriyÈnaÑ adhipatiyaÔÔhaÑ, saccÈnaÑ tathaÔÔhaÑ aviditaÑ karotÊti avijjÈ, dukkhÈdÊnaÑ pÊÄanÈdivasena vuttaÑ catubbidhaÑ catubbidhaÑ atthaÑ aviditaÑ karotÊtipi avijjÈ, antavirahite saÑsÈre sabbayonigatibhavaviÒÒÈÓaÔÔhitisattÈvÈsesu satte javÈpetÊti avijjÈ, paramatthato avijjamÈnesu itthipurisÈdÊsu javati, vijjamÈnesupi khandhÈdÊsu na javatÊti avijjÈ, api ca cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ vatthÈrammaÓÈnaÑ paÔiccasamuppÈdapaÔiccasamuppannÈnaÒca dhammÈnaÑ chÈdanatopi avijjÈ. Sa~khatamabhisa~kharontÊti sa~khÈrÈ. VijÈnÈtÊti viÒÒÈÓaÑ. NamatÊti nÈmaÑ, nÈmayatÊti vÈ nÈmaÑ, ruppatÊti r|paÑ. Œye tanoti, ÈyataÒca nayatÊti ÈyatanaÑ. PhusatÊti phasso. VedayatÊti vedanÈ. ParitassatÊti taÓhÈ. UpÈdiyati bhusaÑ gaÓhÈtÊti upÈdÈnaÑ. Bhavati, bhÈvayatÊti vÈ bhavo. JananaÑ jÈti. JÊraÓaÑ jarÈ. Maranti etenÈti maraÓaÑ. 7. DukkhÈdÊni aÔÔhasatÈni aÔÔha ca vissajjanÈni catusaccayojanÈvasena niddiÔÔhÈni. “DukkhaÑ abhiÒÒeyyan”ti-ÈdÊsu hi channaÑ catukkÈnaÑ vasena catuvÊsati vissajjanÈni “cakkhu jarÈmaraÓan”ti peyyÈle “cakkhu abhiÒÒeyyaÑ sotaÑ abhiÒÒeyyan”ti-ÈdinÈ “jÈti abhiÒÒeyyÈ”ti pariyosÈnena paÒcanavutÈdhikena vissajjanasatena yojetvÈ vuttÈni. PaÒcanavutÈdhikaÑ catukkasataÑ hoti, tesaÑ catukkÈnaÑ vasena asÊti-adhikÈni sattÈ vissajjanasatÈni. “JarÈmaraÓaÑ abhiÒÒeyyan”ti-Èdike catukke “cattÈri vissajjanÈnÊ”ti evaÑ sabbÈni aÔÔha ca satÈni aÔÔha ca vissajjanÈni honti. Ettha ca tassa tassa dhammassa padhÈnabh|to paccayo samudayoti veditabbo, sabbasa~khÈrehi suÒÒaÑ nibbÈnaÑ nirodhoti veditabbaÑ. AnaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyÈdÊnaÑ tiÓÓampi hi lokuttarindriyÈnaÑ ettha abhÈvaÑ sandhÈya anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyanirodhoti-Èdi


yujjati. NirodhagÈminipaÔipadÈti ca sabbattha ariyamaggo eva. EvaÑ hi vuccamÈne phalepi maggavohÈrasambhavato aÒÒindriya-aÒÒÈtÈvindriyÈnampi yujjati. Puna dukkhÈdÊnaÑ pariÒÒaÔÔhÈdivasena aÔÔhasatÈni aÔÔha ca vissajjanÈni niddiÔÔhÈni, puna dukkhÈdÊnaÑ pariÒÒÈpaÔivedhaÔÔhÈdivasena aÔÔhasatÈni aÔÔha ca vissajjanÈni niddiÔÔhÈni. PariÒÒÈ ca sÈ paÔivijjhitabbaÔÔhena paÔivedho cÈti pariÒÒÈpaÔivedho, pariÒÒÈpaÔivedhova attho pariÒÒÈpaÔivedhaÔÔho. 8. Puna tÈneva dukkhÈdÊni jarÈmaraÓapariyantÈni dvi-adhikÈni dve padasatÈni samudayÈdÊhi sattahi sattahi padehi yojetvÈ dvi-adhikÈnaÑ dvinnaÑ aÔÔhakasatÈnaÑ vasena sahassaÒca cha ca satÈni soÄasa ca vissajjanÈni niddiÔÔhÈni. Tattha padhÈnabh|to paccayo samudayo, tassa nirodho samudayanirodho. Chando eva rÈgo chandarÈgo, dukkhe sukhasaÒÒÈya dukkhassa chandarÈgo, tassa nirodho chandarÈganirodho. DukkhaÑ paÔicca uppajjamÈnaÑ sukhaÑ somanassaÑ dukkhassa assÈdo. Dukkhassa aniccatÈ dukkhassa vipariÓÈmadhammatÈ dukkhassa ÈdÊnavo. Dukkhe chandarÈgavinayo chandarÈgappahÈnaÑ dukkhassa nissaraÓaÑ. “YaÑ kho pana kiÒci bh|taÑ sa~khataÑ paÔiccasamuppannaÑ nirodho tassa nissaraÓan”ti1 vacanato nibbÈnameva dukkhassa nissaraÓaÑ. “Dukkhanirodho samudayanirodho chandarÈganirodho dukkhassa nissaraÓan”ti nÈnÈsa~khatapaÔipakkhavasena nÈnÈpariyÈyavacanehi cat|su ÔhÈnesu nibbÈnameva vuttanti veditabbaÑ. Keci pana “ÈhÈrasamudayÈ dukkhasamudayo ÈhÈranirodhÈ dukkhanirodho sarasavasena samudayanirodho, atha vÈ udayabbayadassanena samudayanirodho saha vipassanÈya maggo chandarÈganirodho”ti vadanti. EvaÒca vuccamÈne lokuttarindriyÈnaÑ avipassan|pagattÈ na sabbasÈdhÈraÓaÑ hotÊti paÔhamaÑ vuttanayova gahetabbo. Lokuttarindriyesu hi chandarÈgÈbhÈvatoyeva chandarÈganirodhoti yujjati. SarÊre chandarÈgeneva sarÊrekadesesu kesÈdÊsupi chandarÈgo katova hoti, jarÈmaraÓavantesu chandarÈgeneva jarÈmaraÓesupi chandarÈgo katova hoti. EvaÑ assÈdÈdÊnavÈpi yojetabbÈ. Puna dukkhÈdÊni jarÈmaraÓapariyantÈni dvi-adhikÈni dve padasatÈni samudayÈdÊhi chahi ______________________________________________________________ 1. Khu 9. 26 piÔÔhe.

86 KhuddakanikÈya

chahi padehi yojetvÈ dvi-adhikÈnaÑ dvinnaÑ sattakasatÈnaÑ vasena nayasahassaÒca cattÈri ca satÈni cuddasa ca vissajjanÈni niddiÔÔhÈni. 9. IdÈni r|pÈdÊni jarÈmaraÓapariyantÈni ekÈdhikÈni dve padasatÈni sattahi anupassanÈhi yojetvÈ niddisituÑ paÔhamaÑ tÈva aniccÈnupassanÈdayo satta anupassanÈ niddiÔÔhÈ. TÈni sabbÈni sattahi suddhika-anupassanÈvissanÈvissajjanehi saddhiÑ sahassaÒca cattÈri ca satÈni cuddasa ca vissajjanÈni honti. Aniccanti anupassanÈ aniccÈnupassanÈ. SÈ niccasaÒÒÈpaÔipakkhÈ. Dukkhanti anupassanÈ dukkhÈnupassanÈ. SÈ sukhasaÒÒÈpaÔipakkhÈ. AnattÈti anupassanÈ anattÈnupassanÈ. SÈ attasaÒÒÈpaÔipakkhÈ. TissannaÑ anupassanÈnaÑ parip|rattÈ nibbindatÊti nibbidÈ, nibbidÈ ca sÈ anupassanÈ cÈti nibbidÈnupassanÈ. SÈ nandipaÔipakkhÈ. CatassannaÑ anupassanÈnaÑ parip|rattÈ virajjatÊti virÈgo, virÈgo ca so anupassanÈ cÈti virÈgÈnupassanÈ. SÈ rÈgapaÔipakkhÈ. PaÒcannaÑ anupassanÈnaÑ parip|rattÈ rÈgaÑ nirodhetÊti nirodho, nirodho ca so anupassanÈ cÈti nirodhÈnupassanÈ. SÈ samudayapaÔipakkhÈ. ChannaÑ anupassanÈnaÑ parip|rattÈ paÔinissajjatÊti paÔinissaggo, paÔinissaggo ca so anupassanÈ cÈti paÔinissaggÈnupassanÈ. SÈ ÈdÈnapaÔipakkhÈ. LokuttarindriyÈnaÑ asatipi vipassan|pagatte “sabbe sa~khÈrÈ aniccÈ, sabbe sa~khÈrÈ dukkhÈ, sabbe dhammÈ anattÈ”ti1 vacanato tesampi aniccadukkhÈnattattÈ tattha niccasukhattasaÒÒÈnaÑ nandiyÈ rÈgassa ca abhÈvo nirodhavantÈnÊti anupassanato pariccÈgapaÔinissaggapakkhandanapaÔinissaggasambhavato ca tehipi satta anupassanÈ yojitÈti veditabbÈ. JarÈmaraÓavantesu aniccÈdito diÔÔhesu jarÈmaraÓampi aniccÈdito diÔÔhaÑ nÈma hoti, jarÈmaraÓavantesu nibbindanto virajjanto jarÈmaraÓe nibbinno ca viratto ca hoti, jarÈmaraÓavantesu nirodhato diÔÔhesu jarÈmaraÓampi nirodhato diÔÔhaÑ nÈma hoti, jarÈmaraÓavantesu2 paÔinissajjanto jarÈmaraÓaÑ paÔinissajjantova hotÊti jarÈmaraÓehi satta anupassanÈ yojitÈti veditabbÈ. 10. IdÈni ÈdÊnavaÒÈÓassa vatthubh|tÈnaÑ uppÈdÈdÊnaÑ paÒcannaÑ ÈrammaÓÈnaÑ vasena uppÈdÈdÊni tesaÑ vevacanÈni paÒcadasa vissajjanÈni niddiÔÔhÈni, ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 53; Khu 9. 36 piÔÔhesu. 2. JarÈmaraÓavante (SÊ)


santipadaÒÈÓassa tappaÔipakkhÈrammaÓavasena anuppÈdÈdÊni paÒcadassa vissajjanÈni niddiÔÔhÈni, puna tÈneva uppÈdÈnuppÈdÈdÊni padÈni yugaÄakavasena yojetvÈ tiÑsa vissajjanÈni niddiÔÔhÈni. EvaÑ imasmiÑ nayeva saÔÔhi vissajjanÈni honti. Tattha uppÈdoti purimakammapaccayÈ idha uppatti. Pavattanti tathÈ-uppannassa pavatti. Nimittanti sabbampi sa~khÈranimittaÑ. YogÈvacarassa hi sa~khÈrÈ sasaÓÔhÈnÈ viya upaÔÔhahanti, tasmÈ nimittanti vuccanti. Œy|hanÈti ÈyatiÑ paÔisandhihetubh|taÑ kammaÑ. TaÑ hi abhisa~kharaÓaÔÔhena Èy|hanÈti vuccati. PaÔisandhÊti ÈyatiÑ uppatti. SÈ hi bhavantarapaÔisandhÈnato paÔisandhÊti vuccati. GatÊti yÈya gatiyÈ sÈ1 paÔisandhi hoti. SÈ hi gantabbato gatÊti vuccati. NibbattÊti khandhÈnaÑ nibbattanaÑ. UpapattÊti “samÈpannassa vÈ upapannassa vÈ”ti2 evaÑ vuttÈ vipÈkapavatti. JÈtÊti jananaÑ. Tattha tattha nibbattamÈnÈnaÑ sattÈnaÑ ye ye khandhÈ pÈtubhavanti, tesaÑ tesaÑ paÔhamaÑ pÈtubhÈvo. JarÈti jÊraÓaÑ. SÈ duvidhÈ ÔhitaÒÒathattalakkhaÓasa~khÈtaÑ sa~khatalakkhaÓaÒca khaÓÉiccÈdisammato santatiyaÑ ekabhavapariyÈpannakhandhÈnaÑ purÈÓabhÈvo ca. SÈ idha adhippetÈ. ByÈdhÊti dhÈtukkhobhapaccayasamuÔÔhito pittasemhavÈtasannipÈta-utuvipariÓÈmavisamaparihÈra-upakkamakammavipÈkavasena aÔÔhavidho ÈbÈdho. VividhaÑ dukkhaÑ Èdahati vidahatÊti byÈdhi, byÈdhayati tÈpeti, kampayatÊti vÈ byÈdhi. MaraÓanti maranti etenÈti maraÓaÑ. TaÑ duvidhaÑ vayalakkhaÓasa~khÈtaÑ sa~khatalakkhaÓaÒca ekabhavapariyÈpannajÊvitindriyappabandhavicchedo ca. TaÑ idha adhippetaÑ. Sokoti socanaÑ. ©ÈtibhogarogasÊladiÔÔhibyasanehi phuÔÔhassa cittasantÈpo. Paridevoti paridevanaÑ. ©ÈtibyasanÈdÊhiyeva phuÔÔhassa vacÊpalÈpo. UpÈyÈsoti bhuso ÈyÈso. ©ÈtibyasanÈdÊhiyeva phuÔÔhassa adhimattacetodukkhappabhÈvito dosoyeva. Ettha ca uppÈdÈdayo paÒceva ÈdÊnavaÒÈÓassa vatthuvasena vuttÈ, sesÈ tesaÑ vevacanavasena. “NibbattÊ”ti hi uppÈdassa, “jÈtÊ”ti paÔisandhiyÈ vevacanaÑ, “gati upapattÊ”ti idaÑ dvayaÑ pavattassa, jarÈdayo nimittassÈti. AnuppÈdÈdivacanehi pana nibbÈnameva vuttaÑ.

Puna tÈneva uppÈdÈnuppÈdÈdÊni saÔÔhi padÈni dukkhasukhapadehi yojetvÈ saÔÔhi vissajjanÈni, bhayakhemapadehi yojetvÈ saÔÔhi vissajjanÈni, ______________________________________________________________ 1. YÈ (SÊ) 2. Khu 9. 81 piÔÔhe.

88 KhuddakanikÈya

sÈmisanirÈmisapadehi yojetvÈ saÔÔhi vissajjanÈni, sa~khÈranibbÈnapadehi yojetvÈ saÔÔhi vissajjanÈni niddiÔÔhÈni. Tattha dukkhanti aniccattÈ dukkhaÑ. DukkhapaÔipakkhato sukhaÑ. YaÑ dukkhaÑ, taÑ bhayaÑ. BhayapaÔipakkhato khemaÑ. YaÑ bhayaÑ, taÑ vaÔÔÈmisalokÈmisehi avippamuttattÈ sÈmisaÑ. SÈmisapaÔipakkhato nirÈmisaÑ. YaÑ sÈmisaÑ, taÑ sa~khÈramattameva. Sa~khÈrapaÔipakkhato santattÈ nibbÈnaÑ. Sa~khÈrÈ hi ÈdittÈ, nibbÈnaÑ santanti. DukkhÈkÈrena bhayÈkÈrena sÈmisÈkÈrena sa~khÈrÈkÈrenÈti evaÑ tena tena ÈkÈrena pavattiÑ sandhÈya tathÈ tathÈ vuttanti veditabbanti. 11. PariggahaÔÔhÈdÊni ekatiÑsa vissajjanÈni ariyamaggakkhaÓavasena niddiÔÔhÈni. AriyamaggasampayuttÈ hi dhammÈ Èdito pabhuti uppÈdanatthaÑ pariggayhante iti pariggahÈ, tesaÑ sabhÈvo pariggahaÔÔho. TesaÑyeva aÒÒamaÒÒaparivÈrabhÈvena parivÈraÔÔho. BhÈvanÈpÈrip|rivasena parip|raÔÔho1. TesaÑyeva samÈdhivasena ekÈrammaÓapariggahamapekkhitvÈ ekaggaÔÔho. NÈnÈrammaÓavikkhepÈbhÈvamapekkhitvÈ avikkhepaÔÔho. VÊriyavasena paggahaÔÔho. SamÈdhivasena udakena nhÈnÊyacuÓÓÈnaÑ viya avippakiÓÓatÈ avisÈraÔÔho. SamÈdhiyogena alulitattÈ anÈvilaÔÔho. AvikampitattÈ aniÒjanaÔÔho. EkattupaÔÔhÈnavasenÈti samÈdhiyogena ca ekÈrammaÓe bhusaÑ patiÔÔhÈnavasena ca. ®hitaÔÔhoti ÈrammaÓe niccalabhÈvena patiÔÔhitaÔÔho. Tassa nibbÈnÈrammaÓassa ÈlambanabhÈvena ÈrammaÓaÔÔho. Tattheva nikÈmacÈrabhÈvena gocaraÔÔho. NissaraÓapahÈnabhÈvena nibbÈnassa pahÈnaÔÔho. KilesapariccÈgavasena ariyamaggassa pariccÈgaÔÔho. Dubhato vuÔÔhÈnavasena vuÔÔhÈnaÔÔho. Nimittapavattehi nivattanavasena nivattanaÔÔho. NibbutattÈ santaÔÔho. AtappakattÈ uttamattÈ ca paÓÊtaÔÔho. Kilesehi vimuttattÈ, ÈrammaÓe ca adhimuttattÈ vimuttaÔÔho. ŒsavÈnaÑ avisayabhÈvena parisuddhattÈ anÈsavaÔÔho. KilesakantÈrasaÑsÈrakantÈrÈtikkamanena taraÓaÔÔho. Sa~khÈranimittÈbhÈvena animittaÔÔho. TaÓhapaÓidhi-abhÈvena appaÓihitaÔÔho. AttasÈrÈbhÈvena suÒÒataÔÔho. Vimuttirasena ekarasatÈya, samathavipassanÈnaÑ ekarasatÈya vÈ ekarasaÔÔho. SamathavipassanÈnaÑ aÒÒamaÒÒaÑ anativattanaÔÔho. TesaÑyeva yuganaddhaÔÔho. Ariyamaggassa sa~khÈrato ______________________________________________________________ 1. Parip|riÔÔho (SÊ)


niggamanena niyyÈnaÔÔho. NibbÈnasampÈpanena hetuÔÔho1. NibbÈnapaccakkhakaraÓena dassanaÔÔho. AdhipatibhÈvena ÈdhipateyyaÔÔhoti. 12. SamathÈdÊni cattÈri vissajjanÈni samathavipassanÈvasena niddiÔÔhÈni. AniccÈdivasena anu anu passanato anupassanaÔÔho. Yuganaddhassa samathavipassanÈdvayassa ekarasabhÈvena anativattanaÔÔho. SikkhÈdÊni nava vissajjanÈni ariyamaggassa ÈdimajjhapariyosÈnavasena niddiÔÔhÈni. SikkhitabbattÈ sikkhÈ. TassÈ samÈdÈtabbato samÈdÈnaÔÔho. SÊle patiÔÔhÈya kammaÔÔhÈnavasena gahitassa ÈrammaÓassa bhÈvanÈpavattiÔÔhÈnattÈ (gocaraÔÔhÈnattÈ ca)2 gocaraÔÔho. SamathakÈle vipassanÈkÈle vÈ kosajjavasena lÊnassa cittassa dhammavicayavÊriyapÊtisambojjha~gabhÈvanÈvasena ussÈhanaÔÔho paggahaÔÔho. Uddhaccavasena uddhatassa cittassa passaddhisamÈdhi-upekkhÈsambojjha~gabhÈvanÈvasena sannisÊdÈpanaÔÔho niggahaÔÔho. Ubho visuddhÈnanti ubhato visuddhÈnaÑ, lÊnuddhatapakkhato nivÈretvÈ visuddhÈnaÑ cittÈnanti attho. MajjhimabhÈve ÔhitÈnaÑ santativasena pavattamÈnÈnaÑ cittÈnaÑ vasena bahuvacanaÑ katanti veditabbaÑ. UssÈhanasannisÊdÈpanesu sabyÈpÈrÈbhÈvo ajjhupekkhanaÔÔho. Samappavattassa cittassa vasena bhÈvanÈ visesÈdhigamaÔÔho. AriyamaggapÈtubhÈvavasena uttaripaÔivedhaÔÔho. AriyamaggasiddhacatusaccapaÔivedhavasena saccÈbhisamayaÔÔho. PhalasamÈpattivasena nirodhe patiÔÔhÈpakaÔÔho. SÈ hi taÑsama~gipuggalaÑ nirodhasa~khÈte nibbÈne patiÔÔhÈpeti.

SaddhindriyÈdÊni paÒca vissajjanÈni indriyaÔÔhavasena vuttÈni. AdhimokkhaÔÔhoti adhimuccanaÔÔho. UpaÔÔhÈnaÔÔhoti ÈrammaÓaÑ upecca patiÔÔhÈnaÔÔho. DassanaÔÔhoti sabhÈvapekkhanaÔÔho. SaddhÈbalÈdÊni paÒca vissajjanÈni balaÔÔhavasena niddiÔÔhÈni. AkampiyaÔÔhena saddhÈva balanti saddhÈbalaÑ. Assaddhiyeti assaddhiyena. Assaddhiyanti ca saddhÈpaÔipakkhabh|to cittuppÈdo. AkampiyaÔÔhoti akampetabbaÔÔho, kampetuÑ na sakkÈti attho. Kosajjeti kusÊtabhÈvasa~khÈtena thinamiddhena. PamÈdeti satipaÔipakkhena cittuppÈdena. Uddhacceti av|pasamasa~khÈtena uddhaccena. AvijjÈyÈti mohena. Satisambojjha~gÈdÊni satta vissajjanÈni bojjha~gaÔÔhavasena niddiÔÔhÈni. Bujjhanakassa ______________________________________________________________ 1. Hetattho (SyÈ) 2. (...) SÊ-SyÈ-potthakesu natthi.

90 KhuddakanikÈya

a~go bojjha~go, pasattho sundaro ca bojjha~go sambojjha~go, satiyeva sambojjha~go satisambojjha~go. Dhamme vicinÈtÊti dhammavicayo. PaÒÒÈyetaÑ nÈmaÑ. PavicayaÔÔhoti vicÈraÔÔho1. PÊnayatÊti pÊti. PharaÓaÔÔhoti visaraÓaÔÔho. PassambhanaÑ passaddhi. UpasamaÔÔhoti niddarathaÔÔho. Upapattito ikkhatÊti upekkhÈ, samaÑ pekkhati apakkhapatitÈva hutvÈ pekkhatÊti attho. SÈ idha tatramajjhattupekkhÈ, bojjha~gupekkhÈtipi tassÈ nÈmaÑ. SamavÈhitalakkhaÓattÈ paÔisa~khÈnaÔÔho.

SammÈdiÔÔhÈdÊni aÔÔha vissajjanÈni maggavasena niddiÔÔhÈni. SammÈ passati, sammÈ vÈ tÈya passanti, passatthÈ sundarÈ vÈ diÔÔhÊti sammÈdiÔÔhi. TassÈ sammÈdiÔÔhiyÈ. SammÈ sa~kappeti, sammÈ vÈ tena sa~kappenti, passattho sundaro vÈ sa~kappoti sammÈsa~kappo. AbhiropanaÔÔhoti cittassa ÈrammaÓÈropanaÔÔho. ŒrammaÓabhiniropanaÔÔhotipi pÈÔho. SammÈ vadati, sammÈ vÈ tÈya vadanti, pasatthÈ sundarÈ vÈ vÈcÈti sammÈvÈcÈ. MicchÈvÈcÈviratiyÈ etaÑ nÈmaÑ. PariggahaÔÔhoti catubbidhavacÊsaÑvarapariggahaÔÔho. SammÈ karoti, sammÈ vÈ tena karonti, pasatthaÑ sundaraÑ vÈ kammanti sammÈkammaÑ, sammÈkammameva sammÈkammanto. MicchÈkammantaviratiyÈ etaÑ nÈmaÑ. SamuÔÔhÈnaÔÔhoti tividhakÈyasaÑvarasamuÔÔhÈnaÔÔho. SammÈ ÈjÊvati, sammÈ vÈ tena ÈjÊvanti, pasattho sundaro vÈ ÈjÊvoti sammÈ-ÈjÊvo. MicchÈjÊvaviratiyÈ etaÑ nÈmaÑ. VodÈnaÔÔhoti parisuddhaÔÔho. SammÈ vÈyamati, sammÈ vÈ tena vÈyamanti, pasattho sundaro vÈ vÈyÈmoti sammÈvÈyÈmo. SammÈ sarati, sammÈ vÈ tÈya saranti, pasatthÈ sundarÈ vÈ satÊti sammÈsati. SammÈ samÈdhiyati, sammÈ vÈ tena samÈdhiyanti, pasattho sundaro vÈ samÈdhÊti sammÈsamÈdhi. 13. IndriyÈdÊni dasa vissajjanÈni rÈsikatvÈ anupubbapaÔipÈÔivasena niddiÔÔhÈni. ŒdhipateyyaÔÔhoti indaÔÔhakaraÓavasena adhipati-attho. AkampiyaÔÔhoti paÔipakkhehi kampetuÑ asakkuÓeyyaÔÔho. NiyyÈnaÔÔhoti lokiyalokuttarÈnampi paÔipakkhato niggamanaÔÔho. HetuÔÔhoti micchÈdiÔÔhÈdÊnaÑ pahÈnÈya sammÈdiÔÔhÈdayo het|ti vÈ sabbepi sammÈdiÔÔhÈdayo nibbÈnasampÈpakahet|ti vÈ hetuÔÔho. SatipaÔÔhÈnesu ______________________________________________________________ 1. VicayaÔÔho (SÊ)


ÈrammaÓesu okkhanditvÈ pakkhanditvÈ upaÔÔhÈnato upaÔÔhÈnaÑ, satiyeva upaÔÔhÈnaÑ satipaÔÔhÈnaÑ. KÈyavedanÈcittadhammesu panassÈ asubhadukkhÈniccÈnattÈkÈragahaÓavasena subhasukhaniccattasaÒÒÈpahÈnakiccasÈdhanavasena ca pavattito catudhÈ bhedo hoti. EtÈni pubbabhÈge nÈnÈcittesu labbhanti, maggakkhaÓe pana ekÈyeva sati cattÈri nÈmÈni labhati. SammappadhÈnesu padahanti etenÈti padhÈnaÑ, sobhanaÑ padhÈnaÑ sammappadhÈnaÑ, sammÈ vÈ padahanti etenÈti sammappadhÈnaÑ, sobhanaÑ vÈ taÑ kilesavir|pattavirahato padhÈnaÒca hitasukhanipphÈdakattena seÔÔhabhÈvÈvahanato padhÈnabhÈvakaraÓato vÈ sammappadhÈnaÑ. VÊriyassetaÑ adhivacanaÑ. UppannÈnuppannÈnaÑ anuppannuppannÈnaÒca akusalakusalÈnaÑ dhammÈnaÑ pahÈnÈnuppatti-uppÈdaÔÔhitikiccasÈdhanavasena pavattito panassa catudhÈ bhedo hoti. EtÈnipi pubbabhÈge nÈnÈcittesu labbhanti, maggakkhaÓe pana ekameva vÊriyaÑ cattÈri nÈmÈni labhati. PadahanaÔÔhoti ussÈhanaÔÔho. PadhÈnaÔÔhotipi pÈÔho, soyevattho.

IddhipÈdÈnanti ettha chandavÊriyacittavÊmaÑsÈsu ekeko ijjhatÊti iddhi, samijjhati nipphajjatÊti attho. Ijjhanti vÈ etÈya sattÈ iddhÈ vuddhÈ ukkaÑsagatÈ hontÊti iddhi, paÔhamenatthena iddhi eva pÈdo iddhipÈdo, iddhikoÔÔhÈsoti attho. Dutiyenatthena iddhiyÈ pÈdoti iddhipÈdo. PÈdoti patiÔÔhÈ, adhigam|pÈyoti attho. Tena hi yasmÈ upar|pari visesasa~khÈtaÑ iddhiÑ pajjanti pÈpuÓanti, tasmÈ pÈdoti vuccati. Ete chandÈdayo pubbabhÈge adhipativasena nÈnÈcittesu labbhanti, maggakkhaÓe pana saheva labbhanti. IjjhanaÔÔhoti nipphajjanaÔÔho patiÔÔhÈnaÔÔho vÈ. SaccÈnanti catunnaÑ ariyasaccÈnaÑ. TathaÔÔhoti yathÈsabhÈvaÔÔho. ImÈni aÔÔha vissajjanÈni lokiyalokuttaramissakÈni. PayogÈnanti1 catunnaÑ ariyamaggapayogÈnaÑ. PaÔippassaddhaÔÔhoti catunnaÑ ariyaphalÈnaÑ paÔippassaddhaÔÔho. Maggapayogo hi phalakkhaÓe paÔippassaddho hoti niÔÔhitakiccattÈ. MaggapayogÈnaÑ phalodayena paÔippassaddhabhÈvo vÈ. PhalÈnaÑ sacchikiriyaÔÔhoti ariyaphÈlÈnaÑ paccavekkhaÓevasena paccakkhakaraÓaÔÔho. ŒrammaÓasacchikiriyÈ vuttÈ hoti, phalakkhaÓe paÔilÈbhasacchikiriyÈ vÈ. VitakkÈdÊni paÒca vissajjanÈni jhÈna~gavasena niddiÔÔhÈni. VitakkanaÑ vitakko, ______________________________________________________________ 1. YogÈnanti (SÊ), PÈÄiyaÑ pana “maggÈnan”ti dissati.

92 KhuddakanikÈya

|hananti vuttaÑ hoti. VicaraÓaÑ vicÈro, anusaÒcaraÓanti vuttaÑ hoti. UpavicÈraÔÔhoti anumajjanaÔÔho. AbhisandanaÔÔhoti temanaÔÔho samÈdhivasena cittassa ekaggaÔÔho.

ŒvajjanÈdÊni paÒcadasa vissajjanÈni pakiÓÓakavasena niddiÔÔhÈni. PaÒcadvÈramanodvÈresu bhava~gÈrammaÓato aÒÒÈrammaÓe cittasantÈnaÑ namentÈnaÑ dvinnaÑ cittÈnaÑ ÈvajjanaÔÔho. ViÒÒÈÓassa vijÈnanaÔÔho. PaÒÒÈya pajÈnanaÔÔho. SaÒÒÈya saÒjÈnanaÔÔho. SamÈdhissa ekodaÔÔho. DutiyajjhÈnasmiÑ hi samÈdhi eko udetÊti ekodÊti vuccati, vitakkavicÈrehi anajjhÈruÄhattÈ aggo seÔÔho hutvÈ uppajjatÊti attho, SeÔÔhopi hi loke ekoti vuccati. VitakkavicÈravirahito vÈ eko asahÈyo hutvÈ udetÊtipi vaÔÔati. Sabbopi vÈ kusalasamÈdhi nÊvaraÓÈdÊnaÑ uddhaccasseva vÈ paÔipakkhattÈ tehi anajjhÈruÄhoti aggo hutvÈ udetÊti vÈ tehi virahitoti asahÈyo hutvÈ udetÊti vÈ ekodÊti yujjati. AbhiÒÒÈya ÒÈtaÔÔhoti ÒÈtapariÒÒÈya sabhÈvajÈnanaÔÔho. PariÒÒÈya tÊraÓaÔÔhoti tÊraÓapariÒÒÈya aniccÈdito upaparikkhaÓaÔÔho. PahÈnassa pariccÈgaÔÔhoti pahÈnapariÒÒÈya paÔipakkhapajahanaÔÔho. SamappavattÈya bhÈvanÈya ekarasaÔÔho. PhassanaÔÔhoti phusanaÔÔho vindanaÔÔho. PÊÄÈbhÈravahanÈdinÈ khandhaÔÔho. SuÒÒÈdinÈ dhÈtuÔÔho. SakasakamariyÈdÈyatanÈdinÈ ÈyatanaÔÔho. Paccayehi sa~gamma katavasena sa~khataÔÔho. TabbiparÊtena asa~khataÔÔho. 14. CittaÔÔhÈdÊni paÒcadasa vissajjanÈni cittasambandhena niddiÔÔhÈni. CittaÔÔhoti ettha ÈrammaÓaÑ cintetÊti cittaÑ, vijÈnÈtÊti attho. YaÑ panettha javanaÑ hoti, taÑ javanavÊthivasena attano santÈnaÑ cinotÊtipi cittaÑ, yaÑ vipÈkaÑ hoti, taÑ kammakilesehi citantipi cittaÑ, sabbampi yathÈnur|paÑ cittatÈya cittaÑ, cittakaraÓatÈya cittaÑ, yaÑ vaÔÔassa paccayo hoti, taÑ saÑsÈradukkhaÑ cinotÊtipi cittaÑ. EvaÑ ÈrammaÓe cittatÈdito cittaÔÔho. CittuppÈdane phaluppÈdane vÈ nÈssa antaramatthÊti anantaraÑ, anantarassa bhÈvo ÈnantariyaÑ, cittassa ÈnantariyaÑ cittÈnantariyaÑ, so cittÈnantariyaÔÔho, arahato cuticittaÑ vajjetvÈ yassa kassaci samanantaraniruddhassa cittassa anantaracittuppÈdane samatthabhÈvo maggacittassa anantaraÑ phaluppÈdane samatthabhÈvoti adhippÈyo. Cittassa vuÔÔhÈnaÔÔhoti


gotrabhucittassa nimittato, maggacittassa nimittapavattato1 vuÔÔhÈnaÔÔho. Cittassa vivaÔÔanaÔÔhoti tasseva cittadvayassa yathÈvuttato vuÔÔhitassa nibbÈne vivaÔÔanaÔÔho. Cittassa hetuÔÔhoti cittassa hetupaccayabh|tÈnaÑ navannaÑ het|naÑ hetuÔÔho. Cittassa paccayaÔÔhoti cittassa vatthÈrammaÓÈdÊnaÑ anekesaÑ paccayÈnaÑ paccayaÔÔho. Cittassa vatthuÔÔhoti cittassa vatthubh|tÈnaÑ cakkhusotaghÈnajivhÈkÈyahadaya-vatth|naÑ vatthuÔÔho. Cittassa bh|maÔÔhoti cittassa uppattidesavasena kÈmÈvacarÈdibh|mi-attho. Cittassa ÈrammaÓaÔÔhoti r|pÈdi-ÈrammaÓaÔÔho. ParicitassÈrammaÓassa saÒcaraÓaÔÔhÈnaÔÔhena gocaraÔÔho. Upari vuttaviÒÒÈÓacariyÈvasena cariyaÔÔho. Atha vÈ payogasamudÈcÈraÔÔho cariyaÔÔho. Cittassa gamanÈbhÈvepi d|rasantikÈrammaÓagahaÓavasena gataÔÔho. AbhinÊhÈraÔÔhoti gahitÈrammaÓato aÒÒÈrammaÓamanasikÈratthaÑ cittassa abhinÊharaÓaÔÔho. Cittassa niyyÈnaÔÔhoti maggacittassa vaÔÔato niyyÈnaÔÔho. “NekkhammaÑ paÔiladdhassa kÈmacchandato cittaÑ nissaÔaÑ hotÊ”ti-ÈdinÈ2 nayena cittassa nissaraÓaÔÔho. 15. EkattÈdÊni dvÈcattÈlÊsa vissajjanÈni ekattasambandhena niddiÔÔhÈni. Ekatteti ÈrammaÓekatte, ekÈrammaÓeti attho. PaÔhamajjhÈnavasena pakkhandanaÔÔho. DutiyajjhÈnavasena pasÊdanaÔÔho. TatiyajjhÈnavasena santiÔÔhanaÔÔho. CatutthajjhÈnavasena muccÈnaÔÔho. PaccavekkhaÓavasena etaÑ santanti passanaÔÔho. YÈnÊkataÔÔhÈdayo paÒca samÈdhissa vasÊbhÈvavisesÈ. YÈnÊkataÔÔhoti yuttayÈnasadisakataÔÔho. VatthukataÔÔhoti patiÔÔhaÔÔhena vatthu viya kataÔÔho. AnuÔÔhitaÔÔhoti paccupaÔÔhitaÔÔho. ParicitaÔÔhoti samantato citaÔÔho. SusamÈraddhaÔÔhoti suÔÔhu samÈraddhaÔÔho, sukataÔÔhoti attho. ŒvajjanasamÈpajjana-adhiÔÔhÈnavuÔÔhÈnapaccavekkhaÓavasitÈvasena vÈ paÔipÈÔiyÈ paÒca padÈni yojetabbÈni. KasiÓÈdi-ÈrammaÓabhÈvanÈya sikhÈppattakÈle cittacetasikÈnaÑ pariggahaparivÈraparip|raÔÔho. TesaÑyeva sammÈ samÈhitattÈ ekÈrammaÓe samosaraÓena samodhÈnaÔÔho. TesaÑyeva balappattiyÈ ÈrammaÓaÑ abhibhavitvÈ patiÔÔhÈnavasena adhiÔÔhÈnaÔÔho. Samathassa vipassanÈya vÈ Èdito, Èdarena vÈ sevanavasena ÈsevanaÔÔho. VaÉÉhanavasena ______________________________________________________________ 1. Nimittapavattito (SÊ) 2. Khu 9. 26, 207 piÔÔhe (tannissitapÈÄi)

94 KhuddakanikÈya

bhÈvanaÔÔho. PunappunaÑ karaÓavasena bahulÊkammaÔÔho. BahulÊkatassa suÔÔhu samuÔÔhitavasena susamuggataÔÔho. Susamuggatassa paccanÊkehi suÔÔhu vimuttivasena ÈrammaÓe ca suÔÔhu adhimuttivasena suvimuttaÔÔho.

BujjhanaÔÔhÈdÊni cattÈri padÈni bojjha~gavasena vuttÈni. SotÈpattimaggabojjha~gÈnaÑ bujjhanaÔÔho. SakadÈgÈmimaggabojjha~gÈnaÑ anubujjhÈnaÔÔho. AnÈgÈmimaggabojjha~gÈnaÑ paÔibujjhanaÔÔho. Arahattamaggabojjha~gÈnaÑ sambujjhanaÔÔho. VipassanÈbojjha~gÈnaÑ vÈ bujjhanaÔÔho. Dassanamaggabojjha~gÈnaÑ anubujjhanaÔÔho. BhÈvanÈmaggabojjha~gÈnaÑ paÔibujjhanaÔÔho. Phalabojjha~gÈnaÑ sambujjhanaÔÔho. YathÈvuttanayeneva bojjha~gÈnaÑ tassa tassa puggalassa bodhanÈdikaraÓena bodhanaÔÔhÈdayo cattÈro atthÈ veditabbÈ. YathÈvuttÈnaÑyeva bojjha~gÈnaÑ bujjhanaÔÔhena “bodho”ti laddhanÈmassa puggalassa pakkhe bhavattÈ bodhipakkhiyÈ nÈma. TesaÑ yathÈvuttÈnaÑyeva bodhipakkhiyaÔÔhÈdayo cattÈro atthÈ veditabbÈ. VipassanÈpaÒÒÈvasena jotanaÔÔho. Kamato catumaggapaÒÒÈvasena ujjotanÈnujjotanapaÔijjotanasaÒjotanaÔÔho. Kamato catumaggapaÒÒÈvasena vÈ jotanaÔÔhÈdayo, phalapaÒÒÈvasena saÒjotanaÔÔho veditabbo. 16. PatÈpanaÔÔhÈdÊni1 aÔÔhÈrasa vissajjanÈni ariyamaggavasena niddiÔÔhÈni. Ariyamaggo hi yassuppajjati, taÑ patÈpeti pabhÈseti virocÈpetÊti patÈpano, tassa patÈpanaÔÔho. Tasseva atipabhassarabhÈvena sayaÑ virocanaÔÔho. KilesÈnaÑ visosanena santÈpanaÔÔho. AmalanibbÈnÈrammaÓattÈ amalaÔÔho. SampayuttamalÈbhÈvena vimalaÔÔho. ŒrammaÓakaraÓamalÈbhÈvena nimmalaÔÔho. Atha vÈ sotÈpattimaggassa amalaÔÔho. SakadÈgÈmi-anÈgÈmimaggÈnaÑ vimalaÔÔho. Arahattamaggassa nimmalaÔÔho. Atha vÈ sÈvakamaggassa amalaÔÔho. Paccekabuddhamaggassa vimalaÔÔho. SammÈsambuddhamaggassa nimmalaÔÔho. KilesavisamÈbhÈvena samaÔÔho. “SammÈ mÈnÈbhisamayÈ”ti-ÈdÊsu2 viya kilesappahÈnaÔÔhena samayaÔÔho. Vikkhambhanatada~gasamucchedapaÔippassaddhinissaraÓa-sa~khÈtesu paÒcasu vivekesu samucchedavivekattÈ vivekaÔÔho, vinÈbhÈvaÔÔho. NissaraÓaviveke nibbÈne caraÓato vivekacariyaÔÔho. PaÒcasu virÈgesu ______________________________________________________________ 1. PakÈsanaÔÔhÈdÊni (SÊ) 2. Ma 1. 15; AÑ 2. 215; AÑ 1. 133 piÔÔhÈdÊsu.


samucchedavirÈgattÈ virÈgaÔÔho, virajjanaÔÔho. NissaraÓavirÈge nibbÈne caraÓato virÈgacariyaÔÔho. PaÒcasu nirodhesu samucchedanirodhattÈ nirodhaÔÔho. Dukkhanirodhe nibbÈne caraÓato nirodhacariyaÔÔho. PariccÈgapakkhandanavosaggattÈ vosaggaÔÔho. Ariyamaggo hi samucchedavasena kilesappahÈnato pariccÈgavosaggo, ÈrammaÓakaraÓena nibbÈnapakkhandanato pakkhandanavosaggo ca. VipassanÈ pana tada~gavasena kilesappahÈnato pariccÈgavosaggo, tanninnabhÈvena nibbÈnapakkhandanato pakkhandanavosaggo. Na so idha adhippeto. VosaggabhÈvena caraÓato vosaggacariyaÔÔho. PaÒcasu vimuttÊsu samucchedavimuttittÈ vimuttaÔÔho. NissaraÓavimuttiyaÑ caraÓato vimutticariyaÔÔho.

ChandavÊriyacittavÊmaÑsÈsa~khÈtesu cat|su iddhipÈdesu ekeka-iddhipÈdavasena dasa dasa katvÈ caturiddhipÈdavasena chandaÔÔhÈdÊni cattÈlÊsa vissajjanÈni niddiÔÔhÈni. KattukamyataÔÔho chandaÔÔho. ChandaÑ sÊsaÑ katvÈ bhÈvanÈrambhakÈle m|laÔÔho. SahajÈtÈnaÑ patiÔÔhÈbhÈvena pÈdaÔÔho. PadaÔÔhoti vÈ pÈÔho. IddhipÈdattÈ adhipatibhÈvena padhÈnaÔÔho. PayogakÈle ijjhanaÔÔho. SaddhÈsampayogena adhimokkhaÔÔho. VÊriyasampayogena paggahaÔÔho. Satisampayogena upaÔÔhÈnaÔÔho. SamÈdhisampayogena avikkhepaÔÔho. PaÒÒÈsampayogena dassanaÔÔho. PaggahaÔÔho vÊriyaÔÔho. VÊriyaÑ sÊsaÑ katvÈ bhÈvanÈrambhakÈle m|laÔÔho. SayaÑ vÊriyattÈ paggahaÔÔho. CintanaÔÔhÈdiko cittaÔÔho. CittaÑ sÊsaÑ katvÈ bhÈvanÈrambhakÈle m|laÔÔho. UpaparikkhanaÔÔho vÊmaÑsaÔÔho. VÊmaÑsaÑ sÊsaÑ katvÈ bhÈvanÈrambhakÈle m|laÔÔho. SayaÑ vÊmaÑsattÈ dassanaÔÔho. 17. Dukkhassa pÊÄanaÔÔhoti-ÈdÊni soÄasa vissajjanÈni saccÈnaÑ tathalakkhaÓavasena niddiÔÔhÈni. Dukkhadassaneneva pÊÄanaÔÔho. DukkhÈy|hanasamudayadassanena sa~khataÔÔho. SabbakilesasantÈpaharasusÊtalamaggadassanena santÈpaÔÔho. AvipariÓÈmadhammanirodhadassanena vipariÓÈmaÔÔho. Samudayadassaneneva Èy|hanaÔÔho. SamudayÈy|hitadukkhadassanena nidÈnaÔÔho. VisaÒÒogabh|tanirodhadassanena saÒÒogaÔÔho. NiyyÈnabh|tamaggadassanena palibodhaÔÔho. Nirodhadassaneneva nissaraÓaÔÔho. Avivekabh|tasamudayadassanena vivekaÔÔho. Sa~khatabh|tamaggadassanena asa~khataÔÔho. Visabh|tadukkhadassanena amataÔÔho.

96 KhuddakanikÈya

Maggadassaneneva niyyÈnaÔÔho. NibbÈnasampattiyÈ ahetubh|ta-samudayadassanena hetuÔÔho. Sududdasanirodhadassanena dassanaÔÔho. KapaÓajanasadisadukkhadassanena uÄÈrakulasadiso ÈdhipateyyaÔÔho pÈtubhavatÊti. EvaÑ taÑtaÑsaccadassanena tadaÒÒasaccadassanena ca ekekassa saccassa cattÈro cattÈro lakkhaÓaÔÔhÈ vuttÈ.

TathaÔÔhÈdÊni dvÈdasa vissajjanÈni sabbadhammasa~gÈhakadvÈdasa-padavasena niddiÔÔhÈni. TathaÔÔhoti yathÈsabhÈvaÔÔho. AnattaÔÔhoti attavirahitaÔÔho. SaccaÔÔhoti avisaÑvÈdanaÔÔho. PaÔivedhaÔÔhoti paÔivijjhitabbaÔÔho. AbhijÈnanaÔÔhoti abhijÈnitabbaÔÔho. ParijÈnanaÔÔhoti ÒÈtatÊraÓapariÒÒÈya parijÈnitabbaÔÔho. DhammaÔÔhoti sabhÈvadhÈraÓÈdi-attho. DhÈtuÔÔhoti suÒÒÈdi-attho. ©ÈtaÔÔhoti jÈnituÑ sakkuÓeyyaÔÔho. SacchikiriyaÔÔhoti sacchikÈtabbaÔÔho. PhassanaÔÔhoti ÒÈÓena phusitabbaÔÔho. AbhisamayaÔÔhoti paccavekkhaÓaÒÈÓena abhisammÈgantabbaÔÔho, ÒÈÓena paÔilabhitabbaÔÔho vÈ. PaÔilÈbhopi hi “atthÈbhisamayÈ dhÊro”ti-ÈdÊsu1 viya abhisamayoti vuccati. 18. NekkhammÈdÊni satta vissajjanÈni upacÈrajjhÈnavasena niddiÔÔhÈni. Nekkhammanti kÈmacchandassa paÔipakkho alobho. ŒlokasaÒÒÈti thinamiddhassa paÔipakkhe Èlokanimitte saÒÒÈ. Avikkhepoti uddhaccassa paÔipakkho samÈdhi. DhammavavatthÈnanti vicikicchÈya paÔipakkhaÑ ÒÈÓaÑ. ©ÈÓanti avijjÈya paÔipakkhaÑ ÒÈÓaÑ. PÈmojjanti aratipaÔipakkhÈ pÊti. PaÔhamajjhÈnÈdÊni aÔÔha vissajjanÈni r|pÈr|pasamÈpattivasena niddiÔÔhÈni. HeÔÔhÈ pana r|pasamÈpatti-anantaraÑ r|pajjhÈnasambandhena cattÈro brahmavihÈrÈ niddiÔÔhÈ.

AniccÈnupassanÈdÊni lokuttaramaggassa pubbabhÈge aÔÔhÈrasamahÈvipassanÈvasena niddiÔÔhÈni. HeÔÔhÈ pana r|pÈdÊhi yojan|pagÈ satta anupassanÈ eva vuttÈ, idha pana sabbÈpi vuttÈ. KalÈpasammasana-udayabbayÈnupassanÈ kasmÈ na vuttÈti ce? TÈsaÑ dvinnaÑ vasena aniccÈnupassanÈdÊnaÑ sijjhanato imÈsu vuttÈsu tÈ dvepi vuttÈva honti, aniccÈnupasanÈdÊhi vÈ vinÈ tÈsaÑ dvinnaÑ appavattito imÈsu vuttÈsu tÈ dvepi vuttÈva honti. KhayÈnupassanÈti paccuppannÈnaÑ r|pakkhandhÈdÊnaÑ ______________________________________________________________ 1. SaÑ 1. 90 piÔÔhe.


bha~gadassanaÒÈÓaÒca taÑtaÑkhandhabha~gadassanÈnantaraÑ tadÈrammaÓacittacetasikabha~gadassanaÒÈÓaÒca. VayÈnupassanÈti paccuppannÈnaÑ khandhÈnaÑ bha~gadassanÈnantaraÑ tadanvayeneva atÊtÈnÈgatakhandhÈnaÑ bha~gadassanaÒÈÓaÑ. VipariÓÈmÈnupassanÈti tasmiÑ bha~gasa~khÈte nirodhe adhimuttattÈ atha sabbepi atÊtÈnÈgatapaccuppannÈ khandhÈ vipariÓÈmavantoti sabbesaÑ vipariÓÈmadassanaÒÈÓaÑ. AnimittÈnupassanÈti evaÑ sabbasa~khÈrÈnaÑ vipariÓÈmaÑ disvÈ aniccato vipassantassa aniccÈnupassanÈva niccanimittapajahanavasena niccanimittÈbhÈvÈ animittÈnupassanÈ nÈma hoti. AppaÓihitÈnupassanÈti aniccÈnupassanÈnantaraÑ pavattÈ dukkhÈnupassanÈva sukhapatthanÈpajahanavasena paÓidhi-abhÈvÈ appaÓihitÈnupassanÈ nÈma hoti. SuÒÒatÈnupassanÈti dukkhÈnupassanÈnantaraÑ pavattÈ anattÈnupassanÈva attÈbhinivesapajahanavasena attasuÒÒatÈdassanato suÒÒatÈnupassanÈ nÈma hoti. AdhipaÒÒÈdhammavipassanÈti evaÑsa~khÈrÈnaÑ bha~gaÑ passitvÈ passitvÈ aniccÈdito vipassantassa sa~khÈrÈva bhijjanti, sa~khÈrÈnaÑ maraÓaÑ na aÒÒo koci atthÊti bha~gavasena suÒÒataÑ gahetvÈ pavattÈ vipassanÈ. SÈ hi adhipaÒÒÈ ca dhammesu ca vipassanÈti katvÈ adhipaÒÒÈdhammavipassanÈti vuccati. YathÈbh|taÒÈÓadassananti bha~gaÑ disvÈ disvÈ “sabhayÈ sa~khÈrÈ”ti pavattaÑ bhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓaÑ. ŒdÊnavÈnupassanÈti bhayatupaÔÔhÈnavasena uppannaÑ sabbabhavÈdÊsu ÈdÊnavadassanaÒÈÓaÑ. “YÈ ca bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈ yaÒca ÈdÊnave ÒÈÓaÑ yÈ ca nibbidÈ, ime dhammÈ ekatthÈ, byaÒjanameva nÈnan”ti1 vacanato bhayatupaÔÔhÈnÈdÊnavÈnupassanÈsu vuttÈsu nibbidÈnupassanÈ idhÈpi vuttÈva hoti. Œdito catutthaÑ katvÈ vuttattÈ panidha na vuttÈ. PaÔisa~khÈnupassanÈti muÒcitukamyatÈÒÈÓavasena uppannaÑ muÒcanassa upÈyakaraÓaÑ paÔisa~khÈnupassanÈsaÒÒitaÑ aniccadukkhÈnattÈnupassanÈÒÈÓaÑ. “YÈ ca muÒcitukamyatÈ yÈ ca paÔisa~khÈnupassanÈ yÈ ca sa~khÈrupekkhÈ, ime dhammÈ ekatthÈ, byaÒjanameva nÈnan”ti1 vacanato paÔisa~khÈnupassanÈya vuttÈya muÒcitukamyatÈsa~khÈrupekkhÈÒÈÓÈni vuttÈneva honti. VivaÔÔanÈnupassanÈti anulomaÒÈÓavasena uppannaÑ gotrabhuÒÈÓaÑ. AnulomaÒÈÓena gotrabhuÒÈÓassa sijjhanato gotrabhuÒÈÓe vutte anulomaÒÈÓaÑ vuttameva hoti. EvaÑ hi ______________________________________________________________ 1. Khu 9. 259 piÔÔhe.

98 KhuddakanikÈya

aÔÔhÈrasannaÑ mahÈvipassanÈnaÑ paÔipÈÔi vuccamÈnÈ PÈÄiyÈ sameti. VuttaÑ hi indriyakathÈyaÑ–

“PubbabhÈge paÒcahindriyehi paÔhamajjhÈnavasena paÒcindriyÈni nissaÔÈni honti, paÔhame jhÈne paÒcahindriyehi dutiyajjhÈnavasena paÒcindriyÈni nissaÔÈni hontÊ”ti1–

ÈdinÈ nayena yÈva arahattaphalÈ uttaruttaripaÔipÈÔiyÈ indriyÈni vuttÈni. TasmÈ aÔÔhÈrasa mahÈvipassanÈ yathÈvuttakkamena PÈÄiyÈ yujjanti. Visuddhimagge pana–

“KhayÈnupassanÈti ghanavinibbhogaÑ katvÈ aniccaÑ khayaÔÔhenÈti evaÑ khayaÑ passato ÒÈÓaÑ. VipariÓÈmÈnupassanÈti r|pasattaka-ar|pasattakÈdivasena2 taÑ taÑ paricchedaÑ atikkamma aÒÒathÈ pavattidassanaÑ. Uppannassa vÈ jarÈya ceva maraÓena ca dvÊhÈkÈrehi vipariÓÈmadassanaÑ. YathÈbh|taÒÈÓadassananti sapaccayanÈmar|papariggaho”ti–

vuttaÑ. TaÑ tÈya PÈÄiyÈ viruddhaÑ viya dissati. VivaÔÔanÈnupassanÈti sa~khÈrupekkhÈ ceva anulomaÒcÈti vuttaÑ. TaÒca PÈÄiyÈ viruddhaÑ viya dissati. CariyÈkathÈyaÑ hi–

“AniccÈnupassanatthÈya ÈvajjanakiriyÈbyÈkatÈ viÒÒÈÓacariyÈ. AniccÈnupassanÈ ÒÈÓacariyÈ -pa- paÔisa~khÈnupassanatthÈya ÈvajjanakiriyÈbyÈkatÈ viÒÒÈÓacariyÈ. PaÔisa~khÈnupassanÈ ÒÈÓacariyÈ”ti3–

Yassa yassa ÒÈÓassa visuÑ visuÑ ÈvajjanaÑ labbhati, tassa tassa visuÑ visuÑ ÈvajjanaÑ vuttaÑ. VivaÔÔanÈnupassanÈya pana ÈvajjanaÑ avatvÈva “vivaÔÔanÈnupassanÈ ÒÈÓacariyÈ”ti vuttaÑ. Yadi sa~khÈrupekkhÈnulomaÒÈÓÈni vivaÔÔanÈnupassanÈ nÈma siyuÑ, tadÈvajjanasambhavÈ tadatthÈya ca ÈvajjanaÑ vadeyya, na ca tadatthÈya ÈvajjanaÑ vuttaÑ. GotrabhuÒÈÓassa pana visuÑ ______________________________________________________________ 1. Khu 9. 207 piÔÔhe. 2. R|pasattakÈdivasena (Visuddhi 2. 336 piÔÔhe) 3. Khu 9. 80 piÔÔhe.


ÈvajjanaÑ natthi anulomÈvajjanavÊthiyaÑyeva uppattito. TasmÈ vivaÔÔanÈnupassanatthÈya Èvajjanassa avuttattÈ gotrabhuÒÈÓameva “vivaÔÔanÈnupassanÈ”ti yujjati. 19. SotÈpattimaggÈdÊni aÔÔha vissajjanÈni lokuttaramaggaphalavasena niddiÔÔhÈni. Sotassa ÈpajjanaÑ sotÈpatti, sotÈpatti eva maggo sotÈpattimaggo. SotÈpattiyÈ phalaÑ sotÈpattiphalaÑ, samÈpajjÊyatÊti samÈpatti, sotÈpattiphalameva samÈpatti sotÈpattiphalasamÈpatti. PaÔisandhivasena sakiÑ yeva imaÑ lokaÑ ÈgacchatÊti sakadÈgÈmÊ, tassa maggo sakadÈgÈmimaggo. SakadÈgÈmissa phalaÑ sakadÈgÈmiphalaÑ. PaÔisandhivaseneva kÈmabhavaÑ na ÈgacchatÊti anÈgÈmÊ, tassa maggo anÈgÈmimaggo. AnÈgÈmissa phalaÑ anÈgÈmiphalaÑ. Kilesehi ÈrakattÈ, kilesÈrÊnaÑ hatattÈ, saÑsÈracakkassa arÈnaÑ hatattÈ, pÈpakaraÓe rahÈbhÈvÈ, paccayÈdÊnaÑ arahattÈ arahaÑ, arahato bhÈvo arahattaÑ. KiÑ taÑ? ArahattaphalaÑ. Arahattassa maggo arahattamaggo. Arahattameva phalaÑ arahattaphalaÑ.

“AdhimokkhaÔÔhena saddhindriyan”ti-ÈdÊni “tathaÔÔhena saccÈ”ti pariyantÈni tettiÑsa vissajjanÈni niddiÔÔhÈni. HeÔÔhÈ “saddhindriyassa adhimokkhaÔÔho”ti-ÈdÊhi tettiÑsÈya vissajjanehi samÈnÈni. KevalaÑ hi tattha dhammehi atthÈ niddiÔÔhÈ, idha atthehi dhammÈ niddiÔÔhÈti ayaÑ viseso. “AvikkhepaÔÔhena samatho”ti-ÈdÊnaÒca catunnaÑ vissajjanÈnaÑ heÔÔhÈ “samathassa avikkhepaÔÔho”ti-ÈdÊnaÒca catunnaÑ vissajjanÈnaÑ viseso vuttanayeneva veditabbo.

SaÑvaraÔÔhenÈti-ÈdÊni aÔÔha vissajjanÈni sÊlÈdibalapariyosÈnadhammavasena niddiÔÔhÈni. SÊlavisuddhÊti suparisuddhapÈtimokkhasaÑvarÈdicatubbidhaÑ sÊlaÑ dussÊlyamalavisodhanato. CittavisuddhÊti sa-upacÈrÈ aÔÔha samÈpattiyo. CittasÊsena hettha samÈdhi vutto. So cittamalavisodhanato cittavisuddhi. DiÔÔhivisuddÊti nÈmar|pÈnaÑ yathÈsabhÈvadassanaÑ sattadiÔÔhimalavisodhanato diÔÔhivisuddhi. MuttaÔÔhenÈti tada~gavasena upakkilesato vimuttaÔÔhena ÈrammaÓe ca adhimuttaÔÔhena. Vimokkhoti tada~gavimokkho. PaÔivedhaÔÔhena vijjÈti pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ purimabhavapaÔivedhaÔÔhena vijjÈ,

100 KhuddakanikÈya

dibbacakkhuÒÈÓaÑ sattÈnaÑ cut|papÈtapaÔivedhaÔÔhena vijjÈ, ÈsavÈnaÑ khaye ÒÈÓaÑ saccapaÔivedhaÔÔhena vijjÈ. PaÔivedhaÔÔhenÈti jÈnanaÔÔhena. PariccÈgaÔÔhena vimuttÊti yaÑ yaÑ pariccattaÑ, tato tato vimuttattÈ phalavimutti. SamucchedaÔÔhena khaye ÒÈÓanti kilesasamucchindanatthena kilesakkhayakare ariyamagge ÒÈÓaÑ. PaÔippassaddhaÔÔhena anuppÈde ÒÈÓanti maggakiccasa~khÈtapayogapaÔippassaddhattÈ paÔisandhivasena anuppÈdabh|te taÑtaÑmaggavajjhakilesÈnaÑ anuppÈdapariyosÈne uppanne ariyaphale ÒÈÓaÑ. 20. Chando m|laÔÔhenÈti-ÈdÊni nava vissajjanÈni ariyamaggassa ÈdimajjhapariyosÈnuvasena niddiÔÔhÈni. Chando m|laÔÔhenÈti kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ kattukamyatÈchando paÔipattiyÈ ca nipphattiyÈ ca m|lattÈ m|laÔÔhena. ManasikÈro samuÔÔhÈnaÔÔhenÈti yonisomanasikÈro sabbakusaladhamme samuÔÔhÈpetÊti samuÔÔhÈnaÔÔhena. Phasso samodhÈnaÔÔhenÈti yasmÈ taÓhÈya visesena vedanÈ padhÈnakÈraÓaÑ, taÓhÈ ca pahÊyamÈnÈ visesena vedanÈya pariÒÒÈtÈya pahÊyati, tassÈ ca vedanÈya phassova padhÈnakÈraÓaÑ, tasmiÑ pariÒÒÈte vedanÈ pariÒÒÈtÈ hoti, tasmÈ sattasu abhiÒÒeyyavatth|su phasso paÔhamaÑ vutto. So ca tikasannipÈtasa~khÈtassa attano kÈraÓassa vasena paveditattÈ “tikasannipÈtapaccupaÔÔhÈno”ti vuttattÈ samodhÈnaÔÔhena abhiÒÒeyyo. Keci pana “ÒÈÓaphasso phasso”ti vadanti.

YasmÈ pana vedanÈ cittacetasike attano vase vattÈpayamÈnÈ tattha samosarati pavisati, cittasantÈnameva vÈ pavisati, tasmÈ samosaraÓaÔÔhena abhiÒÒeyyÈti vuttÈ. Keci pana “sabbÈnipi pariÒÒeyyÈni vedanÈsu samosaranti, vedanÈsu pariÒÒÈtÈsu sabbaÑ taÓhÈvatthu pariÒÒÈtaÑ hoti. TaÑ kissahetu? VedanÈpaccayÈ hi sabbÈpi taÓhÈ. TasmÈ vedanÈ samosaraÓaÔÔhena abhiÒÒeyyÈ”ti vadanti. YasmÈ sabbagopÈnasÊnaÑ Èbandhanato k|ÔÈgÈrakaÓÓikÈ viya cittacetasikÈnaÑ sampiÓÉanato samÈdhi kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ pamukho hoti jeÔÔhako, tasmÈ samÈdhi pamukhaÔÔhenÈti vuttaÑ. PÈmukhaÔÔhenÈtipi1 pÈÔho. YasmÈ samathavipassanaÑ bhÈventassa ÈrammaÓ|paÔÔhÈnÈdhipati hoti sati, ______________________________________________________________ 1. PÈmukkhaÔÔhenÈtipi (SyÈ)


satiyÈ upaÔÔhite ÈrammaÓe sabbepi kusalÈ dhammÈ sakaÑ sakaÑ kiccaÑ sÈdhenti, tasmÈ sati ÈdhipateyyaÔÔhenÈti vuttaÑ. PaÒÒÈ taduttaraÔÔhenÈti ariyamaggapaÒÒÈ tesaÑ kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ uttaraÔÔhena seÔÔhaÔÔhena abhiÒÒeyyÈ. Atha vÈ tato kilesehi, saÑsÈravaÔÔato vÈ uttarati samatikkamatÊti taduttarÈ, tassÈ attho taduttaraÔÔho. Tena taduttaraÔÔhena. TatuttaraÔÔhenÈtipi pÈÔho, tato uttaraÔÔhenÈti attho. Vimutti sÈraÔÔhenÈti phalavimutti aparihÈnivasena thirattÈ sÈro, taÑ atikkamitvÈ aÒÒassa pariyesitabbassa abhÈvatopi sÈro. SÈ vimutti tena sÈraÔÔhena abhiÒÒeyyÈ. AmatogadhaÑ nibbÈnanti natthi etassa maraÓasa~khÈtaÑ matanti amataÑ, kilesavisapaÔipakkhattÈ agadantipi amataÑ, sacchikiriyÈya sattÈnaÑ patiÔÔhÈbh|tanti ogadhaÑ, saÑsÈradukkhasantibh|tattÈ nibbutanti nibbÈnaÑ, natthettha taÓhÈsa~khÈtaÑ vÈnantipi nibbÈnaÑ. TaÑ sÈsanassa niÔÔhÈbh|tattÈ pariyosÈnaÔÔhena abhiÒÒeyyaÑ. EvaÑ imasmiÑ abhiÒÒeyyaniddese sattasahassÈni sattasatÈni cattÈlÊsaÒca vissajjanÈni honti.

IdÈni tesaÑ evaÑ niddiÔÔhÈnaÑ dhammÈnaÑ “ye ye dhammÈ abhiÒÒÈtÈ, te te dhammÈ ÒÈtÈ hontÊ”ti nigamanaÑ karoti, tassa abhimukhaÑ katvÈ ÒÈtÈ hontÊti adhippÈyo. TaÑÒÈtaÔÔhena ÒÈÓanti tesaÑ vuttappakÈrÈnaÑ dhammÈnaÑ jÈnanaÔÔhena ÒÈÓaÑ. PajÈnanaÔÔhena paÒÒÈti pakÈrato jÈnanaÔÔhena paÒÒÈ. Tena vuccatÊti-Èdito pucchitapucchÈ nigametvÈ dassitÈ. Tena kÈraÓena “ime dhammÈ abhiÒÒeyyÈti sotÈvadhÈnaÑ, taÑpajÈnanÈ paÒÒÈ sutamaye ÒÈÓan”ti vuccatÊti atthoti.


AbhiÒÒeyyaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PariÒÒeyyaniddesavaÓÓanÈ

21. PariÒÒeyyaniddese kiÒcÈpi pariÒÒÈsaddena ÒÈtapariÒÒÈ tÊraÓapariÒÒÈ pahÈnapariÒÒÈti tisso pariÒÒÈ sa~gahitÈ, heÔÔhÈ “abhiÒÒeyyÈ”ti ÒÈtapariÒÒÈya vuttattÈ upari “pahÈtabbÈ”ti pahÈnapariÒÒÈya vuttattÈ tÊraÓapariÒÒÈva idha adhippetÈ. Phasso sÈsavo upÈdÈni-

102 KhuddakanikÈya

yoti ÈsavÈnaÒceva upÈdÈnÈnaÒca paccayabh|to tebh|makaphasso. Sopi hi attÈnaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ pavattamÈnehi saha ÈsavehÊti sÈsavo, ÈrammaÓabhÈvaÑ upagantvÈ upÈdÈnasambandhanena upÈdÈnÈnaÑ hitoti upÈdÈniyo. YasmÈ phasse tÊraÓapariÒÒÈya pariÒÒÈte phassamukhena sesÈpi ar|padhammÈ tadanusÈrena ca r|padhammÈ pariÒÒÈyanti, tasmÈ ekova phasso vutto. EvaÑ sesesupi yathÈyogaÑ yojetabbaÑ.

NÈmanti cattÈro khandhÈ ar|pino nibbÈnaÒca. R|panti cattÈri ca mahÈbh|tÈni catunnaÒca mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈyar|pÈni catuvÊsati. CattÈro khandhÈ namanaÔÔhena nÈmaÑ. Te hi ÈrammaÓÈbhimukhÈ namanti. Sabbampi nÈmanaÔÔhena nÈmaÑ. CattÈro hi khandhÈ ÈrammaÓe aÒÒamaÒÒaÑ nÈmenti, nibbÈnaÑ ÈrammaÓÈdhipatipaccayatÈya1 attani anavajjadhamme nÈmeti. Santativasena sÊtÈdÊhi ruppanaÔÔhena r|paÑ. RuppanaÔÔhenÈti kuppanaÔÔhena. SantativipariÓÈmavasena hi sÊtÈdÊhi ghaÔÔanÊyaÑ dhammajÈtaÑ r|panti vuccati. Idha pana nÈmanti lokikameva adhippetaÑ, r|paÑ pana ekantena lokikameva.

Tisso vedanÈti sukhÈ vedanÈ dukkhÈ vedanÈ adukkhamasukhÈ vedanÈ. TÈ lokikÈ eva. ŒhÈrÈti paccayÈ. PaccayÈ hi attano phalaÑ ÈharantÊti ÈhÈrÈ. KabaÄÊkÈro ÈhÈro phassÈhÈro manosaÒcetanÈhÈro viÒÒÈÓÈhÈroti cattÈro. Vatthuvasena kabaÄÊkÈtabbattÈ kabaÄÊkÈro, ajjhoharitabbattÈ ÈhÈro. OdanakummÈsÈdivatthukÈya ojÈyetaÑ nÈmaÑ. SÈ hi ojaÔÔhamakar|pÈni ÈharatÊti ÈhÈro. CakkhusamphassÈdiko chabbidho phasso tisso vedanÈ ÈharatÊti ÈhÈro. Manaso saÒcetanÈ, na sattassÈti manosaÒcetanÈ yathÈ cittekaggatÈ. ManasÈ vÈ sampayuttÈ saÒcetanÈ manosaÒcetanÈ yathÈ ÈjaÒÒaratho. Tebh|makakusalÈkusalacetanÈ. SÈ hi tayo bhave ÈharatÊti ÈhÈro. ViÒÒÈÓanti ek|navÊsatibhedaÑ paÔisandhiviÒÒÈÓaÑ. TaÑ hi paÔisandhinÈmar|paÑ ÈharatÊti ÈhÈro. UpÈdÈnakkhandhÈti upÈdÈnagocarÈ khandhÈ, majjhupadalopo daÔÔhabbo. UpÈdÈnasambh|tÈ vÈ khandhÈ upÈdÈnakkhandhÈ yathÈ ______________________________________________________________ 1. ŒrammaÓa-ÈrammaÓÈdhipatipaccayatÈya (SÊ)


tiÓaggi thusaggi. UpÈdÈnavidheyyÈ vÈ khandhÈ upÈdÈnakkhandhÈ yathÈ rÈjapuriso. UpÈdÈnappabhavÈ vÈ khandhÈ upÈdÈnakkhandhÈ yathÈ puppharukkho phalarukkho. UpÈdÈnÈni pana kÈmupÈdÈnaÑ diÔÔhupÈdÈnaÑ sÊlabbatupÈdÈnaÑ attavÈdupÈdÈnanti cattÈri. Atthato pana bhusaÑ ÈdÈnanti upÈdÈnaÑ. R|pupÈdÈnakkhandho vedanupÈdÈnakkhandho saÒÒupÈdÈnakkhandho sa~khÈrupÈdÈnakkhandho viÒÒÈÓupÈdÈnakkhandhoti paÒca.

Cha ajjhattikÈni ÈyatanÈnÊti cakkhÈyatanaÑ sotÈyatanaÑ ghÈnÈyatanaÑ jivhÈyatanaÑ kÈyÈyatanaÑ manÈyatanaÑ.

Satta viÒÒÈÓaÔÔhitiyoti katamÈ satta. VuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ–

Santi bhikkhave1 sattÈ nÈnattakÈyÈ nÈnattasaÒÒino. SeyyathÈpi manussÈ ekacce ca devÈ ekacce ca vinipÈtikÈ. AyaÑ paÔhamÈ viÒÒÈÓaÔÔhiti.

Santi bhikkhave sattÈ nÈnattakÈyÈ ekattasaÒÒino. SeyyathÈpi devÈ brahmakÈyikÈ paÔhamÈbhinibbattÈ. AyaÑ dutiyÈ viÒÒÈÓaÔÔhiti.

Santi bhikkhave sattÈ ekattakÈyÈ nÈnattasaÒÒino. SeyyathÈpi devÈ ŒbhassarÈ. AyaÑ tatiyÈ viÒÒÈÓaÔÔhiti.

Santi bhikkhave sattÈ ekattakÈyÈ ekattasaÒÒino. SeyyathÈpi devÈ SubhakiÓhÈ. AyaÑ catutthÈ viÒÒÈÓaÔÔhiti.

Santi bhikkhave sattÈ sabbaso r|pasaÒÒÈnaÑ samatikkamÈ paÔighasaÒÒÈnaÑ attha~gamÈ nÈnattasaÒÒÈnaÑ amanasikÈrÈ “ananto ÈkÈso”ti ŒkÈsÈnaÒcÈyatanupagÈ. AyaÑ paÒcamÊ viÒÒÈÓaÔÔhiti.

Santi bhikkhave sattÈ sabbaso ŒkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ samatikkamma “anantaÑ viÒÒÈÓan”ti ViÒÒÈÓaÒcÈyatan|pagÈ. AyaÑ chaÔÔhÈ viÒÒÈÓaÔÔhiti.

______________________________________________________________ 1. AÑ 2. 427; DÊ 3. 209 piÔÔhesu.

104 KhuddakanikÈya

Santi bhikkhave sattÈ sabbaso viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ samatikkamma “natthi kiÒcÊ”ti ŒkiÒcaÒÒÈyatan|pagÈ. AyaÑ sattamÊ viÒÒÈÓaÔÔhiti. ImÈ kho bhikkhave satta viÒÒÈÓaÔÔhitiyoti1.

ViÒÒÈÓaÔÔhitiyoti paÔisandhiviÒÒÈÓassa ÔhÈnÈni saviÒÒÈÓakÈ khandhÈ eva. Tattha seyyathÈpÊti nidassanatthe nipÈto. ManussÈti aparimÈÓesupi cakkavÈÄesu aparimÈÓÈnaÑ manussanaÑ vaÓÓasaÓÔhÈnÈdivasena dvepi ekasadisÈ natthi. Yepi vaÓÓena vÈ saÓÔhÈnena vÈ sadisÈ honti, tepi ÈlokitavilokitÈdÊhi visadisÈva honti, tasmÈ nÈnattakÈyÈti vuttÈ. PaÔisandhisaÒÒÈ pana nesaÑ tihetukÈpi duhetukÈpi ahetukÈpi hoti, tasmÈ nÈnattasaÒÒinoti vuttÈ. Ekacce ca devÈti cha kÈmÈvacaradevÈ. Tesu hi kesaÒci kÈyo nÊlo hoti, kesaÒci pÊtakÈdivaÓÓo, saÒÒÈ pana nesaÑ tihetukÈpi duhetukÈpi hoti, ahetukÈ na hoti. Ekacce ca vinipÈtikÈti catu-apÈyavinimuttÈ PunabbasumÈtÈ2 yakkhinÊ, Piya~karamÈtÈ, PhussamittÈ, DhammaguttÈti evamÈdayo aÒÒe ca vemÈnikÈ3 petÈ. EtesaÑ hi odÈtakÈÄama~guracchavisÈmavaÓÓÈdivasena ceva kisath|larassadÊghavasena ca kÈyo nÈnÈ hoti, manussÈnaÑ viya tihetukadvihetukÈhetukavasena saÒÒÈpi. Te pana devÈ viya na mahesakkhÈ, kapaÓamanussÈ viya appesakkhÈ dullabhaghÈsacchÈdanÈ dukkhapÊÄitÈ viharanti. Ekacce kÈÄapakkhe dukkhitÈ juÓhapakkhe sukhitÈ honti, tasmÈ sukhasamussayato vinipatitattÈ vinipÈtikÈti vuttÈ. Ye panettha tihetukÈ, tesaÑ dhammÈbhisamayopi hoti Piya~karamÈtÈdÊnaÑ viya.

BrahmakÈyikÈti BrahmapÈrisajjabrahmapurohitamahÈbrahmÈno. PaÔhamÈbhinibbattÈti te sabbepi paÔhamajjhÈnena nibbattÈ. BrahmapÈrisajjÈ pana parittena, brahmapurohitÈ majjhimena, kÈyo ca tesaÑ vipphÈrikataro hoti. MahÈbrahmÈno paÓÊtena, kÈyo pana nesaÑ ativipphÈrikataro hoti. Iti te kÈyassa nÈnattÈ, paÔhamajjhÈnavasena saÒÒÈya ekattÈ nÈnattakÈyÈ ekattasaÒÒinoti vuttÈ. YathÈ ca te, evaÑ cat|su apÈyesu sattÈ. Nirayesu hi kesaÒci gÈvutaÑ, kesaÒci ______________________________________________________________ 1. AÑ 2. 427; DÊ 3. 209 piÔÔhesu. 2. UttaramÈtÈ (DÊ-®Ôha 2. 100; AÑ-®Ôha 3. 163 piÔÔhesu) 3. VematikÈ (GaÓÔhipade)


aÉÉhayojanaÑ, kesaÒci tigÈvutaÑ attabhÈvo hoti, Devadattassa pana yojanasatiko jÈto. tiracchÈnesupi keci khuddakÈ honti, keci mahantÈ. Pettivisayesupi keci saÔÔhihatthÈ keci asÊtihatthÈ honti keci suvaÓÓÈ keci dubbaÓÓÈ. TathÈ kÈlakaÒcikÈ asurÈ. Apicettha dÊghapiÔÔhikÈ petÈ nÈma saÔÔhiyojanikÈpi honti, saÒÒÈ pana sabbesampi akusalavipÈkÈhetukÈva hoti. Iti apÈyikÈpi “nÈnattakÈyÈ ekattasaÒÒino”ti sa~khaÑ gacchanti.

ŒbhassarÈti daÓÉa-ukkÈya acci viya etesaÑ sarÊrato ÈbhÈ chijjitvÈ chijjitvÈ patantÊ viya sarati visaratÊti ÈbhassarÈ. Tesu paÒcakanaye dutiyatatiyajjhÈnadvayaÑ parittaÑ bhÈvetvÈ uppannÈ parittÈbhÈ nÈma honti, majjhimaÑ bhÈvetvÈ uppannÈ appamÈÓÈbhÈ nÈma honti, paÓÊtaÑ bhÈvetvÈ uppannÈ ÈbhassarÈ nÈma honti. Idha pana ukkaÔÔhaparicchedavasena sabbeva te gahitÈ. SabbesaÑ hi tesaÑ kÈyo ekavipphÈrova hoti, saÒÒÈ pana avitakkavicÈramattÈ ca avitakka-avicÈrÈ cÈti nÈnÈ.

SubhakiÓhÈti subhena vokiÓÓÈ vikiÓÓÈ, subhena sarÊrappabhÈvaÓÓena ekagghanÈti attho. EtesaÑ hi na ÈbhassarÈnaÑ viya chijjitvÈ chijjitvÈ pabhÈ gacchatÊti. Catukkanaye tatiyassa, paÒcakanaye catutthassa parittamajjhimapaÓÊtassa jhÈnassavasena Parittasubha-appamÈÓasubhasubhakiÓhÈ nÈma hutvÈ nibbattanti. Iti sabbepi te ekattakÈyÈ ceva catutthajjhÈnasaÒÒÈya ekattasaÒÒino cÈti veditabbÈ. VehapphalÈpi catutthaviÒÒÈÓaÔÔhitimeva bhajanti. AsaÒÒasattÈ viÒÒÈÓÈbhÈvÈ ettha sa~gahaÑ na gacchanti, sattÈvÈsesu gacchanti.

SuddhÈvÈsÈ vivaÔÔapakkhe ÔhitÈ na sabbakÈlikÈ, kappasatasahassampi asa~khyeyampi BuddhasuÒÒe loke na uppajjanti, soÄasakappasahabbhantare Buddhesu uppannesuyeva uppajjanti, dhammacakkappavattassa Bhagavato khandhÈvÈrasadisÈ honti, tasmÈ neva viÒÒÈÓaÔÔhitiÑ, na ca sattÈvÈsaÑ bhajanti. MahÈsÊvatthero pana–“na kho pana so SÈriputta sattÈvÈso sulabhar|po, yo mayÈ anÈvuttapubbo iminÈ dÊghena addhunÈ aÒÒatra suddhÈvÈsehi devehÊ”ti1 iminÈ suttena suddhÈvÈsÈpi ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 116 piÔÔhe.

106 KhuddakanikÈya

catutthaÑ viÒÒÈÓaÔÔhitiÑ catutthaÑ sattÈvÈsaÒca bhajantÊti vadati, taÑ appaÔibÈhitattÈ suttassa anuÒÒÈtaÑ.

NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ yatheva saÒÒÈya, evaÑ viÒÒÈÓassÈpi sukhumattÈ nevaviÒÒÈÓaÑ nÈviÒÒÈÓaÑ, tasmÈ viÒÒÈÓaÔÔhitÊsu na vuttaÑ.

AÔÔha lokadhammÈti lÈbho alÈbho yaso ayaso nindÈ pasaÑsÈ sukhaÑ dukkhanti ime aÔÔha lokappavattiyÈ sati anuparamadhammakattÈ lokassa dhammÈti lokadhammÈ. Etehi mutto satto nÈma natthi, BuddhÈnampi hontiyeva. YathÈha–

“AÔÔhime bhikkhave lokadhammÈ lokaÑ anuparivattanti, loko ca aÔÔha lokadhamme anuparivattati. Katame aÔÔha, lÈbho ca alÈbho ca yaso ca ayaso ca nindÈ ca pasaÑsÈ ca sukhaÒca dukkhaÒca. Ime kho bhikkhave aÔÔha lokadhammÈ lokaÑ anuparivattanti, loko ca ime aÔÔha lokadhamme anuparivattatÊ”ti1.

Tattha anuparivattantÊti anubandhanti nappajahanti, lokato na nivattantÊti attho. LÈbhoti pabbajitassa cÊvarÈdi, gahaÔÔhassa dhanadhaÒÒÈdi lÈbho. Soyeva alabbhamÈno lÈbho alÈbho. Na lÈbho alÈbhoti vuccamÈne atthÈbhÈvÈpattito pariÒÒeyyo na siyÈ. Yasoti parivÈro. Soyeva alabbhamÈno yaso ayaso. NindÈti avaÓÓabhaÓÓanaÑ. PasaÑsÈti vaÓÓabhaÓanaÑ. Sukhanti kÈmÈvacarÈnaÑ kÈyikacetasikaÑ. Dukkhanti puthujjanasotÈpannasakadÈgÈmÊnaÑ kÈyikacetasikaÑ, anÈgÈmi-arahantÈnaÑ kÈyikameva.

Nava sattÈvÈsÈti sattÈnaÑ ÈvÈsÈ, vasanaÔÔhÈnÈnÊti attho. TÈni pana tathÈpakÈsitÈ khandhÈ eva. Katame nava. VuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ–

Navayime bhikkhave2 sattÈvÈsÈ. Katame nava, santi bhikkhave sattÈ nÈnattakÈyÈ nÈnattasaÒÒino, seyyathÈpi manussÈ

______________________________________________________________ 1. AÑ 3. 7 piÔÔhe. 2. AÑ 3. 201; DÊ 3. 218 piÔÔhesu.


ekacce ca devÈ ekacce ca vinipÈtikÈ. AyaÑ paÔhamo sattÈvÈso.

Santi bhikkhave sattÈ nÈnattakÈyÈ ekattasaÒÒino, seyyathÈpi devÈ

brahmakÈyikÈ paÔhamÈbhinibbattÈ. AyaÑ dutiyo sattÈvÈso.

Santi bhikkhave sattÈ ekattakÈyÈ nÈnattasaÒÒino, seyyathÈpi devÈ

ŒbhassarÈ. AyaÑ tatiyo sattÈvÈso.

Santi bhikkhave sattÈ ekattakÈyÈ ekattasaÒÒino, seyyathÈpi devÈ

SubhakiÓhÈ. AyaÑ catuttho sattÈvÈso.

Santi bhikkhave sattÈ asaÒÒino appaÔisaÑvedino, seyyathÈpi devÈ

AsaÒÒasattÈ. AyaÑ paÒcamo sattÈvÈso.

Santi bhikkhave sattÈ sabbaso r|pasaÒÒÈnaÑ samatikkamÈ

paÔighasaÒÒÈnaÑ attha~gamÈ nÈnattasaÒÒÈnaÑ amanasikÈrÈ “ananto

ÈkÈso”ti ŒkÈsÈnaÒcÈyatan|pagÈ. AyaÑ chaÔÔho sattÈvÈso.

Santi bhikkhave sattÈ sabbaso ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ samatikkamma

“anantaÑ viÒÒÈÓan”ti ViÒÒÈÓaÒcÈyatan|pagÈ. AyaÑ sattamo sattÈvÈso.

Santi bhikkhave sattÈ sabbaso viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ samatikkamma

“natthi kiÒcÊ”ti ŒkiÒcaÒÒÈyatan|pagÈ. AyaÑ aÔÔhamo sattÈvÈso. Santi

bhikkhave sattÈ sabbaso ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ samatikkamma

NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatan|pagÈ. AyaÑ navamo sattÈvÈso. Ime kho

bhikkhave nava sattavÈsÈti1.

DasÈyatanÈnÊti cakkhÈyatanaÑ r|pÈyatanaÑ sotÈyatanaÑ saddÈyatanaÑ

ghÈnÈyatanaÑ gandhÈyatanaÑ jivhÈyatanaÑ rasÈyatanaÑ kÈyÈyatanaÑ

phoÔÔhabbÈyatananti evaÑ dasa. ManÈyatanadhammÈyatanÈni pana

lokuttaramissakattÈ na gahitÈni. Imesu dasasu vissajjanesu vipassanÈvasena

______________________________________________________________ 1. AÑ 3. 201; DÊ 3. 218 piÔÔhesu.

108 KhuddakanikÈya

tÊraÓapariÒÒÈ vuttÈ, “sabbaÑ bhikkhave pariÒÒeyyan”ti-ÈdÊsu pana anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ, nirodhapaÔipadÈnaÑ sacchikiriyÈbhÈvanaÔÔhÈnaÑ tesaÑyeva paÔivedhaÔÔhÈnaÑ dukkhÈdÊnaÑ nissaraÓassa anuppÈdÈdÊnaÑ paÒcadasannaÑ, pariggahaÔÔhÈdÊnaÑ ekatiÑsÈya, uttaripaÔivedhaÔÔhÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ, magga~gÈnaÑ aÔÔhannaÑ, “payogÈnaÑ paÔippassaddhaÔÔho”ti-ÈdÊnaÑ dvinnaÑ, asa~kataÔÔhassa vuÔÔhÈnaÔÔhÈdÊnaÑ dvinnaÑ, niyyÈnaÔÔhassa anubujjhanaÔÔhÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ, anubodhanaÔÔhÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ, anubodhapakkhiyÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ, ujjotanaÔÔhÈdÊnaÑ catunnaÑ, patÈpanaÔÔhÈdÊnaÑ1 aÔÔhÈrasannaÑ, vivaÔÔanÈnupassanÈdÊnaÑ navannaÑ, khayeÒÈÓa-anuppÈdeÒÈÓÈnaÑ paÒÒÈvimuttinibbÈnÈnanti imesaÑ dhammÈnaÑ paÔilÈbhavasena tÊraÓapariÒÒÈ vuttÈ, sesÈnaÑ yathÈyogaÑ vipassanÈvasena ca paÔilÈbhavasena ca tÊraÓapariÒÒÈ vuttÈti veditabbÈ.

YesaÑ yesaÑ dhammÈnaÑ paÔilÈbhatthÈya vÈyamantassa, te te dhammÈ paÔiladdhÈ honti. EvaÑ te dhammÈ pariÒÒÈtÈ ceva honti tÊritÈ cÈti hi kiccasamÈpanaÔÔhena tÊraÓapariÒÒÈ2 vuttÈ. Kicce hi samÈpite te dhammÈ paÔiladdhÈ hontÊti. Keci pana “avipassan|pagÈnaÑ3 ÒÈtapariÒÒÈ”ti vadanti. AbhiÒÒeyyena ÒÈtapariÒÒÈya vuttattÈ taÑ na sundaraÑ. PariÒÒÈtÈ ceva honti tÊritÈ cÈti te paÔiladdhÈ eva dhammÈ pariÒÒÈtÈ ca nÈma honti, tÊritÈ ca nÈmÈti attho. EvaÑ kiccasamÈpanatthavasena pariÒÒÈtattho vutto hoti. 22. IdÈni tamevatthaÑ ekekadhamme paÔilÈbhavasena yojetvÈ ante ca nigametvÈ dassetuÑ nekkhammanti-ÈdimÈha. TaÑ sabbaÑ pubbe vuttÈnusÈreneva veditabbanti.

PariÒÒeyyaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PahÈtabbaniddesavaÓÓanÈ

23. PahÈtabbaniddese asmimÈnoti r|pÈdÊsu paÒcasu upÈdÈnakkhandhesu asmÊti mÈno. TasmiÑ hi pahÊne arahattaÑ pattaÑ hoti. ______________________________________________________________ 1. PakÈsanaÔÔhÈdÊnaÑ (SÊ) 2. TÊraÓapariÒÒatÈ (Ka), tÊraÓÈ (SyÈ) 3. Damdhavipassan|pagÈnaÑ (SÊ)


R|parÈgÈdÊsu vijjamÈnesupi sesÈni avatvÈ asmimÈnasseva vacanaÑ diÔÔhipatir|pakattena tassa oÄÈrikattÈti veditabbaÑ. AvijjÈti suttantapariyÈyena dukkhÈdÊsu cat|su ÔhÈnesu aÒÒÈÓaÑ, abhidhammapariyÈyena pubbantÈdÊhi saddhiÑ aÔÔhasu. VuttaÑ hetaÑ–

“Tattha katamÈ avijjÈ, dukkhe aÒÒÈÓaÑ, dukkhasamudaye aÒÒÈÓaÑ, dukkhanirodhe aÒÒÈÓaÑ, dukkhanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya aÒÒÈÓaÑ, pubbante aÒÒÈÓaÑ, aparante aÒÒÈÓaÑ, pubbantÈparante aÒÒÈÓaÑ, idappaccayatÈpaÔiccasamuppannesu dhammesu aÒÒÈÓan”ti1.

BhavataÓhÈti kÈmabhavÈdÊsu bhavesu patthanÈ. YathÈha–

“Tattha katamÈ bhavataÓhÈ, yo bhavesu bhavacchando bhavarÈgo bhavanandÊ bhavataÓhÈ bhavasineho bhavapariÄÈho bhavamucchÈ bhavajjhosÈnan”ti2.

Tisso taÓhÈti kÈmataÓhÈ bhavataÓhÈ vibhavataÓhÈ. TÈsaÑ abhidhamme evaÑ niddeso kato–tattha katamÈ bhavataÓhÈ, bhavadiÔÔhisahagato rÈgo -pa- cittassa sÈrÈgo, ayaÑ vuccati bhavataÓhÈ. Tattha katamÈ vibhavataÓhÈ, ucchedadiÔÔhisahagato rÈgo -pa- cittassa sÈrÈgo, ayaÑ vuccati vibhavataÓhÈ. AvasesÈ taÓhÈ kÈmataÓhÈ. Tattha katamÈ kÈmataÓhÈ, kÈmadhÈtupaÔisaÑyutto rÈgo -pa- cittassa sÈrÈgo, ayaÑ vuccati kÈmataÓhÈ. Tattha katamÈ bhavataÓhÈ, r|padhÈtu-ar|padhÈtupaÔisaÑyutto rÈgo -pa-. Tattha katamÈ vibhavataÓhÈ, ucchedadiÔÔhisahagato rÈgo -pa-.3

AÔÔhakathÈyaÑ pana “paÒcakÈmaguÓiko rÈgo kÈmataÓhÈ, r|pÈr|pabhavesu rÈgo jhÈnanikantisassatadiÔÔhisahagato rÈgo bhavavasena patthanÈ bhavataÓhÈ, ucchedadiÔÔhisahagato rÈgo vibhavataÓhÈ”ti vuttaÑ. AyaÑ dasuttarasuttapariyÈyena yojanÈ. Sa~gÊtipariyÈyena pana abhidhammapariyÈyena ca “aparÈpi tisso taÓhÈ kÈmataÓhÈ r|pataÓhÈ ar|pataÓhÈ. AparÈpi tisso r|pataÓhÈ ar|pataÓhÈ ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 222; Abhi 2. 142. piÔÔhesu. 2. Abhi 2. 372 piÔÔhe. 3. Abhi 2. 379, 380 piÔÔhesu.

110 KhuddakanikÈya

nirodhataÓhÈti1 vuttÈ taÓhÈpi ettha yujjanti. TÈsu paÒca kÈmadhÈtur|padhÈtu-ar|padhÈtupaÔisaÑyuttÈ, antimÈ ucchedadiÔÔhisahagatÈ.

CattÈro oghÈti kÈmogho bhavogho diÔÔhogho avijjogho. Yassa saÑvijjanti, taÑ vaÔÔasmiÑ ohananti osÊdÈpentÊti oghÈ. BalavakilesÈ ete. KÈmaguÓasa~khÈte kÈme ogho kÈmogho. KÈmataÓhÈyetaÑ nÈmaÑ. R|pÈr|pasa~khÈte kammato ca upapattito ca duvidhepi bhave ogho bhavogho. BhavataÓhÈyetaÑ nÈmaÑ. DiÔÔhi eva ogho diÔÔhogho. “Sassato loko”ti-ÈdikÈya diÔÔhiyÈ etaÑ nÈmaÑ. AvijjÈ eva ogho avijjogho, dukkhÈdÊsu aÒÒÈÓassetaÑ nÈmaÑ.

PaÒca nÊvaraÓÈnÊti kÈmacchandanÊvaraÓaÑ byÈpÈdanÊvaraÓaÑ thinamiddhanÊvaraÓaÑ uddhaccakukkuccanÊvaraÓaÑ vicikicchÈnÊvaraÓaÑ. CittaÑ nÊvaranti pariyonandhantÊti nÊvaraÓÈni. KÈmÊyantÊti kÈmÈ. PaÒca kÈmaguÓÈ. KÈmesu chando kÈmacchando. KÈmayatÊti vÈ kÈmo, kÈmo eva chando, na kattukamyatÈchando na dhammacchandoti kÈmacchando. KÈmataÓhÈyetaÑ nÈmaÑ. ByÈpajjati tena cittaÑ p|tibhÈvaÑ gacchati, byÈpÈdayati vÈ vinayÈcÈrar|pasampattihitasukhÈnÊti byÈpÈdo. DosassetaÑ nÈmaÑ. ThinanatÈ thinaÑ, middhanatÈ middhaÑ, anussÈhasaÑhananatÈ asatthivighÈto cÈti attho. Cittassa anussÈho thinaÑ, cetasikÈnaÑ akammaÒÒatÈ middhaÑ, thinaÒca middhaÒca thinamiddhaÑ. Uddhatassa bhÈvo uddhaccaÑ, av|pasamoti attho. VikkhepassetaÑ nÈmaÑ. KucchitaÑ kataÑ kukataÑ, kukatassa bhÈvo kukkuccaÑ, garahitakiriyabhÈvoti attho. PacchÈnutÈpassetaÑ nÈmaÑ. VigatÈ cikicchÈti vicikicchÈ, vigatapaÒÒÈti attho. SabhÈvaÑ vÈ vicinanto etÈya kicchati kilamatÊti vicikicchÈ. BuddhÈdÊsu saÑsayassetaÑ nÈmaÑ. KÈmacchando eva nÊvaraÓaÑ kÈmacchandanÊvaraÓaÑ. EvaÑ sesesupi.

Cha dhammÈ, chaddhammÈti vÈ pÈÔho. Cha taÓhÈkÈyÈti r|pataÓhÈ saddataÓhÈ gandhataÓhÈ rasataÓhÈ phoÔÔhabbataÓhÈ dhammataÓhÈ. R|pe taÓhÈ r|pataÓhÈ. SÈ eva kÈmataÓhÈdibhedena anekabhedattÈ rÈsaÔÔhena kÈyoti vuttÈ. EvaÑ sesesupi. ______________________________________________________________ 1. DÊ 3. 181; Abhi 2. 380 piÔÔhesu.


SattÈnusayÈti kÈmarÈgÈnusayo paÔighÈnusayo mÈnÈnusayo diÔÔhÈnusayo vicikicchÈnusayo bhavarÈgÈnusayo avijjÈnusayo. AppahÊnaÔÔhena anusentÊti anusayÈ. KÈmesu rÈgo kÈmarÈgo, kÈmo eva vÈ rÈgoti kÈmarÈgo. ŒrammaÓasmiÑ paÔihaÒÒatÊti paÔighaÑ. AyÈthÈvadassanaÔÔhena diÔÔhi. SeyyÈdivasena maÒÒatÊti mÈno. Bhavesu rÈgo bhavarÈgo. ThÈmagato kÈmarÈgo kÈmarÈgÈnusayo. EvaÑ sesesupi.

AÔÔha micchattÈti micchÈdiÔÔhi micchÈsa~kappo micchÈvÈcÈ micchÈkammanto micchÈ-ÈjÊvo micchÈvÈyÈmo micchÈsati micchÈsamÈdhi. “HitasukhÈvahÈ me bhavissantÊ”ti evaÑ ÈsÊsitÈpi1 tathÈ-abhÈvato asubhÈdÊsuyeva subhanti-ÈdiviparÊtappavattito ca micchÈsabhÈvÈti micchattÈ. MicchÈ passati, micchÈ vÈ etÈya passantÊti micchÈdiÔÔhi. Atha vÈ viparÊtÈ diÔÔhÊti micchÈdiÔÔhi, ayÈthÈvadiÔÔhÊti vÈ micchÈdiÔÔhi, virajjhitvÈ gahaÓato vÈ vitathÈ diÔÔhÊti micchÈdiÔÔhi, anatthÈvahattÈ paÓÉitehi kucchitÈ diÔÔhÊti vÈ micchÈdiÔÔhi. MicchÈsa~kappÈdÊsupi eseva nayo. MicchÈdiÔÔhÊti sassatucchedÈbhiniveso. MicchÈsa~kappoti kÈmavitakkÈditividho vitakko. MicchÈvÈcÈti musÈvÈdÈdicatubbidhÈ cetanÈ. MicchÈkammantoti pÈÓÈtipÈtÈditividhÈ cetanÈ. MicchÈ-ÈjÊvoti micchÈjÊvapayogasamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ. MicchÈvÈyÈmoti akusalacittasampayuttaÑ vÊriyaÑ. MicchÈsatÊti satipaÔipakkhabh|ho akusalacittuppÈdo. MicchÈsamÈdhÊti akusalasamÈdhi.

Nava taÓhÈm|lakÈti2 taÓhaÑ paÔicca pariyesanÈ, pariyesanaÑ paÔicca lÈbho, lÈbhaÑ paÔicca vinicchayo, vinicchayaÑ paÔicca chandarÈgo, chandarÈgaÑ paÔicca ajjhosÈnaÑ, ajjhosÈnaÑ paÔicca pariggaho, pariggahaÑ paÔicca macchariyaÑ, macchariyaÑ paÔicca Èrakkho, ÈrakkhÈdhikaraÓaÑ daÓÉÈdÈnasatthÈdÈnakalahaviggahavivÈdatuvaÑtuvaÑpesuÒÒamusÈvÈdÈ aneke pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ sambhavanti2. Ime nava taÓhÈm|lakÈ dhammÈ. TaÓhÈ m|laÑ etesanti taÓhÈm|lakÈ. PariyesanÈdayo akusalÈ eva. TaÓhaÑ paÔiccÈti taÓhaÑ nissÈya. PariyesanÈti r|pÈdi-ÈrammaÓapariyesanÈ. ______________________________________________________________ 1. ŒsÊsatopi (SÊ) 2-2. DÊ 2. 50; DÊ 3. 253 piÔÔhesu.

112 KhuddakanikÈya

SÈ hi taÓhÈya sati hoti. LÈbhoti r|pÈdi-ÈrammaÓapaÔilÈbho, so hi pariyesanÈya sati hoti. Vinicchayo pana ÒÈÓataÓhÈdiÔÔhivitakkavasena catubbidho. Tattha “sukhavinicchayaÑ jaÒÒÈ, sukhavinicchayaÑ ÒatvÈ ajjhattaÑ sukhamanuyuÒjeyyÈ”ti1 ayaÑ ÒÈÓavinacchayo. “Vinicchayoti dve vinicchayÈ taÓhÈvinicchayo ca diÔÔhivinicchayo cÈ”ti2 evaÑ ÈgatÈni aÔÔhasatataÓhÈvicaritÈni taÓhÈvinicchayo. DvÈsaÔÔhi diÔÔhiyo diÔÔhivinicchayo. “Chando kho DevÈnaminda vitakkanidÈno”ti3 imasmiÑ pana sutte idha vinicchayoti vutto vitakkoyeva Ègato. LÈbhaÑ labhitvÈ hi iÔÔhÈniÔÔhaÑ sundarÈsundaraÒca vitakkeneva vinicchinÈti “ettakaÑ me r|pÈrammaÓatthÈya bhavissati, ettakaÑ saddÈdi-ÈrammaÓatthÈya, ettakaÑ mayhaÑ bhavissati, ettakaÑ parassa, ettakaÑ paribhuÒjissÈmi, ettakaÑ nidahissÈmÊ”ti. Tena vuttaÑ “lÈbhaÑ paÔicca vinicchayo”ti. ChandarÈgoti evaÑ akusalavitakkena vitakkite vatthusmiÑ dubbalarÈgo ca balavarÈgo ca uppajjati. Chandoti ettha dubbalarÈgassÈdhivacanaÑ, rÈgoti balavarÈgassa. AjjhosÈnanti ahaÑ mamÈti balavasanniÔÔhÈnaÑ. Pariggahoti taÓhÈdiÔÔhivasena pariggahakaraÓaÑ. Macchariyanti parehi sÈdhÈraÓabhÈvassa asahanatÈ. Tenevassa porÈÓÈ evaÑ vacanatthaÑ vadanti “idaÑ acchariyaÑ mayhameva hotu, mÈ aÒÒassa acchariyaÑ hot|ti pavattattÈ macchariyanti vuccatÊ”ti. Œrakkhoti dvÈrapidahanamaÒj|sagopanÈdivasena suÔÔhu rakkhaÓaÑ. AdhikarotÊti adhikaraÓaÑ. KÈraÓassetaÑ nÈmaÑ. ŒrakkhÈdhikaraÓanti bhÈvanapuÑsakaÑ, Èrakkhahet|ti attho. DaÓÉÈdÈnÈdÊsu paranisedhanatthaÑ daÓÉassa ÈdÈnaÑ daÓÉÈdÈnaÑ. EkatodhÈrÈdino satthassa ÈdÈnaÑ satthÈdÈnaÑ. KÈyakalahopi vÈcÈkalahopi kalaho. Purimo purimo virodho viggaho. Pacchimo pacchimo vivÈdo. TuvaÑtuvanti agÈravavasena tuvaÑtuvaÑvacanaÑ.

Dasa micchattÈti micchÈdiÔÔhi -pa- micchÈsamÈdhi micchÈÒÒÈÓaÑ micchÈvimutti. Tattha micchÈÒÈÓanti pÈpakiriyÈsu upÈyacintÈvasena pÈpaÑ katvÈ sukataÑ4 mayÈti paccavekkhaÓÈkÈrena ca uppanno moho. MicchÈvimuttÊti avimuttasseva sato vimuttisaÒÒitÈ. ______________________________________________________________ 1. Ma 3. 273 piÔÔhe. 2. Khu 7. 205 piÔÔhe. 3. DÊ 2. 221 piÔÔhe. 4. KataÑ (SyÈ)


24. IdÈni anekabhedena pahÈnena pahÈtabbe dassetuÑ dve pahÈnÈnÊti-Èdi ÈraddhaÑ. PahÈnesu hi viÒÒÈtesu tena tena pahÈtabbÈ dhammÈ suviÒÒeyyÈ honti. PaÒcasu pahÈnesu lokikÈni ca dve pahÈnÈni appayogaÑ nissaraÓappahÈnaÒca ÔhapetvÈ appayogÈneva dve lokuttarapahÈnÈni paÔhamaÑ vuttÈni. SammÈ ucchijjanti etena kilesÈti samucchedo, pahÊyanti etena kilesÈti pahÈnaÑ, samucchedasa~khÈtaÑ pahÈnaÑ, na sesappahÈnanti samucchedappahÈnaÑ. KilesÈnaÑ paÔippassaddhattÈ paÔippassaddhi, pahÊnattÈ pahÈnaÑ, paÔippassaddhisa~khÈtaÑ pahÈnaÑ paÔippassaddhippahÈnaÑ. LokaÑ uttaratÊti lokuttaro. NibbÈnasa~khÈtaÑ khayaÑ gacchatÊti khayagÈmÊ, khayagÈmÊ ca so maggo cÈti khayagÈmimaggo, taÑ bhÈvayato so maggo samucchedappahÈnanti attho. TathÈ phalakkhaÓe lokuttaraphalameva paÔippassaddhippahÈnaÑ.

KÈmÈnametaÑ nissaraÓanti-ÈdÊsu kÈmato r|pato sa~khatato nissaranti etenÈti nissaraÓaÑ, tehi vÈ nissaÔattÈ1 nissaraÓaÑ. AsubhajjhÈnaÑ. KÈmehi nikkhandattÈ nekkhammaÑ. AnÈgÈmimaggo vÈ. AsubhajjhÈnaÑ hi vikkhambhanato kÈmÈnaÑ nissaraÓaÑ, taÑ jhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ uppÈdita-anÈgÈmimaggo pana samucchedato sabbaso kÈmÈnaÑ accantanissaraÓaÑ. RuppatÊti r|paÑ, na r|paÑ ar|paÑ mittapaÔipakkhÈ amittÈ viya, lobhÈdipaÔipakkhÈ alobhÈdayo viya ca r|papaÔipakkhoti attho. Phalavasena vÈ natthettha r|panti ar|paÑ, ar|pameva ÈruppaÑ. Ar|pajjhÈnÈni. TÈni r|pÈnaÑ nissaraÓaÑ nÈma. Ar|pehipi arahattamaggo puna uppattinivÈraÓato sabbaso r|pÈnaÑ nissaraÓaÑ nÈma. Bh|tanti jÈtaÑ. Sa~khatanti paccayehi sa~gamma kataÑ. PaÔiccasamuppannanti te te paccaye paÔicca sammÈ saha ca uppannaÑ. PaÔhamena saÒjÈtattadÊpanena aniccatÈ, dutiyena aniccassÈpi sato paccayÈnubhÈvadÊpanena parÈyattatÈ, tatiyena parÈyattassÈpi sato paccayÈnaÑ abyÈpÈrattadÊpanena evaÑdhammatÈ dÊpitÈ hoti. Nirodhoti nibbÈnaÑ. NibbÈnaÒhi Ègamma dukkhaÑ nirujjhatÊti nirodhoti vuccati. So eva ca sabbasa~khatato nissaÔattÈ tassa sa~khatassa nissaraÓaÑ nÈma. AÔÔhakathÈyaÑ pana– ______________________________________________________________ 1. NissaraÓattÈ (SÊ, Ka)

114 KhuddakanikÈya

“Nirodho tassa nissaraÓanti idha arahattaphalaÑ nirodhoti adhippetaÑ. Arahattaphalena hi nibbÈne diÔÔhe puna ÈyatiÑ sabbasa~khÈrÈ na hontÊti arahattasa~khÈtassa nirodhassa paccayattÈ nirodhoti vuttan”ti vuttaÑ.

NekkhammaÑ paÔiladdhassÈti-ÈdÊsu asubhajjhÈnassa nissaraÓatte vikkhambhanappahÈnena, anÈgÈmimaggassa nissaraÓatte samucchedappahÈnena kÈmÈ pahÊnÈ ceva honti pariccattÈ ca. Ar|pajjhÈnÈnaÑ nissaraÓatte ca arahattamaggassa nissaraÓatte ca evameva r|pÈ yojetabbÈ. R|pesu hi chandarÈgappahÈnena r|pÈnaÑ samucchedo hoti. R|pÈti cettha li~gavipallÈso kato. NibbÈnassa nissaraÓatte nissaraÓappahÈnena, arahattaphalassa nissaraÓatte paÔippassaddhippahÈnena sa~khÈrÈ pahÊnÈ ceva honti pariccattÈ ca. NibbÈnassa ca nissaraÓatte ÈrammaÓakaraÓavasena paÔilÈbho veditabbo.

Dukkhasaccanti-ÈdÊsu pariÒÒÈpaÔivedhanti-Èdi bhÈvanapuÑsakavacanaÑ. PariÒÒÈya paÔivedho pariÒÒÈpaÔivedho. TaÑ pariÒÒÈpaÔivedhaÑ. Esa nayo sesesupi. PajahÈtÊti tathÈ tathÈ paÔivijjhanto pahÈtabbe kilese pajahatÊti attho gahatabbo. Lokiyalokuttaresupi chandarÈgappahÈnena vÈ tÈni pajahatÊti attho. PajahatÊtipi pÈÔho. YathÈ nÈvÈ apubbaÑ acarimaÑ ekakkhaÓe cattÈri kiccÈni karoti, orimaÑ tÊraÑ pajahati, sotaÑ chindati, bhaÓÉaÑ vahati, pÈrimaÑ tÊraÑ appeti, evamevaÑ maggaÒÈÓaÑ apubbaÑ acarimaÑ ekakkhaÓe cattÈri saccÈni abhisameti, dukkhaÑ pariÒÒÈbhisamayena abhisameti, samudayaÑ pahÈnÈbhisamayena abhisameti, maggaÑ bhÈvanÈbhisamayena abhisameti, nirodhaÑ sacchikiriyÈbhisamayena abhisameti. KiÑ vuttaÑ hoti? “NirodhaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ cattÈri saccÈni pÈpuÓÈti passati paÔivijjhatÊ”ti1 vuttattÈ ekakkhaÓepi visuÑ visuÑ viya pahÈnÈni vuttÈnÊti veditabbÈni.

PaÒcasu pahÈnesu yaÑ sasevÈle udake pakkhittena ghaÔena sevÈlassa viya tena tena lokiyasamÈdhinÈ nÊvaraÓÈdÊnaÑ paccanÊkadhammÈnaÑ vikkhambhanaÑ d|rÊkaraÓaÑ, idaÑ vikkhambhanappahÈnaÑ nÈma. VikkhambhanappahÈnaÒca nÊvaraÓÈnaÑ ______________________________________________________________ 1. Visuddhi 2. 331 piÔÔhe.


paÔhamaÑ jhÈnaÑ bhÈvayatoti nÊvaraÓÈnaÑyeva pahÈnaÑ1 pÈkaÔattÈ vuttanti veditabbaÑ. NÊvaraÓÈni hi jhÈnassa pubbabhÈgepi pacchÈbhÈgepi na sahasÈ cittaÑ ajjhottharanti, ajjhotthaÔesu ca tesu jhÈnaÑ parihÈyati, vitakkÈdayo pana dutiyajjhÈnÈdito pubbe pacchÈ ca appaÔipakkhÈ hutvÈ pavattanti. TasmÈ nÊvaraÓÈnaÑ vikkhambhanaÑ pÈkaÔaÑ. YaÑ pana rattibhÈge samujjalitena padÊpena andhakÈrassa viya tena tena vipassanÈya avayavabh|tena jhÈna~gena paÔipakkhavaseneva tassa tassa ca pahÈtabbadhammassa pahÈnaÑ, idaÑ tada~gappahÈnaÑ nÈma. Tada~gappahÈnaÒca diÔÔhigatÈnaÑ nibbedhabhÈgiyaÑ samÈdhiÑ bhÈvayatoti diÔÔhigatÈnaÑyeva pahÈnaÑ oÄÈrikavasena vuttanti veditabbaÑ. DiÔÔhigataÑ hi oÄÈrikaÑ, niccasaÒÒÈdayo sukhumÈ. Tattha diÔÔhigatÈnanti diÔÔhiyeva diÔÔhigataÑ “g|thagataÑ muttagatan”ti-ÈdÊni2 viya. GantabbÈbhÈvato3 ca diÔÔhiyÈ gatamattamevetantipi diÔÔhigataÑ, dvÈsaÔÔhidiÔÔhÊsu antogadhattÈ diÔÔhÊsu gatantipi diÔÔhigataÑ. Bahuvacanena tesaÑ diÔÔhigatÈnaÑ. NibbedhabhÈgiyaÑ samÈdhinti vipassanÈsampayuttaÑ samÈdhiÑ. YaÑ pana asanivicakkÈbhihatassa4 rukkhassa viya ariyamaggaÒÈÓena saÑyojanÈnaÑ dhammÈnaÑ yathÈ na puna pavattati, evaÑ pahÈnaÑ, idaÑ samucchedappahÈnaÑ nÈma. Nirodho nibbÈnanti nirodhasa~khÈtaÑ nibbÈnaÑ.

EvaÑ pahÈnavasena pahÈtabbe dhamme dassetvÈ idÈni sar|peneva puna pahÈtabbe dhamme dassetuÑ sabbaÑ bhikkhave pahÈtabbanti-ÈdimÈha. Tattha cakkhÈdÊni chandarÈgappahÈnena pahÈtabbÈni. R|paÑ passanto pajahÈtÊti-ÈdÊsu r|paÑ aniccÈdito passanto pahÈtabbe kilese pajahÈti. CakkhuÑ -pa-. JarÈmaraÓaÑ -pa- amatogadhaÑ nibbÈnanti peyyÈladvaye anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ “passanto pajahÈtÊ”ti-ÈdÊsu tesu lokuttaresu anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ passanto udikkhanto apekkhamÈno icchamÈno vipassanÈkkhaÓesu pahÈtabbe kilese pajahÈtÊti taÑtaÑdhammÈnur|pena yojetabbaÑ.

PahÈtabbaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. PahÈnassa (Ka) 2. AÑ 3. 181 piÔÔhe. 3. GantabbabhÈvato (SÊ, SyÈ), gandhabbattÈbhÈvato (GaÓÔhipade) 4. AsanivisattÈbhihatassa (GaÓÔhipade), Visuddhi 2. 337 piÔÔhe pana passitabbaÑ.

116 KhuddakanikÈya

BhÈvetabbaniddesavaÓÓanÈ

25. BhÈvetabbaniddese kÈyagatÈsatÊti kÈyagatÈsatisuttante1 vuttÈ ÈnÈpÈnacatu-iriyÈpathakhuddaka-iriyÈpathadvattiÑsÈkÈracatudhÈtunavasivathikÈpaÔik|lavavatthÈpakamanasikÈrasampayuttÈ yathÈnur|paÑ r|pajjhÈnasampayuttÈ ca sati. SÈ hi tesu kÈyesu gatÈ pavattÈti kÈyagatÈti vuccati. SÈtasahagatÈti madhurasukhavedayitasa~khÈtena sÈtena saha ekuppÈdÈdibhÈvaÑ gatÈ. TabbhÈve vokiÓÓe ÈrammaÓe nissaye saÑsaÔÔhe dissati sahagatasaddo paÒcasu atthesu Jinavacane. “YÈyaÑ taÓhÈ ponobbhavikÈ nandirÈgasahagatÈ”ti2 ettha tabbhÈve, nandirÈgabh|tÈti attho. “YÈ bhikkhave vÊmaÑsÈ kosajjasahagatÈ kosajjasampayuttÈ”ti3 ettha vokiÓÓe, antarantarÈ uppajjamÈnena kosajjena vokiÓÓÈti attho. “LÈbhÊ hoti r|pasahagatÈnaÑ vÈ samÈpattÊnaÑ ar|pasahagatÈnaÑ vÈ samÈpattÊnan”ti4 ettha ÈrammaÓe, r|pÈr|pÈrammaÓÈnanti attho. “AÔÔhikasaÒÒÈsahagataÑ satisambojjha~gaÑ bhÈvetÊ”ti5 ettha nissaye, aÔÔhikasaÒÒÈnissayaÑ aÔÔhikasaÒÒaÑ bhÈvetvÈ paÔiladdhanti attho. “IdaÑ sukhaÑ imÈya pÊtiyÈ sahagataÑ hoti sahajÈtaÑ sampayuttan”ti6 ettha saÑsaÔÔhe, sammissanti attho. Imasmimpi pade saÑsaÔÔho adhippeto. SÈtasaÑsaÔÔhÈ7 hi sÈtasahagatÈti vuttÈ. SÈ hi ÔhapetvÈ catutthaÑ jhÈnaÑ sesesu sÈtasahagatÈ hoti, satipi ca upekkhÈsahagatatte yebhuyyavasena sÈtasahagatÈti vuttÈ, purimajjhÈnam|lakattÈ vÈ catutthajjhÈnassa sÈtasahagatÈya upekkhÈsahagatÈpi vuttÈva hoti, upekkhÈya pana sante sukhe vuttattÈ BhagavatÈ sÈtasahagatÈti catutthajjhÈnasampayuttÈpi vuttÈva hoti.

Samatho ca vipassanÈ cÈti kÈmacchÈndÈdayo paccanÊkadhamme sameti vinÈsetÊti samatho. SamÈdhissetaÑ nÈmaÑ. AniccatÈdivasena vividhehi ÈkÈrehi dhamme passatÊti vipassanÈ. PaÒÒÈyetaÑ nÈmaÑ. Ime pana dve dasuttarapariyÈye pubbabhÈgÈti vuttÈ, sa~gÊtipariyÈye ca lokiyalokuttaramissakÈti. Tayo samÈdhÊti savitakko savicÈro ______________________________________________________________ 1. Ma 3. 130 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 106 piÔÔhe. 3. SaÑ 3. 244 piÔÔhe. 4. Abhi 3. 114 piÔÔhe. 5. SaÑ 3. 113 piÔÔhe. 6. Abhi 2. 268 piÔÔhe. 7. SÈte saÑsaÔÔhÈ (SyÈ)


samÈdhi avitakko vicÈramatto samÈdhi avitakko avicÈro samÈdhi. Sampayogavasena vattamÈnena saha vitakkena savitakko, saha vicÈrena savicÈro. So khaÓikasamÈdhi vipassanÈsamÈdhi upacÈrasamÈdhi paÔhamajjhÈnasamÈdhi. Natthi etassa vitakkoti avitakko. VitakkavicÈresu vicÈro mattÈ paramÈ pamÈÓaÑ etassÈti vicÈramatto, vicÈrato uttari vitakkena sampayogaÑ na gacchatÊti attho. So paÒcakanaye dutiyajjhÈnasamÈdhi, tadubhayavirahito avitakko avicÈro samÈdhi. So catukkanaye dutiyajjhÈnÈdi, paÒcakanaye tatiyajjhÈnÈdi r|pÈvacarasamÈdhi. Ime tayopi lokiyÈ eva. Sa~gÊtipariyÈye aparepi tayo samÈdhÊ vuttÈ “suÒÒato samÈdhi, animitto samÈdhi, appaÓihito samÈdhÊ”ti1. Na te idha adhippetÈ.

CattÈro satipaÔÔhÈnÈti kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ vedanÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ cittÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ dhammÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ. PubbabhÈge cuddasavidhena kÈyaÑ pariggaÓhato kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ, navavidhena vedanaÑ pariggaÓhato vedanÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ, soÄasavidhena cittaÑ pariggaÓhato cittÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ, paÒcavidhena dhamme pariggaÓhato dhammÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ veditabbaÑ. LokuttaraÑ pana idha na adhippetaÑ. PaÒca~giko samÈdhÊti paÒca a~gÈni assa santÊti paÒca~giko. CatutthajjhÈnasamÈdhi. PÊtipharaÓatÈ sukhapharaÓatÈ cetopharaÓatÈ ÈlokapharaÓatÈ paccavekkhaÓanimittanti paÒca a~gÈni. PÊtiÑ pharamÈnÈ uppajjatÊti dvÊsu jhÈnesu paÒÒÈ pÊtipharaÓatÈ nÈma. SukhaÑ pharamÈnÈ uppajjatÊti tÊsu jhÈnesu paÒÒÈ sukhapharaÓatÈ nÈma. ParesaÑ ceto pharamÈnÈ uppajjatÊti cetopariyapaÒÒÈ cetopharaÓatÈ nÈma. ŒlokaÑ pharamÈnÈ uppajjatÊti dibbacakkhupaÒÒÈ ÈlokapharaÓatÈ nÈma. PaccavekkhaÓaÒÈÓaÑ paccavekkhaÓanimittaÑ nÈma. Vuttampi cetaÑ–

“DvÊsu jhÈnesu paÒÒÈ pÊtipharaÓatÈ, tÊsu jhÈnesu paÒÒÈ sukhapharaÓatÈ, paracittapaÒÒÈ cetopharaÓatÈ, dibbacakkhupaÒÒÈ ÈlokapharaÓatÈ, tamhÈ tamhÈ samÈdhimhÈ vuÔÔhitassa paccavekkhaÓaÒÈÓaÑ paccavekkhaÓanimittan”ti2.

______________________________________________________________ 1. DÊ 3. 184 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 346 piÔÔhe.

118 KhuddakanikÈya

TaÑ hi vuÔÔhitasamÈdhissa pavattÈkÈragahaÓato nimittanti vuttaÑ. Tattha ca pÊtipharaÓatÈ sukhapharaÓatÈ dve pÈdÈ viya, cetopharaÓatÈ ÈlokapharaÓatÈ dve hatthÈ viya, abhiÒÒÈpÈdakaÑ catutthajjhÈnaÑ majjhimakÈyo viya, paccavekkhaÓanimittaÑ sÊsaÑ viya. Iti ÈyasmÈ DhammasenÈpati SÈriputtatthero paÒca~gikaÑ sammÈsamÈdhiÑ a~gapacca~gasampannaÑ purisaÑ viya katvÈ dassesi.

Cha anussatiÔÔhÈnÈnÊti punappunaÑ uppajjanato satiyo eva anussatiyo, pavattitabbaÔÔhÈnasmiÑyeva pavattattÈ saddhÈpabbajitassa kulaputtassa anur|pÈ satiyotipi anussatiyo, anussatiyo eva pÊti-ÈdÊnaÑ ÔhÈnattÈ anussatiÔÔhÈnÈni. KatamÈni cha. BuddhÈnussati dhammÈnussati saÑghÈnussati sÊlÈnussati cÈgÈnussati devatÈnussati1. Bojjha~gÈti bodhiyÈ, bodhissa vÈ a~gÈ. IdaÑ vuttaÑ hoti–yÈ esÈ dhammasÈmaggÊ yÈyalokuttaramaggakkhaÓe uppajjamÈnÈya lÊnuddhaccapatiÔÔhÈnÈy|hanakÈmasukhattakilamathÈnuyoga-ucchedasassatÈbhinivesÈdÊnaÑ anekesaÑ upaddavÈnaÑ paÔipakkhabh|tÈya satidhammavicaravÊriyapÊtipassaddhisamÈdhi-upekkhÈsa~khÈtÈya dhammasÈmaggiyÈ ariyasÈvako bujjhatÊti katvÈ bodhÊti vuccati, bujjhatÊti kilesasantÈnaniddÈya vuÔÔhahati, cattÈri vÈ ariyasaccÈni paÔivijjhati, nibbÈnameva vÈ sacchikaroti, tassÈ dhammasÈmaggisa~khÈtÈya bodhiyÈ a~gÈtipi bojjha~gÈ jhÈna~gamagga~gÈdayo viya. Yo panesa2 yathÈvuttappakÈrÈya etÈya dhammasÈmaggiyÈ bujjhatÊti katvÈ ariyasÈvako bodhÊti vuccati, tassa bodhissa a~gÈtipi bojjha~gÈ sena~garatha~gÈdayo viya. TenÈhu AÔÔhakathÈcariyÈ “bujjhanakassa puggalassa a~gÈti vÈ bojjha~gÈ”ti. Apica “bojjha~gÈti kenaÔÔhena bojjha~gÈ, bodhÈya saÑvattantÊti bojjha~gÈ”ti-ÈdinÈ3 nayena bojjha~gaÔÔho veditabbo. Ariyo aÔÔha~giko maggoti taÑtaÑmaggavajjhakilesehi ÈrakattÈ ariyabhÈvakarattÈ ariyaphalapaÔilÈbhakarattÈ ca ariyo. AÔÔha a~gÈni assÈti aÔÔha~giko. SoyaÑ catura~gikÈ viya senÈ, paÒca~gikaÑ viya ca t|riyaÑ a~gamattameva hoti, a~gavinimutto natthi. Bojjha~gamagga~gÈ lokuttarÈ, dasuttarapariyÈyena pubbabhÈgÈpi labbhanti. ______________________________________________________________ 1. DÊ 3. 207 piÔÔhe. 2. Yopesa (Ka), yo cesa (SyÈ) 3. Khu 9. 302 piÔÔhe.


Nava pÈrisuddhipadhÈniya~gÈnÊti sÊlavisuddhi pÈrisuddhipadhÈniya~gaÑ, cittavisuddhi pÈrisuddhipadhÈniya~gaÑ, diÔÔhivisuddhi pÈrisuddhipadhÈniya~gaÑ, ka~khÈvitaraÓavisuddhi pÈrisuddhipadhÈniya~gaÑ, maggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhi pÈrisuddhipadhÈnÈya~gaÑ, paÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhi pÈrisuddhipadhÈniya~gaÑ, ÒÈÓadassanavisuddhi pÈrisuddhipadhÈniya~gaÑ, paÒÒÈ pÈrisuddhipadhÈniya~gaÑ, vimutti pÈrisuddhipadhÈniya~gaÑ1. SÊlavisuddhÊti visuddhiÑ pÈpetuÑ samatthaÑ catupÈrisuddhisÊlaÑ. TaÑ hi dussÊlyamalaÑ2 visodheti. PÈrisuddhipadhÈniya~ganti parisuddhabhÈvassa3 padhÈnaÑ uttamaÑ a~gaÑ. CittavisuddhÊti vipassanÈya padaÔÔhÈnabh|tÈ paguÓÈ aÔÔha samÈpattiyo. TÈ hi kÈmacchandÈdicittamalaÑ visodhenti. DiÔÔhivisuddhÊti sappaccayanÈmar|padassanaÑ. TaÑ hi sattadiÔÔhimalaÑ visodheti. Ka~khÈvitaraÓavisuddhÊti paccayÈkÈraÒÈÓaÑ. Tena hi tÊsu addhÈsu paccayavasena dhammÈ pavattantÊti passanto tÊsupi addhÈsu sattaka~khÈmalaÑ vitaranto visujjhati. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhÊti udayabbayÈnupassanakkhaÓe uppannÈ obhÈsaÒÈÓapÊtipassaddhisukha-adhimokkhapaggaha-upaÔÔhÈna-upekkhÈnikantÊti dasa vipassanupakkilesÈ, na maggo, vÊthipaÔipannaÑ udayabbaÒÈÓaÑ maggoti evaÑ maggÈmagge ÒÈÓaÑ nÈma. Tena hi amaggamalaÑ visodheti. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhÊti vÊthipaÔipannaÑ udayabbayÈnupassanÈÒÈÓaÑ bha~gÈnupassanÈÒÈÓaÑ bhayatupaÔÔhÈnÈnupassanÈÒÈÓaÑ ÈdÊnavÈnupassanÈÒÈÓaÑ nibbidÈnupassanÈÒÈÓaÑ muÒcitukamyatÈÒÈÓaÑ paÔisa~khÈnupassanÈÒÈÓaÑ sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaÑ anulomaÒÈÓanti imÈni nava vipassanÈÒÈÓÈni. TÈni hi niccasaÒÒÈdimalaÑ visodhenti. ©ÈÓadassanavisuddhÊti catu-ariyamaggapaÒÒÈ. SÈ hi samucchedato sakasakamaggavajjhakilesamalaÑ visodheti. PaÒÒÈti arahattaphalapaÒÒÈ. VimuttÊti arahattaphalavimutti.

Dasa kasiÓÈyatanÈnÊti “PathavÊkasiÓameko saÒjÈnÈti uddhaÑ adho tiriyaÑ advayaÑ appamÈÓaÑ, ÈpokasiÓameko saÒjÈnÈti -pa-. TejokasiÓameko saÒjÈnÈti. VÈyokasiÓameko saÒjÈnÈti. NÊlakasiÓameko saÒjÈnÈti. PÊtakasiÓameko saÒjÈnÈti. LohitakasiÓameko saÒjÈnÈti. OdÈtakasiÓameko saÒjÈnÈti. ŒkÈsakasiÓameko saÒjÈnÈti. ViÒÒÈÓakasiÓameko saÒjÈnÈti uddhaÑ adho tiriyaÑ advayaÑ appamÈÓan”ti4 evaÑ vuttÈni dasa. ______________________________________________________________ 1. DÊ 3. 252 piÔÔhe. 2. DussÊlamalaÑ (SyÈ) 3. PÈrisuddhibhÈvassa (SyÈ, Ka) 4. AÑ 3. 293; DÊ 3. 257 piÔÔhesu.

120 KhuddakanikÈya

EtÈni hi sakalapharaÓaÔÔhena kasiÓÈni, tadÈrammaÓÈnaÑ dhammÈnaÑ khettaÔÔhena adhiÔÔhÈnaÔÔhena vÈ ayatanÈni. Uddhanti uparigaganatalÈbhimukhaÑ. Adhoti heÔÔhÈbh|mitalÈbhimukhaÑ. Tiriyanti khettamaÓÉalamiva samantÈ paricchinnaÑ. Ekacco hi uddhameva kasiÓaÑ vaÉÉheti ekacco adho, ekacco samantato. Ekopi tena tena vÈ kÈraÓena evaÑ pasÈreti Èlokamiva r|padassanakÈmo. Tena vuttaÑ “pathavÊkasiÓameko saÒjÈnÈti uddhaÑ adho tiriyan”ti1. Advayanti idaÑ pana ekassa aÒÒabhÈvÈnupagamanatthaÑ vuttaÑ. YathÈ hi udakaÑ paviÔÔhassa sabbadisÈsu udakameva hoti na aÒÒaÑ, evameva pathavÊkasiÓaÑ pathavÊkasiÓameva hoti, natthi tassa aÒÒakasiÓasambhedoti. esa nayo sabbattha. AppamÈÓanti idaÑ tassa tassa pharaÓa-appamÈÓavasena vuttaÑ. TaÑ hi manasÈ pharanto sakalameva pharati, na ayamassa Èdi idaÑ majjhanti pamÈÓaÑ gaÓhÈtÊti. ŒkÈsakasiÓanti kasiÓugghÈÔimÈkÈso paricchedÈkÈsakasiÓaÒca. ViÒÒÈÓakasiÓanti kasiÓugghÈÔimÈkÈse pavattaviÒÒÈÓaÑ. Tattha kasiÓavasena kasiÓugghÈÔimÈkÈse kasiÓugghÈÔimÈkÈsavasena tattha pavattaviÒÒÈÓe uddhaÑadhotiriyatÈ veditabbÈ, paricchedÈkÈsakasiÓassapi vaÉÉhanÊyattÈ tassa vasenapÊti. 26. IdÈni bhÈvanÈpabhedaÑ dassento dve bhÈvanÈti-ÈdimÈha. Tattha lokiyÈti-ÈdÊsu loko vuccati lujjanapalujjanaÔÔhena vaÔÔaÑ, tasmiÑ pariyÈpannabhÈvena loke niyuttÈti lokiyÈ, lokiyÈnaÑ dhammÈnaÑ bhÈvanÈ lokiyÈ. KiÒcÈpi dhammÈnaÑ bhÈvanÈti vohÈravasena vuccati, tehi pana visuÑ bhÈvanÈ natthi. Te eva hi dhammÈ bhÈviyamÈnÈ bhÈvanÈti vuccanti. UttiÓÓÈti uttarÈ, loke apariyÈpannabhÈvena lokato uttarÈti lokuttarÈ.

R|pabhavasa~khÈte r|pe avacarantÊti r|pÈvacarÈ. Kusalasaddo panettha Èrogya-anavajjachekasukhavipÈkesu dissati. “Kacci nu bhoto kusalaÑ, kacci bhoto anÈmayan”ti-ÈdÊsu2 Èrogye. “Katamo pana bhante kÈyasamÈcÈro kusalo, yo kho mahÈrÈja kÈyasamÈcÈro anavajjo”ti3 ca “puna caparaÑ bhante etadÈnuttariyaÑ, yathÈ BhagavÈ dhammaÑ deseti kusalesu dhammes|”ti4 ca evamÈdÊsu anavajje. ______________________________________________________________ 1. AÑ 3. 293; DÊ 3. 257 piÔÔhesu. 2. Khu 5. 327; Khu 6. 77 piÔÔhÈdÊsu. 3. Ma 2. 318 piÔÔhe. 4. DÊ 3. 84 piÔÔhe.


“TaÑ kiÑ maÒÒasi rÈjakumÈra kusalo tvaÑ rathassa a~gapacca~gÈnan”ti1 “kusalÈ naccagÊtassa sikkhitÈ cÈturitthiyo”ti2 ca ÈdÊsu cheke. “KusalÈnaÑ dhammÈnaÑ samÈdÈnahetu evamidaÑ puÒÒaÑ pavaÉÉhatÊ”ti3 “kusalassa kammassa katattÈ upacitattÈ”ti4 ca ÈdÊsu sukhavipÈke. SvÈyamidha Èrogyepi anavajjepi sukhavipÈkepi vaÔÔati. Vacanattho panettha kucchite pÈpake dhamme salayanti calayanti kampenti viddhaÑsentÊti kusalÈ, kucchitena vÈ ÈkÈrena sayanti pavattantÊti kusÈ, te akusalasa~khÈte kuse lunanti chindantÊti kusalÈ, kucchitÈnaÑ vÈ sÈnato tanukaraÓato kusaÑ, ÒÈÓaÑ. Tena kusena lÈtabbÈ gahetabbÈ pavattetabbÈti kusalÈ, yathÈ vÈ kusÈ ubhayabhÈgagataÑ hatthappadesaÑ lunanti, evamimepi uppannÈnuppannabhÈvena ubhayabhÈgagataÑ saÑkilesapakkhaÑ lunanti, tasmÈ kusÈ viya lunantÊti kusalÈ. TesaÑ r|pÈvacarakusalÈnaÑ bhÈvanÈ. Ar|pabhavasa~khÈte ar|pe avacarantÊti ar|pÈvacarÈ. Tebh|makavaÔÔe pariyÈpannÈ antogadhÈti pariyÈpannÈ, tasmiÑ na pariyÈpannÈti apariyÈpannÈ, lokuttarÈ.

“KÈmÈvacarakusalÈnaÑ dhammÈnaÑ bhÈvanÈ kasmÈ na vuttÈti ce? AppanÈppattÈya eva bhÈvanÈya abhidhamme bhÈvanÈti adhippetattÈ. VuttaÑ hi tattha–

“Yogavihitesu vÈ kammÈyatanesu yogavihitesu vÈ sippÈyatanesu yogavihitesu vÈ vijjÈÔÔhÈnesu kammassakataÑ vÈ saccÈnulomikaÑ vÈ r|paÑ aniccanti vÈ, vedanÈ aniccÈti vÈ, saÒÒÈ aniccÈti vÈ, sa~khÈrÈ aniccÈti vÈ, viÒÒÈÓaÑ aniccanti vÈ yaÑ evar|paÑ anulomikaÑ khantiÑ diÔÔhiÑ ruciÑ mudiÑ5 pekkhaÑ dhammanijjhÈnakkhantiÑ parato asutvÈ paÔilabhati, ayaÑ vuccati cintÈmayÈ paÒÒÈ. Yogavihitesu vÈ kammÈyatanesu -pa- dhammanijjhÈnakkhantiÑ parato sutvÈ paÔilabhati, ayaÑ vuccati sutamayÈ paÒÒÈ. SabbÈpi samÈpannassa paÒÒÈ bhÈvanÈmayÈ paÒÒÈ”ti6.

______________________________________________________________ 1. Ma 2. 58 piÔÔhe. 2. Khu 6. 156 piÔÔhe. 3. DÊ 3. 48 piÔÔhe. 4. Abhi 1. 104 piÔÔhÈdÊsu. 5. MutiÑ (SÊ) 6. Abhi 2. 337 piÔÔhe.

122 KhuddakanikÈya

SÈ pana kÈmÈvacarabhÈvanÈ Èvajjanabhava~gapÈtehi antaritattÈ bhÈvanÈti na vuttÈti veditabbÈ. SabbesaÑ pana puÒÒÈnaÑ tividhapuÒÒakiriyavatth|naÑ antogadhattÈ upacÈrasamÈdhivipassanÈsamÈdhÊnaÑ bhÈvanÈmayapuÒÒatÈ siddhÈ. Idha pana lokiyabhÈvanÈya1 eva sa~gahitÈ. R|pÈr|pÈvacarÈnaÑ tividhabhÈve hÊnÈti lÈmakÈ. HÊnuttamÈnaÑ majjhe bhavÈ majjhÈ, majjhimÈtipi pÈÔho. PadhÈnabhÈvaÑ nÊtÈti paÓÊtÈ, uttamÈti attho. Œy|hanavasena ayaÑ hÊnamajjhimapaÓÊtatÈ veditabbÈ. YassÈ hi Èy|hanakkhaÓe chando vÈ hÊno hoti vÊriyaÑ vÈ cittaÑ vÈ vÊmaÑsÈ vÈ, sÈ hÊnÈ nÈma. YassÈ te dhammÈ majjhimÈ, sÈ majjhimÈ nÈma. YassÈ te dhammÈ paÓÊtÈ, sÈ paÓÊtÈ nÈma. Mudukehi vÈ indriyehi sampayuttÈ hÊnÈ nÈma, majjhimehi indriyehi sampayuttÈ majjhimÈ, adhimattehi indriyehi sampayuttÈ paÓÊtÈ nÈma. ApariyÈpannÈya hÊnamajjhimattÈbhÈvÈ paÓÊtatÈ eva vuttÈ. SÈ hi uttamaÔÔhena atappakaÔÔhena ca paÓÊtÈ. 27. PaÔhamabhÈvanÈcatukke bhÈvetÊti ekasmiÑyeva khaÓe tathÈ tathÈ paÔivijjhanto ariyamaggaÑ bhÈveti. DutiyabhÈvanÈcatukke esanÈbhÈvanÈti appanÈpubbabhÈge bhÈvanÈ. SÈ hi appanaÑ esanti etÈyÈti esanÈti vuttÈ. PaÔilÈbhabhÈvanÈti appanÈbhÈvanÈ. SÈ hi tÈya esanÈya paÔilabbhatÊti paÔilÈbhoti vuttÈ. EkarasÈbhÈvanÈti paÔilÈbhe vasÊbhÈvaÑ pattukÈmassa payogakÈle bhÈvanÈ. SÈ hi tena tena pahÈnena tehi tehi kilesehi vimuttattÈ vimuttirasena ekarasÈti katvÈ ekarasÈti vuttÈ. ŒsevanÈbhÈvanÈti paÔilÈbhe vasippattassa yathÈruci paribhogakÈle bhÈvanÈ. SÈ hi bhusaÑ sevÊyatÊti ÈsevanÈti vuttÈ. Keci pana “ÈsevanÈbhÈvanÈ vasÊkammaÑ, ekarasÈbhÈvanÈ sabbattikÈ”ti vaÓÓayanti. CatukkavibhÈge samÈdhiÑ samÈpajjantÈnanti vattamÈnasamÊpe vattamÈnavacanaÑ. Tattha jÈtÈti tasmiÑ pubbabhÈge jÈtÈ. EkarasÈ hontÊti appanuppÈdane samÈnakiccÈ honti. SamÈdhiÑ samÈpannÈnanti appitappanÈnaÑ. Tattha jÈtÈti tassÈ appanÈya jÈtÈ. AÒÒamaÒÒaÑ nÈtivattantÊti samappavattiyÈ aÒÒamaÒÒaÑ nÈtikkamanti. AdhimokkhaÔÔhena ______________________________________________________________ 1. LokiyabhÈvanÈ (SÊ)


saddhindriyaÑ bhÈvayatoti-ÈdÊsu ekakkhaÓepi ekekassa indriyassa sakasakakiccakaraÓe taÑtaÑnissayavasena sakasakakiccakÈrakÈni sesÈnipi indriyÈni vimuttirasena ekarasÈ hontÊti vimuttiraseneva1 ekarasaÔÔhena bhÈvanÈ. Balabojjha~gamagga~gesupi eseva nayo. EkarasÈti ca li~gavipallÈso kato.

Idha bhikkh|ti imasmiÑ sÈsane bhikkhu. SaÑsÈre bhayaÑ ikkhatÊti bhikkhu. PubbaÓhasamayanti-ÈdÊsu accantasaÑyogatthe upayogavacanaÑ, atthato pana bhummameva, divasassa pubbakÈleti attho. ŒsevatÊti vasippattaÑ samÈdhiÑ bhusaÑ sevati. Majjhanhikasamayanti divasassa majjhakÈle. SÈyanhasamayanti divasassa sÈyanhakÈle. Purebhattanti divÈbhattato purekÈle. PacchÈbhattanti divÈbhattato pacchÈkÈle. Purimepi yÈmeti rattiyÈ paÔhame koÔÔhÈse. KÈÄeti kÈÄapakkhe. JuÓheti sukkapakkhe. Purimepi vayokhandheti paÔhame vayokoÔÔhÈse, paÔhamavayeti attho. TÊsu ca vayesu vassasatÈyukassa purisassa ekekasmiÑ vaye catumÈsÈdhikÈni tettiÑsa vassÈni honti. 28. TatiyabhÈvanÈcatukke tattha jÈtÈnaÑ dhammÈnaÑ anativattanaÔÔhenÈti tattha nekkhammÈdÊsu bhÈvanÈvisesesu jÈtÈnaÑ samÈdhipaÒÒÈsa~khÈtÈnaÑ yuganaddhadhammÈnaÑ aÒÒamaÒÒaÑ anatikkamanabhÈvena. IndriyÈnaÑ ekarasaÔÔhenÈti tattheva saddhÈdÊnaÑ indriyÈnaÑ nÈnÈkilesehi vimuttattÈ vimuttirasena ekarasabhÈvena. TadupagavÊriyavÈhanaÔÔhenÈti tesaÑ anativattana-ekarasabhÈvÈnaÑ anucchavikassa vÊriyassa vÈhanabhÈvena. ŒsevanaÔÔhenÈti yÈ tassa tasmiÑ samaye pavattÈ ÈsevanÈ, tassÈ ÈsevanÈya ÈsevanabhÈvena.

R|pasaÒÒanti kusalavipÈkakiriyavasena paÒcadasavidhaÑ r|pavacarajjhÈnasa~khÈtaÑ r|pasaÒÒaÑ. R|pÈvacarajjhÈnampi hi r|panti vuccati “r|pÊ r|pÈni passatÊ”ti-ÈdÊsu2, tassa jhÈnassa ÈrammaÓampi “bahiddhÈ r|pÈni passati suvaÓÓadubbaÓÓÈnÊ”ti-ÈdÊsu3. R|pÈvacarajjhÈnaÑ hi saÒÒÈsÊsena r|pe saÒÒÈti katvÈ r|pasaÒÒÈti vuccati. PaÔighasaÒÒanti kusalavipÈkÈ paÒca, akusalavipÈkÈ paÒcÈti evaÑ dasavidhaÑ paÔighasaÒÒaÑ. DvipaÒcaviÒÒÈÓasampayuttÈ hi ______________________________________________________________ 1. Vimuttirasavaseneva (SÊ) 2. DÊ 2. 96; AÑ 3. 126; Abhi 1. 65 piÔÔhesu. 3. DÊ 2. 92; AÑ 3. 126; Abhi 1. 64 piÔÔhesu.

124 KhuddakanikÈya

saÒÒÈ cakkhÈdÊnaÑ vatth|naÑ r|pÈdÊnaÑ ÈrammaÓÈnaÒca paÔighÈtena uppannattÈ paÔighasaÒÒÈti vuccati. R|pasaÒÒÈ saddasaÒÒÈ gandhasaÒÒÈ rasasaÒÒÈphoÔÔhabbasaÒÒÈtipi etissÈ eva nÈmaÑ. NÈnattasaÒÒanti aÔÔhe kÈmÈvacarakusalasaÒÒÈ, dvÈdasa akusalasaÒÒÈ, ekÈdasa kÈmÈvacarakusalavipÈkasaÒÒÈ, dve akusalavipÈkasaÒÒÈ, ekÈdasa kÈmÈvacarakiriyasaÒÒÈti evaÑ catucattÈlÊsavidhaÑ nÈnattasaÒÒaÑ. SÈhi nÈnatte nÈnÈsabhÈve r|pasaddÈdibhede gocare pavattÈ saÒÒÈti nÈnattasaÒÒÈ, catucattÈlÊsabhedato nÈnattÈ nÈnÈsabhÈvÈ aÒÒamaÒÒaÑ asadisÈ saÒÒÈti vÈ nÈnattasaÒÒÈti vuccati. SaÒÒÈbahukattepi jÈtiggahaÓena ekavacanaÑ kataÑ.

NiccasaÒÒanti niccanti saÒÒaÑ niccasaÒÒaÑ. EvaÑ sukhasaÒÒaÑ attasaÒÒaÑ. Nandinti sappÊtikaÑ taÓhaÑ. RÈganti nippÊtikaÑ taÓhaÑ. Samudayanti rÈgassa samudayaÑ. Atha vÈ bha~gÈnupassanÈya bha~gasseva dassanato sa~khÈrÈnaÑ udayaÑ. ŒdÈnanti nibbattanavasena kilesÈnaÑ, adosadassÈvitÈya sa~khatÈrammaÓassa vÈ ÈdÈnaÑ. GhanasaÒÒanti santativasena ghananti saÒÒaÑ. Œy|hananti sa~khÈrÈnaÑ atthÈya payogakaraÓaÑ. DhuvasaÒÒanti thiranti saÒÒaÑ. Nimittanti niccanimittaÑ. PaÓidhinti sukhapatthanaÑ. Abhinivesanti atthi attÈti abhinivesaÑ. SÈrÈdÈnÈbhinivesanti niccasÈrattasÈragahaÓÈbhinivesaÑ. SammohÈbhinivesanti “ahosiÑ nu kho ahaÑ atÊtamaddhÈnan”ti-Èdivasena1 “issarato loko sambhotÊ”ti-Èdivasena ca sammohÈbhinivesaÑ. ŒlayÈbhinivesanti ÈdÊnavÈdassanena allÊyitabbamidanti abhinivesaÑ. AppaÔisa~khanti anupÈyagahaÓaÑ. SaÒÒogÈbhinivesanti kÈmayogÈdikaÑ kilesappavattiÑ.

DiÔÔhekaÔÔheti dÊÔÔhÊhi saha ekasmiÑ ÔhitÈti diÔÔhekaÔÔhÈ. Te diÔÔhekaÔÔha. Kilesenti upatÈpenti, vibÈdhenti vÈti kilesÈ. Te kilese. DuvidhaÑ hi ekaÔÔhaÑ pahÈnekaÔÔhaÑ sahajekaÔÔhaÒca. PahÈnekaÔÔhaÑ sakkÈyadiÔÔhipamukhÈhi tesaÔÔhiyÈ diÔÔhÊhi saha2 yÈva sotÈpattimaggena pahÈnÈ, tÈva ekasmiÑ puggale ÔhitÈti attho. IdamidhÈdhippetaÑ. Dasasu hi kilesesu idha diÔÔhikilesoyeva Ègato. Sesesu pana apÈyagamanÊyo lobho doso moho mÈno vicikicchÈ ______________________________________________________________ 1. SaÑ 1. 265 piÔÔhe. 2. PaÔisaÑ-®Ôha 2. 21 piÔÔhe passitabbaÑ.


thinaÑ uddhaccaÑ ahirikaÑ anottappanti nava kilesÈ diÔÔhiyÈ saha pahÈnekaÔÔhÈ hutvÈ sotÈpattimaggena pahÊyanti, rÈgadosamohapamukhesu vÈ diyaÉÉhesu kilesasahassesu sotÈpattimaggena diÔÔhiyÈ pahÊyamÈnÈya diÔÔhiyÈ saha apÈyagamanÊyÈ sabbakilesÈ pahÈnekaÔÔhavasena pahÊyanti, sahajekaÔÔhe diÔÔhiyÈ saha ekasmiÑ citte ÔhitÈti attho. SotÈpattimaggena hi dvÊsu diÔÔhisampayutta asa~khÈrikacittesu pahÊyamÈnesu tehi sahajÈto lobho moho uddhaccaÑ ahirikaÑ anottappanti ime kilesÈ sahajekaÔÔhavasena pahÊyanti, dvÊsu diÔÔhisampayuttasasa~khÈrikacittesu pahÊyamÈnesu tehi sahajÈto lobho moho thinaÑ uddhaccaÑ ahirikaÑ anottappanti ime kilesÈ sahajekaÔÔhavasena pahÊyanti. OÄÈrike kileseti oÄÈrikabh|te kÈmarÈgabyÈpÈde. Anusahagate kileseti sukhumabh|te kÈmarÈgabyÈpÈde. Sabbakileseti maggattayena pahÊnÈvasese.

VÊriyaÑ vÈhetÊti yogÈvacaro vÊriyaÑ pavatteti. HeÔÔhÈ esanÈpaÔilÈbha-ekarasa-ÈsevanavacanÈni bhÈvanÈnaÑ visesadassanatthaÑ vuttÈni “evabh|tÈ ca bhÈvanÈ”ti. Idha “tattha jÈtÈnaÑ dhammÈnaÑ anativattanaÔÔhena indriyÈnaÑ ekarasaÔÔhena tadupagavÊriyavÈhanaÔÔhena ÈsevanaÔÔhenÈ”ti vacanÈni bhÈvanÈhetudassanatthaÑ vuttÈni “iminÈ ca iminÈ ca hetunÈ bhÈvanÈ”ti. HeÔÔhÈ ÈsevanÈbhÈvanÈti nÈnÈkkhaÓavasena vuttÈ, idha ÈsevanaÔÔhena bhÈvanÈti ekakkhaÓavasenÈti viseso. R|paÑpassanto bhÈvetÊti-ÈdÊsu r|pÈdÊni passitabbÈkÈrena passanto bhÈvetabbaÑ bhÈvanaÑ bhÈvetÊti attho. EkarasÈ hontiti vimuttirasena, kiccarasena vÈ ekarasÈ honti. Vimuttirasoti sampattiraso. Kiccasampatti-atthena raso nÈma pavuccatÊti hi vuttanti.

BhÈvetabbaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

SacchikÈtabbaniddesavaÓÓanÈ

29. SacchikÈtabbaniddese dasa ekuttaravissajjanÈni paÔilÈbhasacchikiriyÈvasena vuttÈni. Tattha akuppÈcetovimuttÊti arahattaphalavimutti. SÈ hi na kuppati na calati na parihÈyatÊti akuppÈ, sabbakilesehi

126 KhuddakanikÈya

cittassa vimuttattÈ cetovimuttÊti vuccati. VijjÈti tisso vijjÈ. VimuttÊti dasuttarapariyÈyena arahattaphalaÑ vuttaÑ, sa~gÊtipariyÈyena pana “vimuttÊti dve vimuttiyo cittassa ca adhimutti nibbÈnaÒcÈ”ti1 vuttaÑ. Ettha ca aÔÔhe samÈpattiyo nÊvaraÓÈdÊhi suÔÔhu vimuttattÈ vimutti namÈ, nibbÈnaÑ sabbasa~khatato vimuttattÈ vumutti nÈma. Tisso vijjÈti pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ vijjÈ sattÈnaÑ cut|papÈte ÒÈÓaÑ vijjÈ ÈsavÈnaÑ khaye ÒÈÓaÑ vijjÈ. TamavijjhanaÔÔhena vijjÈ, viditakaraÓaÔÔhenÈpi vijjÈ. PubbenivÈsÈnussatiÒÈnaÑ hi uppajjamÈnaÑ pubbenivÈsaÑ chÈdetvÈ ÔhitaÑ tamaÑ vijjhati, pubbenivÈsaÒca viditaÑ karotÊti vijjÈ. Cut|papÈte ÒÈÓaÑ cutipaÔisandhicchÈdakaÑ tamaÑ vijjhati, cut|papÈtaÒca viditaÑ karotÊti vijjÈ. ŒsavÈnaÑ khaye ÒÈÓaÑ catusaccacchÈdakaÑ tamaÑ vijjhati, catusaccadhamme ca viditaÑ karotÊti vijjÈ. CattÈri sÈmaÒÒaphalÈnÊti sotÈpattiphalaÑ sakadÈgÈmiphalaÑ anÈgÈmiphalaÑ arahattaphalaÑ. PÈpadhamme sameti vinÈsetÊti samaÓo, samaÓassa bhÈvo sÈmaÒÒaÑ. CatunnaÑ ariyamaggÈnametaÑ nÈmaÑ. SÈmaÒÒassa phalÈni sÈmaÒÒaphalÈni.

PaÒca dhammakkhandhÈti sÊlakkhandho samÈdhikkhandho paÒÒÈkkhandho vimuttikkhandho vimuttiÒÈÓadassanakkhandho. DhammakkhandhÈti dhammavibhÈgÈ dhammakoÔÔhÈsÈ. SÊlakkhandhÈdÊsupi eseva nayo. LokiyalokuttarÈ sÊlasamÈdhipaÒÒÈ eva sÊlasamÈdhipaÒÒÈkkhandhÈ. SamucchedapaÔippassaddhinissaraÓavimuttiyo eva vimuttikkhandho. TividhÈ vimuttipaccavekkhaÓÈ eva vimuttiÒÈÓadassanakkhandho. So lokiyo eva. JÈnanaÔÔhena ÒÈÓameva dassanaÔÔhena dassananti ÒÈÓadassanaÑ, vimuttÊnaÑ ÒÈÓadassanaÑ vimuttiÒÈÓadassananti vuccati. Vikkhambhanatada~gavimuttiyo pana samÈdhipaÒÒÈkkhandheheva sa~gahitÈ. Ime paÒca dhammakkhandhÈ sekkhÈnaÑ sekkhÈ, asekkhÈnaÑ asekkhÈti vuttÈ. Etesu hi lokiyÈ ca nissaraÓavimutti ca nevasekkhÈnÈsekkhÈ. SekkhÈ hontÈpi sekkhÈnaÑ ime iti sekkhÈ, asekkhÈnaÑ ime iti asekkhÈti vuccanti. “Sekkhena vimuttikkhandhena samannÈgato hotÊ”ti ettha pana nissaraÓavimuttiyÈ ÈrammaÓakaraÓavasena samannÈgatoti veditabbo. Cha abhiÒÒÈti cha-adhikÈni ÒÈÓÈni. KatamÈ cha? ______________________________________________________________ 1. DÊ-®Ôha 3. 167 piÔÔhe.


IddhividhaÒÈÓaÑ dibbasotadhÈtuÒÈÓaÑ pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ

cetopariyaÒÈÓaÑ dibbacakkhuÒÈÓaÑ ÈsavÈnaÑ khaye ÒÈÓanti imÈ cha.

Satta khÊÓÈsavabalÈnÊti khÊÓÈ ÈsavÈ assÈti khÊÓÈsavo, khÊÓÈsavassa

balÈni khÊÓÈsavabalÈni. KatamÈni satta? VuttÈni BhagavatÈ–

“Idha bhikkhave khÊÓÈsavassa bhikkhuno aniccato sabbe sa~khÈrÈ

yathÈbh|taÑ sammappaÒÒÈya sudiÔÔhÈ honti. Yampi bhikkhave

khÊÓÈsavassa bhikkhuno aniccato sabbe sa~khÈrÈ yathÈbh|taÑ

sammappaÒÒÈya sudiÔÔhÈ honti, idampi bhikkhave khÊÓÈsavassa

bhikkhuno balaÑ hoti, yaÑ balaÑ Ègamma khÊÓÈsavo bhikkhu

ÈsavÈnaÑ khayaÑ paÔijÈnÈti ‘khÊÓÈ me ÈsavÈ’ti.

Puna caparaÑ bhikkhave khiÓÈsavassa bhikkhuno a~gÈrakÈs|pamÈ

kÈmÈti yathÈbh|taÑ sammappaÒÒaya sudiÔÔhÈ honti. Yampi bhikkhave

-pa- idampi khÊÓÈsavassa bhikkhuno balaÑ hoti -pa-.

Puna caparaÑ bhikkhave khÊÓÈsavassa bhikkhuno vivekaninnaÑ

cittaÑ hoti vivekapoÓaÑ vivekapabbhÈraÑ vivekaÔÔhaÑ

nekkhammÈbhirataÑ byantÊbh|taÑ sabbaso ÈsavaÔÔhÈniyehi dhammehi.

Yampi bhikkhave -pa- idampi khÊÓÈsavassa bhikkhuno balaÑ hoti -pa-.

Puna caparaÑ bhikkhave khÊÓÈsavassa bhikkhuno cattÈro

satipaÔÔhÈnÈ bhÈvitÈ honti subhÈvitÈ. PaÒcindriyÈni bhÈvitÈni honti

subhÈvitÈni. Satta bojjha~gÈ bhÈvitÈ honti subhÈvitÈ. Ariyo aÔÔha~giko

maggo bhÈvito hoti subhÈvito. Yampi bhikkhave khÊÓÈsavassa

bhikkhuno ariyo aÔÔha~giko maggo bhÈvito hoti subhÈvito, idampi

khÊÓÈsavassa bhikkhuno balaÑ hoti, yaÑ balaÑ Ègamma khÊÓÈsavo

bhikkhu ÈsavÈnaÑ khayaÑ paÔijÈnÈti ‘khÊÓÈ me ÈsavÈ’ti”1.

______________________________________________________________ 1. AÑ 3. 397; DÊ 3. 242; Khu 9. 356 piÔÔhesu.

128 KhuddakanikÈya

Tattha paÔhamena balena dukkhasaccapaÔivedho, dutiyena samudayasaccapaÔivedho, tatiyena nirodhasaccapaÔivedho, cat|hi maggasaccapaÔivedho pakÈsito hoti.

AÔÔha vimokkhÈti ÈrammaÓe adhimuccanaÔÔhena paccanÊkammehi ca suÔÔhu muccanaÔÔhena vimokkhÈ. “Katame aÔÔha. R|pÊ r|pÈni passati, ayaÑ paÔhamo vimokkho. AjjhattaÑ ar|pasaÒÒÊ bahiddhÈ r|pÈni passati, ayaÑ dutiyo vimokkho. ‘Subhan’teva adhimutto hoti, ayaÑ tatiyo vimokkho. Sabbaso r|pasaÒÒÈnaÑ samatikkamÈ paÔighasaÒÒÈnaÑ attha~gamÈ nÈnattasaÒÒÈnaÑ amanasikÈrÈ ‘ananto ÈkÈso’ti ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ upasampajja viharati, ayaÑ catuttho vimokkho. Sabbaso ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ samatikkamma ‘anantaÑ viÒÒÈÓan’ti viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ upasampajja viharati, ayaÑ paÒcamo vimokkho. Sabbaso viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ samatikkamma ‘natthikiÒcÊ’ti ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ upasampajja viharati, ayaÑ chaÔÔho vimokkho. Sabbaso ÈkiÒciÒÒÈyatanaÑ samatikkamma nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ upasampajja viharati, ayaÑ sattamo vimokkho. Sabbaso nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ samatikkamma saÒÒÈvedayitanirodhaÑ upasampajja viharati, ayaÑ aÔÔhamo vimokkho”ti1.

Nava anupubbanirodhÈti nava anupaÔipÈÔiyÈ nirodhÈ. “Katame nava, paÔhamaÑ jhÈnaÑ samÈpannassa kÈmasaÒÒÈ niruddhÈ hoti, dutiyaÑ jhÈnaÑ samÈpannassa vitakkavicÈrÈ niruddhÈ honti, tatiyaÑ jhÈnaÑ samÈpannassa pÊti niruddhÈ hoti, catutthaÑ jhÈnaÑ samÈpannassa assÈsapassÈsÈ niruddhÈ hoti, ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ samÈpannassa r|pasaÒÒÈ niruddhÈ hoti, viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ samÈpannassa ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasaÒÒÈ niruddhÈ hoti, ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ samÈpannassa viÒÒÈÓaÒcÈyatanasaÒÒÈ niruddhÈ hoti, nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ samÈpannassa ÈkiÒcaÒÒÈyatanasaÒÒÈ niruddhÈ hoti, saÒÒÈvedayitanirodhaÑ samÈpannassa saÒÒÈ ca vedanÈ ca niruddhÈ hontÊ”ti2.

Dasa asekkhÈ dhammÈti upari sikkhitabbÈbhÈvato na sikkhantÊti asekkhÈ. Atha vÈ tÊsu sikkhÈsu sikkhantÊti sekkhÈ, vuddhippattÈ ______________________________________________________________ 1. DÊ 2. 94; DÊ 3. 251; AÑ 3. 126 piÔÔhÈdÊsu. 2. AÑ 3. 208; DÊ 3. 221, 255 piÔÔhesu.


sekkhÈti asekkhÈ, arahanto. AsekkhÈnaÑ ime iti asekkhÈ. “Katame dasa, asekkhÈ sammÈdiÔÔhi asekkho sammÈsa~kappo asekkhÈ sammÈvÈcÈ asekkho sammÈkammanto asekkho sammÈ-ÈjÊvo asekkho sammÈvÈyÈmo asekkhÈ sammÈsati asekkho sammÈsamÈdhi asekkhaÑ sammÈÒÈÓaÑ asekkhÈ sammÈvimuttÊ”ti1. AsekkhaÑ sammÈÒÈÓanti arahattaphalapaÒÒaÑ ÔhapetvÈ sesalokiyapaÒÒÈ. SammÈvimuttÊti arahattaphalavimutti. AÔÔhakathÈyaÑ2 pana vuttaÑ–

“AsekkhÈ sammÈdiÔÔhÊti-Èdayo sabbepi phalasampayuttadhammÈ eva. Ettha ca sammÈdiÔÔhi sammÈÒÈÓanti dvÊsu ÔhÈnesu paÒÒÈva kathitÈ. SammÈvimuttÊti iminÈ pana padena vuttÈvasesÈ phalasamÈpattidhammÈ sa~gahitÈ”ti.

SabbaÑ bhikkhave sacchikÈtabbanti-ÈdÊsu ÈrammaÓasacchikiriyÈ veditabbÈ. R|paÑ passanto sacchikarotÊti-ÈdÊsu r|pÈdÊni lokiyÈni passitabbÈkÈrena passanto tÈneva r|pÈdÊni ÈrammaÓasacchikiriyÈya sacchikaroti, r|pÈdÊni vÈ passitabbÈkÈrena passanto tena hetunÈ sacchikÈtabbaÑ nibbÈnaÑ sacchikaroti. Passantoti hi padaÑ hetu-atthepi akkharacintakÈ icchanti. AnaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyÈdÊni pana lokuttarÈni paccavekkhaÓavasena passanto tÈneva ÈrammaÓasacchikiriyÈya sacchikaroti. “AmatogadhaÑ nibbÈnaÑ pariyosÈnaÔÔhena sacchikarotÊ”ti idaÑ pariÒÒeyyapahÈtabbasacchikÈtabbabhÈvetabbesu sacchikÈtabbattÈ ujukameva. Ye ye dhammÈ sacchikatÈ honti, te te dhammÈ phassitÈ3 hontÊti ÈrammaÓasacchikiriyÈya sacchikatÈ ÈrammaÓaphassena phuÔÔhÈ honti, paÔilÈbhasacchikiriyÈya sacchikatÈ paÔilÈbhaphassena phuÔÔhÈ hontÊti.

SacchikÈtabbaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

HÈnabhÈgiyacatukkaniddesavaÓÓanÈ

30. IdÈni yasmÈ hÈnabhÈgiyÈditÈ ekekasseva samÈdhissa avatthÈbhedena hoti, tasmÈ hÈnabhÈgiyacatukkaÑ ekatoyeva niddiÔÔhaÑ. Tattha paÔhamassa jhÈnassa lÈbhinti paÔhamassa jhÈnassa ______________________________________________________________ 1. DÊ 3. 225, 260 piÔÔhesu. 2. DÊ-®Ôha 3. 235 piÔÔhe. 3. PhussitÈ (SyÈ)

130 KhuddakanikÈya

lÈbhino. SÈmi-atthe upayogavacanaÑ. LÈbho sacchikiriyÈ assa atthÊti lÈbhÊti vuccati. KÈmasahagatÈti ettha sahagatasaddassa ÈrammaÓattho adhippeto, vatthukÈmakilesakÈmÈrammaÓÈti attho. SaÒÒÈmanasikÈrÈti javanasaÒÒÈ ca tadÈvajjanamanasikÈro ca, saÒÒÈsampayuttamanasikÈropi vaÔÔati. SamudÈcarantÊti pavattanti. Dhammoti paÔhamajjhÈnadhammo. JhÈnÈ parihÈyanto tÊhi kÈraÓehi parihÈyati kilesasamudÈcÈrena vÈ asappÈyakiriyÈya vÈ ananuyogena vÈ. KilesasamudÈcÈrena parihÈyanto sÊghaÑ parihÈyati, kammÈrÈmatÈbhassÈrÈmatÈniddÈrÈmatÈ-sa~gaÓikÈrÈmatÈnuyogavasena asappÈyakiriyÈya parihÈyanto dandhaÑ parihÈyati, gelaÒÒapaccayavekallÈdinÈ palibodhena abhikkhaÓaÑ asamÈpajjanto ananuyogena parihÈyantopi dandhaÑ parihÈyati. Idha pana balavakÈraÓameva dassento kilesasamudÈcÈramevÈha. DutiyajjhÈnÈdÊhi pana parihÈyanto heÔÔhimaheÔÔhimajjhÈnanikantisamudÈcÈrenapi parihÈyati. KittÈvatÈ parihÊno hotÊti? YadÈ na sakkoti samÈpajjituÑ, ettÈvatÈ parihÊno hotÊti. TadanudhammatÈti anupavatto dhammo anudhammo, jhÈnaÑ adhikaÑ katvÈ pavattassa nikantidhammassetaÑ adhivacanaÑ. Anudhammo eva anudhammatÈ, tassa jhÈnassa anudhammatÈ tadanudhammatÈ. SatÊti nikanti. SantiÔÔhatÊti patiÔÔhÈti. TaÑ paÔhamajjhÈnaÑ anuvattamÈnÈ nikanti pavattatÊti vuttaÑ hoti. AvitakkasahagatÈti dutiyajjhÈnÈrammaÓÈ. TaÑ hi natthettha vitakkoti avitakkanti vuccati. NibbidÈsahagatÈti vipassanÈrammaÓÈ. SÈ hi sa~khÈresu nibbindanato nibbidÈti vuccati, “nibbindaÑ virajjatÊ”ti1 hi vuttaÑ. VirÈg|pasaÑhitÈti ariyamaggapaÔisaÒÒuttÈ vipassanÈ. VipassanÈ hi sikhÈppattÈ maggavuÔÔhÈnaÑ pÈpeti. TasmÈ vipassanÈrammaÓÈ saÒÒÈmanasikÈrÈ “virÈg|pasaÑhitÈ”ti vuccanti, “virÈgÈ vumuccatÊ”ti1 hi vuttaÑ.

VitakkasahagatÈti vitakkavasena paÔhamajjhÈnÈrammaÓÈ. UpekkhÈsukhasahagatÈti tatramajjhattupekkhÈya ca sukhavedanÈya ca vasena tatiyajjhÈnÈrammaÓÈ. PÊtisukhasahagatÈti pÊtiyÈ ca sukhavedanÈya ca vasena dutiyajjhÈnÈrammaÓÈ. AdukkhamasukhasahagatÈti upekkhÈvedanÈvasena catutthajjhÈnÈrammaÓÈ. SÈ hi vedanÈ na dukkhÈ na sukhÈti adukkhamasukhÈti ______________________________________________________________ 1. Vi 3. 20; SaÑ 2. 56 piÔÔhesu.


vuccati, makÈro panettha padasandhivasena vutto. R|pasahagatÈti r|pajjhÈnÈrammaÓÈ. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatane Ôhitassa hÈnabhÈgiyaÔhiti-bhÈgiyanibbedhabhÈgiyattesu vijjamÈnesupi visesabhÈgiyattÈbhÈvÈ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ na niddiÔÔhaÑ. Sabbopi cesa lokiyo samÈdhi pamÈdavihÈrissa mudindriyassa hÈnabhÈgiyo hoti, appamÈdavihÈrissa mudindriyassa ÔhitibhÈgiyo hoti, taÓhÈcaritassa tikkhindriyassa visesabhÈgiyo hoti, diÔÔhicaritassa tikkhindriyassa nibbedhabhÈgiyo hotÊti vuccati.

HÈnabhÈgiyacatukkaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

LakkhaÓattikaniddesavaÓÓanÈ

31. IdÈni yasmÈ ekekopi lokiyadhammo tilakkhaÓabbhÈhato, tasmÈ lakkhaÓattikaÑ ekato niddiÔÔhaÑ. Tattha aniccaÑ khayaÔÔhenÈti tattha tattheva khÊyanabhÈvena aniccaÑ. “KhayadhammattÈ vayadhammattÈ virÈgadhammattÈ nirodhadhammattÈ aniccan”ti eke. DukkhaÑ bhayaÔÔhenÈti sappaÔibhayatÈya dukkhaÑ. YaÑ hi aniccaÑ, taÑ bhayÈvahaÑ hoti SÊhopamasutte1 devÈnaÑ viya. “JÈtijarÈbyÈdhimaraÓabhayaÔÔhena2 dukkhan”ti eke. AnattÈ asÈrakaÔÔhenÈti “attÈ nivÈsÊ kÈrako vedako sayaÑvasÊ”ti evaÑ parikappitassa attasÈrassa abhÈvena anattÈ. YaÑ hi aniccaÑ dukkhaÑ, taÑ attanopi aniccataÑ vÈ udayabbayapÊÄanaÑ vÈ dhÈretuÑ na sakkoti, kuto tassa kÈrakÈdibhÈvo. VuttaÒca “r|paÒca hidaÑ bhikkhave attÈ abhavissa, nayidaÑ r|paÑ ÈbÈdhÈya saÑvatteyyÈ”ti-Èdi3. “AttasÈraniccasÈravirahitattÈ anattÈ”ti eke.

LakkhaÓattikaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

DukkhasaccaniddesavaÓÓanÈ

32-33. Ariyasaccacatukkampi tathaÔÔhena saccÈnaÑ ekasambandhattÈ ekato eva niddiÔÔhaÑ. Tattha tatthÈti tesu cat|su ariyasaccesu. Katamanti ______________________________________________________________ 1. SaÑ 2. 70 piÔÔhe. 2. JÈtijarÈbyÈdhimaraÓaÑ bhayaÔÔhena (SÊ) 3. Vi 3. 18 piÔÔhe.

132 KhuddakanikÈya

kathetukamyatÈpucchÈ. DukkhaÑ ariyasaccanti pucchitadhammanidassanaÑ. Tattha jÈtipi dukkhÈti-ÈdÊsu jÈtisaddassa tÈva aneke atthÈ paveditÈ. YathÈha–

“Bhavo kulaÑ nikÈyo ca, sÊlaÑ paÒÒatti lakkhaÓaÑ. Pas|ti sandhi cevÈti, jÈti-atthÈ paveditÈ”.

TathÈ hissa “ekampi jÈtiÑ dvepi jÈtiyo”ti-ÈdÊsu1 bhavo attho. “Akkhitto anupakkuÔÔho jÈtivÈdenÈ”ti2 ettha kulaÑ. “Atthi VisÈkhe NigaÓÔhÈ nÈma samaÓajÈtÊ”ti3 ettha nikÈyo. “YatohaÑ bhagini ariyÈya jÈtiyÈ jÈto nÈbhijÈnÈmÊ”ti4 ettha ariyasÊlaÑ. “TiriyÈ nÈma tiÓajÈti nÈbhiyÈ uggantvÈ nabhaÑ Èhacca ÔhitÈ ahosÊ”ti5 ettha paÒÒatti. “JÈti dvÊhi khandhehi sa~gahitÈ”ti6 ettha sa~khatalakkhaÓaÑ. “SampatijÈto Œnanda bodhisatto”ti7 ettha pas|ti. “BhavapaccayÈ jÈtÊ”ti8 ca “jÈtipi dukkhÈ”ti9 ca ettha pariyÈyato paÔisandhikhandhÈ. NippariyÈyato pana tattha tattha nibbattamÈnÈnaÑ sattÈnaÑ ye ye khandhÈ pÈtubhavanti, tesaÑ tesaÑ paÔhamaÑ pÈtubhÈvo.

KasmÈ panesÈ jÈti dukkhÈti ce? AnekesaÑ dukkhÈnaÑ vatthubhÈvato. AnekÈni hi dukkhÈni. SeyyathidaÑ, dukkhadukkhaÑ vipariÓÈmadukkhaÑ sa~khÈradukkhaÑ paÔicchannadukkhaÑ appaÔicchannadukkhaÑ pariyÈyadukkhaÑ nippariyÈyadukkhanti. Ettha kÈyikacetasikÈ dukkhÈ vedanÈsabhÈvato ca nÈmatoca cu dukkhatthÈ dukkhadukkhanti vuccati. SukhÈ vedanÈ vipariÓÈmena dukkhuppattihetuto vipariÓÈmadukkhaÑ. UpekkhÈvedanÈ ceva avasesÈ ca tebh|makasa~khÈrÈ udayabbayapaÔipÊÄitattÈ sa~khÈradukkhaÑ. KaÓÓas|ladantas|larÈgajapariÄÈhadosajapariÄÈhÈdi kÈyikacetasiko ÈbÈdho pucchitvÈ jÈnitabbato upakkamassa ca apÈkaÔabhÈvato paÔicchannadukkhaÑ. DvattiÑsakammakÈraÓÈdisumuÔÔhÈno ÈbÈdho apucchitvÈva jÈnitabbato upakkamassa ca pÈkaÔabhÈvato appaÔicchannadukkhaÑ. ®hapetvÈ dukkhadukkhaÑ sesaÑ ______________________________________________________________ 1. Vi 1. 5; Ma 2. 202 piÔÔhÈdÊsu. 2. DÊ 1. 122. piÔÔhe. 3. AÑ 1. 206 piÔÔhe. 4. Ma 2. 306. piÔÔhe. 5. AÑ 2. 210 piÔÔhe. 6. Abhi 3. 13 piÔÔhe. 7. Ma 3. 164 piÔÔhe. 8. Abhi 2. 198 piÔÔhe. 9. Khu 9. 36; Abhi 2. 105 piÔÔhe.


Dukkhasaccavibha~ge1 ÈgataÑ jÈti-Èdi sabbampi tassa tassa dukkhassa vatthubhÈvato pariyÈyadukkhaÑ. DukkhadukkhaÑ pana nippariyÈyadukkhanti vuccati.

TatrÈyaÑ jÈti yaÑ taÑ BÈlapaÓÉitasuttÈdÊsu2 BhagavatÈpi upamÈvasena pakÈsitaÑ ÈpÈyikaÑ dukkhaÑ, yaÒca sugatiyampi manussaloke gabbhokkantim|lakÈdibhedaÑ dukkhaÑ uppajjati, tassa vatthubhÈvato dukkhÈ. TatridaÑ gabbhokkantim|lakÈdibhedaÑ dukkhaÑ–ayaÑ hi satto mÈtukucchimhi nibbattamÈno na uppalapadumapuÓÉarÊkÈdÊsu nibbattati, atha kho heÔÔhÈ ÈmÈsayassa upari pakkÈsayassa udarapaÔalapiÔÔhikaÓÔakÈnaÑ vemajjhe paramasambÈdhe tibbandhakÈre nÈnÈkuÓapagandhaparibhÈvitaparamaduggandhapavanavicarite adhimattajegucche kucchippadese p|timacchap|tikummÈsacandanikÈdÊsu kimi viya nibbattati. So tattha nibbatto dasa mÈse mÈtukucchisambhavena usmanÈ puÔapÈkaÑ viya paccamÈno piÔÔhapiÓÉi viya sediyamÈno samiÒjanapasÈraÓÈdivirahito adhimattaÑ dukkhaÑ paccanubhotÊti. IdaÑ tÈva gabbhokkantim|lakaÑ dukkhaÑ.

YaÑ pana so mÈtu sahasÈ upakkhalanagamananisÊdana-uÔÔhÈnaparivattanÈdÊsu surÈ dhuttahatthagato eÄako viya ahituÓÉikahatthagato sappapotako viya ca ÈkaÉÉhanaparikaÉÉhana-odhunananiddhunanÈdinÈ upakkamena adhimattaÑ dukkhamanubhoti, yaÒca mÈtu sÊtudakapÈnakÈle sÊtanarak|papanno viya uÓhayÈgubhattÈdi-ajjhogaraÓakÈle a~gÈravuÔÔhisamparikiÓÓo viya loÓambilÈdi-ajjhoharaÓakÈle khÈrapatacchikÈdikammÈkÈraÓappatto3 viya adhimattaÑ dukkhamanubhoti, idaÑ gabbhapariharaÓam|lakaÑ dukkhaÑ.

YaÑ panassa m|ÄhagabbhÈya mÈtuyÈ mittÈmaccasuhajjÈdÊhipi adassanÈrahe dukkhuppattiÔÔhÈne chedanaphÈlanÈdÊhi dukkhamanubhavati, idaÑ gabbhavipattim|lakaÑ dukkhaÑ.

YaÑ vijÈyamÈnÈya mÈtuyÈ kammajehi vÈtehi parivattetvÈ narakappapÈtaÑ viya atibhayÈnakaÑ yonimaggaÑ paÔipÈdiyamÈnassa paramasambÈdhena ca yonimukhena tÈÄacchiggaÄena viya nikaÉÉhiyamÈnassa mahÈnÈgassa narakasattassa viya ca sa~ghÈtapabbatehi vicuÓÓiyamÈnassa dukkhamuppajjati, idaÑ vijÈyanam|lakaÑ dukkhaÑ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 104 piÔÔhe. 2. Ma 3. 203 piÔÔhe. 3. KhÈrÈpaÔicchakÈdi... (SyÈ, Ka)

134 KhuddakanikÈya

YaÑ pana jÈtassa taruÓavaÓasadisassa sukumÈrasarÊrassa hatthagahaÓanhÈpanadhovanacoÄaparimajjanÈdikÈle s|cimukhakhuradhÈrÈvijjhanaphÈlanasadisaÑ dukkhamuppajjati, idaÑ mÈtukucchito bahi nikkhamanam|lakaÑ dukkhaÑ.

YaÑ tato paraÑ pavattiyaÑ attanÈva attÈnaÑ vadhentassa1 acelakavatÈdivasena ÈtÈpanaparitÈpanÈnuyogamanuyuttassa kodhavasena abhuÒjantassa ubbandhantassa ca dukkhaÑ hoti, idaÑ att|pakkamam|lakaÑ dukkhaÑ.

YaÑ pana parato vadhabandhanÈdÊni anubhavantassa uppajjati, idaÑ par|pakkamam|lakaÑ dukkhanti. Iti imassa sabbassÈpi dukkhassa ayaÑ jÈti vatthumeva hoti. TenetaÑ vuccati–

“JÈyetha no ce narakesu satto, TatthaggidÈhÈdika’mappasayhaÑ. Labhetha dukkhaÑ nu kuhiÑ patiÔÔhaÑ, IccÈha dukkhÈti MunÊdha jÈtiÑ.

DukkhaÑ tiracchesu kasÈpatoda- DaÓÉÈbhighÈtÈdibhavaÑ anekaÑ. YaÑ taÑ kathaÑ tattha bhaveyya jÈtiÑ, VinÈ tahiÑ jÈti tatopi dukkhÈ.

Petesu dukkhaÑ pana khuppipÈsÈ- VÈtÈtapÈdippabhavaÑ vicittaÑ. YasmÈ ajÈtassa na tattha atthi, TasmÈpi dukkhaÑ Muni jÈtimÈha.

TibbandhakÈre ca asayhasÊte, Lokantare yaÑ asuresu dukkhaÑ. Na taÑ bhave tattha na cassa jÈti, Yato ayaÑ jÈti tatopi dukkhÈ. ______________________________________________________________ 1. Tapantassa (Ka)


YaÒcÈpi g|thanarake viya mÈtugabbhe, Satto vasaÑ ciramato bahi nikkhamaÒca. Pappoti dukkhamatighoramidampi natthi, JÈtiÑ vinÈ itipi jÈti ayaÑ hi dukkhÈ.

KiÑ bhÈsitena bahunÈ nanu yaÑ huhiÒci, AtthÊdha kiÒcidapi dukkhamidaÑ kadÈci. Nevatthi jÈtivirahe yadato1 mahesÊ, DukkhÈti sabbapaÔhamaÑ imamÈha jÈtin”ti.

JarÈpi dukkhÈti ettha duvidhÈ jarÈ sa~khatalakkhaÓaÒca, khaÓÉiccÈdisammato santatiyaÑ ekabhavapariyÈpannakhandhapurÈÓabhÈvo ca. SÈ idha adhippetÈ. SÈ panesÈ dukkhÈ sa~khÈradukkhabhÈvato ceva dukkhavatthuto ca. YaÑ hidaÑ a~gapacca~gasithilÊbhÈva-indriyavikÈravir|patÈ yobbanavinÈsabal|paghÈtasatimativippavÈsaparaparibhavÈdi-anekappaccayaÑ kÈyikacetasikaÑ dukkhamuppajjati, jarÈ tassa vatthu. TenetaÑ vuccati–

“A~gÈnaÑ sithilÊbhÈvÈ, indriyÈnaÑ vikÈrato. Yobbanassa vinÈsena, balassa upaghÈtato.

VippavÈsÈ satÈdÊnaÑ, puttadÈrehi attano. AppasÈdanÊyato ceva, bhiyyo bÈlattapattiyÈ.

Pappoti dukkhaÑ yaÑ macco, kÈyikaÑ mÈnasaÑ tathÈ. SabbametaÑ jarÈhetu, yasmÈ tasmÈ jarÈ dukhÈ”ti.

JarÈdukkhÈnantaraÑ byÈdhidukkhe vattabbepi kÈyikadukkhagahaÓeneva byÈdhidukkhaÑ gahitaÑ hotÊti navuttanti veditabbaÑ.

MaraÓampi dukkhanti etthÈpi duvidhaÑ maraÓaÑ sa~khatalakkhaÓaÒca, yaÑ sandhÈya vuttaÑ “jarÈmaraÓaÑ dvÊhi khandhehi sa~gahitan”ti2. EkabhavapariyÈpannajÊvitindriyappabandhavicchedo ca, yaÑ sandhÈya vuttaÑ “niccaÑ maraÓato bhayan”ti3. TaÑ idha adhippetaÑ. JÈtipaccayamaraÓaÑ upakkamamaraÓaÑ sarasamaraÓaÑ ÈyukkhayamaraÓaÑ puÒÒakkhayamaraÓantipi tasseva nÈmaÑ. Puna khaÓikamaraÓaÑ sammutimaraÓaÑ samucchedamaraÓanti ayampettha bhedo veditabbo. Pavatte r|pÈr|padhammÈnaÑ ______________________________________________________________ 1. JÈtivirahena yato (Visuddhi 2. 132 piÔÔhe). 2. Abhi 3. 13 piÔÔhe. 3. Khu 1. 371 piÔÔhe.

136 KhuddakanikÈya

bhedo khaÓikamaraÓaÑ nÈma. “Tisso mato, phusso mato”ti idaÑ paramatthato sattassa abhÈvÈ “sassaÑ mataÑ, rukkho matto”ti idaÑ jÊvitindriyassa abhÈvÈ sammutimaraÓaÑ nÈma. KhÊÓÈsavassa appaÔisandhikÈ kÈlakiriyÈ samucchedamaraÓaÑ nÈma. BÈhirakaÑ sammutimaraÓaÑ ÔhapetvÈ itaraÑ sammutimaraÓaÒca samucchedamaraÓaÒca yathÈvuttapabandhavicchedeneva sa~gahitaÑ. Dukkhassa pana vatthubhÈvato dukkhaÑ. TenetaÑ vuccati–

“PÈpassa pÈpakammÈdi-nimittamanupassato. BhaddassÈ’pasahantassa, viyogaÑ piyavatthukaÑ. MÊyamÈnassa yaÑ dukkhaÑ, mÈnasaÑ avisesato.

SabbesaÒcÈpi yaÑ sandhi-bandhanacchedanÈdikaÑ. VitujjamÈnamammÈnaÑ, hoti dukkhaÑ sarÊrajaÑ.

AsayhamappaÔikÈraÑ, dukkhassetassidaÑ yato. MaraÓaÑ vatthu tenetaÑ, dukkhamicceva bhÈsitan”ti.

SokÈdÊsu soko nÈma ÒÈtibyasanÈdÊhi phuÔÔhassa anto nijjhÈnalakkhaÓo cittasantÈpo. Dukkho pana dukkhadukkhato dukkhavatthuto ca. TenetaÑ vuccati–

“SattÈnaÑ hadayaÑ soko, visasallaÑva tujjati. Aggitattova nÈrÈco, bhusaÑva dahate puna.

SamÈvahati byÈdiÒca, jarÈmaraÓabhedanaÑ. Dukkhampi vividhaÑ yasmÈ, tasmÈ dukkhoti vuccatÊ”ti.

Paridevo nÈma ÒÈtibyasanÈdÊhi phuÔÔhassa vacÊpalÈpo. Dukkho pana sa~khÈradukkhabhÈvato dukkhavatthuto ca. TenetaÑ vuccati–

“YaÑ sokasallavihato paridevamÈno, KaÓÔhoÔÔhatÈlutalasosajamappasayhaÑ. Bhiyyodhimattamadhigacchatiyeva dukkhaÑ, Dukkhoti tena BhagavÈ paridevamÈhÈ”ti.

DukkhaÑ nÈma kÈyapÊÄanalakkhaÓaÑ kÈyikadukkhaÑ. DukkhaÑ pana dukkhadukkhato mÈnasadukkhÈvahanato ca. TenetaÑ vuccati–


“PÊÄeti kÈyikamidaÑ, dukkhaÑ dukkhaÒca1 mÈnasaÑ bhiyyo. Janayati yasmÈ tasmÈ, dukkhanti visesato vuttan”ti.

DomanassaÑ nÈma cittapÊÄanalakkhaÓaÑ mÈnasaÑ dukkhaÑ. DukkhaÑ pana dukkhadukkhato kÈyikadukkhÈvahanato ca. CetodukkhasamappitÈ hi kese pakiriya kandanti, urÈni paÔipisanti2, ÈvaÔÔanti, vivaÔÔanti, uddhaÑpÈdaÑ papatanti, satthaÑ Èharanti, visaÑ khÈdanti, rajjuyÈ ubbandhanti, aggiÑ pavisantÊti nÈnappakÈrakaÑ dukkhamanubhavanti. TenetaÑ vuccati–

“PÊÄeti yato cittaÑ, kÈyassa ca pÊÄanaÑ samÈvahati. Dukkhanti domanassaÑ, vidomanassÈ tato Èh|”ti.

UpÈyÈso nÈma ÒÈtibyasanÈdÊhi phuÔÔhassa adhimattacetodukkhappabhÈvito dosoyeva. “Sa~khÈrakkhandhapariyÈpanno eko dhammo”ti eke. Dukkho pana sa~khÈradukkhabhÈvato cittaparidahanato kÈyavisÈdanato ca. TenetaÑ vuccati–

“Cittassa ca paridahanÈ, kÈyassa visÈdanÈ ca adhimattaÑ. YaÑ dukkhamupÈyÈso, janeti dukkho tato vutto”ti.

Ettha ca mandagginÈ antobhÈjane pÈko viya soko, tikkhagginÈ paccamÈnassa bhÈjanato bahinikkhamanaÑ viya paridevo, bahinikkhantÈvasesassa nikkhamitumpi appahontassa antobhÈjaneyeva yÈva parikkhayÈ pÈko viya upÈyÈso daÔÔhabbo.

Appiyasampayogo nÈma appiyehi sattasa~khÈrehi samodhÈnaÑ. Dukkho pana dukkhavatthuto. TenetaÑ vuccati–

“DisvÈva appiye dukkhaÑ, paÔhamaÑ hoti cetasi. Tadupakkamasambh|ta-matha kÈye yato idha.

Tato dukkhadvayassÈpi, vatthuto so MahesinÈ. Dukkho vuttoti viÒÒeyyo, appiyehi samÈgamo”ti.

Piyavippayogo nÈma piyehi sattasa~khÈrehi vinÈbhÈvo. Dukkho pana dukkhavatthuto. TenetaÑ vuccati– ______________________________________________________________ 1. DukkhaÒca (SÊ, Visuddhi 2. 134 piÔÔhe ca) 2. PaÔipiÑsanti (SÊ, SyÈ)

138 KhuddakanikÈya

“©ÈtidhanÈdiviyogÈ, SokasarasamappitÈ vitujjanti. BÈlÈ yato tatoyaÑ, Dukkhoti mato piyaviyogo”ti1.

IcchitÈlÈbhe alabbhaneyyavatth|su icchÈva yampicchaÑ na labhati, tampi dukkhanti vuttÈ. Yenapi dhammena alabbhaneyyaÑ vatthuÑ icchanto na labhati, tampi alabbhaneyyavatthumhi icchanaÑ dukkhanti attho. DukkhaÑ pana dukkhavatthuto. TenetaÑ vuccati–

“TaÑ taÑ patthayamÈnÈnaÑ, tassa tassa alÈbhato. YaÑ vighÈtamayaÑ dukkhaÑ, sattÈnaÑ idha jÈyati.

Alabbha neyyavatth|naÑ, patthanÈ tassa kÈraÓaÑ. YasmÈ tasmÈ Jino dukkhaÑ, icchitÈlÈbhamabravÊ”ti.

Sa~khittena paÒcupÈdÈnakkhandhÈti ettha pana sa~khittenÈti desanaÑ sandhÈya vuttaÑ. DukkhaÑ hi ettakÈni dukkhasatÈnÊti vÈ ettakÈni dukkhasahassÈnÊti vÈ sa~khipituÑ na sakkÈ, desanÈ pana sakkÈ. TasmÈ “dukkhaÑ nÈma na aÒÒaÑ kiÒci, sa~khittena paÒcupÈdÈnakkhandhÈ dukkhÈ”ti desanaÑ sa~khipanto evamÈha. PaÒcÈti gaÓanaparicchedo. UpÈdÈnakkhandhÈti upÈdÈnagocarÈ khandhÈ.

JÈtippabhutikaÑ dukkhaÑ, yaÑ vuttamidha tÈdinÈ. AvuttaÑ yaÒca taÑ sabbaÑ, vinÈ etena vijjati.

YasmÈ tasmÈ upÈdÈna-kkhandhÈ sa~khepato ime. DukkhÈti vuttÈ dukkhanta-desakena MahesinÈ.

TathÈ hi indhanamiva pÈvako, lakkhamiva paharaÓÈni, gorupaÑ viya ÉaÑsamakasÈdayo, khettamiva lÈyakÈ, gÈmaÑ viya gÈmaghÈtakÈ, upÈdÈnakkhandhapaÒcakameva jÈti-Èdayo nÈnappakÈrehi vibÈdhentÈ tiÓalatÈdÊni viya bh|miyaÑ, pupphaphalapallavÈni viya rukkhesu upÈdÈnakkhandhesuyeva nibbattanti. UpÈdÈnakkhandhÈnaÒca ÈdidukkhaÑ jÈti, majjhedukkhaÑ jarÈ, pariyosÈnadukkhaÑ maraÓaÑ, mÈraÓantikadukkhÈbhighÈtena pariÉayhanadukkhaÑ ______________________________________________________________ 1. Piyavippayogoti (SÊ, Ka, Visuddhi 2. 136 piÔÔhe ca)


soko, tadasahanato lÈlappanadukkhaÑ paridevo, tato dhÈtukkhobhasa~khÈta-aniÔÔhaphoÔÔhabbasamÈyogato kÈyassa ÈbÈdhanadukkhaÑ dukkhaÑ, tena ÈbÈdhiyamÈnÈnaÑ puthujjanÈnaÑ tattha paÔighuppattito cetobÈdhanadukkhaÑ domanassaÑ, sokÈdivuddhiyÈ janitavisÈdÈnaÑ anuttunanadukkhaÑ upÈyÈso, manorathavighÈtappattÈnaÑ icchÈvighÈtadukkhaÑ icchitÈlÈbhoti evaÑ nÈnappakÈrato upaparikkhiyamÈnÈ upÈdÈnakkhandhÈva dukkhÈti yadetaÑ ekamekaÑ dassetvÈ vuccamÈnaÑ anekehipi kappehi na sakkÈ anavasesato vattuÑ, taÑ sabbampi dukkhaÑ ekajalabindumhi sakalasamuddajalarasaÑ viya yesu kesuci paÒcasu upÈdÈnakkhandhesu sa~khipitvÈ dassetuÑ “sa~khittena paÒcupÈdÈnakkhandhÈ dukkhÈ”ti BhagavatÈ vuttameva thero avocÈti.

Tattha katamo jÈtÊti-ÈdÊsu padabhÈjanÊyesu tatthÈti dukkhasaccaniddese vuttesu jÈti-ÈdÊsu. YÈ tesaÑ tesaÑ sattÈnanti sa~khepato anekesaÑ sattÈnaÑ sÈdhÈraÓaniddeso. YÈ Devadattassa jÈti, yÈ Somadattassa jÈtÊti evaÑ hi divasampi kathiyamÈne neva sattÈ pariyÈdÈnaÑ gacchanti, na sabbaÑ aparatthadÊpanaÑ sijjhati, imehi pana dvÊhi padehi na koci satto apariyÈdinno hoti, na kiÒci aparatthadÊpanaÑ na sijjhati. Tamhi tamhÊti ayaÑ gatijÈtivasena anekesaÑ sattanikÈyÈnaÑ sÈdhÈraÓaniddeso. SattanikÈyeti sattÈnaÑ nikÈye, sattaghaÔÈyaÑ sattasam|heti attho. JÈtÊti jÈyanavasena. Idamettha sabhÈvapaccattaÑ. SaÒjÈtÊti saÒjÈyanavasena. Upasaggena padaÑ vaÉÉhitaÑ. OkkantÊti okkamanavasena. JÈyanaÔÔhena vÈ jÈti, sÈ aparipuÓÓÈyatanavasena vuttÈ. SaÒjÈyanaÔÔhena saÒjÈti, sÈ paripuÓÓÈyatanavasena vuttÈ. OkkamanaÔÔhena okkanti, sÈ aÓÉajajalÈbujavasena vuttÈ. Te hi aÓÉakosaÑ vatthikosaÒca okkamanti, okkamantÈ pavisantÈ viya paÔisandhiÑ gaÓhanti. AbhinibbattanaÔÔhena abhinibbatti, sÈ saÑsedaja-opapÈtikavasena vuttÈ. Te hi pÈkaÔÈ eva hutvÈ nibbattanti, ayaÑ tÈva sammutikathÈ.

IdÈni khandhÈnaÑ pÈtubhÈvo ÈyatanÈnaÑ paÔilÈbhoti paramatthakathÈ hoti. KhandhÈ eva hi paramatthato pÈtubhavanti, na sattÈ. Ettha ca khandhÈnanti ekavokÈrabhave ekassa, catuvokÈrabhave catunnaÑ, paÒcavokÈrabhave paÒcannampi gahaÓaÑ veditabbaÑ. PÈtubhÈvoti uppatti.

140 KhuddakanikÈya

ÈyatanÈnanti tatra tatra uppajjamÈnÈyatanavasena sa~gaho veditabbo. PaÔilÈbhoti santatiyaÑ pÈtubhÈvoyeva. PÈtubhavantÈneva hi tÈni paÔiladdhÈni nÈma honti. AyaÑ vuccati jÈtÊti ayaÑ jÈti nÈma kathÊyati.

JarÈniddese jarÈti sabhÈvapaccattaÑ. JÊraÓatÈti ÈkÈraniddeso. KhaÓÉiccanti-Èdayo tayo kÈlÈtikkame kiccaniddesÈ, pacchimÈ dve pakatiniddesÈ. AyaÑ hi jarÈti iminÈ padena sabhÈvato dÊpitÈ, tenassÈ idaÑ sabhÈvapaccattaÑ. JÊraÓatÈti iminÈ ÈkÈrato, tenassÈyaÑ ÈkÈraniddeso. KhaÓÉiccanti iminÈ kÈlÈtikkame dantanakhÈnaÑ khaÓÉitabhÈvakaraÓakiccato. PÈliccanti iminÈ kesalomÈnaÑ palitabhÈvakaraÓakiccato. ValittacatÈti iminÈ maÑsaÑ milÈpetvÈ tace valibhÈvakaraÓakiccato dÊpitÈ. TenassÈ ime tayo kÈlÈtikkame kiccaniddesÈ. Tehi imesaÑ vikÈrÈnaÑ dassanavasena pÈkaÔÊbh|tÈ pÈkaÔajarÈ dassitÈ. Yatheva hi udakassa vÈ vÈtassa vÈ aggino vÈ tiÓarukkhÈdÊnaÑ sambhaggapalibhaggatÈya vÈ jhÈmatÈya vÈ gatamaggo pÈkaÔo hoti, na ca so gatamaggo tÈneva udakÈdÊni, evameva jarÈya dantÈdÊsu khaÓÉiccÈdivasena gatamaggo pÈkaÔo cakkhuÑ ummÊletvÈpi gayhati, na ca khaÓÉiccÈdÊneva jarÈ. Na hi jarÈ cakkhuviÒÒeyyÈ hoti.

Œyuno saÑhÈni indriyÈnaÑ paripÈkoti imehi pana padehi kÈlÈtikkameyeva abhibyattÈya ÈyukkhayacakkhÈdi-indriyaparipÈkasa~khÈtÈya pakatiyÈ dÊpitÈ, tenassime dve pakatiniddesÈti veditabbÈ. Tattha yasmÈ jaraÑ pattassa Èyu hÈyati, tasmÈ jarÈ “Èyuno saÑhÈnÊ”ti phal|pacÈrena vuttÈ. YasmÈ ca daharakÈle suppasannÈni sukhumampi attano visayaÑ sukheneva gaÓhanasamatthÈni cakkhÈdÊni indriyÈni jaraÑ pattassa paripakkÈni ÈluÄitÈni avisadÈni oÄÈrikampi attano visayaÑ gahetuÑ asamatthÈni honti, tasmÈ “indriyÈnaÑ paripÈko”ti phal|pacÈreneva vuttÈ.

SÈ panesÈ evaÑ niddiÔÔhÈ sabbÈpi jarÈ pÈkaÔÈ paÔicchannÈti duvidhÈ hoti. Tattha dantÈsÊsu khaÓÉÈdibhÈvadassanato r|padhammesu jarÈ pÈkaÔajarÈ nÈma, ar|padhammesu pana jarÈ tÈdisassa vikÈrassa


adassanato paÔicchannajarÈ nÈma. Tatra yvÈyaÑ khaÓÉÈdibhÈvo dissati, so tÈdisÈnaÑ dantÈdÊnaÑ vaÓÓoyeva. TaÑ cakkhunÈ disvÈ manodvÈrena cintetvÈ “ime dantÈ jarÈya pahaÔÈ”ti jaraÑ jÈnÈti udakaÔÔhÈne baddhÈni gosi~gÈdÊni oloketvÈ heÔÔhÈ udakassa atthibhÈvajÈnanaÑ viya. Puna ayaÑ jarÈ savÊci avÊcÊti evampi duvidhÈ hoti. Tattha maÓikanakarajatapavÈÄa-candas|riyÈdÊnaÑ mandadasakÈdÊsu pÈÓÊnaÑ viya, pupphaphalapallavÈdÊsu apÈÓÊnaÑ viya ca antarantarÈ vaÓÓavisesÈdÊnaÑ dubbiÒÒeyyattÈ jarÈ avÊcijarÈ nÈma, nirantarajarÈti attho. Tato aÒÒesu pana yathÈvuttesu antarantarÈ vaÓÓavisesÈdÊnaÑ suviÒÒeyyattÈ jarÈ savÊcijarÈ nÈma.

Tattha savÊcijarÈ upÈdiÓÓaka-anupÈdiÓÓakavasena evaÑ veditabbÈ–daharakumÈrakÈnaÑ hi paÔhamameva khÊradantÈ nÈma uÔÔhahanti, na te thirÈ. Tesu pana patitesu puna dantÈ uÔÔhahanti. Te paÔhamameva setÈ honti, jarÈvÈtena pahaÔakÈle kÈÄakÈ honti. KesÈ paÔhamameva tambÈ honti, tato kÈÄakÈ, tato setÈ. Chavi pana salohitikÈ hoti. VaÉÉhantÈnaÑ vaÉÉhantÈnaÑ odÈtÈnaÑ odÈtabhÈvo, kÈÄakÈnaÑ kÈÄakabhÈvo paÒÒÈyati. JarÈvÈtena pana pahaÔakÈle valiÑ gaÓhÈti. Sabbampi sassaÑ vapitakÈle setaÑ hoti, pacchÈ nÊlaÑ. JarÈvÈtena pana pahaÔakÈle paÓÉukaÑ hoti. Amba~kurenÈpi dÊpetuÑ vaÔÔati.

MaraÓaniddese cutÊti cavanavasena vuttaÑ. EkacatupaÒcakkhandhÈnaÑ sÈmaÒÒavacanametaÑ. CavanatÈti bhÈvavacanena lakkhaÓanidassanaÑ. Bhedoti cutikhandhÈnaÑ bha~guppattiparidÊpanaÑ. AntaradhÈnanti ghaÔassa viya bhinnassa bhinnÈnaÑ cutikhandhÈnaÑ yena kenaci pariyÈyena ÔhÈnÈbhÈvaparidÊpanaÑ. Maccu maraÓanti maccusa~khÈtaÑ maraÓaÑ, na khaÓikamaraÓaÑ. KÈlo nÈma antako, tassa kiriyÈti kÈlakiriyÈ. EttÈvatÈ ca sammutiyÈ maraÓaÑ dÊpitaÑ.

IdÈni paramatthena dÊpetuÑ khandhÈnaÑ bhedoti-ÈdimÈha. Paramatthena hi khandhÈyeva bhijjanti, na satto nÈma koci marati. Khandhesu pana bhijjamÈnesu satto marati, bhinnesu matoti vohÈro hoti. Ettha ca catuvokÈrapaÒcavokÈravasena khandhÈnaÑ bhedo, ekavokÈravasena kaÄevarassa nikkhepo, catuvokÈravasena vÈ khandhÈnaÑ bhedo, sesadvayavasena kaÄevarassa nikkhepo veditabbo. KasmÈ? Bhavadvayepi

142 KhuddakanikÈya

r|pakÈyasa~khÈtassa kaÄevarassa sambhavato. YasmÈ vÈ CÈtumahÈrÈjikÈdÊsupi khandhÈ bhijjanteva, na kiÒci nikkhipati, tasmÈ tesaÑ vasena khandhÈnaÑ bhedo, manussÈdÊsu kaÄevarassa nikkhepo. Ettha ca kaÄevarassa nikkhepakaraÓato maraÓaÑ “kaÄevarassa nikkhepo”ti vuttaÑ.

JÊvitindriyassupacchedoti iminÈ indriyabaddhasseva maraÓaÑ nÈma hoti, anindriyabaddhassa maraÓaÑ nÈma natthÊti dasseti. “SassaÑ mataÑ, rukkho mato”ti idaÑ pana vohÈramattameva, atthato pana evar|pÈni vacanÈni sassÈdÊnaÑ khayavayabhÈvameva dÊpenti.

Apica imÈni jÈtijarÈmaraÓÈni nÈma imesaÑ sattÈnaÑ vadhakapaccÈmittÈ viya otÈraÑ gavesantÈni vicaranti. YathÈ hi purisassa tÊsu paccÈmittesu otÈrÈpekkhesu vicarantesu eko vadeyya “ahaÑ asuka-araÒÒassa nÈma vaÓÓaÑ kathetvÈ etaÑ ÈdÈya tattha gamissÈmi, ettha mayhaÑ dukkaraÑ natthÊ”ti. Dutiyo vadeyya “ahaÑ tava1 etaÑ gahetvÈ gatakÈle pothetvÈ dubbalaÑ karissÈmi, ettha mayhaÑ dukkaraÑ natthÊ”ti. Tatiyo vadeyya “tayÈ etasmiÑ pothetvÈ dubbale kate tiÓhena asinÈ sÊsacchedanaÑ nÈma mayhaÑ bhÈro hot|”ti te evaÑ vatvÈ tathÈ kareyyuÑ. Tattha paÔhamapaccÈmittassa araÒÒavaÓÓaÑkathetvÈ taÑ ÈdÈya tattha gatakÈlo viya suhajjaÒÈtimaÓÉalato nikkaÉÉhitvÈ yattha katthaci nibbattÈpanaÑ nÈma jÈtiyÈ kiccaÑ, dutiyassa pothetvÈ dubbalakaraÓaÑ viya nibbattakkhandhesu nipatitvÈ parÈdhÊnamaÒcaparÈyaÓabhÈvakaraÓaÑ jarÈya kiccaÑ, tatiyassa tiÓhena asinÈ sÊsacchedanaÑ viya jÊvitakkhayapÈpanaÑ maraÓassa kiccanti veditabbaÑ.

Apicettha jÈtidukkhaÑ sÈdÊnavamahÈkantÈrappaveso viya daÔÔhabbaÑ, jarÈdukkhaÑ tattha annapÈnarahitassa dubbalaÑ viya, maraÓadukkhaÑ dubbalassa iriyÈpathapavattane vihataparakkamassa vÈÄÈdÊhi anayabyasanÈpÈdanaÑ viya daÔÔhabbanti.

Sokaniddese viyasatÊti2 byasanaÑ, hitasukhaÑ khipati viddhaÑsetÊti attho. ©ÈtÊnaÑ byasanaÑ ÒÈtibyasanaÑ, corarogabhayÈdÊhi ÒÈtikkhayo ______________________________________________________________ 1. TÈva (SÊ) 2. ByasatÊti (SÊ)


ÒÈtivinÈsoti attho. Tena ÒÈtibyasanena. PhuÔÔhassÈti ajjhotthaÔassa abhibh|tassa, samannÈgatassÈti attho. Sesesupi eseva nayo. AyaÑ pana viseso–bhogÈnaÑ byasanaÑ bhogabyasanaÑ, rÈjacorÈdivasena bhogakkhayo bhogavinÈsoti attho. Rogoyeva byasanaÑ rogabyasanaÑ. Rogo hi ÈrogyaÑ viyasati vinÈsetÊti byasanaÑ. SÊlassa byasanaÑ sÊlabyasanaÑ. DussÊlyassetaÑ nÈmaÑ. SammÈdiÔÔhiÑ vinÈsayamÈnÈ uppannÈ diÔÔhi eva byasanaÑ diÔÔhibyasanaÑ. Ettha ca purimÈni dve anipphannÈni, pacchimÈni tÊÓi nipphannÈni tilakkhaÓabbhÈhatÈni. PurimÈni ca tÊÓi neva kusalÈni na akusalÈni, sÊladiÔÔhibyasanadvayaÑ akusalaÑ.

AÒÒataraÒÒatarenÈti gahitesu vÈ yena kenaci aggahitesu vÈ mittÈmaccabyasanÈdÊsu yena kenaci. SamannÈgatassÈti samanubandhassa aparimuccamÈnassa. AÒÒataraÒÒatarena dukkhadhammenÈti yena kenaci sokadukkhassa uppattihetunÈ. Sokoti socanakavasena soko. IdaÑ tehi kÈraÓehi uppajjanakasokassa sabhÈvapaccattaÑ. SocanÈti socanÈkÈro. Socitattanti socitabhÈvo. Antosokoti abbhantarasoko. DutiyapadaÑ upasaggena vaÉÉhitaÑ. So hi abbhantaraÑ sukkhÈpento viya parisukkhÈpento viya uppajjatÊti “antosoko antoparisoko”ti vuccati. Cetaso parijjhÈyanÈti cittassa parijjhÈyanÈkÈro. Soko hi uppajjamÈno aggi viya cittaÑ jhÈpeti dahati, “cittaÑme jhÈmaÑ, na me kiÒci paÔibhÈtÊ”ti vadÈpeti. Dukkhito mano dummano, tassa bhÈvo domanassaÑ. AnupaviÔÔhaÔÔhena sokova sallanti sokasallaÑ.

Paridevaniddese “mayhaÑ dhÊtÈ, mayhaÑ putto”ti evaÑ Èdissa Èdissa devanti rodanti etenÈti Èdevo. TaÑ taÑ vaÓÓaÑ parikittetvÈ parikittetvÈ devanti etenÈti paridevo. Tato parÈni dve dve padÈni purimadvayasseva ÈkÈrabhÈvaniddesavasena vuttÈni. VÈcÈti vacanaÑ. PalÈpoti tucchaÑ niratthakavacanaÑ. UpaÉÉhabhaÓita-aÒÒabhaÓitÈdivasena vir|po palÈpoti vippalÈpo. LÈlappoti punappunaÑ lapanaÑ. LÈlappanÈkÈro lÈlappanÈ. Lalappitassa bhÈvo lÈlappitattaÑ.

144 KhuddakanikÈya

Dukkhaniddese kÈyanissitattÈ kÈyikaÑ. AmadhuraÔÔhena asÈtaÑ. KÈyikapadena cetasika-asÈtaÑ paÔikkhipati, asÈtapadena kÈyikasÈtaÑ. Tadeva dukkhayatÊti dukkhaÑ, yassuppajjati, taÑ dukkhitaÑ karotÊti attho. DukkhamattÈ vÈ dukkhaÑ. KÈyasamphassajanti kÈyasamphasse jÈtaÑ. AsÈtaÑ dukkhaÑ vedayitanti asÈtaÑ vedayitaÑ na sÈtaÑ, dukkhaÑ vedayitaÑ na sukhaÑ. Parato tÊÓi padÈni itthili~gavasena vuttÈni. AsÈtÈ vedanÈ na sÈtÈ, dukkhÈ vedanÈ na sukhÈti ayameva panettha attho. YaÑ kÈyikaÑ asÈtaÑ dukkhaÑ vedayitaÑ, yÈ kÈyasamphassajÈ asÈtÈ dukkhÈ vedanÈ, idaÑ vuccati dukkhanti evaÑ yojanÈ veditabbÈ.

Domanassaniddese duÔÔhu manoti dummano, hÊnavedanattÈ vÈ kucchitaÑ manoti dummano, dummanassa bhÈvo domanassaÑ. CittanissitattÈ cetasikaÑ. Cetosamphassajanti cittasamphasse jÈtaÑ.

UpÈyÈsaniddese ÈyÈsanaÔÔhena ÈyÈso. SaÑsÊdanavisÊdanÈkÈrappavattassa cittakilamathassetaÑ nÈmaÑ. Balava-ÈyÈso upÈyÈso. ŒyÈsitabhÈvo ÈyÈsitattaÑ. UpÈyÈsitabhÈvo upÈyÈsitattaÑ.

Appiyasampayoganiddese idhÈti imasmiÑ loke. Ya’ssÈti ye assa. AniÔÔhÈti apariyesitÈ. PariyesitÈ vÈ hontu apariyesitÈ vÈ, nÈmamevetaÑ amanÈpÈrammaÓÈnaÑ. ManasmiÑ na kamanti na pavisantÊti akantÈ. ManasmiÑ na appiyanti, na vÈ manaÑ vaÉÉhentÊti amanÈpÈ. R|pÈti-Èdi tesaÑ sabhÈvanidassanaÑ. AnatthaÑ kÈmenti icchintÊti anatthakÈmÈ. AhitaÑ kÈmenti icchantÊti ahitakÈmÈ. AphÈsuÑ dukkhavihÈraÑ kÈmenti icchantÊti aphÈsukÈmÈ. Cat|hi yogehi khemaÑ nibbhayaÑ vivaÔÔaÑ na kÈmenti, sabhayaÑ vaÔÔameva nesaÑ kÈmenti icchantÊti ayogakkhemakÈmÈ. Apica saddhÈdÊnaÑ vuddhisa~khÈtassa atthassa akÈmanato, tesaÑyeva hÈnisa~khÈtassa anatthassa kÈmanato anatthakÈmÈ. SaddhÈdÊnaÑyeva upÈyabh|tassa hitassa akÈmanato, saddhÈhÈni-ÈdÊnaÑ upÈyabh|tassa ahitassa ca kÈmanato ahitakÈmÈ.


PhÈsuvihÈrassa akÈmanato, aphÈsuvihÈrassa ca kÈmanato aphÈsukÈmÈ. Yassa kassaci nibbhayassa1 akÈmanato, bhayassa ca kÈmanato ayogakkhemakÈmÈti evamettha attho daÔÔhabbo.

Sa~gatÊti gantvÈ saÑyogo. Samogamoti Ègatehi saÑyogo. SamodhÈnanti ÔhÈnanisajjÈdÊsu sahabhÈvo. MissÊbhÈvoti sabbakiccÈnaÑ sahakaraÓaÑ. AyaÑ sattavasena yojanÈ. Sa~khÈravasena pana yaÑ labbhati, taÑ gahetabbaÑ. So pana appiyasampayogo atthato eko dhammo nÈmanatthi, kevalaÑ appiyasampayuttÈnaÑ duvidhassÈpi dukkhassa vatthubhÈvato dukkhoti vutto.

Piyavippayoganiddeso vuttapaÔipakkhanayena veditabbo. MÈtÈvÈti-Èdi panettha atthakÈme sar|pena dassetuÑ vuttaÑ. Tattha mamÈyatÊti mÈtÈ, piyÈyatÊti pitÈ. BhajatÊti bhÈtÈ. TathÈ bhaginÊ. MettÈ yantÊti mittÈ, minanti vÈ sabbaguyhesu anto pakkhipantÊti mittÈ. KiccakaraÓÊyesu sahabhÈvaÔÔhena amÈ hontÊti amaccÈ. “AyaÑ amhÈkaÑ ajjhattiko”ti evaÑ jÈnanti, ÒÈyantÊti vÈ ÒÈtÊ. Lohitena sambandhÈti sÈlohitÈ. PitupakkhikÈ ÒÈtÊ, mÈtupakkhikÈ sÈlohitÈ. MÈtÈpitupakkhikÈ vÈ ÒÈtÊ, sassusasurapakkhikÈ sÈlohitÈ. Ayampi piyavippayogo atthato eko dhammo nÈma natthi, kevalaÑ piyavippayuttÈnaÑ duvidhassÈpi dukkhassa vatthubhÈvato dukkhoti vutto. Idamettha sabba-aÔÔhakathÈvacanaÑ. SaccÈnaÑ pana tathalakkhaÓattÈ sampayogavippayogavacanehi appiyapiyavatth|niyeva visesitÈnÊti vattuÑ yujjatÊti.

IcchitÈlÈbhaniddese jÈtidhammÈnanti jÈtisabhÈvÈnaÑ jÈtipakatikÈnaÑ. IcchÈ uppajjatÊti taÓhÈ uppajjati. Aho vatÈti patthanÈ. AssÈmÈti bhaveyyÈma. Na kho panetaÑ icchÈya pattabbanti yaÑ etaÑ “aho vata mayaÑ na jÈtidhammÈ assÈma, na ca vata no jÈti ÈgaccheyyÈ”ti evaÑ pahÊnasamudayesu sÈdh|su vijjamÈnaÑ ajÈtidhammattaÑ parinibbutesu ca vijjamÈnaÑ jÈtiyÈ anÈgamanaÑ icchitaÑ, taÑ icchantassÈpi maggabhÈvanÈya vinÈ appattabbato, anicchantassÈpi ca bhÈvanÈya pattabbato na icchÈya pattabbaÑ nÈma hoti. IdampÊti etampi. Upari sesÈni upÈdÈya apisaddo. ______________________________________________________________ 1. Nibbhayayogassa (SÊ)

146 KhuddakanikÈya

UpÈdÈnakkhandhaniddese seyyathidanti nipÈto, tassa te katame iti ceti attho. R|pameva upÈdÈnakkhandhoti r|pupÈdÈnakkhandho. Eseva nayo sesesupi.

DukkhasaccaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

SamudayasaccaniddesavaÓÓanÈ

34. Samudayasaccaniddese yÈyaÑ taÓhÈti yÈ ayaÑ taÓhÈ. PonobhavikÈti1 punabbhavakaraÓaÑ punobhavo, punobhavo sÊlamassÈti ponobhavikÈ. Apica punabbhavaÑ2 deti, punabbhavÈya saÑvattati, punappunaÑ bhave3 nibbattetÊti ponobhavikÈ. SÈ panesÈ punabbhavassa dÈyikÈpi atthi adÈyikÈpi, punabbhavÈya saÑvattanikÈpi atthi asaÑvattanikÈpi, dinnÈya paÔisandhiyÈ upadhivepakkamattÈpi. SÈ tippakÈrÈpi ponobhavikÈti nÈmaÑ labhati. PonabbhavikÈtipi pÈÔho, soyevattho. Abhinandanasa~khÈtena nandirÈgena saha gatÈti nandirÈgasahagatÈ, nandirÈgena saddhiÑ atthato ekattameva gatÈti vuttaÑ hoti. Tatra tatrÈbhinandinÊti yatra yatra attabhÈvo nibbattati, tatra tatra abhinandini, r|pÈdÊsu vÈ ÈrammaÓesu tatra tatrÈbhinandinÊ, r|pÈbhinandinÊ saddagandharasaphoÔÔhabbadhammÈbhinandinÊti attho. Tatra tatrÈbhinandÊtipi pÈÔho, tatra tatra abhinandayatÊti attho. Sayyathidanti nipÈto, tassa sÈ katamÈ iti ceti attho. KÈmataÓhÈti kÈme taÓhÈ, paÒcakÈmaguÓikarÈgassetaÑ adhivacanaÑ. BhavataÓhÈti bhave taÓhÈ. BhavapatthanÈvasena uppannassa sassatadiÔÔhisahagatassa rÈgassa r|pÈr|pabhavarÈgassa ca jhÈnanikantiyÈ ca etaÑ adhivacanaÑ. VibhavataÓhÈti vibhave taÓhÈ. UcchedadiÔÔhisahagatarÈgassetaÑ adhivacanaÑ.

IdÈni tassÈ taÓhÈya vatthuÑ vitthÈrato dassetuÑ sÈ kho panesÈti-ÈdimÈha. Tattha uppajjatÊti jÈyati. NivisatÊti punappunaÑ pavattivasena patiÔÔhÈti. UppajjamÈnÈ kattha uppajjati, nivisamÈnÈ kattha nivisatÊti sambandho. YaÑ loke piyar|paÑ sÈtar|panti yaÑ lokasmiÑ ______________________________________________________________ 1. PonobbhavikÈti (SyÈ) 2. PunobhavaÑ (SÊ) 3. BhavaÑ (SyÈ, Ka)


piyasabhÈvaÒceva madhurasabhÈvaÒca. Cakkhu loketi-ÈdÊsu lokasmiÑ hi cakkhu-ÈdÊsu mamattena abhiniviÔÔhÈ sattÈ sampattiyaÑ patiÔÔhitÈ attano cakkhuÑ ÈdÈsÈdÊsu nimittaggahaÓÈnusÈrena vippasannaÑ paÒcapasÈdaÑ suvaÓÓavimÈne ugghÈÔitamaÓisÊhapaÒjaraÑ viya maÒÒanti, sotaÑ rajatapanÈÄikaÑ viya pÈma~gasuttakaÑ viya ca maÒÒanti, tu~ganÈsÈti laddhavohÈraÑ ghÈnaÑ vaÔÔetvÈ ÔhapitaharitÈlavaÔÔiÑ viya maÒÒanti, jivhaÑ rattakambalapaÔalaÑ viya mudusiniddhamadhurarasadaÑ maÒÒanti, kÈyaÑ sÈlalaÔÔhiÑ viya suvaÓÓatoraÓaÑ viya ca maÒÒanti, manaÑ aÒÒesaÑ manena asadisaÑ uÄÈraÑ maÒÒanti, r|paÑ suvaÓÓakaÓikÈrapupphÈdivaÓÓaÑ viya, saddaÑ mattakaravÊkakokilamandadhamitamaÓivaÑsanigghosaÑ viya, attanÈ paÔiladdhÈni catusamuÔÔhÈnikagandhÈrammaÓÈdÊni “kassaÒÒassa evar|pÈni atthÊ”ti maÒÒanti, tesaÑ evaÑ maÒÒamÈnÈnaÑ tÈni cakkhÈdÊni piyar|pÈni ceva sÈtar|pÈni ca honti. Atha nesaÑ tattha anuppannÈ ceva taÓhÈ uppajjati, uppannÈ ca punappunaÑ pavattivasena nivisati. TasmÈ thero “cakkhu loke piyar|paÑ sÈtar|paÑ, etthesÈ taÓhÈ uppajjamÈnÈ uppajjatÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha uppajjamÈnÈti yadÈ uppajjati, tadÈ ettha uppajjatÊti attho.

SamudayasaccaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

NirodhasaccaniddesavaÓÓanÈ

35. Nirodhasaccaniddese yo tassÈyeva taÓhÈyÈti ettha “yo tasseva dukkhassÈ”ti vattabbe yasmÈ samudayanirodheneva1 dukkhaÑ nirujjhati, no aÒÒathÈ. YathÈha–

“YathÈpi m|le anupaddave daÄhe, Chinnopi rukkho punareva r|hati. Evampi taÓhÈnusaye an|hate, NibbattatÊ dukkhamidaÑ punappunan”ti2.

TasmÈ taÑ dukkhanirodhaÑ dassento samudayanirodhena dassetuÑ evamÈha. SÊhasamÈnavuttino hi TathÈgatÈ, te dukkhaÑ nirodhentÈ dukkhanirodhaÒca dassentÈ hetumhi paÔipajjanti, na phale. SuvÈnavuttino pana ______________________________________________________________ 1. Samudayanirodhena (SyÈ) 2. Khu 1. 62 piÔÔhe Dhammapade.

148 KhuddakanikÈya

aÒÒatitthiyÈ, te dukkhaÑ nirodhentÈ dukkhanirodhaÒca dassentÈ attakilamathÈnuyogena ceva tasseva ca desanÈya phale paÔipajjanti, na hetumhÊti sÊhasamÈnavuttitÈya SatthÈ hetumhi paÔipajjanto “yo tassÈyevÈ”ti-ÈdimÈha. DhammasenÈpatipi SatthÈrÈ vuttakkamenevÈha.

Tattha tassÈyeva taÓhÈyÈti yÈ sÈ taÓhÈ “ponobhavikÈ”ti vatvÈ kÈmataÓhÈdivasena vibhattÈ uppattinivesanavasena ca heÔÔhÈ pakÈsitÈ, tassÈyeva taÓhÈya. AsesavirÈganirodhoti virÈgo vuccati maggo, “virÈgÈ vimuccatÊ”ti1 hi vuttaÑ. VirÈgena nirodho virÈganirodho, anusayasamugghÈtato aseso virÈganirodho asesavirÈganirodho. Atha vÈ virÈgoti hi pahÈnaÑ vuccati, tasmÈ aseso virÈgo aseso nirodhoti evampettha yojanÈ daÔÔhabbÈ. Atthato pana sabbÈneva panetÈni asesavirÈganirodhoti-ÈdÊni nibbÈnasseva vevacanÈni. Paramatthato hi dukkhanirodhaÑ ariyasaccanti nibbÈnaÑ vuccati. YasmÈ pana taÑ Ègamma taÓhÈ asesÈ virajjati nirujjati, tasmÈ taÑ “tassÈyeva taÓhÈya asesavirÈganirodho”ti vuccati. NibbÈnaÒca Ègamma taÓhÈ cajÊyati paÔinissajjÊyati muccati na allÊyati, kÈmaguÓÈlayesu cettha ekopi Èlayo natthi, tasmÈ nibbÈnaÑ, cÈgo paÔinissaggo mutti anÈlayoti vuccati. Ekameva hi nibbÈnaÑ, nÈmÈni panassa sabbasa~khatÈnaÑ nÈmapaÔipakkhavasena anekÈni honti. SeyyathidaÑ, asesavirÈgo asesanirodho cÈgo paÔinissaggo mutti anÈlayo rÈgakkhayo dosakkhayo mohakkhayo taÓhÈkkhayo anuppado appavattaÑ animittaÑ appaÓihitaÑ anÈy|hanaÑ appaÔisandhi anupapatti2 agati ajÈtaÑ ajaraÑ abyÈdhi amataÑ asokaÑ aparidevaÑ anupÈyÈsaÑ asaÑkiliÔÔhanti-ÈdÊni.

IdÈni maggena chinnÈya nibbÈnaÑ Ègamma appavattipattÈyapi ca taÓhÈya yesu vatth|su tassÈ uppatti dassitÈ, tattheva abhÈvaÑ dassetuÑ sÈ kho panesÈti-ÈdimÈha. Tattha yathÈ puriso khette jÈtaÑ tittakÈlÈbuvalliÑ disvÈ aggato paÔÔhÈya m|laÑ pariyesitvÈ chinneyya, sÈ anupubbena milÈyitÈ appaÒÒattiÑ3 gaccheyya, tato tasmiÑ khette tittakÈlÈbu niruddhÈ pahÊnÈti vucceyya, evameva khette ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 192; SaÑ 2. 18, 56; Vi 3. 20 piÔÔhesu. 2. Anuppatti (SÊ, SyÈ) 3. ApavattiÑ (SÊ)


hittakÈlÈbu viya cakkhÈdÊsu taÓhÈ. SÈ ariyamaggena m|lacchinnÈ nibbÈnaÑ Ègamma appavattiÑ gacchati. EvaÑ gatÈ pana tesu vatth|su khette tittakÈlÈbu viya na paÒÒÈyati. YathÈ ca aÔavito core ÈnetvÈ nagarassa dakkhiÓadvÈre ghÈteyyuÑ, tato aÔaviyaÑ corÈ matÈti vÈ mÈritÈti vÈ vucceyyuÑ, evameva aÔaviyaÑ corÈ viya yÈ cakkhÈdÊsu taÓhÈ, sÈ dakkhiÓadvÈre corÈ viya nibbÈnaÑ Ègamma niruddhattÈ nibbÈne niruddhÈ. EvaÑ niruddhÈ pana tesu vatth|su aÔaviyaÑ corÈ viya na paÒÒÈyati. TenassÈ tattheva nirodhaÑ dassento “cakkhu loke piyar|paÑ sÈtar|paÑ, etthesÈ taÓhÈ pahÊyamÈnÈ pahÊyatÊ”ti-ÈdimÈha. Atha vÈ taÓhuppÈdavatthussa pariÒÒÈtattÈ pariÒÒÈtavatthusmiÑ puna na uppajjanato anuppÈdanirodhavasena taÓhuppÈdavatthusmiÑyeva nirujjhatÊti vuccati. Ettha ca uppajjanapaÔipakkhavasena pahÊyatÊti vuttaÑ, nivisanapaÔipakkhavasena nirujjhatÊti.

NirodhasaccaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

MaggasaccaniddesavaÓÓanÈ

36. Maggasaccaniddese ayamevÈti aÒÒamaggapaÔikkhepanatthaÑ niyamanaÑ1. Ariyoti taÑtaÑmaggavajjhakilesehi ÈrakattÈ, ariyabhÈvakarattÈ, ariyaphalapaÔilÈbhakarattÈ ca ariyo. AÔÔha a~gÈni assÈti aÔÔha~giko. SvÈyaÑ catura~gikÈ viya senÈ, paÒca~gikaÑ viya t|riyaÑ a~gamattameva hoti, a~gavinimutto natthi. IdÈni a~gamattameva maggo a~gavinimutto natthÊti dassento sammÈdiÔÔhi -pa- sammÈsamÈdhÊti-ÈdimÈha. Tattha sammÈ dassanalakkhaÓÈ sammÈdiÔÔhi. SammÈ abhiniropanalakkhaÓo sammÈsa~kappo. SammÈ pariggahalakkhaÓÈ sammÈvÈcÈ. SammÈ samuÔÔhÈpanalakkhaÓo sammÈkammanto. SammÈ vodÈpanalakkhaÓo sammÈ-ÈjÊvo. SammÈ paggahalakkhaÓo sammÈvÈyÈmo. SammÈ upaÔÔhÈnalakkhaÓÈ sammÈsati. SammÈ samÈdhÈnalakkhaÓo sammÈsamÈdhi. Tesu ekekassa tÊÓi tÊÓi kiccÈni honti. SeyyathidaÑ, ______________________________________________________________ 1. PaÔipakkhaniyamanaÑ (SyÈ, GaÓÔhipade ca) Abhi-®Ôha 2. 107 piÔÔhe pana passitabbaÑ.

150 KhuddakanikÈya

sammÈdiÔÔhi tÈva aÒÒehipi attano paccanÊkakilesehi saddhiÑ miccÈdiÔÔhiÑ pajahati, nirodhaÒca ÈrammaÓaÑ karoti, sampayuttadhamme ca passati tappaÔicchÈdakamohavidhamanavasena asammohato. SammÈsa~kappÈdayopi tatheva micchÈsa~kappÈdÊni ca pajahanti, nibbÈnaÒca ÈrammaÓaÑ karonti. Visesato panettha sammÈsa~kappo sahajÈtadhamme sammÈ abhiniropeti, sammÈvÈcÈ sammÈ pariggaÓhÈti, sammÈkammanto sammÈ samuÔÔhÈpeti, sammÈ-ÈjÊvo sammÈ vodÈpeti, sammÈvÈyÈmo sammÈ paggaÓhÈti, sammÈsati sammÈ upaÔÔhÈpeti, sammÈsamÈdhi sammÈ samÈdahati.

ApicesÈ sammÈdiÔÔhi nÈma pubbabhÈge nÈnÈkkhaÓÈ nÈnÈrammaÓÈ hoti, maggakÈle ekakkhaÓÈ ekÈrammaÓÈ. Kiccato pana “dukkhe ÒÈÓan”ti-ÈdÊni cattÈri nÈmÈni labhati. SammÈsa~kappÈdayopi pubbabhÈge nÈnÈkkhaÓÈ nÈnÈrammaÓÈ honti, maggakÈle ekakkhaÓÈ ekÈrammaÓÈ. Tesu sammÈsa~kappo kiccato nekkhammasa~kappoti-ÈdÊni tÊÓi nÈmÈni labhati. SammÈvÈcÈdayo tayo pubbabhÈge viratiyopi honti cetanÈyopi, maggakkhaÓe pana viratiyoyeva. SammÈvÈyÈmo sammÈsatÊti idampi dvayaÑ kiccato sammappadhÈnasatipaÔÔhÈnavasena cattÈri nÈmÈni labhati. SammÈsamÈdhi pana pubbabhÈgepi maggakkhaÓepi sammÈsamÈdhiyeva.

Iti imesu aÔÔhasu dhammesu BhagavatÈ nibbÈnÈdhigamÈya paÔipannassa yogino bah|pakÈrattÈ paÔhamaÑ sammÈdiÔÔhi desitÈ. AyaÑ hi “paÒÒÈpajjoto paÒÒÈsatthan”ti1 ca vuttÈ. TasmÈ etÈya pubbabhÈge vipassanÈÒÈÓasa~khÈtÈya sammÈdiÔÔhiyÈ avijjandhakÈraÑ vidhamitvÈ kilesacore ghÈtento khemena yogÈvacaro nibbÈnaÑ pÈpuÓÈti. TasmÈ paÔhamaÑ sammÈdiÔÔhi desitÈ.

SammÈsa~kappo pana tassÈ bah|pakÈro. TasmÈ tadanantaraÑ vutto. YathÈ hi heraÒÒiko hatthena parivattetvÈ parivattetvÈ cakkhunÈ kÈhÈpaÓaÑ olokento “ayaÑ k|Ôo ayaÑ cheko”ti jÈnÈti, evaÑ yogÈvacaropi pubbabhÈge vitakkena vitakketvÈ vitakketvÈ vipassanÈpaÒÒÈya olokayamÈno “ime dhammÈ kÈmÈvacarÈ, ime r|pÈvacarÈdayo”ti jÈnÈti. YathÈ vÈ pana purisena koÔiyaÑ gahetvÈ parivattetvÈ parivattetvÈ dinnaÑ mahÈrukkhaÑ tacchako vÈsiyÈ tacchetvÈ ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 20, 22 piÔÔhesu.


kamme upaneti, evaÑ vitakkena vitakketvÈ vitakketvÈ dinnadhamme yogÈvacaro paÒÒÈya “ime dhammÈ kÈmÈvacarÈ, ime r|pÈvacarÈ”ti-ÈdinÈ nayena paricchinditvÈ kamme upaneti. TasmÈ sammÈsa~kappo sammÈdiÔÔhÈnantaraÑ vutto.

SvÈyaÑ yathÈ sammÈdiÔÔhiyÈ, evaÑ sammÈvÈcÈyapi upakÈrako. YathÈha “pubbe kho gahapati vitakketvÈ vicÈretvÈ pacchÈ vÈcaÑ bhindatÊ”ti1. TasmÈ tadanantaraÑ sammÈvÈcÈ vuttÈ.

YasmÈ pana “idaÒcidaÒca karissÈmÈ”ti paÔhamaÑ vÈcÈya saÑvidahitvÈ loke kammante payojenti, tasmÈ vÈcÈ kÈyakammassa upakÈrikÈti sammÈvÈcÈya anantaraÑ sammÈkammanto vutto.

CatubbidhaÑ pana vacÊduccaritaÑ, tividhaÑ kÈyaduccaritaÑ pahÈya ubhayaÑ sucaritaÑ p|rentasseva yasmÈ ÈjÊvaÔÔhamakasÊlaÑ p|rati, na itarassa, tasmÈ tadubhayÈnantaraÑ sammÈ-ÈjÊvo vutto.

EvaÑ visuddhÈjÊvena pana “parisuddho me ÈjÊvo”ti ettÈvatÈ pÈritosaÑ katvÈ2 suttappamattena viharituÑ na yuttaÑ, atha kho sabba-iriyÈpathesu idaÑ vÊriyamÈrabhitabbanti dassetuÑ tadanantaraÑ sammÈvÈyÈmo vutto.

Tato ÈraddhavÊriyenÈpi kÈyÈdÊsu cat|su vatth|su sati s|paÔÔhitÈ kÈtabbÈti dassetuÑ tadanantaraÑ sammÈsati vuttÈ.

YasmÈ pana evaÑ s|paÔÔhitÈya satiyÈ samÈdhissa upakÈrÈnupakÈrÈnaÑ dhammÈnaÑ gatiyo samanvesitvÈ3 pahoti ekattÈrammaÓe cittaÑ samÈdhÈtuÑ, tasmÈ sammÈsati-anantaraÑ sammÈsamÈdhi vuttoti veditabboti.

SammÈdiÔÔhiniddese “dukkhe ÒÈÓan”ti-ÈdinÈ catusaccakammaÔÔhÈnaÑ dassitaÑ. Tattha purimÈni dve saccÈni vaÔÔaÑ, pacchimÈni dve vivaÔÔaÑ. Tesu bhikkhuno vaÔÔe kammaÔÔhÈnÈbhiniveso hoti, vivaÔÔe natthi abhiniveso. PurimÈni hi dve saccÈni “paÒcakkhandhÈ dukkhaÑ, taÓhÈ samudayo”ti evaÑ sa~khepena ca, ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 376 piÔÔhe. 2. AkatvÈ (Abhi-®Ôha 2. 109 piÔÔhe) 3. SamannesitvÈ (Ka)

152 KhuddakanikÈya

“katame paÒcakkhandhÈ, r|pakkhandho”ti-ÈdinÈ nayena vitthÈrena ca Ècariyasantike uggaÓhitvÈ vÈcÈya punappunaÑ parivattento yogÈvacaro kammaÑ karoti. Itaresu pana dvÊsu saccesu “nirodhasaccaÑ iÔÔhaÑ kantaÑ manÈpaÑ, maggasaccaÑ iÔÔhaÑ kantaÑ manÈpan”ti evaÑ savaneneva kammaÑ karoti. So evaÑ kammaÑ karonto cattÈri saccÈni ekapaÔivedhena paÔivijjhati, ekÈbhisamayena abhisameti. DukkhaÑ pariÒÒÈpaÔivedhena paÔivijjhati, samudayaÑ pahÈnapaÔivedhena paÔivijjhati. NirodhaÑ sacchikiriyÈpaÔivedhena paÔivijjhati, maggaÑ bhÈvanÈpaÔivedhena paÔivijjhati. DukkhaÑ pariÒÒÈbhisamayena -pa- maggaÑ bhÈvanÈbhisamayena abhisameti.

Evamassa pubbabhÈge dvÊsu saccesu uggahaparipucchÈsavanadhÈraÓasammasanapaÔivedho hoti, dvÊsu savanapaÔivedhoyeva. AparabhÈge tÊsu kiccato paÔivedho hoti nirodhe ÈrammaÓapaÔivedho. Tattha sabbampi paÔivedhaÒÈÓaÑ lokuttaraÑ, savanadhÈraÓasammasanaÒÈÓaÑ lokiyaÑ kÈmÈvacaraÑ. PaccavekkhaÓÈ pana pattasaccassa hoti, ayaÒca Èdikammiko. TasmÈ sÈ idha na vuttÈ. Imassa ca bhikkhuno pubbe pariggahato “dukkhaÑ parijÈnÈmi, samudayaÑ pajahÈmi, nirodhaÑ sacchikaromi, maggaÑ bhÈvemÊ”ti Èbhoga-samannÈhÈramanasikÈrapaccavekkhaÓÈ natthi, pariggahato paÔÔhÈya hoti. AparabhÈge pana dukkhaÑ pariÒÒÈtameva hoti -pa- maggo bhÈvitova hoti.

Tattha dve saccÈni duddasattÈ gambhÊrÈni, dve gambhÊrattÈ duddasÈni. DukkhasaccaÑ hi uppattito pÈkaÔaÑ, khÈÓukaÓÔakappahÈrÈdÊsu “aho dukkhan”ti vattabbatampi Èpajjati. SamudayasaccaÑ khÈditukÈmatÈ-bhuÒjitukÈmatÈdivasena uppattito pÈkaÔaÑ. LakkhaÓapaÔivedhato pana ubhayampi gambhÊraÑ. Iti tÈni duddasattÈ gambhÊrÈni. ItaresaÑ pana dvinnaÑ dassanatthÈya payogo bhavaggaggahaÓatthaÑ hatthapasÈraÓaÑ viya, avÊciphusanatthaÑ pÈdapasÈraÓaÑ viya, satadhÈ1 bhinnassa vÈlassa koÔiyÈ koÔipaÔipÈdanaÑ viya ca hoti. Iti tÈni gambhÊrattÈ duddasÈni. EvaÑ duddasattÈ gambhÊresu gambhÊrattÈ ca duddasesu cat|su saccesu uggahÈdivasena pubbabhÈgaÒÈÓuppattiÑ sandhÈya idaÑ “dukkhe ÒÈÓan”ti-Èdi vuttaÑ. PaÔivedhakkhaÓe pana ekameva taÑ ÒÈÓaÑ hoti. ______________________________________________________________ 1. SattadhÈ (SyÈ)


Apare panÈhu–catubbidhaÑ saccesu ÒÈÓaÑ sutamayaÒÈÓaÑ vavatthÈnaÒÈÓaÑ sammasanaÒÈÓaÑ abhisamayaÒÈÓanti. Tattha katamaÑ sutamayaÒÈÓaÑ? Sa~khittena vÈ vitthÈrena vÈ cattÈri saccÈni sutvÈ jÈnÈti “idaÑ dukkhaÑ, ayaÑ samudayo, ayaÑ nirodho, ayaÑ maggo”ti. IdaÑ sutamayaÒÈÓaÑ. KatamaÑ vavatthÈnaÒÈÓaÑ? So sutÈnaÑ atthaÑ upaparikkhati dhammato ca lakkhaÓato ca, “ime dhammÈ imasmiÑ sacce pariyÈpannÈ, imassa saccassa idaÑ lakkhaÓan”ti sanniÔÔhÈnaÑ karoti. IdaÑ vavatthÈnaÒÈÓaÑ. KatamaÑ sammasanaÒÈÓaÑ? So evaÑ yathÈnupubbaÑ cattÈri saccÈni vavatthapetvÈ atha dukkhameva gahetvÈ yÈva gotrabhuÒÈÓaÑ aniccato dukkhato anattato sammasati. IdaÑ sammasanaÒÈÓaÑ. KatamaÑ abhisamayaÒÈÓaÑ? LokuttaramaggakkhaÓe ekena ÒÈÓena cattÈri saccÈni apubbaÑ acarimaÑ abhisameti “dukkhaÑ pariÒÒÈbhisamayena, samudayaÑ pahÈnÈbhisamayena, nirodhaÑ sacchikiriyÈbhisamayena maggaÑ bhÈvanÈbhisamayena abhisametÊ”ti. IdaÑ abhisamayaÒÈÓanti.

SammÈsa~kappaniddese kÈmato nissaÔoti nekkhammasa~kappo. ByÈpÈdato nissaÔoti abyÈpÈdasa~kappo. VihiÑsÈya nissaÔoti avihiÑsÈsa~kappo. Tattha nekkhammavitakko kÈmavitakkassa padaghÈtaÑ padacchedaÑ1 karonto uppajjati, abyÈpÈdavitakko byÈpÈdavitakkassa, avihiÑsÈvitakko vihiÑsÈvitakkassa. TathÈ nekkhamma-abyÈpÈda-avihiÑsÈvitakkÈ kÈmabyÈpÈdavihiÑsÈvitakkÈnaÑ paccanÊkÈ hutvÈ uppajjanti.

Tattha yogÈvacaro kÈmavitakkassa padaghÈtanatthaÑ kÈmavitakkaÑ vÈ sammasati aÒÒaÑ vÈ pana kiÒci sa~khÈraÑ. Athassa vipassanÈkkhaÓe vipassanÈsampayutto sa~kappo tada~gavasena kÈmavitakkassa padaghÈtaÑ padacchedaÑ karonto uppajjati, vipassanaÑ ussukkÈpetvÈ maggaÑ pÈpeti. Athassa maggakkhaÓe maggasampayutto sa~kappo samucchedavasena kÈmavitakkassa padaghÈtaÑ padacchedaÑ karonto uppajjati. ByÈpÈdavitakkassapi padaghÈtanatthaÑ byÈpÈdavitakkaÑ vÈ aÒÒaÑ vÈ sa~khÈraÑ, vihiÑsÈvitakkassa padaghÈtanatthaÑ vihiÑsÈvitakkaÑ vÈ aÒÒaÑ vÈ sa~khÈraÑ sammasati. Athassa vipassanÈkkhaÓeti sabbaÑ purimanayeneva yojetabbaÑ. ______________________________________________________________ 1. PadapacchedaÑ (SyÈ) evamaÒÒatthÈpi.

154 KhuddakanikÈya

KÈmavitakkÈdÊnaÑ pana tiÓÓampi PÈÄiyaÑ vibhattesu aÔÔhatiÑsÈrammaÓesu ekakammaÔÔhÈnampi apaccanÊkaÑ nÈma natthi. Ekantato pana kÈmavitakkassa tÈva asubhesu paÔhamajjhÈnameva paccanÊkaÑ, byÈpÈdavitakkassa mettÈya tikacatukkajjhÈnÈni, vihiÑsÈvitakkassa karuÓÈya tikacatukkajjhÈnÈni. TasmÈ asubhaparikammaÑ katvÈ jhÈnaÑ samÈpannassa samÈpattikkhaÓe jhÈnasampayutto vitakko vikkhambhanavasena kÈmavitakkassa paccanÊko hutvÈ uppajjati, jhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ vipassanaÑ paÔÔhapentassa vipassanÈkkhaÓe vipassanÈsampayutto sa~kappo tada~gavasena kÈmavitakkassa paccanÊko hutvÈ uppajjati, vipassanaÑ ussukkÈpetvÈ maggaÑ pÈpentassa maggakkhaÓe maggasampayutto sa~kappo samucchedavasena kÈmavitakkassa paccanÊko hutvÈ upajjati. EvaÑ uppanno nekkhammasa~kappoti vuccatÊti veditabbo.

MettÈya pana parikammaÑ katvÈ, karuÓÈya parikammaÑ katvÈ jhÈnaÑ samÈpannassÈti sabbaÑ purimanayeneva yojetabbaÑ. EvaÑ uppanno abyÈpÈdasa~kappoti vuccati, avihiÑsÈsa~kappoti vuccatÊti veditabbo. Evamete nekkhammasa~kappÈdayÈ vipassanÈjhÈnavasena uppattÊnaÑ nÈnattÈ pubbabhÈge nÈnÈ, maggakkhaÓe pana imesu tÊsu ÔhÈnesu uppannassa akusalasa~kappassa padacchedato anuppattisÈdhanavasena magga~gaÑ p|rayamÈno ekova kusalasa~kappo uppajjati. AyaÑ sammÈsa~kappo nÈma.

SammÈvÈcÈniddesepi yasmÈ aÒÒeneva cittena musÈvÈdÈ viramati, aÒÒena aÒÒena1 pisuÓÈvÈcÈdÊhi, tasmÈ catasopetÈ veramaÓiyo pubbabhÈge nÈnÈ, maggakkhaÓe pana micchÈvÈcÈsa~khÈtÈya catubbidhÈya akusaladussÊlyacetanÈya padacchedato anuppattisÈdhanavasena magga~gaÑ p|rayamÈnÈ ekÈva sammÈvÈcÈsa~khÈtÈ kusalaveramaÓi uppajjati. AyaÑ sammÈvÈcÈ nÈma.

SammÈkammantaniddesepi yasmÈ aÒÒeneva cittena pÈÓÈtipÈtÈ viramati, aÒÒena adinnÈdÈnÈ, aÒÒena micchÈcÈrÈ, tasmÈ tissopetÈ veramaÓiyo pubbabhÈge nÈnÈ, maggakkhaÓe pana micchÈkammantasa~khÈtÈya tividhÈya akusaladussÊlyacetanÈya padacchedato anuppattisÈdhanavasena magga~gaÑ p|rayamÈnÈ ekÈva sammÈkammantasa~khÈto kusalaveramaÓi uppajjati. AyaÑ sammÈkammanto nÈma. ______________________________________________________________ 1. AÒÒena (SyÈ)


SammÈ-ÈjÊvaniddese idhÈti imasmiÑ sÈsane. AriyasÈvakoti ariyassa Buddhassa sÈvako. MicchÈ-ÈjÊvaÑ pahÈyÈti pÈpakaÑ ÈjÊvaÑ pajahitvÈ. SammÈ-ÈjÊvenÈti Buddhappasatthena kusala-ÈjÊvena. JÊvikaÑ1 kappetÊti jÊvitappavattiÑ pavatteti. IdhÈpi yasmÈ aÒÒeneva cittena kÈyadvÈravÊtikkamÈ viramati, aÒÒeneva vacÊdvÈravÊtikkamÈ, tasmÈ pubbabhÈge nÈnÈkkhaÓesu uppajjati, maggakkhaÓe pana dvÊsu dvÈresu sattannaÑ kammapathÈnaÑ vasena uppannÈya micchÈ-ÈjÊvadussÊlyacetanÈya padacchedato anuppattisÈdhanavasena magga~gaÑ p|rayamÈnÈ ekÈva sammÈ-ÈjÊvasa~khÈtÈ kusalaveramaÓi uppajjati. AyaÑ sammÈ-ÈjÊvo nÈma.

SammÈvÈyamaniddese idha bhikkh|ti imasmiÑ sÈsane paÔipannako bhikkhu. AnuppannÈnanti anibbattÈnaÑ. PÈpakÈnanti lÈmakÈnaÑ. AkusalÈnaÑ dhammÈnanti akosallasambh|tÈnaÑ dhammÈnaÑ. AnuppÈdÈyÈti na uppÈdanatthÈya. ChandaÑ janetÊti kattukamyatÈsa~khÈtaÑ kusalacchandaÑ janeti uppÈdeti. VÈyamatÊti payogaÑ janeti parakkamaÑ karoti. VÊriyaÑ ÈrabhatÊti kÈyikaÑ cetasikaÑ vÊriyaÑ karoti. CittaÑ paggaÓhÈtÊti teneva sahajÈtavÊriyena cittaÑ ukkhipati. PadahatÊti padhÈnavÊriyaÑ karoti. PaÔipÈÔiyÈ panetÈni cattÈripi padÈni ÈsevanÈbhÈvanÈbahulÊkammasÈtaccakiriyÈhi yojetabbÈni.

UppannÈnanti anuppannÈnanti avattabbataÑ ÈpannÈnaÑ. PahÈnÈyÈti pajahanatthÈya. AnuppannÈnaÑ kusalÈnaÑ dhammÈnanti anibbattÈnaÑ kosallasambh|tÈnaÑ dhammÈnaÑ. UppÈdÈyÈti uppÈdanatthÈya. UppannÈnanti nibbattÈnaÑ. ®hitiyÈti ÔhitatthÈya. AsammosÈyÈti anassanathaÑ. BhiyyobhÈvÈyÈti punappunaÑ bhÈvÈya. VepullÈyÈti vipulabhÈvÈya. BhÈvanÈyÈti vaÉÉhiyÈ. PÈrip|riyÈti parip|raÓatthÈya.

Ete pana sammÈvÈyÈmasa~khÈtÈ cattÈro sammappadhÈnÈ pubbabhÈge lokiyÈ, maggakkhaÓe lokuttarÈ. MaggakkhaÓe pana ekameva vÊriyaÑ catukiccasÈdhanavasena cattÈri nÈmÈni labhati. Tattha lokiyÈ KassapasaÑyutte vuttanayeneva veditabbÈ. VuttaÒhi tattha– ______________________________________________________________ 1. JÊvitaÑ (SyÈ)

156 KhuddakanikÈya

(“CattÈrome Èvuso sammappadhÈnÈ. Katame cattÈro.)1 IdhÈvuso bhikkhu ‘anuppannÈ me pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ uppajjamÈnÈ anatthÈya saÑvatteyyun’ti ÈtappaÑ karoti, ‘uppannÈ me pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ appahÊyamÈnÈ anatthÈya saÑvatteyyun’ti ÈtappaÑ karoti, ‘anuppannÈ me kusalÈ dhammÈ anuppajjamÈnÈ anatthÈya saÑvatteyyun’ti ÈtappaÑ karoti, ‘uppannÈ me kusalÈ dhammÈ nirujjhamÈnÈ anatthÈya saÑvatteyyun’ti ÈtappaÑ karotÊ”ti2.

Tattha ca anuppannÈti asamudÈcÈravasena vÈ ananubh|tÈrammaÓa-vasena vÈ anuppannÈ. AÒÒathÈ hi anamatagge saÑsÈre anuppannÈ pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ nÈma natthi, anuppannÈ pana uppajjamÈnÈpi eteyeva uppajjanti, pahÊyamÈnÈpi eteyeva pahÊyanti.

Tattha ekaccassa vattaganthadhuta~gasamÈdhivipassanÈnavakamma-bhavÈnaÑ aÒÒataravasena kilesÈ na samudÈcaranti. KathaÑ? Ekacco hi vattasampanno hoti, asÊti khandhakavattÈni3 cuddasa mahÈvattÈni4 cetiya~gaÓabodhiya~gaÓapÈnÊyamÈÄaka-uposathÈgÈra-ÈgantukagamikavattÈni ca karontasseva kilesÈ okÈsaÑ na labhanti. AparabhÈge panassa vattÈni vissajjetvÈ bhinnavattassa carato ayonisomanasikÈraÑ sativossaggaÒca Ègamma uppajjanti. Evampi asamudÈcÈravasena anuppannÈ uppajjanti nÈma.

Ekacco ganthayutto hoti, ekampi nikÈyaÑ gaÓhÈti dvepi tayopi cattÈropi paÒcapi. Tassa tepiÔakaÑ BuddhavacanaÑ atthavasena PÈÄivasena anusandhivasena pubbÈparavasena gaÓhantassa sajjhÈyantassa cintentassa vÈcentassa desentassa pakÈsentassa kilesÈ okÈsaÑ na labhanti. AparabhÈge panassa ganthakammaÑ pahÈya kusÊtassa carato ayonisomanasikÈrasati-vossagge Ègamma uppajjanti. Evampi asamudÈcÈravasena anuppannÈ uppajjanti nÈma.

Ekacco pana dhuta~gadharo hoti, terasa dhuta~gaguÓe samÈdÈya vattati, tassa dhuta~gaguÓe pariharantassa kilesÈ okÈsaÑ na labhanti. ______________________________________________________________ 1. ( ) PÈÄiyaÑ natthi. 2. SaÑ 1. 401 piÔÔhe. 3. DvÈsÊti khuddakavattÈni (Abhi-®Ôha 2. 283; AÑ-®Ôha 1. 23 piÔÔhesu), Vi 4. 239 piÔÔhe pana passitabbaÑ. 4. Vi 4. 373 piÔÔhÈdÊsu.


AparabhÈge panassa dhuta~gÈni vissajjetvÈ bÈhullÈya Èvattassa1 carato ayonisomanasikÈrasatipossagge Ègamma uppajjanti. Evampi asamudÈcÈravasena anuppannÈ uppajjanti nÈma.

Ekacco aÔÔhasu samÈpattÊsu ciÓÓavasÊ hoti, tassa paÔhamajjhÈnÈdÊsu ÈvajjanavasÊ-ÈdÊnaÑ vasena viharantassa kilesÈ okÈsaÑ na labhanti. AparabhÈge panassa parihÊnajjhÈnassa vÈ vissaÔÔhajjhÈnassa vÈ bhassÈdÊsu anuyuttassa viharato ayonisomanasikÈrasativossagge Ègamma uppajjanti. Evampi asamudÈcÈravasena anuppannÈ uppajjanti nÈma.

Ekacco pana vipassako hoti, sattasu vÈ anupassanÈsu2 aÔÔhÈrasasu vÈ mahÈvipassanÈsu3 kammaÑ karonto viharati, tassa evaÑ viharato kilesÈ okÈsaÑ na labhanti. AparabhÈge panassa vipassanÈkammaÑ pahÈya kÈyadaÄhÊbahulassa viharato ayonisomanasikÈrasativossagge Ègamma uppajjanti. Evampi asamudÈcÈravasena anuppannÈ uppajjanti nÈma.

Ekacco navakammiko hoti, uposathÈgÈrabhojanasÈlÈdÊni karoti, tassa tesaÑ upakaraÓÈni cintentassa kilesÈ okÈsaÑ na labhanti. AparabhÈge panassa navakamme niÔÔhite vÈ vissaÔÔhe vÈ ayonisomanasikÈrasativossagge Ègamma uppajjanti. Evampi asamudÈcÈravasena anuppannÈ uppajjanti nÈma.

Ekacco pana brahmalokato Ègato suddhasatto hoti, tassa anÈsevanÈya kilesÈ okÈsaÑ na labhanti. AparabhÈge panassa laddhÈsevanassa ayonisomanasikÈrasativossagge Ègamma uppajjanti. Evampi asamudÈcÈravasena anuppannÈ uppajjanti nÈma. EvaÑ tÈva asamudÈcÈravasena anuppannatÈ veditabbÈ.

KathaÑ ananubh|tÈrammaÓavasena? Idhekacco ananubh|tapubbaÑ manÈpikÈdibhedaÑ ÈrammaÓaÑ labhati, tassa tattha ayonisomanasikÈrasati vossagge Ègamma rÈgÈdayo kilesÈ uppajjanti. EvaÑ ananubh|tÈrammaÓavasena anuppannÈ uppajjanti nÈma. EvaÑ anuppannÈnaÑ akusalÈnaÑ uppÈde sati ______________________________________________________________ 1. Œvattantassa (SyÈ) 2. Khu 9. 406 piÔÔhe. 3. Khu 9. 24, 25 piÔÔhesu.

158 KhuddakanikÈya

attano anatthaÑ passitvÈ tesaÑ anuppÈdÈya satipaÔÔhÈnabhÈvanÈnuyogena paÔhamaÑ sammappadhÈnaÑ bhÈveti, uppannesu pana tesu tesaÑ appahÈnato attano anatthaÑ passitvÈ tesaÑ pahÈnÈya dutiyaÑ tatheva sammappadhÈnaÑ bhÈveti.

AnuppannÈ kusalÈ dhammÈti samathavipassanÈ ceva maggo ca. TesaÑ anuppÈde attano anatthaÑ passitvÈ tesaÑ uppÈdanatthÈya tatheva tatiyaÑ sammappadhÈnaÑ bhÈveti. UppannÈ kusalÈ dhammÈti samathavipassanÈva. Maggo pana sakiÑ uppajjitvÈ nirujjhamÈno anatthÈya saÑvattanako nÈma natthi. So hi phalassa paccayaÑ datvÈva nirujjhati. TÈsaÑ samathavipassanÈnaÑ nirodhato attano anatthaÑ passitvÈ tÈsaÑ ÔhitiyÈ tatheva catutthaÑ sammappadhÈnaÑ bhÈveti. LokuttaramaggakkhaÓe pana ekameva vÊriyaÑ.

Ye evaÑ anuppannÈ uppajjeyyuÑ, te yathÈ neva uppajjanti, evaÑ tesaÑ anuppannÈnaÑ anuppÈdakiccaÑ, uppannÈnaÒca pahÈnakiccaÑ sÈdheti. UppannÈti cettha catubbidhaÑ uppannaÑ vattamÈnuppannaÑ bh|tÈpagatuppannaÑ1 okÈsakatuppannaÑ bh|miladdhuppannanti. Tattha sabbampi uppÈdajarÈbha~gasama~gisa~khÈtaÑ vattamÈnuppannaÑ nÈma. ŒrammaÓarasaÑ anubhavitvÈ niruddhaÑ anubh|tÈpagatasa~khÈtaÑ kusalÈkusalaÑ uppÈdÈdittayamanuppatvÈ niruddhaÑ bhutvÈpagatasa~khÈtaÑ sesasa~khataÒca bh|tÈpagatuppannaÑ nÈma. “YÈnissa tÈni pubbe katÈni kammÈnÊ”ti evamÈdinÈ2 nayena vuttaÑ kammaÑ atÊtampi samÈnaÑ aÒÒaÑ vipÈkaÑ paÔibÈhitvÈ attano vipÈkassa okÈsaÑ katvÈ ÔhitattÈ tathÈ katokÈsaÒca vipÈkaÑ anuppannampi samÈnaÑ evaÑ kate okÈse ekantena uppajjanato okÈsakatuppannaÑ nÈma. TÈsu tÈsu bh|mÊsu asam|hataÑ akusalaÑ bh|miladdhuppannaÑ nÈma.

Ettha ca bh|miyÈ bh|miladdhassa ca nÈnattaÑ veditabbaÑ–bh|miti hi vipassanÈya ÈrammaÓabh|tÈ tebh|makÈ paÒcakkhandhÈ. Bh|miladdhaÑ nÈma tesu khandhesu uppattirahaÑ kilesajÈtaÑ. Tena hi sÈ bh|miladdhÈ nÈma hotÊti tasmÈ bh|miladdhanti vuccati. SÈ ca kho na ÈrammaÓavasena. ŒrammaÓavasena hi sabbepi atÊtÈnÈgate pariÒÒÈtepi ca khÊÓÈsavÈnaÑ khandhe Èrabbha kilesÈ uppajjanti. Yadi ca taÑ bh|miladdhaÑ nÈma siyÈ, tassa appaheyyato na koci bhavam|laÑ pajaheyya. Vatthuvasena pana bh|miladdhaÑ veditabbaÑ. Yattha ______________________________________________________________ 1. BhutvÈvigatuppannaÑ (SÊ, Abhi-®Ôha 2. 285; Ma-®Ôha 3. 173 piÔÔhesu ca) 2. Ma 3. 203 piÔÔhe.


yattha hi vipassanÈya apariÒÒÈtÈ khandhÈ uppajjanti, tattha tattha uppÈdato pabhuti tesu vaÔÔam|laÑ kilesajÈtaÑ anuseti. TaÑ appahÊnaÔÔhena bh|miladdhanti veditabbaÑ.

Tattha ca yassa yesu khandhesu appahÊnaÔÔhena anusayitÈ kilesÈ, tassa te eva khandhÈ tesaÑ kilesÈnaÑ vatthu, na aÒÒesaÑ santakÈ khandhÈ. AtÊtakkhandhesu ca appahÊnÈnusayitÈnaÑ kilesÈnaÑ atÊtakkhandhÈva vatthu, na itare. Esa nayo anÈgatÈdÊsu. TathÈ kÈmÈvacarakkhandhesu appahÊnÈnusayitÈnaÑ kilesÈnaÑ kÈmÈvacarakkhandhÈ eva vatthu, na itare. Esa nayo r|pÈr|pÈvacaresu. SotÈpannÈdÊsu pana yassa yassa ariyapuggalassa khandhesu taÑ taÑ vaÔÔam|laÑ kilesajÈtaÑ tena tena maggena pahÊnaÑ, tassa tassa te te khandhÈ pahÊnÈnaÑ tesaÑ tasaÑ vaÔÔam|lakÈnaÑ kilesÈnaÑ avatthuto bh|mÊti sa~khaÑ na labhanti. Puthujjanassa sabbaso vaÔÔam|lakilesÈnaÑ appahÊnattÈ yaÑkiÒci kariyamÈnaÑ kammaÑ kusalamakusalaÑ vÈ hoti, iccassa kammakilesapaccayÈva vaÔÔaÑ vaÔÔati, tassa tasseva taÑ vaÔÔam|laÑ r|pakkhandheyeva, na vedanÈdÊsu. ViÒÒÈÓakkhandheyeva vÈ, na r|pakkhandhÈdÊs|ti na vattabbaÑ. KasmÈ? Avisesena paÒcasupi khandhesu anusayitattÈ. KathaÑ? PathavÊrasÈdi viya rukkhe. YathÈ hi mahÈrukkhe pathavÊtalaÑ adhiÔÔhÈya pathavÊrasaÒca ÈporasaÒca nissÈya tappaccayÈ m|lakhandhasÈkhÈpasÈkhÈpallavapalÈsapupphaphalehi vaÉÉhitvÈ nabhaÑ p|retvÈ yÈva kappÈvasÈnÈ bÊjaparamparÈya rukkhapaveÓiÑ santÈnayÈmÈne1 Ôhite taÑ pathavÊrasÈdim|leyeva, na khandhÈdÊsu. Phaleyeva vÈ, na m|lÈdÊs|ti na vattabbaÑ. KasmÈ? Avisesena sabbesu m|lÈdÊsu anugatattÈti. YathÈ pana tasseva rukkhassa pupphaphalÈdÊsu nibbinno koci puriso cat|su disÈsu maÓÉ|kakaÓÔakaÑ nÈma visakaÓÔakaÑ ÈkoÔeyya, atha so rukkho tena visasamphassena phuÔÔho pathavÊrasa-ÈporasÈnaÑ pariyÈdinnattÈ appasavadhammataÑ Ègamma puna santÈnaÑ nibbattetuÑ na sakkuÓeyya, evameva khandhappavattiyaÑ nibbinno kulaputto tassa purisassa cat|su disÈsu rukkhe visayojanaÑ viya attano santÈne catumaggabhÈvanaÑ Èrabhati. Athassa so khandhasantÈno tena catumaggavisasamphassena sabbaso vaÔÔam|lakilesÈnaÑ pariyÈdinnattÈ ______________________________________________________________ 1. SandhÈrayamÈne (SÊ, Ka)

160 KhuddakanikÈya

kiriyasabhÈvamattaÑ upagatakÈyakammÈdisabbakammappabhedo hutvÈ ÈyatiÑ punabbhavÈnabhinibbattanadhammataÑ Ègamma bhavantarasantÈnaÑ nibbattetuÑ na sakkoti, kevalaÑ carimaviÒÒÈÓanirodhena nirindhano viya jÈtavedo anupÈdÈno parinibbÈyati. EvaÑ bh|miyÈ bh|miladdhassa ca nÈnattaÑ veditabbaÑ.

Aparampi catubbidhaÑ uppannaÑ samudÈcÈruppannaÑ ÈrammaÓÈdhiggahituppannaÑ avikkhambhituppannaÑ asam|hatuppannanti. Tattha vattamÈnuppannameva samudÈcÈruppannaÑ. CakkhÈdÊnaÑ pana ÈpÈthagate ÈrammaÓe pubbabhÈge anuppajjamÈnampi kilesajÈtaÑ ÈrammaÓassa adhiggahitattÈ eva aparabhÈge ekantena uppattito ÈrammaÓÈdhiggahituppannanti vuccati. SamathavipassanÈnaÑ aÒÒataravasena avikkhambhitaÑ kilesajÈtaÑ cittasantatimanÈr|Ähampi uppattinivÈrakassa hetuno abhÈvÈ avikkhambhituppannaÑ nÈma. SamathavipassanÈvasena pana vikkhambhitampi ariyamaggena asam|hatattÈ uppattidhammataÑ anatÊtattÈ asam|hatuppannanti vuccati. Tividhampi cetaÑ ÈrammaÓÈdhiggahitÈvikkhambhitÈsam|hatuppannaÑ bh|miladdheneva sa~gahaÑ gacchatÊti veditabbaÑ.

IcchetasmiÑ vuttappabhede uppanne yadetaÑ vattamÈnabh|tÈpagatokÈsakatasamudÈcÈrasa~khÈtaÑ uppannaÑ, taÑ amaggavajjhattÈ kenaci maggaÒÈÓena pahÈtabbaÑ na hoti. YaÑ panetaÑ bh|miladdhÈrammaÓÈdhiggahitÈvikkhambhitÈsam|hatasa~khÈtaÑ uppannaÑ, tassa taÑ uppannabhÈvaÑ nÈsayamÈnaÑ yasmÈ taÑ taÑ lokiyalokuttaraÒÈÓaÑ uppajjati, tasmÈ taÑ sabbampi pahÈtabbaÑ hotÊti. EvaÑ ye maggo kilese pajahati, te sandhÈya “uppannÈnan”ti-Èdi vuttaÑ.

Atha maggakkhaÓe kathaÑ anuppannÈnaÑ kusalÈnaÑ uppÈdÈya bhÈvanÈ hoti, kathaÒca uppannÈnaÑ ÔhitiyÈti? MaggappavattiyÈ eva. Maggo hi pavattamÈno pubbe anuppannapubbattÈ anuppanno nÈma vuccati. AnÈgatapubbaÑ hi ÔhÈnaÑ ÈgantvÈ ananubh|tapubbaÑ vÈ ÈrammaÓaÑ anubhavitvÈ vattÈro bhavanti “anÈgataÔÔhÈnaÑ Ègatamha, ananubh|taÑ ÈrammaÓaÑ anubhavÈmÈ”ti. YÈvassa1 pavatti, ayameva Ôhiti nÈmÈti ÔhitiyÈ bhÈvetÊtipi vatthuÑ vaÔÔati. Evametassa bhikkhuno idaÑ lokuttaramaggakkhaÓe ekameva vÊriyaÑ ______________________________________________________________ 1. YÈ cassa (SyÈ, Abhi-®Ôha 2. 287; Ma-®Ôha 3. 176 piÔÔhesu ca)


“anuppannÈnaÑ pÈpakÈnaÑ akusalÈnaÑ dhammÈnaÑ anuppÈdÈyÈ”ti-ÈdÊni cattÈri nÈmÈni labhati. AyaÑ lokuttaramaggakkhaÓe sammappadhÈnakathÈ. Evamettha lokiyalokuttaramissakÈ sammappadhÈnÈ niddiÔÔhÈti.

SammÈsatiniddese kÈyeti r|pakÈye. R|pakÈyo hi idha a~gapacca~gÈnaÑ kesÈdÊnaÒca dhammÈnaÑ sam|haÔÔhena hatthikÈyarathakÈyÈdayo viya kÈyoti adhippeto. YathÈ ca sam|haÔÔhena, evaÑ kucchitÈnaÑ ÈyaÔÔhena. KucchitÈnaÑ hi paramajegucchÈnaÑ so Èyotipi kÈyo. Œyoti uppattideso. TatrÈyaÑ vacanattho–Èyanti tatoti Èyo. Ke Èyanti? KucchitÈ kesÈdayo. Iti kucchitÈnaÑ Èyoti kÈyo.

KÈyÈnupassÊti kÈyaÑ anupassanasÊlo, kÈyaÑ vÈ anupassamÈno. KÈyeti ca vatvÈpi puna kÈyÈnupassÊti dutiyaÑ kÈyaggahaÓaÑ asammissato vavatthÈnaghanavinibbhogÈdidassanatthaÑ katanti veditabbaÑ. Tena na kÈye1 vedanÈnupassÊ cittadhammÈnupassÊ vÈ, atha kho kÈyÈnupassÊyevÈti kÈyasa~khÈte vatthusmiÑ kÈyÈnupassanÈkÈrasseva dassanena asammissato vavatthÈnaÑ dassitaÑ hoti. TathÈ na kÈye a~gapacca~gavinimutta-ekadhammÈnupassÊ, nÈpi kesalomÈdivinimutta-itthipurisÈnupassÊ. Yopi cettha kesalomÈdiko bh|tupÈdÈyasam|hasa~khÈto kÈyo, tatthÈpi na bh|tupÈdÈyavinimutta-ekadhammÈnupassÊ, atha kho rathasambhÈrÈnupassako viya a~gapacca~gasam|hÈnupassÊ, nagarÈvayavÈnupassako viya kesalomÈdisam|hÈnupassÊ, kadalikkhandhapattavaÔÔivinibhujjako viya rittamuÔÔhiviniveÔhako viya ca bh|tupÈdÈyasam|hÈnupassÊyevÈti sam|havaseneva kÈyasa~khÈtassa vatthuno nÈnappakÈrato dassanena ghanavinibbhogo dassito hoti. Na hettha yathÈvuttasam|havinimutto kÈyo vÈ itthÊ vÈ puriso vÈ aÒÒo vÈ koci dhammo dissati, yathÈvuttadhammasam|hamatteyeva pana tathÈ tathÈ sattÈ micchÈbhinivesaÑ karonti. TenÈhu porÈÓÈ–

“YaÑ passati na taÑ diÔÔhaÑ, yaÑ diÔÔhaÑ taÑ na passati. ApassaÑ bajjhate m|Äho, bajjhamÈno na muccatÊ”ti. ______________________________________________________________ 1. KÈyeyeva (SÊ)

162 KhuddakanikÈya

GhanavinibbhogÈdidassanatthanti vuttaÑ. Œdisaddena cettha ayampi attho veditabbo–ayaÑ hi etasmiÑ kÈye kÈyÈnupassÊyeva, na aÒÒadhammÈnupassÊ. KiÑ vuttaÑ hoti? YathÈ anudakabh|tÈyapi marÊciyÈ udakÈnupassino honti, na evaÑ aniccadukkhÈnattÈsubhabh|teyeva imasmiÑ kÈye niccasukhattasubhabhÈvÈnupassÊ, atha kho kÈyÈnupassÊ aniccadukkhÈnattÈsubhÈkÈrasam|hÈnupassÊyevÈti vuttaÑ hoti. Atha vÈ yvÈyaÑ MahÈsatipaÔÔhÈne “idha bhikkhave bhikkhu araÒÒagato vÈ rukkham|lagato vÈ -pa-. So satova assasatÊ”ti1 ÈdinÈ nayena assÈsapassÈsÈdicuÓÓakajÈta-aÔÔhikapariyosÈno kÈyo vutto, yo ca parato satipaÔÔhÈnakathÈyaÑ “idhekacco pathavÊkÈyaÑ aniccato anupassati, ÈpokÈyaÑ, tejokÈyaÑ, vÈyokÈyaÑ, kesakÈyaÑ, lomakÈyaÑ, chavikÈyaÑ, cammakÈyaÑ, maÑsakÈyaÑ, ruhirakÈyaÑ, nhÈrukÈyaÑ, aÔÔhikÈyaÑ, aÔÔhimiÒjakÈyan”ti2 kÈyo vutto, tassa sabbassa imasmiÑyeva kÈye anupassanato kÈye kÈyÈnupassÊti evampi attho daÔÔhabbo.

Atha vÈ kÈye ahanti vÈ mamanti vÈ evaÑ gahetabbassa kassaci ananupassanato tassa tasseva pana kesalomÈdikassa nÈnÈdhammasam|hassa anupassanato kÈye kesÈdidhammasam|hasa~khÈtakÈyÈnupassÊti evamattho daÔÔhabbo. Apica “imasmiÑ kÈye aniccato anupassati, no niccato”ti2 ÈdinÈ anukkamena parato Ègatanayassa sabbasseva aniccalakkhaÓÈdino ÈkÈrasam|hasa~khÈtassa kÈyassa anupassanatopi kÈye kÈyÈnupassÊti evampi attho daÔÔhabbo. AyaÑ pana catusatipaÔÔhÈnasÈdhÈraÓo attho.

KÈye kÈyÈnupassÊti assÈsapassÈsakÈyÈdike bahudhÈ vutte kÈye ekekakÈyÈnupassÊ. ViharatÊti cat|su iriyÈpathavihÈresu aÒÒataravihÈrasamÈyogaparidÊpanametaÑ, ekaÑ iriyÈpathabÈdhanaÑ aÒÒena iriyÈpathena vicchinditvÈ apatamÈnaÑ attÈnaÑ harati pavattetÊti attho. ŒtÈpÊti kÈyapariggÈhakavÊriyasamÈyogaparidÊpanametaÑ. So hi yasmÈ tasmiÑ samaye yaÑ taÑ vÊriyaÑ tÊsu bhavesu kilesÈnaÑ ÈtÈpanato ÈtÈpoti vuccati, tena samannÈgato ______________________________________________________________ 1. DÊ 2. 231; Ma 1. 70 piÔÔhesu. 2. Khu 9. 406 piÔÔhe.


hoti, tasmÈ “ÈtÈpÊ”ti vuccati. SampajÈnoti kÈyapariggÈhakena sampajaÒÒasa~khÈtena ÒÈÓena samannÈgato. SatimÈti kÈyapariggÈhikÈya satiyÈ samannÈgato. AyaÑ pana yasmÈ satiyÈ ÈrammaÓaÑ pariggahetvÈ paÒÒÈya anupassati. Na hi sativirahitassa anupassanÈ nÈma atthi. TenevÈha “satiÒca khvÈhaÑ bhikkhave sabbatthikaÑ vadÈmÊ”ti1. TasmÈ ettha “kÈye kÈyÈnupassÊ viharatÊ”ti ettÈvatÈ kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnakammaÔÔhÈnaÑ vuttaÑ hoti. Atha vÈ yasmÈ anÈtÈpino antosa~khepo antarÈyakaro hoti, asampajÈno upÈyapariggahe anupÈyaparivajjane ca sammuyhati, muÔÔhassati upÈyÈpariccÈge anupÈyÈpariggahe ca asamattho hoti, tenassa taÑ kammaÔÔhÈnaÑ na sampajjati, tasmÈ yesaÑ dhammÈnaÑ ÈnubhÈvena taÑ sampajjati, tesaÑ dassanatthaÑ “ÈtÈpÊ sampajÈno satimÈ”ti idaÑ vuttanti veditabbaÑ.

Iti kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ sampayoga~gaÒca2 dassetvÈ idÈni pahÈna~gaÑ dassetuÑ vineyya loke abhijjhÈdomanassanti vuttaÑ. Tattha vineyyÈti tada~gavinayena vÈ vikkhambhanavinayena vÈ vinayitvÈ. Loketi yvÈyaÑ kÈyo pubbe pariggahito, sveva idha lujjanapalujjanaÔÔhena3 loko nÈma. TasmiÑ loke abhijjhaÑ domanassaÒca pajahitvÈti attho. YasmÈ panassa na kÈyamatteyeva abhijjhÈdomanassaÑ pahÊyati, vedanÈdÊsupi pahÊyatiyeva, tasmÈ “paÒcapi upÈdÈnakkhandhÈ loko”ti4 Vibha~ge vuttaÑ. Lokasa~khÈtattÈyeva tesaÑ dhammÈnaÑ atthuddhÈravasenetaÑ vuttanti veditabbaÑ. YaÑ panÈha “tattha katamo loko, sveva kÈyo loko”ti5 ayamevettha attho. AbhijjhÈdomanassanti ca samÈsetvÈ vuttaÑ. SaÑyutta~guttarapÈÔhantaresu6 pana visuÑ katvÈ paÔhanti. SÈ pana abhijjhÈyanti patthayanti etÈya, sayaÑ vÈ abhijjhÈyati, abhijjhÈyanamattameva vÈ esÈti abhijjhÈ. YasmÈ panettha abhijjhÈgahaÓena kÈmacchando, domanassagahaÓena byÈpÈdo sa~gahaÑ gacchati, tasmÈ nÊvaraÓapariyÈpannabalavadhammadvayadassanena nÊvaraÓappahÈnaÑ vuttaÑ hotÊti veditabbaÑ. ______________________________________________________________ 1. SaÑ 3. 100 piÔÔhe. 2. SampayogaÒca (SyÈ) 3. LujjanaÔÔhena (SyÈ) 4. Abhi 2. 202 piÔÔhe. 5. Abhi 2. 261 piÔÔhe. 6. SaÑyutta~guttaresu (SÊ)

164 KhuddakanikÈya

Visesena panettha abhijjhÈvinayena kÈyasampattim|lakassa anurodhassa, domanassavinayena kÈyavipattim|lakassa virodhassa, abhijjhÈvinayena ca kÈye abhiratiyÈ, domanassavinayena kÈyabhÈvanÈya anabhiratiyÈ, abhijjhÈvinayena kÈye abh|tÈnaÑ subhasukhabhÈvÈdÊnaÑ pakkhepassa, domanassavinayena kÈye bh|tÈnaÑ asubhÈsukhabhÈvÈdÊnaÑ apanayanassa pahÈnaÑ vuttaÑ. Tena yogÈvacarassa yogÈnubhÈvo yogasamatthatÈ ca dÊpitÈ hoti. YogÈnubhÈvo hi esa, ya’dayaÑ1 anurodhavirodhavippamutto aratiratisaho abh|tapakkhepabh|tÈpanayanavirahito ca hoti. Anurodhavirodhavippamutto cesa aratiratisaho abh|taÑ apakkhipanto bh|taÒca anapanento yogasamattho hotÊti.

Aparo nayo–“kÈye kÈyÈnupassÊ”ti ettha anupassanÈya kammaÔÔhÈnaÑ vuttaÑ, “viharatÊ”ti ettha vuttavihÈrena kammaÔÔhÈnikassa kÈyapariharaÓaÑ. “ŒtÈpÊ”ti-ÈdÊsu ÈtÈpena sammappadhÈnaÑ, satisampajaÒÒena sabbatthakakammaÔÔhÈnaÑ, kammaÔÔhÈnapariharaÓ|pÈyo vÈ. SatiyÈ vÈ kÈyÈnupassanÈvasena paÔiladdhasamatho, sampajaÒÒena vipassanÈ, abhijjhÈdomanassavinayena bhÈvanÈphalaÑ vuttanti veditabbaÑ.

VedanÈsu vedanÈnupassÊti-ÈdÊsu ca vedanÈdÊnaÑ puna vacane payojanaÑ kÈyÈnupassanÈyaÑ vuttanayeneva yathÈyodaÑ yojetvÈ veditabbaÑ. AyaÑ pana asÈdhÈraÓattho–sukhÈdÊsu anekappabhedÈsu vedanÈsu visuÑ visuÑ aniccÈdito ekekavedanÈnupassÊti, sarÈgÈdike soÄasappabhede citte visuÑ visuÑ aniccÈdito etekacittÈnupassÊti, kÈyavedanÈcittÈni ÔhapetvÈ sesatebh|makadhammesu visuÑ visuÑ aniccÈdito ekekadhammÈnupassÊti, SatipaÔÔhÈnasuttante2 vuttanayena nÊvaraÓÈdidhammÈnupassÊti vÈ. Ettha ca “kÈye”ti ekavacanaÑ sarÊrassa ekattÈ, “citte”ti ekavacanaÑ cittassa sabhÈvabhedÈbhÈvato jÈtiggahaÓena katanti veditabbaÑ. YathÈ ca vedanÈdayo anupassitabbÈ, tathÈ anupassanto vedanÈsu vedanÈnupassÊ, citte cittÈnupassÊ, dhammesu dhammÈnupassÊti veditabbo. KathaÑ tÈva vedanÈ anupassitabbÈ? ______________________________________________________________ 1. YadidaÑ (SyÈ, Abhi-®Ôha 2. 210; Ma-®Ôha 1. 249 piÔÔhesu ca) GaÓÔhipade pana

passitabbaÑ. 2. DÊ 2. 238; Ma 1. 76 piÔÔhesu.


SukhÈ tÈva vedanÈ dukkhato, dukkhÈ vedanÈ sallato, adukkhamasukhÈ vedanÈ aniccato anupassitabbÈ. YathÈha–

“Yo sukhaÑ dukkhato adda, dukkhamaddakkhi sallato. AdukkhamasukhaÑ santaÑ, addakkhi naÑ aniccato. Sa ve sammaddaso bhikkhu, parijÈnÈti vedanÈ”ti1.

SabbÈ eva cetÈ dukkhatopi anupassitabbÈ. VuttaÒhetaÑ “yaÑkiÒci vedayitaÑ, sabbaÑ taÑ dukkhasminti vadÈmÊ”ti2. Sukhadukkhatopi ca anupassitabbo. YathÈha “sukhÈ vedanÈ ÔhitisukhÈ vipariÓÈmadukkhÈ. DukkhÈ vedanÈ ÔhitidukkhÈ vipariÓÈmasukhÈ. AdukkhamasukhÈ vedanÈ ÒÈÓasukhÈ aÒÒÈÓadukkhÈ”ti1. Apica aniccÈdisatta-anupassanÈvasenÈpi anupassitabbÈ.

Cittadhammesupi cittaÑ tÈva ÈrammaÓÈdhipatisahajÈtabh|mikammavipÈkakiriyÈdinÈnattabhedÈnaÑ aniccÈdisatta-anupassanÈnaÑ sarÈgÈdisoÄasabhedÈnaÒca vasena anupassitabbaÑ, dhammÈ salakkhaÓasÈmaÒÒalakkhaÓÈnaÑ suÒÒabhÈdhammassa aniccÈdisatta-anupassanÈnaÑ santÈsantÈdÊnaÒca vasena anupassitabbÈ. KÈmaÒcettha yassa kÈyasa~khÈte loke abhijjhÈdomanassaÑ pahÊnaÑ, tassa vedanÈdilokesupi taÑ pahÊnameva, nÈnÈpuggalavasena pana nÈnÈkkhaÓikasatipaÔÔhÈnabhÈvanÈvasena ca sabbattha vuttaÑ. Yato vÈ ekattha pahÊnaÑ, sesesupi pahÊnaÑ hoti. Tenevassa tattha pahÈnadassanatthampi evaÑ vuttanti veditabbaÑ.

Iti ime cattÈro satipaÔÔhÈnÈ pubbabhÈge nÈnÈcittesu labbhanti. AÒÒeneva hi cittena kÈyaÑ pariggaÓhÈti aÒÒena vedanaÑ, aÒÒena cittaÑ, aÒÒena dhamme pariggaÓhÈti. LokuttaramaggakkhaÓe pana ekacitteyeva labbhanti. Œdito hi kÈyaÑ pariggaÓhitvÈ Ègatassa vipassanÈsampayuttÈ sati kÈyÈnupassanÈ nÈma, tÈya satiyÈ samannÈgato puggalo kÈyÈnupassÊ nÈma. VipassanaÑ ussukkÈpetvÈ ariyamaggaÑ pattassa maggakkhaÓe maggasampayuttÈ sati kÈyÈnupassanÈ nÈma, tÈya satiyÈ samannÈgato puggalo kÈyÈnupassÊ nÈma. VedanaÑ pariggaÓhitvÈ cittaÑ pariggaÓhitvÈ dhamme pariggaÓhitvÈ Ègatassa vipassanÈsampayuttÈ ______________________________________________________________ 1. SaÑ 2. 409 piÔÔhe. 2. SaÑ 2. 417 piÔÔhe. 3. Ma 1. 377 piÔÔhe.

166 KhuddakanikÈya

sati dhammÈnupassanÈ nÈma, tÈya satiyÈ samannÈgato puggalo dhammÈnupassÊ nÈma. VipassanaÑ ussukkÈpetvÈ ariyamaggaÑ pattassa maggakkhaÓe maggasampayuttÈ sati dhammÈnupassanÈ nÈma, tÈya satiyÈ samannÈgato puggalo dhammÈnupassÊ nÈma. EvaÑ tÈva desanÈ puggale tiÔÔhati. KÈye pana “subhan”ti vipallÈsappahÈnÈ kÈyapariggÈhikÈ sati maggena samijjhatÊti kÈyÈnupassanÈ nÈma. VedanÈya “sukhÈ”ti vipallÈsappahÈnÈ vedanÈpariggÈhikÈ sati maggena samijjhatÊti vedanÈnupassanÈ nÈma. Citte “niccan”ti vipallÈsappahÈnÈ cittapariggÈhikÈ sati maggena samijjhatÊti cittÈnupassanÈ nÈma. Dhammesu “attÈ”ti vipallÈsappahÈnÈ dhammapariggÈhikÈ sati maggena samijjhatÊti dhammÈnupassanÈ nÈma. Iti ekÈva maggasampayuttÈ sati catukiccasÈdhakattena cattÈri nÈmÈni labhati. Tena vuttaÑ “lokuttaramaggakkhaÓe pana ekacitteyeva labbhantÊ”ti.

SammÈsamÈdhiniddese vivicceva kÈmehÊti kÈmehi viviccitvÈ vinÈ hutvÈ apakkamitvÈ. Yo panÈyamettha evakÈro, so niyamatthoti veditabbo. YasmÈ ca niyamattho, tasmÈ paÔhamajjhÈnaÑ upasampajja viharaÓasamaye avijjamÈnÈnampi kÈmÈnaÑ tassa paÔhamajjhÈnassa paÔipakkhabhÈvaÑ kÈmapariccÈgeneva cassa adhigamaÑ dÊpeti. KathaÑ? “Vivicceva kÈmehÊ”ti evaÑ hi niyame kayiramÈne idaÑ paÒÒÈyati, n|nimassa1 jhÈnassa kÈmÈ paÔipakkhabh|tÈ, yesu sati idaÑ na pavattati, andhakÈre sati padÊpobhÈso viya, tesaÑ pariccÈgeneva cassa adhigamo hoti orimatÊrapariccÈgena pÈrimatÊrassa viya. TasmÈ niyamaÑ karotÊti.

Tattha siyÈ, kasmÈ panesa pubbapadeyeva vutto, na uttarapade, kiÑ akusalehi dhammehi aviviccÈpi jhÈnaÑ upasampajja vihareyyÈti? Na kho panetaÑ evaÑ daÔÔhabbaÑ. TaÑnissaraÓato hi pubbapade esa vutto. KÈmadhÈtusamatikkamanato hi kÈmarÈgapaÔipakkhato ca idaÑ jhÈnaÑ kÈmÈnameva nissaraÓaÑ. YathÈha “kÈmÈnametaÑ nissaraÓaÑ yadidaÑ nekkhamman”ti2. Uttarapadepi pana yathÈ “idheva bhikkhave samaÓo, idha dutiyo samaÓo”ti3 ettha evakÈro ÈnetvÈ vuccati, evaÑ vattabbo. Na hi sakkÈ ito aÒÒehipi nÊvaraÓasa~khÈtehi akusalehi dhammehi avivicca jhÈnaÑ upasampajja viharituÑ. TasmÈ “vivicceva kÈmehi vivicceva ______________________________________________________________ 1. Nanvimassa (SÊ) 2. Khu 1. 237 Itivuttake. 3. Ma 1. 92; AÑ 1. 560 piÔÔhesu.


akusalehi dhammehÊ”ti evaÑ padadvayepi esa daÔÔhabbo. Padadvayepi ca kiÒcÈpi viviccÈti iminÈ sÈdhÈraÓavacanena tada~gavikkhambhana-samucchedapaÔippassaddhinissaraÓavivekÈ cittakÈya-upadhivivekÈ ca sa~gahaÑ gacchanti, tathÈpi pubbabhÈge kÈyavivekacittaviveka-vikkhambhanavivekÈ daÔÔhabbÈ, lokuttaramaggakkhaÓe kÈyavivekacittavivekasamucchedavivekapaÔippassaddhiviveka-nissaraÓavivekÈ.

KÈmehÊti iminÈ pana padena ye ca MahÈniddese “katame vatthukÈmÈ manÈpikÈ r|pÈ”ti-ÈdinÈ1 nayena vatthukÈmÈ vuttÈ, ye ca tattheva Vibha~ge ca “chando kÈmo, rÈgo kÈmo, chandarÈgo kÈmo, sa~kappo kÈmo, rÈgo kÈmo, sa~kapparÈgo kÈmo”ti2 evaÑ kilesakÈmÈ vuttÈ, te sabbepi sa~gahitÈ icceva daÔÔhabbÈ. EvaÑ hi sati vivicceva kÈmehÊti vatthukÈmehipi viviccevÈti attho yujjati. Tena kÈyaviveko vutto hoti.

Vivicca akusalehi dhammehÊti kilesakÈmehi sabbÈkusalehi vÈ viviccÈti attho yujjati. Tena cittaviveko vutto hoti. Purimena cettha vatthukÈmehi vivekavacanato eva kÈmasukhapariccÈgo, dutiyena kilesakÈmehi vivekavacanato nekkhammasukhapariggaho vibhÈvito hoti. EvaÑ vatthukÈmakilesakÈmavivekavacanatoyeva ca etesaÑ paÔhamena saÑkilesavatthuppahÈnaÑ, dutiyena saÑkilesappahÈnaÑ. PaÔhamena lolabhÈvassa hetupariccÈgo, dutiyena bÈlabhÈvassa. PaÔhamena ca payogasuddhi, dutiyena ÈsayaposanaÑ vibhÈvitaÑ hotÊti viÒÒÈtabbaÑ. Esa tÈva nayo kÈmehÊti ettha vuttakÈmesu vatthukÈmapakkhe.

KilesakÈmapakkhe pana chandoti ca rÈgoti ca evamÈdÊhi anekabhedo kÈmacchandova kÈmoti adhippeto. So ca akusalapariyÈpannopi samÈno “tattha katame kÈmÈ, chando kÈmo”ti-ÈdinÈ3 nayena Vibha~ge upari jhÈna~gapaÔipakkhato visuÑ vutto, kilesakÈmattÈ vÈ purimapade vutto, akusalapariyÈpannattÈ dutiyapade. Anekabhedato cassa kÈmatoti avatvÈ kÈmehÊti vuttaÑ. ______________________________________________________________ 1. Khu 7. 1 piÔÔhe. 2. Khu 7. 2; Abhi 2. 266 piÔÔhesu. 3. Abhi 2. 266 piÔÔhe.

168 KhuddakanikÈya

AÒÒesampi ca dhammÈnaÑ akusalabhÈve vijjamÈne “tattha katame akusalÈ dhammÈ, kÈmacchando”ti-ÈdinÈ1 nayena Vibha~ge upari jhÈna~gapaccanÊkapaÔipakkhabhÈvadassanato nÊvaraÓÈneva vuttÈni. NÊvaraÓÈni hi jhÈna~gapaccanÊkÈni, tesaÑ jhÈna~gÈneva paÔipakkhÈni viddhaÑsakÈni vinÈsakÈnÊti vuttaÑ hoti. TathÈ hi “samÈdhi kÈmacchandassa paÔipakkho, pÊti byÈpÈdassa, vitakko thinamiddhassa, sukhaÑ uddhaccakukkuccassa, vicÈro vicikicchÈyÈ”ti2 PeÔake vuttaÑ.

Evamettha “vivicceva kÈmehÊ”ti iminÈ kÈmacchandassa vikkhambhanaviveko vutto hoti, “vivicca akusalehi dhammehÊ”ti iminÈ paÒcannampi nivaraÓÈnaÑ. AgahitaggahaÓena pana paÔhamena kÈmacchandassa, dutiyena sesanÊvaraÓÈnaÑ. TathÈ paÔhamena tÊsu akusalam|lesu paÒcakÈmaguÓabhedavisayassa lobhassa, dutiyena ÈghÈtavatthubhedÈdivisayÈnaÑ dosamohÈnaÑ. OghÈdÊsu vÈ dhammesu paÔhamena kÈmoghakÈmayogakÈmÈsavakÈmupÈdÈna-abhijjhÈkÈyagantha kÈmarÈgasaÒÒojanÈnaÑ, dutiyena avasesa-oghayogÈsava-upÈdÈnaganthasaÑyojanÈnaÑ. PaÔhamena taÓhÈya taÑsampayuttakÈnaÒca, dutiyena avijjÈya taÑsampayuttakÈnaÒca. Apica paÔhamena lobhasampayutta-aÔÔhacittuppÈdÈnaÑ, dutiyena sesÈnaÑ catunnaÑ akusalacittuppÈdÈnaÑ vikkhambhanaviveko vutto hotÊti veditabbo.

EttÈvatÈ ca paÔhamassa jhÈnassa pahÈna~gaÑ dassetvÈ idÈni sampayoga~gaÑ dassetuÑ savitakkaÑ savicÈranti-Èdi vuttaÑ. Tattha ÈrammaÓe cittassa abhiniropanalakkhaÓo vitakko. ŒrammaÓÈnumajjanalakkhaÓo vicÈro. Santepi ca nesaÑ katthaci avippayoge oÄÈrikaÔÔhena pubba~gamaÔÔhena ca ghaÓÉÈbhighÈto viya cetaso paÔhamÈbhinipÈto vitakko, sukhumaÔÔhena anumajjanasabhÈvena ca ghaÓÉÈnuravo viya anuppabandho vicÈro. VipphÈravÈ cettha vitakko paÔhamuppattikÈle paripphandanabh|to cittassa, ÈkÈse uppatitukÈmassa pakkhino pakkhavikkhepo viya, padumÈbhimukhapÈto viya ca gandhÈnubandhacetaso bhamarassa. Santavutti vicÈro nÈtiparipphandanabh|to cittassa, ÈkÈse uppattitassa pakkhino pakkhappasÈraÓaÑ viya, paribbhamanaÑ viya ca padumÈbhimukhapatitassa bhamarassa padumassa uparibhÈge. ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 266 piÔÔhe. 2. Gavesitabbo.


DukanipÈtaÔÔhakathÈyaÑ pana “ÈkÈse gacchato mahÈsakuÓassa ubhohi pakkhehi vÈtaÑ gahetvÈ1 pakkhe sannisÊdÈpetvÈ gamanaÑ viya ÈrammaÓe cetaso abhiniropanabhÈvena pavattho vitakko, vÈtaggahaÓatthaÑ pakkhephandÈpayamÈnassa gamanaÑ viya anumajjanabhÈvena pavatto vicÈro”ti vuttaÑ. TaÑ anuppabandhena pavattiyaÑ yujjati. So pana tesaÑ viseso paÔhamadutiyajjhÈnesu pÈkaÔo hoti. Apica malaggahitaÑ kaÑsabhÈjanaÑ ekena hatthena daÄhaÑ gahetvÈ itarena hatthena cuÓÓatelavÈlaÓÉupakena parimajjantassa daÄhaggahaÓahattho viya vitakko, parimajjanahattho viya vicÈro. TathÈ kumbhakÈrassa daÓÉappahÈrena cakkaÑ bhamayitvÈ bhÈjanaÑ karontassa uppÊÄanahattho viya vitakko, ito cito ca saÑsaraÓahattho viya vicÈro. TathÈ maÓÉalaÑ karontassa majjhe sannirujjhitvÈ ÔhitakaÓÔako viya abhiniropano vitakko, bahi paribbhamanakaÓÔako viya anumajjano vicÈro. Iti iminÈ ca vitakkena iminÈ ca vicÈrena saha vattati rukkho viya pupphena phalena cÈti idaÑ jhÈnaÑ “savitakkaÑ savicÈran”ti vuccati.

Vivekajanti ettha vivitti viveko, nÊvaraÓavigamoti attho. Vivittoti vÈ viveko, nÊvaraÓavivitto jhÈnasampayuttadhammarÈsÊti attho. TasmÈ vivekÈ, tasmiÑ vÈ viveke jÈtanti vivekajaÑ. PÊtisukhanti ettha piÓayatÊti pÊti, sÈ sampiyÈyanalakkhaÓÈ. SÈ panesÈ khuddikÈ pÊti khaÓikÈ pÊti okkantikÈ pÊti ubbegÈ pÊti pharaÓÈ pÊtÊti paÒcavidhÈ hoti.

Tattha khuddikÈ pÊti sarÊre lomahaÑsanamattameva kÈtuÑ sakkoti. KhaÓikÈ pÊti khaÓe khaÓe vijjuppÈdasadisÈ2 hoti. OkkantikÈ pÊti samuddatÊraÑ vÊci viya kÈyaÑ okkamitvÈ okkamitvÈ bhijjati. UbbegÈ pÊti balavatÊ hoti kÈyaÑ uddhaggaÑ katvÈ ÈkÈse la~ghÈpanappamÈÓappattÈ. PharaÓÈ pÊti atibalavatÊ hoti. TÈya hi uppannÈya sakalasarÊraÑ dhamitvÈ p|ritavatthi viya mahatÈ udakoghena pakkhandapabbatakucchi viya ca anupariphuÔaÑ hoti. SÈ panesÈ paÒcavidhÈ pÊti gabbhaÑ gaÓhantÊ paripÈkaÑ gacchantÊ duvidaÑ passaddhiÑ parip|reti kÈyapassaddhiÒca cittapassaddhiÒca. PassaddhigabbhaÑ gaÓhantÊ paripÈkaÑ gacchantÊ duvidhampi sukhaÑ pÈrip|reti kÈyikaÒca cetasikaÒca. ______________________________________________________________ 1. GÈhÈpetvÈ (SÊ) 2. VijjupÈtasadisÈ (SÊ)

170 KhuddakanikÈya

SukhaÑ gabbhaÑ gaÓhantaÑ paripÈkaÑ gacchantaÑ tividhaÑ samÈdhiÑ parip|reti khaÓikasamÈdhiÑ upacÈrasamÈdhiÑ appanÈsamÈdhiÒcÈti. TÈsu ca yÈ appanÈ samÈdhissa m|laÑ hutvÈ vaÉÉhamÈnÈ samÈdhisampayogaÑ gatÈ pharaÓÈ pÊti, ayaÑ imasmiÑ atthe adhippetÈ pÊtÊti.

ItaraÑ pana sukhayatÊti sukhaÑ, yassuppajjati, taÑ sukhitaÑ karotÊti attho. SukhanaÑ vÈ sukhaÑ, suÔÔhu vÈ khÈdati khaÓati ca kÈyacittÈbÈdhanti sukhaÑ, somanassavedanÈyetaÑ nÈmaÑ. TaÑ sÈtalakkhaÓaÑ. Santepi ca nesaÑ katthaci avippayoge iÔÔhÈrammaÓapaÔilÈbhatuÔÔhi pÊti, paÔiladdharasÈnubhavanaÑ sukhaÑ. Yatha pÊti, tattha sukhaÑ. Yattha sukhaÑ, tattha na niyamato pÊti. Sa~khÈrakkhandhasa~gahitÈ pÊti, vedanÈkkhandhasa~gahitaÑ. KantÈrakhinnassa vanantudakadassanasavanesu viya pÊti, vanacchÈyÈpavesana-udakaparibhogesu viya sukhaÑ. TasmiÑ tasmiÑ samaye pÈkaÔabhÈvato cetaÑ vuttanti veditabbaÑ. Iti ayaÒca pÊti idaÒca sukhaÑ assa jhÈnassa, asmiÑ vÈ jhÈne atthÊti idaÑ jhÈnaÑ “pÊtisukhan”ti vuccati. Atha vÈ pÊti ca sukhaÒca pÊtisukhaÑ dhammavinayÈdayo viya. VivekajaÑ pÊtisukhaÑ assa jhÈnassa, asmiÑ vÈ jhÈne atthÊti evampi vivekajaÑ pÊtisukhaÑ. Yatheva hi jhÈnaÑ, evaÑ pÊtisukhampettha vivekajameva hoti. TaÒcassa atthÊti tasmÈ alopasamÈsaÑ katvÈ ekapadeneva “vivekajaÑ pÊtisukhan”tipi vatthuÑ yujjati.

PaÔhamanti gaÓanÈnupubbatÈ paÔhamaÑ, paÔhamaÑ uppannantipi paÔhamaÑ. JhÈnanti duvidhaÑ jhÈnaÑ ÈrammaÓ|panijjhÈnaÒca lakkhaÓ|panijjhÈnaÒca. Tattha aÔÔha samÈpattiyo pathavÊkasiÓÈdi-ÈrammaÓaÑ upanijjhÈyantÊti “ÈrammaÓ|panijjhÈnan”ti sa~khyaÑ gatÈ. VipassanÈmaggaphalÈni pana lakkhaÓ|panijjhÈnaÑ nÈma. Tattha vipassanÈ aniccÈdilakkhaÓassa upanijjhÈnato lakkhaÓ|panijjhÈnaÑ, vipassanÈya katakiccassa maggena ijjhanato maggo lakkhaÓ|panijjhÈnaÑ, phalaÑ pana nirodhasaccaÑ tathalakkhaÓaÑ upanijjhÈyatÊti lakkhaÓ|panijjhÈnaÑ. Tesu idha pubbabhÈge ÈrammaÓ|panijjhÈnaÑ, lokuttaramaggakkhaÓe lakkhaÓ|panijjhÈnaÑ adhippetaÑ, tasmÈ ÈrammaÓ|panijjhÈnato lakkhaÓ|panijjhÈnato paccanÊkajjhÈpanato ca “jhÈnan”ti veditabbaÑ. UpasampajjÈti upagantvÈ, pÈpuÓitvÈti vuttaÑ hoti. UpasampÈdayitvÈ vÈ, nipphÈdetvÈti vuttaÑ hoti. ViharatÊti tadanur|pena iriyÈpathavihÈrena iriyati, vuttappakÈrajhÈnasama~gÊ hutvÈ attabhÈvassa vuttiÑ abhinipphÈdeti.


VitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈti ettha vitakkassa ca vicÈrassa cÈti imesaÑ dvinnaÑ v|pasamÈ samatikkamÈ, dutiyajjhÈnakkhaÓe apÈtubhÈvÈti vuttaÑ hoti. Tattha kiÒcÈpi dutiyajjhÈne sabbepi paÔhamajjhÈnadhammÈ na santi, aÒÒeyeva hi paÔhamajjhÈne phassÈdayo, aÒÒe idhÈti. OÄÈrikassa pana oÄÈrikassa a~gassa samatikkamÈ paÔhamajjhÈnato paresaÑ dutiyajjhÈnÈdÊnaÑ adhigamo hotÊti dassanatthaÑ “vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ”ti evaÑ vuttanti veditabbaÑ. Ajjhattanti idha niyakajjhattaÑ adhippetaÑ, tasmÈ attani jÈtaÑ, attasantÈne nibbattanti attho.

SampasÈdananti sampasÈdanaÑ vuccati saddhÈ. SampasÈdanayogato jhÈnampi sampasÈdanaÑ nÊlavaÓÓayogato nÊlavatthaÑ viya. YasmÈ vÈ taÑ jhÈnaÑ sampasÈdanasamannÈgatattÈ vitakkavicÈrakkhobhav|pasamanena ca ceto sampasÈdayati, tasmÈpi sampasÈdananti vuttaÑ. ImasmiÑ ca atthavikappe sampasÈdanaÑ cetasoti evaÑ padasambandho veditabbo, purimasmiÑ pana atthavikappe cetasoti etaÑ ekodibhÈvena saddhiÑ yojetabbaÑ.

TatrÈyaÑ atthayojanÈ–eko udetÊti ekodi, vitakkavicÈrehi anajjhÈr|ÄhattÈ aggo seÔÔho hutvÈ udetÊti attho. SeÔÔhopi hi loke ekoti vuccati. VitakkavicÈravirahito vÈ eko asahÈyo hutvÈ itipi vattuÑ vaÔÔati. Atha vÈ sampayuttadhamme udÈyatÊti udi, uÔÔhapetÊti attho. SeÔÔhaÔÔhena eko ca so udi cÈti ekodi. SamÈdhissetaÑ adhivacanaÑ. Iti imaÑ ekodiÑ bhÈveti vaÉÉhetÊti idaÑ dutiyaÑ jhÈnaÑ ekodibhÈvaÑ. So panÈyaÑ ekodi yasmÈ cetaso, na sattassa na jÊvassa. TasmÈ etaÑ “cetaso ekodibhÈvan”ti vuttaÑ.

Nanu cÈyaÑ saddhÈ paÔhamajjhÈnepi atthi, ayaÒca ekodinÈmako samÈdhi, atha kasmÈ idameva “sampasÈdanaÑ cetaso ekodibhÈvan”ti ca vuttanti. Vuccate–aduÑ hi paÔhamajjhÈnaÑ vitakkavicÈrakkhobhena vÊcitara~gasamÈkulamiva jalaÑ na suppasannaÑ hoti, tasmÈ satiyÈpi saddhÈya “sampasÈdanan”ti na vuttaÑ. Na suppasannattÈyeva cettha samÈdhipi na suÔÔhu pÈkaÔo, tasmÈ “ekodibhÈvan”tipi na vuttaÑ. ImasmiÑ pana jhÈne vitakkavicÈrapalibodhÈbhÈvena laddhokÈsÈ balavatÊ saddhÈ, balavasaddhÈsahÈyapaÔilÈbheneva ca samÈdhipi pÈkaÔo, tasmÈ idameva evaÑ vuttanti veditabbaÑ.

172 KhuddakanikÈya

AvitakkaÑ avicÈranti bhÈvanÈya pahinattÈ etasmiÑ, etassa vÈ vitakko natthÊti avitakkaÑ. IminÈva nayena avicÈraÑ. EtthÈha “nanu ca ‘vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ’ti iminÈpi ayamattho siddho, atha kasmÈ puna vuttaÑ ‘avitakkaÑ avicÈran’ti”. Vuccate–evametaÑ, siddhovÈyamattho, na panetaÑ tadatthadÊpakaÑ, nanu avocumha “oÄÈrikassa pana oÄÈrikassa a~gassa samatikkamÈ paÔhamajjhÈnato paresaÑ dutiyajjhÈnÈdÊnaÑ samadhigamo hotÊti dassanatthaÑ vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈti evaÑ vuttan”ti.

Apica vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ idaÑ sampasÈdanaÑ, na kilesakÈlussiyassa. VitakkavicÈranaÒca v|pasamÈ ekodibhÈvaÑ, na upacÈrajjhÈnamiva nÊvaraÓappahÈnÈ, na paÔhamajjhÈnamiva ca a~gapÈtubhÈvÈti evaÑ sampasÈdana-ekodibhÈvÈnaÑ hetuparidipakamidaÑ vacanaÑ. TathÈ vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ idaÑ avitakka-avicÈraÑ, na tatiyacatutthajjhÈnÈni viya cakkhuviÒÒÈÓÈdÊni viya ca abhÈvÈti evaÑ avitakka-avicÈrabhÈvassa hetuparidÊpakaÒca. Na vitakkavicÈrÈbhÈvamattaparidÊpakaÑ, vitakkavicÈrÈbhÈvamattaparidÊpakameva pana “avitakkaÑ avicÈran”ti idaÑ vacanaÑ. TasmÈ purimaÑ vatvÈpi puna vattabbamevÈti.

SamÈdhijanti paÔhamajjhÈnasamÈdhito, sampayuttasamÈdhito vÈ jÈtanti attho. Tattha kiÒcÈpi paÔhamajjhÈnampi sampayuttasamÈdhito jÈtaÑ, atha kho ayameva samÈdhi “samÈdhÊ”ti vattabbataÑ arahati vitakkavicÈrakkhobhavirahena ativiya acalattÈ suppasannattÈ ca. TasmÈ imassa vaÓÓabhaÓanatthaÑ idameva “samÈdhijan”ti vuttaÑ. PÊtisukhanti idaÑ vuttanayemeva. Dutiyanti gaÓanÈnupubbatÈ dutiyaÑ, idaÑ dutiyaÑ uppannantipi dutiyaÑ.

PÊtiyÈ ca virÈgÈti virÈgo nÈma vuttappakÈrÈya pÊtiyÈ jÊgucchanaÑ vÈ samatikkamo vÈ, ubhinnaÑ pana antarÈ casaddo sampiÓÉanattho, so v|pasamaÑ vÈ sampiÓÉeti vitakkavicÈravupasamaÑ vÈ. Tattha yadÈ v|pasamameva sampiÓÉeti, tadÈ pÊtiyÈ virÈgÈ ca, kiÒca bhiyyo v|pasamÈ cÈti evaÑ yojanÈ veditabbÈ. ImissÈ ca yojanÈya virÈgo jigucchanattho hoti, tasmÈ pÊtiyÈ jigucchanÈ ca samatikkamÈ cÈti ayamattho daÔÔhabbo. YadÈ pana vitakkavicÈrav|pasamaÑ sampiÓÉeti, tadÈ pÊtiyÈ ca virÈgÈ, kiÒca bhiyyo vitakkavicÈrÈnaÒca v|pasamÈti evaÑ yojanÈ veditabbÈ. ImisÈ ca yojanÈya virÈgo samatikkamanatto hoti, tasmÈ pÊtiyÈ ca samatikkamÈ, vitakkavicÈranaÒca vupasamÈti ayamattho daÔÔhabbo.


KÈmaÒcete vitakkavicÈrÈ dutiyajjhÈneyeva v|pasantÈ, imassa pana jhÈnassa maggaparidÊpanatthaÑ vaÓÓabhaÓanatthaÒcetaÑ vuttaÑ. VitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈti hi vutte idaÑ paÒÒÈyati “n|na1 vitakkavicÈrav|pasamo mago imassa jhÈnassÈ”ti. YathÈ ca tatiye ariyamagge appahÊnÈnampi sakkÈyadiÔÔhÈdÊnaÑ “paÒcannaÑ orambhÈgiyÈnaÑ saÑyojanÈnaÑpahÈnÈ”ti2 evaÑ pahÈnaÑ vuccamÈnaÑ vaÓÓabhaÓanaÑ hoti, tadadhigamÈya ussukkÈnaÑ ussÈhajanakaÑ, evameva idha av|pasantÈnampi vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamo vuccamÈno vaÓÓabhaÓanaÑ hoti, tenÈyamattho vuttho “pÊtiyÈ ca samatikkamÈ vitakkavicÈrÈnaÒca v|pasamÈ”ti.

Upekkhako ca viharatÊti ettha upapattito ikkhatÊti upekkhÈ, samaÑ passati apakkhapatitÈ hutvÈ passatÊti attho. TÈya visadÈya vipulÈya thÈmagatÈya samannÈgatattÈ tatiyajjhÈnasama~gÊ “upekkhako”ti vuccati.

UpekkhÈ pana dasavidhÈ hoti chaÄa~gupekkhÈ brahmavihÈrupekkhÈ bojjha~gupekkhÈ vÊriyupekkhÈ sa~khÈrupekkhÈ vedanupekkhÈ vipassanupekkhÈ tatramajjhattupekkhÈ jhÈnupekkhÈ pÈrisuddhupekkhÈti.

Tattha yÈ “idha bhikkhave khÊÓÈsavo bhikkhu cakkhunÈ r|paÑ disvÈ neva sumano hoti na dummano, upekkhako ca viharati sato sampajÈno”ti3 evamÈgatÈ khÊÓÈsavassa chasu dvÈresu iÔÔhÈniÔÔhachaÄÈrammaÓÈpÈthe parisuddhapakatibhÈvÈvijahanÈkÈrabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ chaÄa~gupekkhÈ nÈma.

YÈ pana “upekkhÈsahagatena cetasÈ ekaÑ disaÑ pharitvÈ viharatÊ”ti4 evamÈgatÈ sattesu majjhattÈkÈrabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ brahmavihÈrupekkhÈ nÈma.

YÈ pana “upekkhÈsambojjha~gaÑ bhÈveti vivekanissitan”ti5 evamÈgatÈ sahajÈtadhammÈnaÑ majjhattÈkÈrabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ bojjha~gupekkhÈ nÈma. ______________________________________________________________ 1. Nanu (SÊ) 2. DÊ 1. 148; Ma 2. 99; SaÑ 3. 63; AÑ 1. 235 piÔÔhÈdÊsu. 3. AÑ 2. 247. piÔÔhe. 4. DÊ 1. 234; Ma 1. 47 piÔÔhÈdÊsu. 5. Ma 2. 204 piÔÔhÈdÊsu.

174 KhuddakanikÈya

YÈ pana “kÈlena kÈlaÑ upekkhÈnimittaÑ manasikarotÊ”ti1 evamÈgatÈ anaccÈraddhanÈtisithilavÊriyasa~khÈtÈ upekkhÈ, ayaÑ vÊriyupekkhÈ nÈma.

YÈ pana “kati sa~khÈrupekkhÈ samathavasena2 uppajjanti, kati sa~khÈrupekkhÈ vipassanÈvasena uppajjanti, aÔÔha sa~khÈrupekkhÈ samathavasena uppajjanti, dasasa~khÈrupekkhÈ vipassanÈvasena uppajjantÊ”ti3 evamÈgatÈ nÊvaraÓÈdipaÔisa~khÈsantiÔÔhanÈgahaÓe majjhattabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ sa~khÈrupekkhÈ nÈma.

YÈ pana “yasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittaÑ uppannaÑ hoti upekkhÈsahagatan”ti4 evamÈgatÈ adukkhamasukhasaÒÒitÈ upekkhÈ, ayaÑ vedanupekkhÈ nÈma.

YÈ “yadatthi yaÑ bh|taÑ, taÑ pajahati, upekkhaÑ paÔilabhatÊ”ti5 evamÈgatÈ vicinane majjhattabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ vipassanupekkhÈ nÈma.

YÈ pana chandÈdÊsu yevÈpanakesu ÈgatÈ sahajÈtÈnaÑ samavÈhitabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ tatramajjhattupekkhÈ nÈma.

YÈ pana “upekkhako ca viharatÊ”ti6 evamÈgatÈ aggasukhepi tasmiÑ apakkhapÈtajananÊ upekkhÈ, ayaÑ jhÈnupekkhÈ nÈma.

YÈ pana “upekkhÈsatipÈrisuddhiÑ catutthaÑ jhÈnan”ti7 evamÈgatÈ sabbapaccanÊkaparisuddhÈ paccanÊkav|pasamanepi abyÈpÈrabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ pÈrisuddhupekkhÈ nÈma.

Tattha chaÄa~gupekkhÈ ca brahmavihÈrupekkhÈ ca bojjha~gupekkhÈ ca tatramajjhattupekkhÈ ca jhÈnupekkhÈ ca pÈrisuddhupekkhÈ ca atthato ekÈ, tatramajjhattupekkhÈva hoti. Tena tena avatthÈbhedena panassÈyaÑ bhedo. EkassÈpi sato sattassa kumÈrayuvattherasenÈpatirÈjÈdivasena viya, tasmÈ tÈsu yattha chaÄa~gupekkhÈ, na tattha bojjha~gupekkhÈdayo. Yattha vÈ pana bojjha~gupekkhÈ, na tattha chaÄa~gupekkhÈdayo hontÊti veditabbo. ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 258 piÔÔhe. 2. SamÈdhivasena (Sabbattha) 3. Khu 9. 62 piÔÔhe. 4. Abhi 1. 40 piÔÔhe. 5. Ma 3. 51; AÑ 2. 450 piÔÔhesu. 6. Abhi 1. 45; DÊ 1. 71 piÔÔhÈdÊsu. 7. Abhi 1. 45; DÊ 1. 71 piÔÔhÈdÊsu.


YathÈ cetÈsaÑ atthato ekÊbhÈvo, evaÑ sa~khÈrupekkhÈvipassanupekkhÈnampi. PaÒÒÈ eva hi sÈ, kiccavasena dvidhÈ bhinnÈ. YathÈ hi purisassa sÈyaÑ gehaÑ paviÔÔhaÑ sappaÑ ajapadadaÓÉaÑ gahetvÈ pariyesamÈnassa taÑ thusakoÔÔhake nipannaÑ disvÈ “sappo nu kho, no”ti avalokentassa sovatthikattayaÑ disvÈ nibbematikassa “sappo, na sappo”ti vicinane majjhattatÈ uppajjati, evameva yÈ Èraddhavipassakassa vipassanÈÒÈÓena lakkhaÓattaye diÔÔhe sa~khÈrÈnaÑ aniccabhÈvÈdivicinane majjhattatÈ uppajjati, ayaÑ vipassanupekkhÈ. YathÈ pana tassa purisassa ajapadadaÓÉena gÈÄhaÑ sappaÑ gahetvÈ “kintÈhaÑ imaÑ sappaÑ aviheÔhento attÈnaÒca iminÈ aÉaÑsÈpento muÒceyyan”ti muÒcanÈkÈrameva pariyesato gahaÓe majjhattatÈ hoti, evameva yÈ lakkhaÓattayassa diÔÔhattÈ Èditte viya tayo bhave passato sa~khÈragahaÓe majjhattatÈ, ayaÑ sa~khÈrupekkhÈ. Iti vipassanupekkhÈya siddhÈya sa~khÈrupekkhÈpi siddhÈva hoti. IminÈ panesÈ vicinanagahaÓesu majjhattasa~khÈtena kiccena dvidhÈ bhinnÈti. VÊriyupekkhÈ pana vedanupekkhÈ ca aÒÒamaÒÒaÒca avasesÈhi ca atthato bhinnÈ evÈti. Œha cettha–

“Majjhattabrahmabojjha~ga-chaÄa~gajhÈnasuddhiyo. VipassanÈ ca sa~khÈra-vedanÈ vÊriyaÑ iti.

VitthÈrato daso’pekkhÈ, cha majjhattÈdito tato. Duve paÒÒÈ tato dvÊhi, catassova bhavantimÈ”ti1.

Iti imÈsu upekkhÈsu jhÈnupekkhÈ idha adhippetÈ. SÈ majjhattalakkhaÓÈ. EtthÈha “nanu cÈyaÑ atthato tatramajjhattupekkhÈva hoti, sÈ ca paÔhamadutiyajjhÈnesupi atthi, tasmÈ tatrapi ‘upekkhako ca viharatÊ”ti evamayaÑ vattabbÈ siyÈ, sÈ kasmÈ na vuttÈ”ti? Aparibyattakiccato. AparibyattaÒhi tassa tattha kiccaÑ vitakkÈdÊhi abhibh|tattÈ, idha panÈyaÑ vitakkavicÈrapÊtÊhi anabhibh|tattÈ ukkhittasirÈ viya hutvÈ paribyattakiccÈ jÈtÈ, tasmÈ vuttÈti.

IdÈni sato ca sampajÈnoti ettha saratÊti sato. SampajÈnÈtÊti sampajÈno. Iti puggalena sati ca sampajaÒÒaÒca vuttaÑ. Tattha ______________________________________________________________ 1. Bhavanti cÈti (SÊ)

176 KhuddakanikÈya

saraÓalakkhaÓÈ sati. AsammohalakkhaÓaÑ sampajaÒÒaÑ. Tattha kiÒcÈpi idaÑ satisampajaÒÒaÑ purimajjhÈnesupi atthi, muÔÔhassatissa hi asampajÈnassa upacÈramattampi na sampajjati, pageva appana. OÄÈrikattÈ pana tasaÑ jhÈnÈnaÑ bh|miyaÑ viya purisassa cittassa gati sukhÈ hoti, abyattaÑ tattha satisampajaÒÒakiccaÑ. OÄÈrika~gappahÈnena pana sukhumattÈ imassa jhÈnassa purisassa khuradhÈrÈyaÑ viya satisampajaÒÒakiccapariggahitÈ eva cittassa gati icchitabbÈti idheva vuttaÑ. KiÒca bhiyyo–yathÈ dhenupago vaccho dhenuto apanÊto arakkhiyamÈno punadeva dhenuÑ upagacchati, evamidaÑ tatiyajjhÈnasukhaÑ pÊtito apanÊtampi1 satisampajaÒÒÈrakkhena arakkhiyamÈnaÑ punadeva pÊtiÑ upagaccheyya, pÊtisampayuttameva siyÈ. Sukhe vÈpi2 sattÈ sÈrajjanti, idaÒca atimadhuraÑ sukhaÑ tato paraÑ sukhÈbhÈvÈ. SatisampajaÒÒÈnubhÈvena panettha sukhe asÈrajjanÈ hoti, no aÒÒathÈti imampi atthavisesaÑ dassetuÑ idaÑ idheva vuttanti veditabbaÑ.

IdÈni sukhaÒca kÈyena paÔisaÑvedetÊti ettha kiÒcÈpi tatiyajjhÈnasama~gino sukhapaÔisaÑvedanÈbhogo natthi, evaÑ santepi yasmÈ tassa nÈmakÈyena sampayuttaÑ sukhaÑ, yaÑ vÈ taÑ nÈmakÈyasampayuttaÑ sukhaÑ, taÑsamuÔÔhÈnenassa yasmÈ atipaÓÊtena r|pena r|pakÈyo phuÔÔho, yassa phuÔÔhattÈ jhÈnÈ vuÔÔhitopi sukhaÑ paÔisaÑvadeyya, tasmÈ etamatthaÑ dassento “sukhaÒca kÈyena paÔisaÑvedetÊ”ti Èha.

IdÈni yaÑ taÑ ariyÈ Ècikkhanti upekkhako satimÈ sukhavihÈrÊti ettha yaÑjhÈnahetu yaÑjhÈnakÈraÓÈ taÑ tatiyajjhÈnasama~gipuggalaÑ BuddhÈdayo ariyÈ Ècikkhanti desenti paÒÒapenti paÔÔhapenti vivaranti vibhajanti uttÈnÊkaronti pakÈsenti, pasaÑsantÊti adhippÈyo. Kinti? Upekkhako satimÈ sukhavihÈrÊti. TaÑ tatiyaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharatÊti evamettha yojanÈ veditabbÈ.

KasmÈ pana taÑ te evaÑ pasaÑsantÊti? PasaÑsÈrahato. AyaÑ hi yasmÈ atimadhurasukhe sukhapÈramippattepi tatiyajjhÈne upekkhako, na tattha sukhÈbhisa~gena ÈkaÉÉhÊyati. YathÈ ca pÊti na uppajjati, evaÑ ______________________________________________________________ 1. ApanÊtaÑ (Sabbattha) Vi-®Ôha 1. 121 piÔÔhe pana passitabbaÑ. 2. Sukhe cÈpi (SÊ, Ka)


upaÔÔhitassatitÈya satimÈ. YasmÈ ca ariyakantaÑ ariyajanasevitameva ca asaÑkiliÔÔhaÑ sukhaÑ nÈmakÈyena paÔisaÑvedeti, tasmÈ pasaÑsÈraho hoti. Iti pasaÑsÈrahato naÑ ariyÈ te evaÑ pasaÑsÈrahahetubh|te guÓe pakÈsentÈ “upekkhako satimÈ sukhavihÈrÊ”ti evaÑ pasaÑsantÊti veditabbaÑ. Tatiyanti gaÓanÈnupubbatÈ tatiyaÑ, tatiyaÑ uppannantipi tatiyaÑ.

Sukhassa ca pahÈnÈ dukkhassa ca pahÈnÈti kÈyikasukhassa ca kÈyikadukkhassa ca pahÈnÈ. PubbevÈti taÒca kho pubbeva, na catutthajjhÈnakkhaÓe. SomanassadomanassÈnaÑ attha~gamÈti cetasikasukhassa cetasikadukkhassa cÈti imesampi dvinnaÑ pubbeva attha~gamÈ, pahÈnÈ-icceva vuttaÑ hoti. KadÈ pana nesaÑ pahÈnaÑ hoti? CatunnaÑ jhÈnÈnaÑ upacÈrakkhaÓe. SomanassaÑ hi catutthassa jhÈnassa upacÈrakkhaÓeyeva pahÊyati, dukkhadomanassasukhÈni paÔhamadutiyatatiyÈnaÑ upacÈrakkhaÓesu. EvametesaÑ pahÈnakkamena avuttÈnaÑ Indriyavibha~ge1 pana indriyÈnaÑ uddesakkameneva idhÈpi vuttÈnaÑ sukhadukkhasomanassadomanassÈnaÑ pahÈnaÑ veditabbaÑ.

Yadi panetÈni tassa tassa jhÈnassa upacÈrakkhaÓeyeva pahÊyanti, atha kasmÈ “kattha cuppannaÑ dukkhindriyaÑ aparisesaÑ nirujjhati. Idha bhikkhave bhikkhu vivicceva kÈmehi -pa- paÔhamajjhÈnaÑ upasampajja viharati. Ettha cuppannaÑ dukkhindriyaÑ aparisesaÑ nirujjhati. Kattha cuppannaÑ domanassindriyaÑ. SukhindriyaÑ. SomanassindriyaÑ aparisesaÑ nirujjhati. Idha bhikkhave bhikkhu sukhassa ca pahÈnÈ -pa- catutthaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharati. Ettha cuppannaÑ somanassindriyaÑ aparisesaÑ nirujjhatÊ”ti2 evaÑ jhÈnesveva nirodho vuttoti? AtisayanirodhattÈ. Atisayanirodho hi tesaÑ paÔhamajjhÈnÈdÊsu, na nirodhoyeva. Nirodhoyeva pana upacÈrakkhaÓe, nÈtisayanirodho. TathÈ hi nÈnÈvajjane paÔhamajjhÈn|pacÈre niruddhassÈpi dukkhindriyassa ÉaÑsamakasÈdisamphassena vÈ visamÈsan|patÈpena vÈ siyÈ uppatti, na tveva anto-appanÈyaÑ. UpacÈre vÈ niruddhampetaÑ na suÔÔhu niruddhaÑ hoti paÔipakkhena avihatattÈ. Anto-appanÈyaÑ pana pÊtipharaÓena sabbo kÈyo sukhokkanto hoti, sukhokkantakÈyassa ca ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 128 piÔÔhe. 2. SaÑ 3. 188 piÔÔhe.

178 KhuddakanikÈya

suÔÔhu niruddhaÑ hoti dukkhindriyaÑ paÔipakkhena vihatattÈ. NÈnÈvajjaneyeva ca dutiyajjhÈn|pacÈre pahÊnassÈpi domanassindriyassa yasmÈ etaÑ vitakkavicÈrapaccayepi kÈyakilamathe citt|paghÈte ca sati uppajjati, vitakkavicÈrÈbhÈve neva uppajjati. Yattha pana uppajjati, tattha vitakkavicÈrabhÈve. AppahÊnÈyeva ca dutiyajjhÈn|pacÈre vitakkavicÈrÈti tatthassa siyÈ uppatti, natveva dutiyajjhÈne pahÊnapaccayattÈ. TathÈ tatiyajjhÈn|pacÈre pahÊnassÈpi sukhindriyassa pÊtisamuÔÔhÈnapaÓÊtar|paphuÔÔhÈkÈyassa siyÈ uppatti, natveva tatiyajjhÈne. TatiyajjhÈne hi sukhassa paccayabh|tÈ pÊti sabbaso niruddhÈ hoti1. TathÈ catutthajjhÈnupacÈre pahÊnassÈpi somanassindriyassa ÈsannattÈ, appanÈppattÈya upekkhÈya abhÈvena sammÈ anatikkantattÈ ca siyÈ uppatti, natveva catutthajjhÈne. TasmÈ eva ca “etthuppannaÑ dukkhindriyaÑ aparisesaÑ nirujjhatÊ”ti tattha tattha aparisesaggahaÓaÑ katanti.

EtthÈha “athevaÑ tassa tassa jhÈnass|pacÈre pahÊnÈpi etÈ vedanÈ idha kasmÈ samÈharÊ”ti. SukhaggahaÓatthaÑ. YÈ hi ayaÑ “adukkhamasukhan”ti ettha adukkhamasukhÈ vedanÈ vuttÈ, sÈ sukhumÈ dubbiÒÒeyyÈ na sakkÈ sukhena gahetuÑ, tasmÈ yathÈ nÈma duÔÔhassa yathÈ tathÈ vÈ upasa~kamitvÈ gahetuÑ asakkuÓeyyassa goÓassa gahaÓatthaÑ gopo ekasmiÑ vaje sabbÈ gÈvo samÈharati, athekekaÑ nÊharanto paÔipÈÔiyÈ ÈgataÑ “ayaÑ so gaÓhatha nan”ti tampi gÈhÈpeti, evamevaÑ sukhaggahaÓatthaÑ sabbÈpi etÈ samÈhari. EvaÑ hi samÈhaÔÈ etÈ dassetvÈ “yaÑ neva sukhaÑ, na dukkhaÑ, na somanassaÑ, na domanassaÑ, ayaÑ adukkhamasukhÈvedanÈ”ti sakkÈ hoti esÈ gÈhayituÑ.

Apica adukkhamasukhÈya cetovimuttiyÈ paccayadassanatthaÒcÈpi etÈ vuttÈti veditabbÈ. SukhadukkhappahÈnÈdayo hi tassÈ paccayÈ. YathÈha “cattÈro kho Èvuso paccayÈ adukkhamasukhÈya cetovimuttiyÈ samÈpattiyÈ, idhÈvuso bhikkhu sukhassa ca pahÈnÈ -pa- catutthaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharati. Ime kho Èvuso cattÈro paccayÈ adukkhamasukhÈya cetovimuttiyÈ samÈpattiyÈ”ti2. YathÈ vÈ aÒÒattha pahÊnÈpi sakkÈyadiÔÔhi-Èdayo tatiyamaggassa vaÓÓabhaÓanatthaÑ tattha pahÊnÈti ______________________________________________________________ 1. Nirujjhati (SÊ) 2. Ma 1. 370 piÔÔhe.


vuttÈ, evaÑ vaÓÓabhaÓanatthampetassa jhÈnassetÈ idha vuttÈtipi veditabbÈ. PaccayaghÈtena vÈ ettha rÈgadosÈnaÑ atid|rabhÈvaÑ dassetumpetÈ vuttÈti veditabbÈ. EtÈsu hi sukhaÑ somanassassa paccayo, somanassaÑ rÈgassa, dukkhaÑ domanassassa, domanassaÑ dosassa. SukhÈdighÈtena ca sappaccayÈ rÈgadosÈ hatÈti atid|re hontÊti.

Adukkhamasukhanti dukkhÈbhÈvena adukkhaÑ. SukhÈbhÈvena asukhaÑ. Etenettha dukkhasukhapaÔipakkhabh|taÑ tatiyavedanaÑ dÊpeti, na dukkhasukhÈbhÈvamatthaÑ. TatiyavedanÈ nÈma adukkhamasukhÈ, upekkhÈtipi vuccati. SÈ iÔÔhÈniÔÔhaviparÊtÈnubhavanalakkhaÓÈ. UpekkhÈsatipÈrisuddhinti upekkhÈya janitasatipÈrisuddhiÑ. ImasmiÑ hi jhÈne suparisuddhÈ sati, yÈ ca tassÈ satiyÈ pÈrisuddhi, sÈ upekkhÈya katÈ, na aÒÒena. TasmÈ etaÑ “upekkhÈsatipÈrisuddhin”ti vuccati. YÈya ca upekkhÈya ettha satiyÈ pÈrisuddhi hoti, sÈ atthato tatramajjhattatÈti veditabbÈ. Na kevalaÑ cettha tÈya satiyeva parisuddhÈ, apica kho sabbepi sampayuttadhammÈ, satisÊsena pana desanÈ vuttÈ.

Tattha kiÒcÈpi ayaÑ upekkhÈ heÔÔhÈtipi tÊsu jhÈnesu vijjati, yathÈ pana divÈ s|riyappabhÈbhibhavÈ sommabhÈvena ca attano upakÈrakattena vÈ sabhÈgÈya rattiyÈ alÈbhÈ divÈ vijjamÈnÈpi candalekhÈ aparisuddhÈ hoti apariyodÈtÈ, evamayampi tatramajjhattupekkhÈcandalekhÈ vitakkÈdipaccanÊkadhammatejÈbhibhavÈ sabhÈgÈya ca upekkhÈvedanÈrattiyÈ alÈbhÈ vijjamÈnÈpi paÔhamajjhÈnÈdibhede aparisuddhÈ hoti. TassÈ ca aparisuddhÈya divÈ aparisuddhacandalekhÈya pabhÈ viya sahajÈtÈpi sati-Èdayo aparisuddhÈva honti. TasmÈ tesu ekampi upekkhÈsatipÈrisuddhin”ti na vuttaÑ. Idha pana vitakkÈdipaccanÊkatejÈbhibhavÈbhÈvÈ sabhÈgÈya ca upekkhÈvedanÈrattiyÈ paÔilÈbhÈ ayaÑ tatramajjhattupekkhÈcandalekhÈ ativiya parisuddhÈ, tassÈ parisuddhÈttÈ parisuddhacandalekhÈya pabhÈ viya sahajÈtÈpi sati-Èdayo parisuddhÈ honti pariyodÈtÈ. TasmÈ idameva “upekkhÈsatipÈrisuddhin”ti vuttanti veditabbaÑ. Catutthanti gaÓanÈnupubbatÈ catutthaÑ,catutthaÑ uppannantipi catutthaÑ.

ImÈni cattÈri jhÈnÈni pubbabhÈgepi nÈnÈ, maggakkhaÓepi. PubbabhÈge samÈpattivasena nÈnÈ, maggakkhaÓe nÈnÈmaggavasena. Ekassa hi paÔhamamaggo

180 KhuddakanikÈya

paÔhamajjhÈniko hoti, dutiyamaggÈdayopi paÔhamajjhÈnikÈ vÈ dutiyÈdÊsu aÒÒatarajjhÈnikÈ vÈ. Ekassa paÔhamamaggo dutiyÈdÊnaÑ aÒÒatarajjhÈniko hoti, dutiyÈdayopi dutiyÈdÊnaÑ aÒÒatarajjhÈnikÈ vÈ paÔhamajjhÈnikÈ vÈ. EvaÑ cattÈropi maggÈ jhÈnavasena sadisÈ vÈ asadisÈ vÈ ekaccasadisÈ vÈ honti. AyaÑ panassa viseso pÈdakajjhÈnaniyamena hoti. PaÔhamajjhÈnalÈbhino hi paÔhamajjhÈnÈ vuÔÔhÈya vipassantassa uppannamaggo paÔhamajjhÈniko hoti, magga~gabojjha~gÈni panettha paripuÓÓÈneva honti. DutiyajjhÈnato vuÔÔhÈya vipassantassa uppanno dutiyajjhÈniko hoti, magga~gÈni panettha satta honti. TatiyajjhÈnato vuÔÔhÈya vipassantassa uppanno tatiyajjhÈniko, magga~gÈni panettha satta, bojjha~gÈni cha honti. Esa nayo catutthajjhÈnato paÔÔhÈya1 yÈva nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanÈ. Œruppe catukkapaÒcakajjhÈnaÑ uppajjati, taÒca kho lokuttaraÑ, na lokiyanti vuttaÑ. Ettha kathanti? Etthapi paÔhamajjhÈnÈdÊsu yato vuÔÔhÈya sotÈpattimaggaÑ paÔilabhitvÈ ar|pasamÈpattiÑ bhÈvetvÈ yo Èruppe uppanno, taÑjhÈnikÈva tassa tattha tayo maggÈ uppajjanti. EvaÑ pÈdakajjhÈnameva niyameti. Keci pana therÈ “vipassanÈya ÈrammaÓabh|tÈ khandhÈ niyamentÊ”ti vadanti. Keci “puggalajjhÈsayo niyametÊ”ti vadanti. Keci “vuÔÔhÈnagÈminÊ vipassanÈ niyametÊ”ti vadanti.

TatrÈyaÑ anupubbikathÈ–vipassanÈniyamena hi sukkhavipassakassa uppannamaggopi, samÈpattilÈbhino jhÈnaÑ pÈdakaÑ akatvÈ uppannamagopi, paÔhamajjhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ pakiÓÓakasa~khÈre sammasitvÈ uppÈditamaggopi paÔhamajjhÈnikova hoti, sabbesu satta bojjha~gÈni aÔÔha magga~gÈni paÒca jhÈna~gÈni honti. TesaÑ hi pubbabhÈgavipassanÈ somanassasahagatÈpi upekkhÈsahagatÈpi hutvÈ vuÔÔhÈnakÈle sa~khÈrupekkhÈbhÈvaÑ pattÈ somanassasahagatÈva hoti.

PaÒcakanaye dutiyatatiyacatutthajjhÈnÈni pÈdakÈni katvÈ uppÈditamaggesu yathÈkkameneva jhÈnaÑ catura~gikaÑ tiva~gikaÑ duva~gikaÒca hoti, sabbesu pana satta magga~gÈni honti, catutthe cha bojjha~gÈni. AyaÑ viseso pÈdakajjhÈnaniyamena ceva vipassanÈniyamena ca hoti. ______________________________________________________________ 1. VuÔÔhÈya (SÊ)


Tesampi hi pubbabhÈgavipassanÈ somanassasahagatÈpi upekkhÈsahagatÈpi hoti, vuÔÔhÈnagÈminÊ somanassasahagatÈva.

PaÒcamajjhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ nibbattitamagge pana upekkhÈcittekaggatÈvasena dve jhÈna~gÈni, bojjha~gamagga~gÈni cha satta ceva. Ayampi viseso ubhayaniyamavasena hoti. ImasmiÑ hi naye pubbabhÈgavipassanÈ somanassasahagatÈ vÈ upekkhÈsahagatÈ vÈ hoti, vuÔÔhÈnagÈminÊ upekkhÈsahagatÈva hoti. Ar|pajjhÈnÈni pÈdakÈni katvÈ uppÈditamaggepi eseva nayo. Idha pana catukkanaye avitakkavicÈramattassa dutiyajjhÈnassa abhÈvÈ taÑ apanetvÈ sesÈnaÑ vasena yojetabbaÑ. EvaÑ pÈdakajjhÈnato vuÔÔhÈya ye keci sa~khÈre sammasitvÈ nibbattitamaggassa Èsannapadese vuÔÔhitasamÈpatti attanÈ sadisabhÈvaÑ karoti bh|mivaÓÓo viya godhÈvaÓÓassa.

DutiyattheravÈde pana yato yato samÈpattito vuÔÔhÈya ye ye samÈpattidhamme sammasitvÈ maggo nibbattito hoti, taÑtaÑsamÈpattisadisova hoti. TatrÈpi ca vipassanÈniyamo vuttanayeneva veditabbo.

TatiyattheravÈde attano ajjhÈsayÈnur|pena yaÑ yaÑ jhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ ye ye jhÈnadhamme sammasitvÈ maggo nibbattito, taÑtaÑjhÈnasadisova hoti. PÈdakajjhÈnaÑ pana sammasitajjhÈnaÑ vÈ vinÈ ajjhÈsayamatteneva taÑ na ijjhati. EtthÈpi ca vipassanÈniyamo vuttanayeneva veditabbo.

AyaÑ vuccati sammÈsamÈdhÊti yÈ imesu cat|su jhÈnesu ekaggatÈ, ayaÑ pubbabhÈge lokiyo, aparabhÈge lokuttaro sammÈsamÈdhi nÈma vuccati. EvaÑ lokiyalokuttaravasena DhammasenÈpati maggasaccaÑ deseti. Tattha lokiyamagge sabbÈneva magga~gÈni yathÈnur|paÑ chasu ÈrammaÓesu aÒÒatarÈrammaÓÈni honti. Lokuttaramagge pana catusaccappaÔivedhÈya pavattassa ariyasÈvakassa nibbÈnÈrammaÓaÑ avijjÈnusayasamugghÈtakaÑ paÒÒÈcakkhu sammÈdiÔÔhi, tatthÈ sampannadiÔÔhissa taÑsampayutto tividhamicchÈsa~kappasamugghÈtako cetaso nibbÈnapadÈbhiniropano sammÈsa~kappo, tathÈ passantassa vitakkentassa ca taÑsampayuttÈva catubbidhavacÊduccaritasamugghÈtikÈ micchÈvÈcÈya virati sammÈvÈcÈ, tathÈ viramantassa taÑsampayuttÈva tividhamicchÈkammantasamucchedikÈ micchÈkammantÈ

182 KhuddakanikÈya

virati sammÈkammanto, tesaÑyeva cassa vÈcÈkammantÈnaÑ vodÈnabh|tÈ taÑsampayuttÈva kuhanÈdisamucchedikÈ micchÈ-ÈjÊvÈ virati sammÈ-ÈjÊvo, tassÈyevassa sammÈvÈcÈkammantÈjÊvasa~khÈtÈya sÊlabh|miyaÑ patiÔÔhamÈnassa tadanur|po taÑsampayuttova kosajjasamucchedako, anuppannuppannÈnaÑ akusalakusalÈnaÑ anuppÈdappahÈnuppÈdaÔÔhitisÈdhako ca vÊriyÈrambho sammÈvÈyÈmo, evaÑ vÈyamantassa taÑsampayuttova micchÈsativiniddhunako, kÈyÈdÊsu kÈyÈnupassanÈdisÈdhako ca cetaso asammoso sammÈsati, evaÑ anuttarÈya satiyÈ suvihitacittÈrakkhassa taÑsampayuttÈva micchÈsamÈdhividdhaÑsikÈ cittekaggatÈ sammÈsamÈdhi1. Esa lokuttaro ariyo aÔÔha~giko maggo.

Yo saha lokiyena maggena dukkhanirodhagÈminipaÔipadÈti sa~khyaÑ gato, so kho panesa maggo sammÈdiÔÔhisa~kappÈnaÑ vijjÈya sesadhammÈnaÑ caraÓena sa~gahitattÈ vijjÈ ceva caraÓaÒca. TathÈ tesaÑ dvinnaÑ vipassanÈyÈnena itaresaÑ samathayÈnena sa~gahitattÈ samatho ceva vipassanÈ ca. TesaÑ dvinnaÑ paÒÒÈkkhandhena tadanantarÈnaÑ tiÓÓaÑ sÊlakkhandhena avasesÈnaÑ tiÓÓaÑ samÈdhikkhandhena adhipaÒÒÈ-adhisÊla-adhicittasikkhÈhi ca sa~gahitattÈ khandhattayaÒceva sikkhattayaÒca hoti. Yena samannÈgato ariyasÈvako dassanasamatthehi cakkh|hi gamanasamatthehi ca pÈdehi samannÈgato addhiko viya vijjÈcaraÓasampanno hutvÈ vipassanÈyÈnena kÈmasukhallikÈnuyogaÑ samathayÈnena attakilamathÈnuyoganti antadvayaÑ parivajjetvÈ majjhimapaÔipadaÑ paÔipanno paÒÒÈkkhandhena mohakkhandhaÑ, sÊlakkhandhena dosakkhandhaÑ, samÈdhikkhandhena ca lobhakkhandhaÑ padÈlento adhipaÒÒÈsikkhÈya paÒÒÈsampadaÑ, adhisÊlasikkhÈya sÊlasampadaÑ, adhicittasikkhÈya samÈdhisampadanti tisso sampattiyo patvÈ amataÑ nibbÈnaÑ sacchikaroti. ŒdimajjhapariyosÈnakalyÈÓaÑ sattatiÑsabodhipakkhiyadhammaratanavicittaÑ sammattaniyÈmasa~khÈtaÑ ariyabh|miÑ okkanto hotÊti.

MaggasaccaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. SammÈsamÈdhÊti (SÊ, Ka)


SaccapakiÓÓakavaÓÓanÈ

Cat|su pana saccesu bÈdhanalakkhaÓaÑ dukkhasaccaÑ, pabhavalakkhaÓaÑ samudayasaccaÑ, santilakkhaÓaÑ nirodhasaccaÑ, niyyÈnalakkhaÓaÑ maggasaccaÑ, apica pavattipavattakanivattinivattakalakkhaÓÈni paÔipÈÔiyÈ. TathÈ sa~khatataÓhÈ-asa~khatadassanalakkhaÓÈni ca.

KasmÈ pana cattÈreva ariyasaccÈni vuttÈni an|nÈni anadhikÈnÊti ce? AÒÒassa asambhavato aÒÒatarassa ca anapaneyyabhÈvato. Na hi etehi aÒÒaÑ adhikaÑ vÈ, etesaÑ vÈ ekampi apanetabbaÑ sambhoti. YathÈha–

“Idha bhikkhave Ègaccheyya samaÓo vÈ brÈhmaÓo vÈ ‘netaÑ1

dukkhaÑ ariyasaccaÑ, aÒÒaÑ dukkhaÑ ariyasaccaÑ. YaÑ samaÓena Gotamena desitaÑ, ahametaÑ2 dukkhaÑ ariyasaccaÑ ÔhapetvÈ aÒÒaÑ dukkhaÑ ariyasaccaÑ paÒÒapessÈmÊ’ti netaÑ ÔhÈnaÑ vijjatÊ”ti-Èdi3.

YathÈ cÈha–

“Yo hi koci bhikkhave samaÓo vÈ brÈhmaÓo vÈ evaÑ vadeyya ‘netaÑ dukkhaÑ paÔhamaÑ ariyasaccaÑ, yaÑ samaÓena Gotamena desitaÑ, ahametaÑ dukkhaÑ paÔhamaÑ ariyasaccaÑ paccakkhÈya aÒÒaÑ dukkhaÑ paÔhamaÑ ariyasaccaÑ paÒÒÈpessÈmÊ’ti netaÑ ÔhÈnaÑ vijjatÊ”ti-Èdi4.

Apica pavattimÈcikkhanto BhagavÈ sahetukaÑ Ècikkhi, nivattiÒca sa-upÈyaÑ. Iti pavattinivattitadubhayahet|naÑ etapparamato cattÈreva vuttÈni. TathÈ pariÒÒeyya pahÈtabba sacchikÈtabba bhÈvetabbÈnaÑ, taÓhÈvatthutaÓhÈtaÓhÈnirodhataÓhÈnirodh|pÈyÈnaÑ, Èlaya ÈlayarÈmatÈ-ÈlayasamugghÈta-ÈlayasamugghÈt|pÈyÈnaÒca vasenÈpi cattÈreva vuttÈnÊti.

Ettha ca oÄÈrikattÈ sabbasattasÈdhÈraÓattÈ ca suviÒÒeyyanti dukkhasaccaÑ paÔhamaÑ vuttaÑ, tasseva hetudassanatthaÑ tadanantaraÑ samudayasaccaÑ, ______________________________________________________________ 1. NayidaÑ (SyÈ, Ka) 2. AhamidaÑ (SyÈ, Ka) 3. GavesitabbaÑ. 4. SaÑ 3. 375 piÔÔhe.

184 KhuddakanikÈya

hetunirodhÈ phalanirodhoti ÒÈpanatthaÑ tato nirodhasaccaÑ, tadadhigam|pÈyadassanatthaÑ ante maggasaccaÑ. BhavasukhassÈdagadhitÈnaÑ vÈ sattÈnaÑ saÑvegajananatthaÑ paÔhamaÑ dukkhamÈha, taÑ neva akataÑ Ègacchati, na issaranimmÈnÈdito hoti, ito pana hotÊti ÒÈpanatthaÑ tadanantaraÑ samudayaÑ, tato sahetukena dukkhena abhibh|tattÈ saÑviggamÈnasÈnaÑ dukkhanissaraÓagavesÊnaÑ nissaraÓadassanena assÈsajananatthaÑ nirodhaÑ, tato nirodhÈdhigamanatthaÑ nirodhasampÈpakaÑ magganti ayametesaÑ kamo.

Etesu pana bhÈro viya dukkhasaccaÑ daÔÔhabbaÑ, bhÈrÈdÈnamiva samudayasaccaÑ, bhÈranikkhepanamiva nirodhasaccaÑ, bhÈranikkhepan|pÈyo viya maggasaccaÑ. Rogo viya vÈ1 dukkhasaccaÑ, roganidÈnamiva samudayasaccaÑ, rogav|pasamo viya nirodhasaccaÑ, bhesajjamiva maggasaccaÑ. Dubbhikkhamiva vÈ dukkhasaccaÑ, dubbuÔÔhi viya samudayasaccaÑ, subhikkhamiva nirodhasaccaÑ, suvuÔÔhi viya maggasaccaÑ. Apica verÊveram|laverasamugghÈtaverasamugghÈt|pÈyehi, visarukkharukkham|lam|l|pacchedatadupacched|pÈyehi bhayabhayam|lanibbhayatadadhigam|pÈyehi, orimatÊramahoghapÈrimatÊrataÑsampÈpakavÈyÈmehi ca yojetvÈpetÈni upamÈto veditabbÈnÊti.

SabbÈneva panetÈni saccÈni paramatthena vedakakÈrakanibbutagamakÈbhÈvato suÒÒÈnÊti veditabbÈni. TenetaÑ vuccati–

“Dukkhameva hi, na koci dukkhito, KÈrako na, kiriyÈva vijjati. Atthi nibbuti, na nibbuto pumÈ, Maggamatthi, gamako na vijjatÊ”ti.

Atha vÈ–

DhuvasubhasukhattasuÒÒaÑ, Purimadvaya’mattasuÒÒa’mamatapadaÑ. Dhuvasukha-attavirahito, maggo iti suÒÒatÈ tesu.

NirodhasuÒÒÈni vÈ tÊÓi, nirodho ca sesattayasuÒÒo. PhalasuÒÒo vÈ ettha hetu samudaye dukkhassa abhÈvato, magge ca nirodhassa, na phalena sagabbho pakativÈdÊnaÑ pakati viya. HetusuÒÒaÒca phalaÑ dukkhasamudayÈnaÑ nirodhamaggÈnaÒca asamavÈyÈ, na hetusamavetaÑ hetuphalaÑ samavÈyavÈdÊnaÑ2 dvi-aÓukÈdi viya. TenetaÑ vuccati– ______________________________________________________________ 1. Ca (SÊ) 2. HetuphalasamavÈyavÈdÊnaÑ (SÊ, Abhi-®Ôha 2. 84 piÔÔhe ca)


“Tayamidha nirodhasuÒÒaÑ, tayena tenÈpi nibbutÊ suÒÒÈ. SuÒÒo phalena hetu, phalampi taÑhetunÈ suÒÒan”ti.

SabbÈneva saccÈni aÒÒamaÒÒasabhÈgÈni avitathato attasuÒÒato dukkarapaÔivedhato ca. YathÈha–

“TaÑ kiÑ maÒÒasi Œnanda, katamaÑ nu kho dukkarataraÑ vÈ durabhisambhavataraÑ vÈ, yo d|ratova sukhumena tÈÄacchiggaÄena asanaÑ atipÈteyya po~khÈnupo~khaÑ avirÈdhitaÑ, yo vÈ sattadhÈ1 bhinnassa vÈlassa koÔiyÈ koÔiÑ paÔivijjheyyÈti. Etadeva bhante dukkarataraÒceva durabhisambhavataraÒca. Yo vÈ sattadhÈ bhinnassa vÈlassa koÔiyÈ koÔiÑ paÔivijjheyyÈti. Atha kho te Œnanda duppaÔivijjhataraÑ paÔivijjhanti, ye ‘idaÑ dukkhan’ti yathÈbh|taÑ paÔivijjhanti -pa- ayaÑ dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈ’ti yathÈbh|taÑ paÔivijjhantÊ”ti2.

VisabhÈgÈni salakkhaÓavavatthÈnato. PurimÈni ca dve sabhÈgÈni duravagÈhatthena gambhÊrattÈ lokiyattÈ sÈsavattÈ ca, visabhÈgÈni phalahetubhedato pariÒÒeyyapahÈtabbato ca. PacchimÈnipi dve sabhÈgÈni gambhÊrattena duravagÈhattÈ lokuttarattÈ anÈsavattÈ ca, visabhÈgÈni visayavisayÊbhedato sacchikÈtabbabhÈvetabbato ca. PaÔhamatatiyÈni cÈpi sabhÈgÈni phalÈpadesato, visabhÈgÈni sa~khatÈsa~khatato. DutiyacatutthÈni cÈpi sabhÈgÈni hetu-apadesato, visabhÈgÈni ekantakusalÈkusalato. PaÔhamacatutthÈni cÈpi sabhÈgÈni sa~khatato, visabhÈgÈni lokiyalokuttarato. DutiyatatiyÈni cÈpi sabhÈgÈni nevasekkhanÈsekkhabhÈvato, visabhÈgÈni sÈrammaÓÈnÈrammaÓato.

Iti evaÑ pakÈrehi, nayehi ca vicakkhaÓo. VijaÒÒÈ ariyasaccÈnaÑ, sabhÈgavisabhÈgatanti.

Sabbameva cettha dukkhaÑ ekavidhaÑ pavattibhÈvato, duvidhaÑ nÈmar|pato, tividhaÑ kÈmar|pÈr|p|papattibhavabhedato, catubbidhaÑ catu-ÈhÈrabhedato, ______________________________________________________________ 1. SatadhÈ (SÊ, Ka) 2. SaÑ 3. 395 piÔÔhe.

186 KhuddakanikÈya

paÒcavidhaÑ paÒcupÈdÈnakkhandhabhedato. Samudayopi ekavidho pavattakabhÈvato, duvidho diÔÔhisampayuttÈsampayuttato, tividho kÈmabhavavibhavataÓhÈbhedato, catubbidho catumaggappaheyyato, paÒcavidho r|pÈbhinandanÈdibhedato, chabbidho chataÓhÈkÈyabhedato. Nirodhopi ekavidho asa~khatadhÈtubhÈvato, pariyÈyato pana duvidho sa-upÈdisesa-anupÈdisesato, tividho bhavattayav|pasamato, catubbidho catumaggÈdhigamanÊyato, paÒcavidho paÒcÈbhinandanav|pasamato, chabbidho chataÓhÈkÈyakkhayabhedato. Maggopi ekavidho bhÈvetabbato, duvidho samathavipassanÈbhedato, dassanabhÈvanÈbhedato vÈ, tividho khandhattayabhedato. AyaÑ hi sappadesattÈ nagaraÑ viya rajjena nippadesehi tÊhi khandhehi sa~gahito. YathÈha–

“Na kho Èvuso VisÈkha ariyena aÔÔha~gikena maggena tayo khandhÈ sa~gahitÈ, tÊhi ca kho Èvuso VisÈkha khandhehi ariyo aÔÔha~giko maggo sa~gahito. YÈ cÈvuso VisÈkha sammÈvÈcÈ yo ca sammÈkammanto yo ca sammÈ-ÈjÊvo, ime dhammÈ sÊlakkhandhe sa~gahitÈ. Yo ca sammÈvÈyÈmo yÈ ca sammÈsati yo ca sammÈsamÈdhi, ime dhammÈ samÈdhikkhandhe sa~gahitÈ. YÈ ca sammÈdiÔÔhi yo ca sammÈsa~kappo, ime dhammÈ paÒÒÈkkhandhe sa~gahitÈ”ti1.

Catubbidho sotÈpattimaggÈdivasena.

Apica sabbÈneva saccÈni ekavidhÈni avitathattÈ, abhiÒÒeyyattÈ vÈ. DuvidhÈni lokiyalokuttarato, sa~khatÈsa~khatato vÈ. TividhÈni dassanabhÈvanÈhi pahÈtabbato appahÈtabbato nevapahÈtabbanÈpahÈtabbato ca. CatubbidhÈni pariÒÒeyyapahÈtabbasacchikÈtabbabhÈvetabbatoti.

EvaÑ ariyasaccÈnaÑ, dubbodhÈnaÑ budho vidhiÑ. Anekabhedato jaÒÒÈ, hitÈya ca sukhÈya cÈti.

SaccapakiÓÓakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 375 piÔÔhe.


IdÈni DhammasenÈpati BhagavatÈ desitakkameneva ante saccacatukkaÑ niddisitvÈ “taÑ ÒÈtaÔÔhena ÒÈÓan”ti-ÈdinÈ saccacatukkavasena sutamaye ÒÈÓaÑ nigametvÈ dasseti, evaÑ “sotÈvadhÈne paÒÒÈ sutamaye ÒÈÓan”ti pubbe vuttaÑ sabbaÑ nigametvÈ dassetÊti.


SutamayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. SÊlamayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

37. SÊlamayaÒÈÓaniddese paÒcÈti gaÓanaparicchedo. SÊlÈnÊti paricchinnadhammanidassanaÑ. PariyantapÈrisuddhisÊlanti-Èdi paÒcannaÑ sar|pato dassanaÑ. PariyantapÈrisuddhÊti-ÈdÊsu yathÈ nÊlavaÓÓayogato vatthampi nÊlamassa atthÊti nÊlanti vuccati, evaÑ gaÓanavasena pariyanto paricchedo assÈ atthÊti pariyantÈ, upasampannasÊle patte anupasampannasÊlassa avasÈnasabbhÈvato vÈ pariyanto avasÈnaÑ assÈ atthÊti pariyantÈ. SapariyantÈti vÈ vattabbe sakÈralopo katoti veditabbo “dakaÑ dakÈsayÈ pavisantÊ”ti1 ettha ukÈralopo viya. ParisuddhabhÈvo pÈrisuddhi, pariyantÈ ca sÈ pÈrisuddhi cÈti pariyantapÈrisuddhi, pariyantapÈrisuddhisa~khÈtaÑ sÊlaÑ pariyantapÈrisuddhisÊlaÑ. VuttapaÔipakkhena na pariyantÈti apariyantÈ, natthi etissÈ pariyantotipi apariyantÈ, vuddho etissÈ pariyantotipi apariyantÈ. SamÈdÈnato pabhuti akhaÓÉitattÈ khaÓÉitÈpi katapaÔikammattÈ cittuppÈdamattakenÈpi malena virahitattÈ ca parisuddhajÈtimaÓi viya sudhantasuparikammakatasuvaÓÓaÑ viya ca parisuddhattÈ ariyamaggassa padaÔÔhÈnabh|tÈ an|naÔÔhena paripuÓÓÈ. DiÔÔhiyÈ pahÊnattÈ diÔÔhiparÈmÈsena aggahitattÈ aparÈmaÔÔhÈ, ayaÑ te sÊle dosoti kenaci codakena parÈmasituÑ asakkuÓeyyattÈ vÈ aparÈmaÔÔhÈ. ArahattaphalakkhaÓe sabbadarathapaÔippassaddhiyÈ paÔippassaddhi. AnupasampannÈnanti anavasesasamÈdÈnavasena sÊlasampadÈya bhusaÑ sampannÈti upasampannÈ, na upasampannÈ anupasampannÈ. TesaÑ anupasampannÈnaÑ. ______________________________________________________________ 1. SaÑ 2. 70; AÑ 1. 342 piÔÔhesu.

188 KhuddakanikÈya

PariyantasikkhÈpadÈnanti ettha sikkhitabbaÔÔhena sikkhÈ, koÔÔhÈsaÔÔhena padÈni, sikkhitabbakoÔÔhÈsÈnÊti attho. Apica sÊle patiÔÔhitena uparipattabbattÈ sabbe kusalÈ dhammÈ sikkhÈ, sÊlÈni tÈsaÑ sikkhÈnaÑ patiÔÔhaÔÔhena padÈnÊti sikkhÈnaÑ padattÈ sikkhÈpadÈni, pariyantÈni sikkhÈpadÈni etesanti pariyantasikkhÈpadÈ. TesaÑ pariyantasikkhÈpadÈnaÑ. Ettha ca dve pariyantÈ sikkhÈpadapariyanto ca kÈlapariyanto ca. Katamo sikkhÈpadapariyanto? UpÈsakopÈsikÈnaÑ yathÈsamÈdÈnavasena ekaÑ vÈ dve vÈ tÊÓi vÈ cattÈri vÈ paÒca vÈ aÔÔha vÈ dasa vÈ sikkhÈpadÈni honti, sikkhamÈnasÈmaÓerasÈmaÓerÊnaÑ dasa sikkhÈpadÈni. AyaÑ sikkhÈpadapariyanto. Katamo kÈlapariyanto? UpÈsakopÈsikÈ dÈnaÑ dadamÈnÈ parivesanapariyantaÑ sÊlaÑ samÈdiyanti, vihÈragatÈ vihÈrapariyantaÑ sÊlaÑ samÈdiyanti, ekaÑ vÈ dve vÈ tayo vÈ bhiyyo vÈ rattindivÈni paricchedaÑ katvÈ sÊlaÑ samÈdiyanti. AyaÑ kÈlapariyanto. Imesu dvÊsu pariyantesu sikkhÈpadaÑ pariyantaÑ katvÈ samÈdinnaÑ sÊlaÑ vÊtikkamanena vÈ maraÓena vÈ paÔippassambhati, kÈlaÑ pariyantaÑ katvÈ samÈdinnaÑ taÑtaÑkÈlÈtikkamena paÔippassambhati.

ApariyantasikkhÈpadÈnanti–

“Nava koÔisahassÈni, asÊti satakoÔiyo. PaÒÒÈsa satasahassÈni, chattiÑsa ca punÈpare.

Ete saÑvaravinayÈ, Sambuddhena pakÈsitÈ. PeyyÈlamukhena niddiÔÔhÈ, sikkhÈ vinayasaÑvare”ti–

evaÑ gaÓanavasena pariyantÈnampi sikkhÈpadÈnaÑ anavasesasamÈdÈnabhÈvavasena lÈbhayasaÒÈti-a~gajÊvitahetu adiÔÔhapariyantabhÈvavasena uparirakkhitabbasÊlaparicchedÈbhÈvavasena ca natthi etesaÑ pariyantoti apariyantÈni, apariyantÈni sikkhÈpadÈni etesanti apariyantasikkhÈpadÈ. TesaÑ apariyantasikkhÈpadÈnaÑ, vuddhapariyantasikkhÈpadÈnanti vÈ attho.

PuthujjanakalyÈÓakÈnanti-ÈdÊsu–

“Puth|naÑ jananÈdÊhi, kÈraÓehi puthujjano. PuthujjanantogadhattÈ, puthuvÈyaÑ jano iti”–

vuttaputhujjanalakkhaÓÈnatikkamepi–


“Duve puthujjanÈ vuttÈ, BuddhenÈdiccabandhunÈ. Andho puthujjano eko, kalyÈÓeko puthujjano”ti–

Vuttaputhujjanadvaye kalyÈÓadhammasamÈgamena andhaputhujjanabhÈvaÑ atikkamma kalyÈÓaputhujjanabhÈve ÔhitÈnaÑ puthujjanakalyÈÓakÈnaÑ kalyÈÓaputhujjanÈnanti vuttaÑ hoti. Puthujjanesu vÈ kalyÈÓakÈnaÑ puthujjanakalyÈÓakÈnaÑ.

Kusaladhamme yuttÈnanti ettha kusalasaddo tÈva ÈrogyÈnavajjachekasukhavipÈkesu dissati. AyaÑ hi “kacci nu bhoto kusalaÑ, kacci bhoto anÈmayan”ti-ÈdÊsu1 Èrogyedissati. “Katamo pana bhante kÈyasamÈcÈro kusalo, yo kho mahÈrÈja kÈyasamÈcÈro anavajjo”ti ca2 “puna caparaÑ bhante etadÈnuttariyaÑ yathÈ BhagavÈ dhammaÑ deseti kusalesu dhammes|”ti ca3 evamÈdÊsu anavajje. “Kusalo tvaÑ rathassa a~gapacca~gÈnaÑ4, kusalÈ naccagÊtassa sikkhitÈ cÈturitthiyo”ti-ÈdÊsu5 cheke. “KusalÈnaÑ bhikkhave dhammÈnaÑ samÈdÈnahetu6. Kusalassa kammassa katattÈ upacitattÈ”ti-ÈdÊsu7 sukhavipÈke. SvÈyamidha Èrogyepi anavajjepi sukhavipÈkepi vaÔÔati.

Vacanattho panettha kucchite pÈpake dhamme salayanti calayanti kampenti viddhaÑsentÊti kusalÈ, kucchitena vÈ ÈkÈrena sayanti pavattantÊti kusÈ, te kuse lunanti chindantÊti kusalÈ, kucchitÈnaÑ vÈ sÈnato tanukaraÓato kusaÑ, ÒÈÓaÑ. Tena kusena lÈtabbÈ gahetabbÈ pavattetabbÈti kusalÈ, yathÈ vÈ kusÈ ubhayabhÈgagataÑ hatthappadesaÑ lunanti, evamimepi uppannÈnuppannabhÈvena ubhayabhÈgagataÑ saÑkilesapakkhaÑ lunanti, tasmÈ kusÈ viya lunantÊti kusalÈ. Apica ÈrogyaÔÔhena anavajjaÔÔhena kosallasambh|taÔÔhena vÈ kusalÈ. Idha pana yasmÈ vipassanÈkusalameva adhippetaÑ, tasmÈ sese vihÈya tasseva dassanatthaÑ “kusaladhamme”ti ekavacanaÑ katanti veditabbaÑ. VipassanÈ kusaladhamme sÈtaccakiriyatÈya sakkaccakÈritÈya ca yuttÈnanti attho.

Sekkhapariyante parip|rakÈrÊnanti ettha tÊsu sikkhÈsu jÈtÈtipi sekkhÈ, sattannaÑ sekkhÈnaÑ etetipi sekkhÈ, sayameva sikkhantÊtipi ______________________________________________________________ 1. Khu 5. 327; Khu 6. 77 piÔÔhÈdÊsu. 2. Ma 2. 318 piÔÔhe. 3. DÊ 3. 84 piÔÔhe. 4. Ma 2. 58 piÔÔhe. 5. Khu 6. 156 piÔÔhe. 6. DÊ 3. 48 piÔÔhe. 7. Abhi 1. 104 piÔÔhÈdÊsu.

190 KhuddakanikÈya

sekkhÈ. SotÈpattimaggaphalasakadÈgÈmimaggaphala-anÈgÈmimaggaphala-arahattamaggadhammÈ. Te sekkhÈ dhammÈ pariyante avasÈne etassa, te vÈ sekkhÈ dhammÈ pariyanto paricchedo etassÈti sekkhapariyanto. TasmiÑ sekkhapariyante dhammeti sambandho. Parip|raÑ paripuÓÓataÑ karontÊti parip|rakÈrino, parip|rakÈro parip|rakiriyÈ etesaÑ atthÊti vÈ parip|rakÈrino. TesaÑ sotÈpattimaggassa pubbabhÈgabh|te sekkhapariyante paÔipadÈdhamme vipassanÈpÈrip|riyÈ parip|rakÈrÊnaÑ. KÈye ca jÊvite ca anapekkhÈnanti ettha kÈyeti sarÊre. SarÊraÑ hi asucisaÒcayato kucchitÈnaÒca kesÈdÊnaÑ cakkhurogÈdÊnaÒca rogasatÈnaÑ Èyabh|tattÈ kÈyoti vuccati. JÊviteti jÊvitindriye. TaÑ hi jÊvanti tenÈti jÊvitanti vuccati. Natthi etesaÑ apekkhÈti anapekkhÈ, nissinehÈti attho. TesaÑ tasmiÑ kÈye ca jÊvite ca anapekkhÈnaÑ.

IdÈni tesaÑ tesu anapekkhattassa kÈraÓaÑ dassento pariccattajÊvitÈnanti Èha. Bhagavato Ècariyassa vÈ sakajÊvitapariccÈgeneva hi te kilamamÈnepi kÈye vinassamÈnepi jÊvite anapekkhÈ hontÊti. SattannaÑ sekkhÈnanti sikkhantÊti sekkhÈti laddhanÈmÈnaÑ sotÈpattimaggaÔÔhÈdÊnaÑ sattannaÑ ariyapuggalÈnaÑ. TathÈgatasÈvakÈnanti TathÈgatassa sÈvakÈnaÑ. AÔÔhapi hi ariyapuggalÈ savanante ariyÈya jÈtiyÈ jÈtattÈ Bhagavato desanaÑ anusiÔÔhiÑ aveccappasÈdayogena sakkaccaÑ suÓantÊti sÈvakÈ. Tesupi arahattaphalaÔÔheyeva visesetvÈ dassento khÊÓÈsavÈnanti Èha, arahattamaggaÒÈÓena parikkhÊÓasabbÈsavÈnanti attho. PaccekabuddhÈnanti taÑ taÑ kÈraÓaÑ paÔicca ekova anÈcariyako catusaccaÑ bujjhitavÈti Paccekabuddho. TÈdisÈnaÑ PaccekabuddhÈnaÑ.

TathÈgatÈnanti ettha aÔÔhahi kÈraÓehi BhagavÈ TathÈgato–tathÈ Ègatoti TathÈgato, tathÈ gatoti TathÈgato, tathalakkhaÓaÑ Ègatoti TathÈgato, tathadhamme yÈthÈvato abhisambuddhoti TathÈgato, tathadassitÈya TathÈgato, tathavÈditÈya TathÈgato, tathÈ kÈritÈya TathÈgato, abhibhavanaÔÔhena TathÈgato.


KathaÑ BhagavÈ tathÈ Ègatoti TathÈgato? YathÈ sabbalokahitÈya ussukkamÈpannÈ purimakÈ SammÈsambuddhÈ ÈgatÈ. KiÑ vuttaÑ hoti? YenÈbhinÊhÈrena purimakÈ Bhagavanto ÈgatÈ, teneva amhÈkampi BhagavÈ Ègato. Atha vÈ yathÈ purimakÈ Bhagavanto dÈnasÊlanekkhammapaÒÒÈ-vÊriyakhantisaccÈdhiÔÔhÈnamettupekkhÈsa~khÈtÈ dasa pÈramiyo dasa upapÈramiyo dasa paramatthapÈramiyoti samatiÑsa pÈramiyo p|retvÈ a~gapariccÈgaÑ nayanadhanarajjaputtadÈrapariccÈganti ime paÒca mahÈpariccÈge pariccajitvÈ, pubbayogapubbacariyadhammakkhÈnaÒÈtattha-cariyÈdayo p|retvÈ buddhicariyÈya1 koÔiÑ patvÈ ÈgatÈ, tathÈ amhÈkampi BhagavÈ Ègato. YathÈ ca purimakÈ Bhagavanto cattÈro satipaÔÔhÈne cattÈro sammappadhÈne cattÈro iddhipÈde paÒcindriyÈni paÒca balÈni satta bojjha~ge ariyaÑ aÔÔha~gikaÑ maggaÑ bhÈvetvÈ br|hetvÈ ÈgatÈ, tathÈ amhÈkampi BhagavÈ Ègatoti TathÈgato.

Yatheva DÊpa~karabuddha-Èdayo, SabbaÒÒubhÈvaÑ Munayo idhÈgatÈ. TathÈ ayaÑ SakyamunÊpi Ègato, TathÈgato vuccati tena cakkhumÈti. (1)

KathaÑ tathÈ gatoti TathÈgato? YathÈ sampatijÈtÈ purimakÈ Bhagavanto gatÈ. KathaÒca te gatÈ? Te hi sampatijÈtÈ samehi pÈdehi pathaviyaÑ patiÔÔhÈya uttarenamukhÈ sattapadavÊtihÈrena gatÈ. YathÈha “sampatijÈto Œnanda bodhisatto samehi pÈdehi pathaviyaÑ patiÔÔhahitvÈ uttarÈbhimukho sattapadavÊtihÈrena gacchati setamhi chatte anudhÈrayamÈne, sabbÈ ca disÈ anuviloketi, ÈsabhiÒca vÈcaÑ bhÈsati ‘aggohamasmi lokassa, jeÔÔhohamasmi lokassa, seÔÔhohamasmi lokassa, ayamantimÈ jÈti, natthi dÈni punabbhÈvo’ti”2. TaÒcassa gamanaÑ tathaÑ ahosi avitathaÑ anekesaÑ visesÈdhigamÈnaÑ pubbanimittabhÈvena. YaÑ hi so sampatijÈto samehi pÈdehi patiÔÔhahi, idamassa caturiddhipÈdapaÔi-lÈbhassa pubbanimittaÑ, uttaramukhabhÈvo panassa sabbalokuttarabhÈvassa pubbanimittaÑ, sattapadavÊtihÈro sattabojjha~garatanapaÔilÈbhassa pubbanimittaÑ, “suvaÓÓadaÓÉÈ vÊtipatanti cÈmarÈ”ti3 ______________________________________________________________ 1. BuddhacariyÈya (SyÈ, Ka) 2. Ma 3. 164; DÊ 2. 13 piÔÔhesu. 3. Khu 1. 386 piÔÔhe.

192 KhuddakanikÈya

ettha vuttacÈmarukkhepo pana sabbatitthiyanimmathanassa pubbanimittaÑ, setacchattadhÈraÓaÑ arahattaphalavimuttivaravimalasetacchattapaÔilÈbhassa pubbanimittaÑ sabbÈdisÈnuvilokanaÑ sabbaÒÒutÈnÈvaraÓaÒÈÓapaÔilÈbhassa pubbanimittaÑ, ÈsabhivÈcÈbhÈsanaÑ pana appaÔivattiyavaradhammacakkappavattanassa pubbanimittaÑ. TathÈyaÑ BhagavÈpi gato. TaÒcassa gamanaÑ tathaÑ ahosi avitathaÑ tesaÑyeva visesÈdhigamÈnaÑ pubbanimittabhÈvena. TenÈhu porÈÓÈ–

“MuhuttajÈtova GavaÑpatÊ yathÈ, Samehi pÈdehi PhusÊ vasundharaÑ. So vikkamÊ satta padÈni Gotamo, SetaÒca chattaÑ anudhÈrayuÑ mar|.

GantvÈna so satta padÈni Gotamo, DisÈ vilokesi samÈ samantato. AÔÔha~gupetaÑ giramabbhudÊrayi, SÊho yathÈ pabbatamuddhaniÔÔhito”ti.

EvaÑ tathÈ gatoti TathÈgato.

Atha vÈ yathÈ purimakÈ Bhagavanto, ayampi BhagavÈ tatheva nekkhammena kÈmacchandaÑ -pa- paÔhamajjhÈnena nÊvaraÓe -pa- aniccÈnupassanÈya niccasaÒÒaÑ -pa- arahattamaggena sabbakilese pahÈya gato. Evampi tathÈ gatoti TathÈgato. (2)

KathaÑ tathalakkhaÓaÑ Ègatoti TathÈgato? PathavÊdhÈtuyÈ kakkhaÄattalakkhaÓaÑ tathaÑ avitathaÑ, ÈpodhÈtuyÈ paggharaÓalakkhaÓaÑ, tejodhÈtuyÈ uÓhattalakkhaÓaÑ, vÈyodhÈtuyÈ vitthambhanalakkhaÓaÑ, ÈkÈsadhÈtuyÈ asamphuÔÔhalakkhaÓaÑ, viÒÒÈÓadhÈtuyÈ vijÈnanalakkhaÓaÑ.

R|passa r|ppanalakkhaÓaÑ, vedanÈya vedayitalakkhaÓaÑ, saÒÒÈya saÒjÈnanalakkhaÓaÑ, sa~khÈrÈnaÑ abhisa~kharaÓalakkhaÓaÑ, viÒÒÈÓassa vijÈnanalakkhaÓaÑ.

Vitakkassa abhiniropanalakkhaÓaÑ, vicÈrassa anumajjanalakkhaÓaÑ, pÊtiyÈ pharaÓalakkhaÓaÑ, sukhassa sÈtalakkhaÓaÑ, cittekaggatÈya avikkhepalakkhaÓaÑ, phassassa phusanalakkhaÓaÑ.


Saddhindriyassa adhimokkhalakkhaÓaÑ, vÊriyindriyassa paggahalakkhaÓaÑ, satindriyassa upaÔÔhÈnalakkhaÓaÑ, samÈdhindriyassa avikkhepalakkhaÓaÑ, paÒÒindriyassa pajÈnanalakkhaÓaÑ.

SaddhÈbalassa assaddhiye akampiyalakkhaÓaÑ, vÊriyabalassa kosajje, satibalassa muÔÔhassacce, samÈdhibalassa uddhacce, paÒÒÈbalassa avijjÈya akampiyalakkhaÓaÑ.

Satisambojjha~gassa upaÔÔhÈnalakkhaÓaÑ, dhammavicayasambojjha~gassa pavicayalakkhaÓaÑ, vÊriyasambojjha~gassa paggahalakkhaÓaÑ, pÊtisambojjha~gassa pharaÓalakkhaÓaÑ, passaddhisambojjha~gassa upasamalakkhaÓaÑ, samÈdhisambojjha~gassa avikkhepalakkhaÓaÑ, upekkhÈsambojjha~gassa paÔisa~khÈnalakkhaÓaÑ.

SammÈdiÔÔhiyÈ dassanalakkhaÓaÑ, sammÈsa~kappassa abhiniropanalakkhaÓaÑ, sammÈvÈcÈya pariggahalakkhaÓaÑ, sammÈkammantassa samuÔÔhÈnalakkhaÓaÑ, sammÈ-ÈjÊvassa vodÈnalakkhaÓaÑ, sammÈvÈyÈmassa paggahalakkhaÓaÑ, sammÈsatiyÈ upaÔÔhÈnalakkhaÓaÑ, sammÈsamÈdhissa avikkhepalakkhaÓaÑ.

AvijjÈya aÒÒÈÓalakkhaÓaÑ, sa~khÈrÈnaÑ cetanÈlakkhaÓaÑ, viÒÒÈÓassa vijjÈnanalakkhaÓaÑ, nÈmassa namanalakkhaÓaÑ, r|passa ruppanalakkhaÓaÑ, saÄÈyatanassa ÈyatanalakkhaÓaÑ, phassassa phusanalakkhaÓaÑ, vedanÈya vedayitalakkhaÓaÑ, taÓhÈya hetulakkhaÓaÑ, upÈdÈnassa gahaÓalakkhaÓaÑ, bhavassa Èy|hanalakkhaÓaÑ, jÈtiyÈ nibbattilakkhaÓaÑ, jarÈya jÊraÓalakkhaÓaÑ, maraÓassa cutilakkhaÓaÑ.

DhÈt|naÑ suÒÒatÈlakkhaÓaÑ, ÈyatanÈnaÑ ÈyatanalakkhaÓaÑ, satipaÔÔhÈnÈnaÑ upaÔÔhÈnalakkhaÓaÑ, sammappadhÈnÈnaÑ padahanalakkhaÓaÑ, iddhipÈdÈnaÑ ijjhanalakkhaÓaÑ, indriyÈnaÑ adhipatilakkhaÓaÑ, balÈnaÑ akampiyalakkhaÓaÑ, bojjha~gÈnaÑ niyyÈnalakkhaÓaÑ, maggassa hetulakkhaÓaÑ.

SaccÈnaÑ tathalakkhaÓaÑ, samathassa avikkhepalakkhaÓaÑ, vipassanÈya anupassanÈlakkhaÓaÑ, samathavipassanÈnaÑ ekarasalakkhaÓaÑ, yuganaddhÈnaÑ anativattanalakkhaÓaÑ.

SÊlavisuddhiyÈ saÑvaralakkhaÓaÑ, cittavisuddhiyÈ avikkhepalakkhaÓaÑ, diÔÔhivisuddhiyÈ dassanalakkhaÓaÑ.

194 KhuddakanikÈya

Khaye ÒÈÓassa samucchedalakkhaÓaÑ, anuppÈde ÒÈÓassa passaddhilakkhaÓaÑ.

Chandassa m|lalakkhaÓaÑ, manasikÈrassa samuÔÔhÈnalakkhaÓaÑ, phassassa samodhÈnalakkhaÓaÑ, vedanÈya samosaraÓalakkhaÓaÑ, samÈdhissa pamukhalakkhaÓaÑ, satiyÈ ÈdhipateyyalakkhaÓaÑ, paÒÒÈya tatuttarilakkhaÓaÑ, vimuttiyÈ sÈralakkhaÓaÑ, amatogadhassa nibbÈnassa pariyosÈnalakkhaÓaÑ tathaÑ avitathaÑ. EtaÑ tathalakkhaÓaÑ ÒÈÓagatiyÈ Ègato avirajjhitvÈ patto anuppattoti TathÈgato. EvaÑ tathalakkhaÓaÑ Ègatoti TathÈgato. (3)

KathaÑ tathadhamme yÈthÈvato abhisambuddhoti TathÈgato? TathadhammÈ nÈma cattÈri ariyasaccani. YathÈha “cattÈrimÈni bhikkhave tathÈni avitathÈni anaÒÒathÈni. KatamÈni cattÈri, ‘idaÑ dukkhan’ti bhikkhave tathametaÑ avitathametaÑ anaÒÒathametan”ti1 vitthÈro. TÈni ca BhagavÈ abhisambuddhoti tathÈnaÑ abhisambuddhattÈ TathÈgatoti vuccati. Abhisambodhattho hi ettha gatasaddo.

Apica jarÈmaraÓassa jÈtipaccayasambh|tasamudÈgataÔÔho tatho avitatho anaÒÒatho -pa-. Sa~khÈrÈnaÑ avijjÈpaccayasambh|tasamudÈgataÔÔho tatho avitatho anaÒÒatho. TathÈ avijjÈya sa~khÈrÈnaÑ paccayaÔÔho tatho avitatho anaÒÒatho -pa-. JÈtiyÈ jarÈmaraÓassa paccayaÔÔho tatho avitatho anaÒÒatho. TaÑ sabbaÑ BhagavÈ abhisambuddho. TasmÈpi tathÈnaÑ abhisambuddhattÈ TathÈgato. EvaÑ tathadhamme yÈthÈvato abhisambuddhoti TathÈgato. (4)

KathaÑ tathadassitÈya TathÈgato? BhagavÈ yaÑ sadevake loke -pa- sadevamanussÈya aparimÈÓÈsu lokadhÈt|su aparimÈÓÈnaÑ sattÈnaÑ cakkhudvÈre ÈpÈthaÑ ÈgacchantaÑ r|pÈrammaÓaÑ nÈma atthi,taÑ sabbÈkÈrena jÈnÈti passati. EvaÑ jÈnatÈ passatÈ ca tena taÑ iÔÔhÈniÔÔhÈdivasena vÈ diÔÔhasutamutaviÒÒÈtesu labbhamÈnakapadavasena vÈ “katamaÑ taÑ r|paÑ r|pÈyatanaÑ, yaÑ r|paÑ catunnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈya vaÓÓanibhÈ sanidassanaÑ sappaÔighaÑ nÊlaÑ pÊtakan”ti-ÈdinÈ2 nayena anekehinÈmehi terasahi vÈrehi dvipaÒÒÈsÈya nayehi vibhajjamÈnaÑ tathameva hoti, vitathaÑ ______________________________________________________________ 1. SaÑ 3. 377 piÔÔhe. 2. Abhi 1. 162 piÔÔhe.


natthi. Esa nayo sotadvÈrÈdÊsupi ÈpÈthamÈgacchantesu saddÈdÊsu. Vuttampi cetaÑ BhagavatÈ “yaÑ bhikkhave sadevakassa lokassa -pa- sadevamanussÈya diÔÔhaÑ sutaÑ mutaÑ viÒÒÈtaÑ pattaÑ pariyesitaÑ anuvicaritaÑ manasÈ, tamahaÑ jÈnÈmi, tamahaÑ abbhaÒÒÈsiÑ, taÑ TathÈgatassa viditaÑ, taÑ TathÈgato na upaÔÔhÈsÊ”ti1. EvaÑ tathadassitÈya TathÈgato. Tattha tathadassÊ-atthe TathÈgatoti padasambhavo veditabbo. (5)

KathaÑ tathavÈditÈya TathÈgato? YaÑ rattiÑ BhagavÈ BodhimaÓÉe AparÈjitapalla~ke nisinno catunnaÑ2 mÈrÈnaÑ matthakaÑ madditvÈ anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ abhisambuddho, yaÒca rattiÑ yamakasÈlÈnamantare anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ parinibbÈyi, etthantare paÒcacattÈlÊsavassaparimÈÓe kÈle paÔhamabodhiyÈpi majjhimabodhiyÈpi pacchimabodhiyÈpi yaÑ BhagavatÈ bhÈsitaÑ SuttaÑ GeyyaÑ -pa- VedallaÑ, taÑ sabbaÑ atthato ca byaÒjanato ca anavajjaÑ anupavajjaÑ an|namanadhikaÑ sabbÈkÈraparipuÓÓaÑ rÈgamadanimmadanaÑ dosamohamadanimmadanaÑ, natthi tattha vÈlaggamattampi pakkhalitaÑ, sabbaÑ taÑ ekamuddikÈya laÒchitaÑ viya, ekanÈÄikÈya mitaÑ viya, ekatulÈya tulitaÑ viya, ca tathameva hoti. YathÈha “yaÒca Cunda rattiÑ TathÈgato anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ abhisambujjhati, yaÒca rattiÑ anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ parinibbÈyati, yaÑ etasmiÑ antare bhÈsati lapati niddisati, sabbaÑ taÑ tathameva hoti, no aÒÒathÈ. TasmÈ ‘tathÈgato’ti vuccatÊ”ti3. Gada-attho hi ettha gatasaddo. EvaÑ tathavÈditÈya TathÈgato.

Apica ÈgadanaÑ Ègado, vacananti attho. Tatho aviparÊto Ègado assÈti dakÈrassa takÈraÑ katvÈ TathÈgatoti evametasmiÑ atthe padasiddhi veditabbÈ. (6)

KathaÑ tathÈkÈritÈya TathÈgato? Bhagavato hi vÈcÈya kÈyo anulometi, kÈyassÈpi vÈcÈ, tasmÈ yathÈvÈdÊ tathÈkÈrÊ yathÈkÈrÊ tathÈvÈdÊ ca hoti. EvaÑ bh|tassa cassa yathÈ vÈcÈ, kÈyopi tathÈ gato pavattoti attho. YathÈ ca kÈyo, vÈcÈpi ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 333 piÔÔhe. 2. TiÓÓaÑ (SÊ, AÑ-®Ôha 1. 85; Ma-®Ôha 1. 52; DÊ-®Ôha 1. 65 piÔÔhesupi) GaÓÔhipade

pana passitabbaÑ. 3. DÊ 3. 111 piÔÔhe.

196 KhuddakanikÈya

tathÈ gatÈ pavattÈti TathÈgato. TenevÈha “yathÈvÈdÊ bhikkhave TathÈgato

tathÈkÈrÊ, yathÈkÈrÊ tathÈvÈdÊ. Iti yathÈvÈdÊ tathÈkÈrÊ, yathÈkÈrÊ tathÈvÈdÊ.

TasmÈ ‘tathÈgato’tivuccatÊ”ti1. EvaÑ tathÈkÈritÈya TathÈgato. (7)

KathaÑ abhibhavanaÔÔhena TathÈgato? Upari bhavaggaÑ heÔÔhÈ

AvÊciÑ pariyantaÑ katvÈ tiriyaÑ aparimÈÓÈsu lokadhÈt|su sabbasatte

abhibhavati sÊlena samÈdhinÈ paÒÒÈya vimuttiyÈ vimuttiÒÈÓadassanena, na

tassa tulÈ2 vÈ pamÈÓaÑ vÈ atthi, atulo appameyyo anuttaro rÈjÈdhirÈjÈ

devÈnaÑ atidevo SakkÈnaÑ atisakko brahmÈnaÑ atibrahmÈ. TenÈha

“sadevake bhikkhave loke -pa- sadevamanussÈya TathÈgato abhibh|

anabhibh|to aÒÒadatthu daso vasavattÊ. TasmÈ ‘tathÈgato’ti vuccatÊ”ti1.

TatthevaÑ padasiddhi veditabbÈ–agado viya agado. Ko panesa?

DesanÈvilÈso ceva puÒÒussayo ca. Tena hesa mahÈnubhÈvo bhisakko

dibbÈgadena sappe viya sabbaparappavÈdino sadevakaÒca lokaÑ

abhibhavati. Iti sabbalokÈbhibhavane tatho aviparÊto desanÈvilÈsamayo ceva

puÒÒamayo ca agado assÈti dakÈrassa takÈraÑ katvÈ TathÈgatoti veditabbo.

EvaÑ abhibhavanaÔÔhena TathÈgato. (8)

Apica tathÈya gatotipi TathÈgato, tathaÑ gatotipi TathÈgatoti. Gatoti

avagato atÊto patto paÔipannoti attho. Tattha sakalaÑ lokaÑ tÊraÓapariÒÒÈya

tathÈya gato avagatoti TathÈgato, lokasamudayaÑ pahÈnapariÒÒÈya tathÈya

gato atÊtoti TathÈgato, lokanirodhaÑ sacchikiriyÈya tathÈya gato pattoti

TathÈgato, lokanirodhagÈminipaÔipadaÑ tathaÑ gato paÔipannoti TathÈgato.

Tena yaÑ vuttaÑ BhagavatÈ “loko bhikkhave TathÈgatena abhisambuddho,

lokasmÈ TathÈgato visaÑyutto. Lokasamudayo bhikkhave TathÈgatena

abhisambuddho, lokasamudayo TathÈgatassa pahÊno. Lokanirodho

______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 332 piÔÔhe. 2. Tulo (SyÈ)


bhikkhave TathÈgatena abhisambuddho, lokanirodho TathÈgatassa sacchikato. LokanirodhagÈminÊ paÔipadÈ bhikkhave TathÈgatena abhisambuddhÈ, lokanirodhagÈminÊ paÔipadÈ TathÈgatassa bhÈvitÈ. YaÑ bhikkhave sadevakassa lokassa -pa- anuvicaritaÑ manasÈ, sabbaÑ taÑ TathÈgatena abhisambuddhaÑ. TasmÈ ‘tathÈgato’ti vuccatÊ”ti1. Tassa evampi attho veditabbo. Idampi ca TathÈgatassa TathÈgatabhÈvadÊpane mukhamattameva. SabbÈkÈrena pana TathÈgatova TathÈgatassa TathÈgatabhÈvaÑ vaÓÓeyya. YasmÈ pana sabbabuddhÈ TathÈgataguÓenÈpi samasamÈ, tasmÈ sabbesaÑ vasena TathÈgatÈnanti Èha.

ArahantÈnanti kilesehi ÈrakattÈ, arÊnaÑ arÈnaÒca hatattÈ, paccayÈdÊnaÑ arahattÈ, pÈpakaraÓe rahÈbhÈvÈ TathÈgato arahaÑ. ŒrakÈ hi so sabbakilesehi suvid|ravid|re Ôhito maggena savÈsanÈnaÑ kilesÈnaÑ pahÊnattÈti arahaÑ.

So tato ÈrakÈ nÈma, yassa yenÈsama~gitÈ. Asama~gÊ ca dosehi, NÈtho tenÈrahaÑ mato.

Te cÈnena kilesÈrayo maggena hatÈti arÊnaÑ hatattÈpi arahaÑ.

YasmÈ rÈgÈdisa~khÈtÈ, sabbepi arayo hatÈ. PaÒÒÈsatthena NÈthena, tasmÈpi ArahaÑ mato.

YaÒcetaÑ avijjÈbhavataÓhÈmayanÈbhi puÒÒÈdi-abhisa~khÈrÈraÑ jarÈmaraÓanemi Èsavasamudayamayena akkhena vijjhitvÈ tibhavarathe samÈyojitaÑ anÈdikÈlappavattaÑ saÑsÈracakkaÑ, tassÈnena BodhimaÓÉe vÊriyapÈdehi sÊlapathaviyaÑ patiÔÔhÈya saddhÈhatthena kammakkhayakaraÑ ÒÈÓapharasuÑ gahetvÈ sabbe arÈ hatÈti arÈnaÑ hatattÈpi ArahaÑ.

ArÈ saÑsÈracakkassa, hatÈ ÒÈÓÈsinÈ yato. LokanÈthena tenesa, arahanti pavuccati.

AggadakkhiÓeyyattÈ ca cÊvarÈdipaccaye arahati p|jÈvisesaÒca. Teneva ca uppanne TathÈgate ye keci mahesakkhÈ devamanussÈ, na ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 331 piÔÔhe.

198 KhuddakanikÈya

te aÒÒattha p|jaÑ karonti. TathÈ hi brahmÈ Sahampati Sinerumattena ratanadÈmena TathÈgataÑ p|jesi, yathÈbalaÒca aÒÒe devÈ manussÈ ca BimbisÈrakosalarÈjÈdayo. Parinibbutampi ca BhagavantaÑ uddissa channavutikoÔidhanaÑ vissajjetvÈ AsokamahÈrÈjÈ sakalajambudÊpe caturÈsÊti vihÈrasahassÈni patiÔÔhÈpesi, ko pana vÈdo aÒÒesaÑ p|jÈvisesÈnanti paccayÈdÊnaÑ arahattÈpi ArahaÑ.

P|jÈvisesaÑ saha paccayehi, YasmÈ ayaÑ arahati LokanÈtho. AtthÈnur|paÑ arahanti loke, TasmÈ Jino arahati nÈmametaÑ.

YathÈ ca loke ye keci1 paÓÉitamÈnino bÈlÈ asilokabhayena raho pÈpaÑ karonti, evamesa na kadÈci karotÊti pÈpakaraÓe rahÈbhÈvatopi ArahaÑ.

YasmÈ natthi raho nÈma, pÈpakammesu tÈdino. RahÈbhÈvena tenesa, ArahaÑ iti vissuto.

EvaÑ sabbathÈpi

ŒrakattÈ hatattÈ ca, kilesÈrÊna so Muni. HatasaÑsÈracakkÈro, paccayÈdÊna cÈraho. Na raho karoti pÈpÈni, ArahaÑ tena vuccatÊti.

yasmÈ pana sabbabuddhÈ arahattaguÓenÈpi samasamÈ, tasmÈ sabbesaÑ vasena “arahantÈnan”ti Èha.

SammÈsambuddhÈnanti sammÈ samaÒca sabbadhammÈnaÑ BuddhattÈ SammÈsambuddho. TathÈ hesa sabbadhamme sammÈ sambuddho, abhiÒÒeyye dhamme abhiÒÒeyyato Buddho, pariÒÒeyye dhamme pariÒÒeyyato, pahÈtabbe dhamme pahÈtabbato, sacchikÈtabbe dhamme sacchikÈtabbato, bhÈvetabbe dhamme bhÈvetabbato. TenevÈha–

“AbhiÒÒeyyaÑ abhiÒÒÈtaÑ, bhÈvetabbaÒca bhÈvitaÑ. PahÈtabbaÑ pahÊnaÑ me, tasmÈ Buddhosmi brÈhmaÓÈ”ti2. ______________________________________________________________ 1. Keci (SyÈ, Ka, Vi-®Ôha 1. 87 piÔÔhepi) 2. Ma 2. 352; Khu 1. 368 piÔÔhesu.


Atha vÈ cakkhu dukkhasaccaÑ, tassa m|lakÈraÓabhÈvena samuÔÔhÈpikÈ purimataÓhÈ samudayasaccaÑ, ubhinnaÑ appavatti nirodhasaccaÑ, nirodhappajÈnanÈ paÔipadÈ maggasaccanti evaÑ ekekapaduddhÈrenÈpi sabbadhamme sammÈ sÈmaÒca Buddho. Esa nayo sotaghÈnajivhÈkÈyamanesu. Eteneva nayena r|pÈdÊni cha ÈyatanÈni, cakkhuviÒÒÈÓÈdayo cha viÒÒÈÓakÈyÈ, cakkhusamphassÈdayo cha phassÈ, cakkhusamphassajÈdayo cha vedanÈ, r|pasaÒÒÈdayo cha saÒÒÈ, r|pasaÒcetanÈdayo cha cetanÈ, r|pataÓhÈdayo cha taÓhÈkÈyÈ, r|pavitakkÈdayo cha vitakkÈ, r|pavicÈrÈdayo cha vicÈrÈ, r|pakkhandhÈdayo paÒcakkhandhÈ, dasa kasiÓÈni, dasa anussatiyo, uddhumÈtakasaÒÒÈdivasena dasa saÒÒÈ, kesÈdayo dvattiÑsÈkÈrÈ, dvÈdasÈyatanÈni, aÔÔhÈrasa dhÈtuyo, kÈmabhavÈdayo nava bhavÈ, paÔhamÈdÊni cattÈri jhÈnÈni, mettÈbhÈvanÈdayo cataso appamaÒÒÈ, catasso ar|pasamÈpattiyo, paÔilomato jÈrÈmaraÓÈdÊni, anulomato avijjÈdÊni paÔiccasamuppÈda~gÈni ca yojetabbÈni. TatrÈyaÑ ekapadayojanÈ–jarÈmaraÓaÑ dukkhasaccaÑ, jÈti samudayasaccaÑ, ubhinnaÑ nissaraÓaÑ nirodhasaccaÑ, nirodhappajÈnanÈ paÔipadÈ maggasaccanti evaÑ ekekapaduddhÈrena sabbadhamme sammÈ sÈmaÒca Buddho anubuddho paÔividdho. YaÑ vÈ pana kiÒci atthi neyyaÑ nÈma, sabbassa sammÈ sambuddhattÈ vimokkhantikaÒÈÓavasena SammÈsambuddho. Tassa pana vibhÈgo upari Èvi bhavissatÊti. YasmÈ pana sabbabuddhÈ SammÈsambuddhaguÓenÈpi samasamÈ, tasmÈ sabbesaÑ vasena “SammÈsambuddhÈnan”ti Èha. 38. IdÈni pariyantapÈrisuddhi-apariyantapÈrisuddhisÊladvaye ekekameva sÊlaÑ paÒcadhÈ bhinditvÈ dassetuÑ atthi sÊlaÑ pariyantaÑ, atthi sÊlaÑ apariyantanti-ÈdimÈha. Itaresu pana tÊsu sÊlesu tathÈvidho bhedo natthÊti. Tattha lÈbhapariyantanti lÈbhena pariyanto bhedo etassÈti lÈbhapariyantaÑ. EvaÑ sesÈnipi. Yasoti panettha parivÈro. IdhÈti imasmiÑ loke. Ekaccoti eko. LÈbhahet|ti lÈbhoyeva hetu lÈbhahetu, tasmÈ lÈbhahetutoti vuttaÑ hoti. Hetvatthe nissakkavacanaÑ. “LÈbhapaccayÈ lÈbhakÈraÓÈ”ti tasseva vevacanaÑ. Hetumeva hi paÔicca etaÑ phalametÊti paccayoti ca, phaluppattiÑ kÈrayatÊti kÈraÓanti ca vuccati.

200 KhuddakanikÈya

YathÈsamÈdinnanti yaÑ yaÑ samÈdinnaÑ gahitaÑ. VÊtikkamatÊti ajjhÈcarati. Evar|pÈnÊti evaÑsabhÈvÈni, vuttappakÈrÈnÊti adhippÈyo. SÊlÈnÊti gahaÔÔhasÊlÈni vÈ hontu pabbajitasÊlÈni vÈ, yesaÑ Èdimhi vÈ ante vÈ ekaÑ bhinnaÑ, tÈni pariyante chinnasÈÔako viya khaÓÉÈni. YesaÑ vemajjhe ekaÑ bhinnaÑ, tÈni majjhe vinividdhasÈÔako viya chiddÈni. YesaÑ paÔipÈÔiyÈ dve vÈ tÊÓi vÈ bhinnÈni, tÈni piÔÔhiyÈ vÈ kucchiyÈ vÈ uÔÔhitena dÊghavaÔÔÈdisaÓÔhÈnena visabhÈgavaÓÓena kÈÄarattÈdÊnaÑ aÒÒatarasarÊravaÓÓÈ gÈvÊ viya sabalÈni. YesaÑ antarantarÈ ekekÈni bhinnÈni, tÈni antarantarÈ visabhÈgavaÓÓabinduvicitrÈ gÈvÊ viya kammÈsÈni. Avisesena vÈ sabbÈnipi sattavidhena methunasaÑyogena kodh|panÈhÈdÊhi ca pÈpadhammehi upahatattÈ khaÓÉÈni chiddÈni sabalÈni kammÈsÈnÊti. TÈniyeva taÓhÈdÈsabyato mocetvÈ bhujissabhÈvÈkaraÓena na bhujissÈni. BuddhÈdÊhi viÒÒ|hi na pasatthattÈ na viÒÒuppasatthÈni. TaÓhÈdiÔÔhÊhi parÈmaÔÔhattÈ, kenaci vÈ “ayaÑ te sÊlesu doso”ti parÈmaÔÔhuÑ sakkuÓeyyatÈya parÈmaÔÔhÈni. UpacÈrasamÈdhiÑ appanÈsamÈdhiÑ vÈ, atha vÈ maggasamÈdhiÑ phalasamÈdhiÑ vÈ na saÑvattayantÊti1 asamÈdhisaÑvattanikÈni. Na samÈdhisaÑvattanitÈnÊtipi pÈÔho.

Keci pana “khaÓÉÈnÊti kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ appatiÔÔhÈbh|tattÈ, chiddÈnÊtipi evaÑ. SabalÈnÊti vivaÓÓakaraÓattÈ, kammÈsÈnÊtipi evaÑ. Na bhujissÈnÊti taÓhÈdÈsabyaÑ gatattÈ. Na viÒÒuppasatthÈnÊti kusalehi garahitattÈ. ParÈmaÔÔhÈnÊti taÓhÈya gahitattÈ. AsamÈdhisaÑvattanikÈnÊti vippaÔisÈravatthubh|tattÈ”ti evamatthaÑ vaÓÓayanti.

Na avippaÔisÈravatthukÈnÊti vippaÔisÈrÈvahattÈ avippaÔisÈrassa patiÔÔhÈ na hontÊti attho. Na pÈmojjavatthukÈnÊti avippaÔisÈrajÈya dubbalapÊtiyÈ na vatthubh|tÈni tassÈ anÈvahattÈ. EvaÑ sesesupi yojanÈ kÈtabbÈ. Na pÊtivatthukÈnÊti dubbalapÊtijÈya balavapÊtiyÈ na vatthubh|tÈni. Na passaddhivatthukÈnÊti balavapÊtijÈya kÈyacittapassaddhiyÈ na vatthubh|tÈni. Na sukhavatthukÈnÊti passaddhijassa kÈyikacetasikasukhassa na vatthubh|tÈni. Na samÈdhivatthukÈnÊti sukhajassa ______________________________________________________________ 1. Na saÑvattantÊti (SyÈ, Ka)


samÈdhissa na vatthubh|tÈni. Na yathÈbh|taÒÈÓadassanavatthukÈnÊti samÈdhipadaÔÔhÈnassa yathÈbh|taÒÈÓadassanassa na vatthubh|tÈni.

Na ekantanibbidÈyÈti-ÈdÊsu na-kÈrameva ÈharitvÈ “na virÈgÈyÈ”ti-ÈdinÈ nayena sesapadehipi yojetabbaÑ. Na virÈgÈyÈti-ÈdÊsu sanakÈro vÈ pÈÔho. Tattha ekantanibbidÈyÈti ekantena vaÔÔe nibbindanatthÈya na saÑvattantÊti sambandho. EvaÑ sesesupi yojetabbaÑ. VirÈgÈyÈti vaÔÔe virajjanatthÈya. NirodhÈyÈti vaÔÔassa nirodhanatthÈya. UpasamÈyÈti nirodhitassa puna anuppattivasena vaÔÔassa upasamanatthÈya. AbhiÒÒÈyÈti vaÔÔassa abhijÈnanatthÈya. SambodhÈyÈti kilesaniddÈvigamena vaÔÔato pabujjhanatthÈya. NibbÈnÈyÈti amatanibbÈnatthÈya.

YathÈsamÈdinnaÑ sikkhÈpadaÑ vÊtikkamÈyÈti yathÈsamÈdinnassa sikkhÈpadassa vÊtikkamanatthÈya. VibhattivipallÈsavasena panettha upayogavacanaÑ kataÑ. Cittampi na uppÈdetÊti cittuppÈdasuddhiyÈ sÊlassa ativisuddhabhÈvadassanatthaÑ vuttaÑ, na pana cittuppÈdamattena sÊlaÑ bhijjati. KiÑ so vÊtikkamissatÊti kimatthaÑ vÊtikkamaÑ karissati, neva vÊtikkamaÑ karissatÊti attho. AkhaÓÉÈnÊti-ÈdÊni heÔÔhÈ vuttapaÔipakkhanayena veditabbÈni. Na khaÓÉÈnÊtipi pÈÔho. “EkantanibbidÈyÈ”ti-ÈdÊsu ekantena vaÔÔe nibbindanatthÈyÈti-ÈdinÈ nayena yojetabbaÑ. Ettha pana nibbidÈyÈti vipassanÈ. VirÈgÈyÈti maggo. NirodhÈya upasamÈyÈti nibbÈnaÑ. AbhiÒÒÈya sambodhÈyÈti maggo. NibbÈnÈyÈti nibbÈnameva. EkasmiÑ ÔhÈne vipassanÈ, dvÊsu maggo, tÊsu nibbÈnaÑ vuttanti evaÑ avatthÈnakathÈ veditabbÈ. PariyÈyena pana sabbÈnipetÈni maggavevacanÈnipi nibbÈnavevacanÈnipi hontiyeva. 39. IdÈni pariyantÈpariyantavasena vijjamÈnapabhedaÑ dassetvÈ puna dhammavasena jÈtivasena paccayavasena sampayuttavasena sÊlassa pabhedaÑ dassetuÑ kiÑ sÊlanti-ÈdimÈha. Tattha samuÔÔhÈti etenÈti samuÔÔhÈnaÑ. PaccayassetaÑ nÈmaÑ. KiÑ samuÔÔhÈnamassÈti kiÑsamuÔÔhÈnaÑ. KatinaÑ dhammÈnaÑ samodhÈnaÑ samavÈyo assÈti katidhammasamodhÈnaÑ.

CetanÈ sÊlanti pÈÓÈtipÈtÈdÊhi viramantassa, vattapaÔipattiÑ vÈ p|rentassa cetanÈ. CetasikaÑ sÊlanti pÈÓÈtipÈtÈdÊhi viramantassa virati. Apica cetanÈ sÊlaÑ nÈma pÈÓÈtipÈtÈdÊni pajahantassa

202 KhuddakanikÈya

sattakammapathacetanÈ. CetasikaÑ sÊlaÑ nÈma “abhijjhaÑ loke pahÈya vigatÈbhijjhena cetasÈ viharatÊ”ti-ÈdinÈ1 nayena vuttÈ anabhijjhÈ-abyÈpÈdasammÈdiÔÔhidhammÈ. SaÑvaro silanti ettha paÒcavidho saÑvaro veditabbo pÈtimokkhasaÑvaro satisaÑvaro ÒÈÓasaÑvaro khantisaÑvaro vÊriyasaÑvaroti. Tattha “iminÈ pÈtimokkhasaÑvarena upeto hoti samupeto”ti2 ayaÑ pÈtimokkhasaÑvaro. “Rakkhati cakkhundriyaÑ, cakkhundriye saÑvaraÑ ÈpajjatÊ”ti3 ayaÑ satisaÑvaro.

“YÈni sotÈni lokasmiÑ, (ajitÈti BhagavÈ,) Sati tesaÑ nivÈraÓaÑ. SotÈnaÑ saÑvaraÑ br|mi, PaÒÒÈyete pidhÊyare”ti4–

AyaÑ ÒÈÓasaÑvaro. PaccayapaÔisevanampi ettheva samodhÈnaÑ gacchati. Yo panÈyaÑ “khamo hoti sÊtassa uÓhassÈ”ti-ÈdinÈ5 nayena Ègato, ayaÑ khantisaÑvaro nÈma. Yo cÈyaÑ “uppannaÑ kÈmavitakkaÑ nÈdhivÈsetÊ”ti-ÈdinÈ6 nayena Ègato, ayaÑ vÊriyasaÑvaro nÈma. ŒjÊvapÈrisuddhipi ettheva samodhÈnaÑ gacchati. Iti ayaÑ paÒcavidhopi saÑvaro, yÈ ca pÈpabhÊrukÈnaÑ kulaputtÈnaÑ sampattavatthuto virati, sabbametaÑ saÑvarasÊlanti veditabbaÑ. AvÊtikkamo sÊlanti samÈdinnasÊlassa kÈyikavÈcasiko avÊtikkamo. IdaÑ tÈva kiÑsÊlanti paÒhassa vissajjanaÑ.

Kati sÊlÈnÊti paÒhassa vissajjane kusalasÊlaÑ akusalasÊlaÑ abyÈkatasÊlanti ettha yasmÈ loke tesaÑ tesaÑ sattÈnaÑ pakati sÊlanti vuccati, yaÑ sandhÈya “ayaÑ sukhasÊlo ayaÑ dukkhasÊlo ayaÑ kalahasÊlo ayaÑ maÓÉanasÊlo”ti bhaÓanti. TasmÈ tena pariyÈyena atthuddhÈravasena akusalasÊlamapi sÊlanti7 VuttaÑ. TaÑ pana “sutvÈna saÑvare paÒÒÈ”ti8 vacanato idhÈdhippetasÊlaÑ na hotÊti. ______________________________________________________________ 1. DÊ 1. 67 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 255 piÔÔhe. 3. DÊ 1. 66; Ma 1. 238; SaÑ 2. 384; AÑ 1. 111 piÔÔhÈdÊsu. 4. Khu 1. 434 piÔÔhe. 5. Ma 1. 13; AÑ 2. 433; AÑ 3. 341 piÔÔhesu. 6. Ma 1. 14; AÑ 2. 432; AÑ 3. 342 piÔÔhesu. 7. AkusalaÑ sÊlampi (SyÈ), akusalaÑ sÊlantipi (Ka) 8. Khu 9. 1, 41 piÔÔhesu.


YasmÈ pana cetanÈdibhedassa sÊlassa sampayuttacittaÑ samuÔÔhÈnaÑ, tasmÈ kusalacittasamuÔÔhÈnaÑ kusalasÊlanti-ÈdimÈha.

SaÑvarasamodhÈnaÑ sÊlanti saÑvarasampayuttakhandhÈ. Te hi saÑvarena samÈgatÈ missÊbh|tÈti saÑvarasamodhÈnanti vuttÈ. EvaÑ avÊtikkamasamodhÈnaÑ sÊlampi veditabbaÑ. TathÈbhÈve jÈtacetanÈ samodhÈnaÑ sÊlanti saÑvarabhÈve avÊtikkamabhÈve jÈtacetanÈsampayuttÈ khandhÈ. YasmÈ ca tÊsupi cetesu taÑsampayuttÈ dhammÈ adhippetÈ, tasmÈ cetanÈsamodhÈnena cetasikÈnampi sa~gahitattÈ cetasikasamodhÈnasÊlaÑ visuÑ na niddiÔÔhanti veditabbaÑ. HeÔÔhÈ cetanÈdayo dhammÈ “sÊlan”ti vuttÈ. Na kevalaÑ te eva sÊlaÑ, taÑsampayuttÈ dhammÈpi sÊlamevÈti dassanatthaÑ ayaÑ tiko vuttoti veditabbo. 40. IdÈni yasmÈ cetanÈcetasikÈ saÑvarÈvÊtikkamÈyeva honti na visuÑ, tasmÈ saÑvarÈvÊtikkameyeva yÈva arahattamaggÈ sÈdhÈraÓakkamena yojento pÈÓÈtipÈtaÑ saÑvaraÔÔhena sÊlaÑ, avÊtikkamaÔÔhena sÊlaÑnti-ÈdimÈha. PÈÓÈtipÈtÈ veramaÓi-Èdayo hi yasmÈ attano attano paccanÊkaÑ saÑvaranti, taÑ na vÊtikkamanti ca, tasmÈ saÑvaraÓato avÊtikkamanato ca saÑvaraÔÔhena sÊlaÑ avÊtikkamaÔÔhena sÊlaÑ nÈma hoti. Tattha pÈÓÈtipÈtaÑ saÑvaraÔÔhenÈti pÈÓÈtipÈtassa pidahanaÔÔhena sÊlaÑ. KiÑ taÑ? PÈÓÈtipÈtÈ veramaÓÊ. SÈ ca taÑ saÑvarantÊyeva taÑ na vÊtikkamatÊti avÊtikkamaÔÔhena sÊlaÑ. Evameva adinnÈdÈnÈ veramaÓi-Èdayo anabhijjhÈ-abyÈpÈdasammÈdiÔÔhiyo yojetabbÈ.

PÈÓÈtipÈtanti-ÈdÊsu pana dasasu akusalakammapathesu pÈÓassa atipÈto pÈÓÈtipÈto, pÈÓavadho pÈÓaghÈtoti vuttaÑ hoti. PÈÓoti cettha vohÈrato satto, parammatthato jÊvitindriyaÑ. TasmiÑ pana pÈÓe pÈÓasaÒÒino jÊvitindriyupacchedaka-upakkamasamuÔÔhÈpikÈ kÈyavacÊdvÈrÈnaÑ aÒÒataradvÈrappavattÈ vadhakacetanÈ pÈÓÈtipÈto. So guÓavirahitesu tiracchÈnagatÈdÊsu pÈÓesu khuddake pÈÓe appasÈvajjo, mahÈsarÊre mahÈsÈvajjo. KasmÈ? PayogamahantatÈya. Payogasamattepi vatthumahantatÈya. GuÓavantesu manussÈdÊsu appaguÓe pÈÓe appasÈvajjo, mahÈguÓe mahÈsÈvajjo.

204 KhuddakanikÈya

SarÊraguÓÈnaÑ pana samabhÈve sati kilesÈnaÑ upakkamÈnaÒca mudutÈya appasÈvajjo, tibbatÈya mahÈsÈvajjoti veditabbo. Tassa paÒca sambhÈrÈ–pÈÓo, pÈÓasaÒÒitÈ, vadhakacittaÑ, upakkamo, tena maraÓanti.

Adinnassa ÈdÈnaÑ adinnÈdÈnaÑ, parasaÑharaÓaÑ1, theyyaÑ corikÈti vuttaÑ hoti. Tattha adinnanti parapariggahitaÑ, yattha paro yathÈkÈmakÈritaÑ Èpajjanto adaÓÉÈraho anupavajjo ca hoti, tasmiÑ parapariggahite parapariggahitasaÒÒino tadÈdÈyaka-upakkamasamuÔÔhÈpikÈ kÈyavacÊdvÈrÈnaÑ aÒÒataradvÈrappavattÈ theyyacetanÈ adinnÈdÈnaÑ. TaÑ hÊne parasantake appasÈvajjaÑ, paÓÊte mahÈsÈvajjaÑ. KasmÈ? VatthupaÓÊtatÈya. Vatthusamatte sati guÓÈdhikÈnaÑ santake vatthusmiÑ mahÈsÈvajjaÑ, taÑ taÑ guÓÈdhikaÑ upÈdÈya tato tato hÊnaguÓassa santake vatthusmiÑ appasÈvajjaÑ. Tassa paÒca sambhÈrÈ–parapariggahitaÑ, parapariggahitasaÒÒitÈ theyyacittaÑ, upakkamo, tena haraÓanti.

KÈmes|ti methunasamÈcÈresu. MicchÈcÈroti ekantanindito lÈmakÈcÈro. LakkhaÓato pana asaddhammÈdhippÈyena kÈyadvÈrappavattÈ agamanÊyaÔÔhÈnavÊtikkamacetanÈ kÈmesu micchÈcÈro.

Tattha agamanÊyaÔÔhÈnaÑ nÈma purisÈnaÑ tÈva mÈturakkhitÈ piturakkhitÈ mÈtÈpiturakkhitÈ bhÈturakkhitÈ bhaginirakkhitÈ ÒÈtirakkhitÈ gottarakkhitÈ dhammarakkhitÈ sÈrakkhÈ saparidaÓÉÈti mÈturakkhitÈdayo dasa, dhanakkÊtÈ chandavÈsÊni bhogavÈsinÊ paÔavÈsinÊ odapattakinÊ obhatacumbaÔÈ dÈsÊ ca bhariyÈ ca, kammakÈrÊ ca bhariyÈ ca, dhajÈhaÔÈ muhuttikÈti dhanakkÊtÈdayo dasÈti vÊsati itthiyo. ItthÊsu pana dvinnaÑ sÈrakkhasaparidaÓÉÈnaÑ dasannaÒca dhanakkÊtÈdÊnanti dvÈdasannaÑ itthÊnaÑ aÒÒe purisÈ2, idaÑ agamanÊyaÔÔhÈnaÑ nÈma.

So panesa micchÈcÈro sÊlÈdiguÓarahite agamanÊyaÔÔhÈne appasÈvajjo, sÊlÈdiguÓasampanne mahÈsÈvajjo. Tassa cattÈro sambhÈrÈ–agamanÊyavatthu, tasmiÑ sevanacittaÑ, sevanapayogo, maggenamaggapaÔipatti-adhivÈsananti. ______________________________________________________________ 1. Parassa haraÓaÑ (SÊ, SyÈ, Ka) DÊ-®Ôha 1. 70 piÔÔhe pana passitabbaÑ. 2. AÒÒesaÑ purisÈnaÑ (SÊ), aÒÒapurisÈnaÑ (SyÈ)


MusÈti visaÑvÈdanapurekkhÈrassa atthabhaÒjako vacÊpayogo, kÈyapayogo vÈ. VisaÑvÈdanÈdhippÈyena panassa paravisaÑvÈdakakÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ musÈvÈdo. Aparo nayo–musÈti abh|taÑ atacchaÑ vatthu. VÈdoti tassa bh|tato tacchato viÒÒÈpanaÑ. LakkhaÓato pana atathaÑ vatthuÑ tathato paraÑ viÒÒÈpetukÈmassa tathÈviÒÒattisamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ musÈvÈdo. So yamatthaÑ bhaÒjati, tassa appatÈya appasÈvajjo, mahantatÈya mahÈsÈvajjo. Apica gahaÔÔhÈnaÑ attano santakaÑ adÈtukÈmatÈya natthÊti-Èdinayappavatto appasÈvajjo, sakkhinÈ hutvÈ atthabhaÒjanatthaÑ vutto mahÈsÈvajjo. PabbajitÈnaÑ appakampi telaÑ vÈ sappiÑ vÈ labhitvÈ hasÈdhippÈyena “ajja gÈme telaÑ nadÊ maÒÒe sandatÊ”ti p|raÓakathÈnayena pavatto appasÈvajjo, adiÔÔhaÑyeva pana diÔÔhanti-ÈdinÈ nayena vadantÈnaÑ mahÈsÈvajjo. Tassa cattÈro sambhÈrÈ–atathaÑ vatthu, visaÑvÈdanacittaÑ, tajjo vÈyÈmo, parassa tadatthavijÈnananti.

YÈya vÈcÈya yassa taÑ vÈcaÑ bhÈsati, tassa hadaye attano piyabhÈvaÑ, parassa ca suÒÒabhÈvaÑ karoti, sÈ pisuÓÈ vÈcÈ. YÈya pana attÈnampi parampi pharusaÑ karoti, yÈ vÈcÈ sayampi pharusÈ neva kaÓÓasukhÈ na hadayasukhÈ vÈ, ayaÑ pharusÈ vÈcÈ. Yena samphaÑ palapati niratthakaÑ, so samphappalÈpo. TesaÑ m|labh|tÈ cetanÈpi pisuÓÈvÈcÈdinÈmameva labhati. SÈ eva ca idha adhippetÈti.

Tattha saÑkiliÔÔhacittassa paresaÑ vÈ bhedÈya attano piyakamyatÈya vÈ kÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ pisuÓÈ vÈcÈ. SÈ yassa bhedaÑ karoti, tassa appaguÓatÈya appasÈvajjÈ, mahÈguÓatÈya mahÈsÈvajjÈ. TassÈ cattÈro sambhÈrÈ–bhinditabbo paro, “iti ime nÈnÈ bhavissantÊ”ti bhedapurekkhÈratÈ vÈ “iti ahaÑ piyo bhavissÈmi vissÈsiko”ti piyakamyatÈ vÈ, tajjo vÈyÈmo, tassa tadatthavijÈnananti. Pare pana abhinne kammapathabhedo natthi, bhinneyeva hoti.

Parassa mammacchedakakÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ ekantapharusacetanÈ pharusÈ vÈcÈ. Mammacchedakopi pana payogo cittasaÓhatÈya pharusÈ vÈcÈ na hoti. MÈtÈpitaro hi kadÈci puttake evampi vadanti “corÈ vo khaÓÉÈkhaÓÉikaÑ karont|”ti. Uppalapattampi ca nesaÑ upari

206 KhuddakanikÈya

patantaÑ na icchanti. ŒcariyupajjhÈyÈ ca kadÈci nissitake evaÑ vadanti

“kiÑ ime ahirikÈ anottappino, niddhamatha ne”ti. Atha ca nesaÑ

ÈgamÈdhigamasampattiÑ icchanti. YathÈ ca cittasaÓhatÈya pharusÈ vÈcÈ na

hoti, evaÑ vacanasaÓhatÈya apharusÈ vÈcÈpi na hoti. Na hi

mÈrÈpetukÈmassa “imaÑ sukhaÑ sayÈpethÈ”ti vacanaÑ apharusÈ vÈcÈ hoti,

cittapharusatÈya panesÈ pharusÈ vÈcÈva. SÈ yaÑ sandhÈya pavattitÈ, tassa

appaguÓatÈya appasÈvajjÈ, mahÈguÓatÈya mahÈsÈvajjÈ. Tassa tayo

sambhÈrÈ–akkositabbo paro, kupitacittaÑ, akkosanÈti.

AnatthaviÒÒÈpikÈ kÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ akusalacetanÈ

samphappalÈpo. So ÈsevanamandatÈya appasÈvajjo, ÈsevanamahantatÈya

mahÈsÈvajjo. Tassa dve sambhÈrÈ–

bhÈratayuddhasÊtÈharaÓÈdiniratthakakathÈpurekkhÈratÈ,

tathÈr|pikathÈkathanaÒcÈti. Pare pana taÑ kathaÑ agaÓhante

kammapathabhedo natthi, parena samphappalÈpe gahiteyeva hoti.

AbhijjhÈyatÊti abhijjhÈ, parabhaÓÉÈbhimukhÊ hutvÈ tanninnatÈya

pavattatÊti attho. SÈ “aho vata idaÑ mamassÈ”ti evaÑ

parabhaÓÉÈbhijjhÈyanalakkhaÓÈ, adinnÈdÈnaÑ viya appasÈvajjÈ mahÈsÈvajjÈ

ca. Tassa dve sambhÈrÈ–parabhaÓÉaÑ, attano pariÓÈmanaÒcÈti.

ParabhaÓÉavatthuke hi lobhe uppannepi na tÈva kammapathabhedo hoti,

yÈva “aho vata idaÑ mamassÈ”ti attano na pariÓÈmeti.

HitasukhaÑ byÈpÈdayatÊti byÈpÈdo. So paravinÈsÈya

manopadosalakkhaÓo, pharusÈ vÈcÈ viya appasÈvajjo mahÈsÈvajjo ca. Tassa

dve sambhÈrÈ–parasatto ca, tassa ca vinÈsacintÈti. Parasattavatthuke1 hi

kodhe uppannepi na tÈva kammapathabhedo hoti, yÈva “aho vatÈyaÑ

ucchijjeyya vinasseyyÈ”ti tassa vinÈsaÑ na cinteti.

______________________________________________________________ 1. Parasantakavatthuke (SÊ)


YathÈbhuccagahaÓÈbhÈvena micchÈ passatÊti micchÈdiÔÔhi. SÈ “natthi dinnan”ti-ÈdinÈ nayena viparÊtadassanalakkhaÓÈ, samphappalÈpo viya appasÈvajjÈ mahÈsÈvajjÈ ca. Apica aniyatÈ appasÈvajjÈ, niyatÈ mahÈsÈvajjÈ. TassÈ dve sambhÈrÈ–vatthuno ca gahitÈkÈraviparÊtatÈ, yathÈ ca taÑ gaÓhÈti, tathÈbhÈvena tass|paÔÔhÈnanti. Tattha natthikÈhetuka-akiriyadiÔÔhÊhi eva kammapathabhedo hoti, na aÒÒadiÔÔhÊhi.

ImesaÑ pana dasannaÑ akusalakammapathÈnaÑ dhammato koÔÔhÈsato ÈrammaÓato vedanÈto m|latoti paÒcahÈkÈrehi vinicchayo veditabbo.

Tattha dhammatoti etesu hi satta paÔipÈÔiyÈ cetanÈdhammÈva honti, abhijjhÈdayo tayo cetanÈsampayuttÈ.

KoÔÔhÈsatoti paÔipÈÔiyÈ satta, micchÈdiÔÔhi cÈti ime aÔÔha kammapathÈ eva honti, no m|lÈni. AbhijjhÈbyÈpÈdÈ kammapathÈ ceva m|lÈni ca. AbhijjhÈ hi m|laÑ patvÈ lobho akusalam|laÑ hoti, byÈpÈdo doso akusalam|laÑ.

ŒrammaÓatoti pÈÓÈtipÈto jÊvitindriyÈrammaÓato sa~khÈrÈrammaÓo. AdinnÈdÈnaÑ sattÈrammaÓaÑ vÈ sa~khÈrÈrammaÓaÑ vÈ. MicchÈcÈro phoÔÔhabbavasena sa~khÈrÈrammaÓo, sattÈrammaÓotipi eke. MusÈvÈdo sattÈrammaÓo vÈ sa~khÈrÈrammaÓo vÈ. TathÈ pisuÓÈ vÈcÈ. PharusÈ vÈcÈ sattÈrammaÓÈva. SamphappalÈpo diÔÔhasutamutaviÒÒÈtavasena sattÈrammaÓo vÈ sa~khÈrÈrammaÓo vÈ. TathÈ abhijjhÈ. ByÈpÈdo sattÈrammaÓova. MicchÈdiÔÔhi tebh|makadhammavasena sa~khÈrÈrammaÓÈva.

VedanÈtoti pÈÓÈtipÈto dukkhavedano hoti. KiÒcÈpi hi rÈjÈno coraÑ disvÈ hasamÈnÈpi “gacchatha bhaÓe, mÈretha nan”ti vadanti, sanniÔÔhÈpakacetanÈ pana nesaÑ dukkhasampayuttÈva hoti. AdinnÈdÈnaÑ tivedanaÑ. TaÒhi parabhaÓÉaÑ disvÈ haÔÔhatuÔÔhassa gaÓhato sukhavedanaÑ hoti, bhÊtatasitassa gaÓhato dukkhavedanaÑ, tathÈ vipÈkanissandaphalÈni paccavekkhantassa. GahaÓakÈle majjhattabhÈve Ôhitassa pana gaÓhato adukkhamasukhavedanaÑ hoti. MicchÈcÈro sukhamajjhattavasena dvivedano,

208 KhuddakanikÈya

sanniÔÔhÈpakacitte pana majjhattavedano na hoti. MusÈvÈdo adinnÈdÈne vuttanayeneva tivedano, tathÈ pisuÓÈ vÈcÈ. PharusÈ vÈcÈ dukkhavedanÈ. SamphappalÈpo tivedano. Paresu hi sÈdhukÈraÑ dentesu celÈdÊni ukkhipantesu haÔÔhatuÔÔhassa sÊtÈharaÓabhÈratayuddhÈdÊni kathanakÈle so sukhavedano hoti, paÔhamaÑ dinnavetanena ekena pacchÈ ÈgantvÈ “Èdito paÔÔhÈya kathehÊ”ti vutte “niravasesaÑ yathÈnusandhikaÑ pakiÓÓakakathaÑ kathessÈmi nu kho, no”ti domanassitassa kathanakÈle dukkhavedano hoti, majjhattassa kathayato adukkhamasukhavedano hoti. AbhijjhÈ sukhamajjhattavasena dvivedanÈ, tathÈ micchÈdiÔÔhi. ByÈpÈdo dukkhavedano.

M|lÈtoti pÈÓÈtipÈto dosamohavasena dvim|lako hoti, adinnÈdÈnaÑ dosamohavasena vÈ lobhamohavasena vÈ, micchÈcÈro lobhamohavasena, musÈvÈdo dosamohavasena vÈ lobhamohavasena vÈ. TathÈ pisuÓÈ vÈcÈ samphappalÈpo ca. PharusÈ vÈcÈ dosamohavasena, abhijjhÈ mohavasena ekam|lÈ, tathÈ byÈpÈdo. MicchÈdiÔÔhi lobhamohavasena dvim|lÈti.

AkusalakammapathakathÈ niÔÔhitÈ. PÈÓÈtipÈtÈdÊhi pana viratiyo, anabhijjhÈ-abyÈpÈdasammÈdiÔÔhiyo cÈti ime dasa kusalakammapathÈ nÈma. PÈÓÈtipÈtÈdÊhi etÈya viramanti, sayaÑ vÈ viramati, viramaÓamattameva vÈ etanti virati. YÈ pÈÓÈtipÈtÈdÊhi viramantassa kusalacittasampayuttÈ virati, sÈ pabhedato tividhÈ hoti sampattavirati samÈdÈnavirati samucchedaviratÊti. Tattha asamÈdinnasikkhÈpadÈnaÑ attano jÈtivayabÈhusaccÈdÊni paccavekkhitvÈ “ayuttaÑ amhÈkaÑ evar|paÑ pÈpaÑ kÈtun”ti sampattavatthuÑ avÊtikkamantÈnaÑ uppajjamÈnÈ virati sampattavirati nÈma. SamÈdinnasikkhÈpadÈnaÑ pana sikkhÈpadasamÈdÈne ca tatuttari ca attano jÊvitampi pariccajitvÈ vatthuÑ avÊtikkamantÈnaÑ uppajjamÈnÈ virati samÈdÈnavirati nÈma. AriyamaggasampayuttÈ, pana virati samucchedavirati nÈma, yassÈ uppattito pabhuti ariyapuggalÈnaÑ “pÈÓaÑ ghÈtessÈmÈ”ti-Èdicittampi na uppajjatÊti.


IdÈni akusalakammapathÈnaÑ viya imesaÑ kusalakammapathÈnaÑ dhammato koÔÔhÈsato ÈrammaÓato vedanÈto m|latoti paÒcahÈkÈrehi vinicchayo veditabbo.

Tattha dhammatoti etesupi paÔipÈÔiyÈ satta cetanÈpi vaÔÔanti viratiyopi, ante tayo cetanÈsampayuttÈva.

KoÔÔhÈsatoti paÔipÈÔiyÈ satta kammapathÈ eva, no m|lÈni, ante tayo kammapathÈ ceva m|lÈni ca. AnabhijjhÈ hi m|laÑ patvÈ alobho kusalam|laÑ hoti, abyÈpÈdo adoso kusalam|laÑ, sammÈdiÔÔhi amoho kusalam|laÑ.

ŒrammaÓatoti pÈÓÈtipÈtÈdÊnaÑ ÈrammaÓÈneva etesaÑ ÈrammaÓÈni. VÊtikkamitabbatoyeva hi veramaÓÊ nÈma hoti. YathÈ pana nibbÈnÈrammaÓo ariyamaggo kilese pajahati, evaÑ jÊvitindriyÈdi-ÈrammaÓÈpete kammapathÈ pÈÓÈtipÈtÈdÊni dussÊlyÈni pajahantÊti.

VedanÈtoti sabbe sukhavedanÈ vÈ honti majjhattavedanÈ vÈ. KusalaÑ patvÈ hi dukkhÈ vedanÈ nÈma natthi.

M|latoti paÔipÈÔiyÈ satta ÒÈÓasampayuttacittena viramantassa alobha-adosa-amohavasena tim|lÈ honti, ÒÈÓavippayuttacittena viramantassa alobhÈdosavasena dvim|lÈ. AnabhijjhÈ ÒÈÓasampayuttacittena viramantassa adosa-amohavasena dvim|lÈ, ÒÈÓavippayuttacittena viramantassa adosavasena ekam|lÈ. Alobho pana attanÈva attano m|laÑ na hoti. AbyÈpÈdepi eseva nayo. SammÈdiÔÔhi alobhÈdosavasena dvim|lÈvÈti.

KusalakammapathakathÈ niÔÔhitÈ. 41. EvaÑ dasakusalakammapathavasena sÊlaÑ dassetvÈ idÈni nekkhammÈdÊnaÑ arahattamaggapariyosÈnÈnaÑ sattatiÑsadhammÈnaÑ vasena dassetuÑ nekkhammena kÈmacchandaÑ saÑvaraÔÔhena sÊlaÑ, avÊtikkamaÔÔhena sÊlanti-ÈdimÈha. Tattha yasmÈ nekkhammena kÈmacchandaÑ saÑvarati na vÊtikkamati, tasmÈ nekkhammaÑ sÊlanti adhippÈyo. Paccattatthe vÈ karaÓavacanaÑ, nekkhammanti attho. Esa

210 KhuddakanikÈya

nayo sesesu. PÈÄiyaÑ pana nekkhamma-abyÈpÈde dassetvÈ heÔÔhÈ vuttanayattÈ sesaÑ sa~khipitvÈ ante arahattamaggoyeva dassito.

EvaÑ saÑvara-avÊtikkamavasena sÊlaÑ dassetvÈ idÈni tesaÑyeva dvinnaÑ pabhedadassanatthaÑ paÒca sÊlÈni pÈÓÈtipÈtassa pahÈnaÑ sÊlanti-ÈdimÈha. Ettha ca pÈÓÈtipÈtassa pahÈnaÑ sÊlaÑ, pÈÓÈtipÈtÈ veramaÓÊ sÊlaÑ, pÈÓÈtipÈtassa paÔipakkhacetanÈ sÊlaÑ, pÈÓÈtipÈtassa saÑvaro sÊlaÑ, pÈÓÈtipÈtassa avÊtikkamo sÊlanti yojanÈ kÈtabbÈ. PahÈnanti ca koci dhammo nÈma natthi aÒÒatra vuttappakÈrÈnaÑ pÈÓÈtipÈtÈdÊnaÑ anuppÈdamattato. YasmÈ pana taÑ taÑ pahÈnaÑ tassa tassa kusalassa dhammassa patiÔÔhÈnaÔÔhena upadhÈraÓaÑ hoti, vippakiÓÓasabhÈvÈkaraÓena ca samodhÈnaÑ, tasmÈ pubbe vutteneva upadhÈraÓasamodhÈnasa~khÈtena sÊlanaÔÔhena sÊlanti vuttaÑ. Itare cattÈro dhammÈ tato tato veramaÓivasena tassa tassa saÑvaravasena tadubhayasampayuttacetanÈvasena taÑ taÑ avÊtikkamantassa avÊtikkamavasena ca cetaso pavattisabhÈvaÑ sandhÈya vuttÈ.

Atha vÈ pahÈnampi dhammato atthiyeva. KathaÑ? PahÊyate anena pÈÓÈtipÈtÈdipaÔipakkho, pajahati vÈ taÑ paÔipakkhanti pahÈnaÑ. KiÑ taÑ? Sabbepi kusalÈ khandhÈ. AÒÒe pana ÈcariyÈ “nekkhÈmmÈdÊsupi ‘veramaÓÊ sÊlan’ti vacanamattaÑ gahetvÈ sabbakusalesupi niyatayevÈpanakabh|tÈ virati nÈma atthÊ”ti vadanti, na tathÈ idhÈti. Evamimehi pahÈnÈdÊhi paÒcahi padehi visesetvÈ pariyantÈpariyantasÊladvaye apariyantasÊlameva vuttaÑ. TasmÈ eva hi evar|pÈni sÊlÈni cittassa avippaÔisÈrÈya saÑvattanti -pa- sacchikÈtabbaÑ sacchikaronto sikkhatÊti vuttaÑ.

Tattha avippaÔisÈrÈya saÑvattantÊti “saÑvaro avippaÔisÈratthÈyÈ”ti1 ca “avippaÔisÈratthÈni kho Œnanda kusalÈni sÊlÈni avippaÔisÈrÈnisaÑsÈnÊ”ti2 ca vacanato avippaÔisÈratthÈya saÑvattanti. “AvippaÔisÈro pÈmojjatthÈyÈ”ti1 ca “yoniso manasikaroto pÈmojjaÑ jÈyatÊ”ti3 ca vacanato pÈmojjÈya saÑvattanti. “PÈmojjaÑ pÊtatthÈyÈ”ti1 ca “pamuditassa pÊti jÈyatÊ”ti4 ca vacanato ______________________________________________________________ 1. VÊ 5. 288 piÔÔhe. 2. AÑ 3. 257, 515 piÔÔhesu. 3. Khu 9. 83 piÔÔhe. 4. AÑ 2. 18; SaÑ 3. 135; DÊ 3. 201 piÔÔhesu.


pÊtiyÈ saÑvattanti. “PÊti passaddhatthÈyÈ”ti1 ca “pÊtimanassa kÈyo passambhatÊ”ti2 ca vacanato passaddhiyÈ saÑvattanti. “Passaddhi sukhatthÈyÈ”ti1 ca “passaddhakÈyo sukhaÑ vedetÊ”ti2 ca vacanato somanassÈya saÑvattanti. CetasikaÑ sukhaÑ hi somanassanti vuccati. ŒsevanÈyÈti bhusÈ sevanÈ ÈsevanÈ. Kassa ÈsevanÈ? AnantaraÑ somanassavacanena sukhassa vuttattÈ sukhaÑ siddhaÑ. “Sukhino cittaÑ samÈdhiyatÊ”ti2 ca vacanato tena sukhena samÈdhi siddho hoti. EvaÑ siddhassa samÈdhissa ÈsevanÈ. Tassa samÈdhissa ÈsevanÈya saÑvattanti, paguÓabalavabhÈvÈya saÑvattantÊti attho. BhÈvanÈyÈti tasseva samÈdhissa vuddhiyÈ. BahulÊkammÈyÈti tasseva samÈdhissa punappunaÑ kiriyÈya. AvippaÔisÈrÈdipavattiyÈ m|lakÈraÓaÑ hutvÈ samÈdhissa saddhindriyÈdi-ala~kÈrasÈdhanena ala~kÈrÈya saÑvattanti. AvippaÔisÈrÈdikassa samÈdhisambhÈrassa sÈdhanena parikkhÈrÈya saÑvattanti. “Ye ca kho ime3 pabbajitena jÊvitaparikkhÈrÈ samudÈnetabbÈ”ti-ÈdÊsu4 viya hi ettha sambhÈrattho parikkhÈrasaddo. “Ratho sÊlaparikkhÈro, jhÈnakkho cakkavÊriyo”ti-ÈdÊsu5 pana ala~kÈrattho. “Sattahi nagaraparikkhÈrehi suparikkhataÑ hotÊ”ti-ÈdÊsu6 parivÈrattho. Idha pana ala~kÈraparivÈrÈnaÑ visuÑ ÈgatattÈ sambhÈratthoti vuttaÑ. SambhÈrattho ca paccayatthoti. M|lakÈraÓabhÈveneva samÈdhisampayuttaphassÈdidhammasampatti-sÈdhanena parivÈrÈya saÑvattanti. SamÈdhissa vipassanÈya ca padaÔÔhÈnabhÈvapÈpanena vasÊbhÈvapÈpanena ca paripuÓÓabhÈvasÈdhanato pÈrip|riyÈ saÑvattanti.

EvaÑ sÊl|panissayena sabbÈkÈraparip|raÑ samÈdhiÑ dassetvÈ idÈni “samÈhite citte yathÈbh|taÑ jÈnÈti passati, yathÈbh|taÑ jÈnaÑ passaÑ nibbindati, nibbindaÑ virajjati, virÈgÈ vimuccatÊ”ti7 vacanato sÊlam|lakÈni samÈdhipadaÔÔhÈnÈni yathÈbh|taÒÈÓadassanÈdÊni dassento ekantanibbidÈyÈti-ÈdimÈha. NibbidÈya hi dassitÈya tassÈ padaÔÔhÈnabh|taÑ ______________________________________________________________ 1. Vi 5. 288 piÔÔhe. 2. AÑ 2. 18; SaÑ 3. 135; DÊ 3. 201 piÔÔhesu. 3. Ye cime (SÊ, SyÈ), ye kecime (Ka) 4. Ma 1. 150 piÔÔhe. 5. SaÑ 3. 5 piÔÔhe. 6. AÑ 2. 478 piÔÔhe. 7. Khu 9. 83; DÊ 3. 252 piÔÔhesu.

212 KhuddakanikÈya

yathÈbh|taÒÈÓadassanaÑ dassitameva hoti. TasmiÑ hi asiddhe nibbidÈ na sijjhatÊti. TÈni pana vuttatthÈneva. YathÈbh|taÒÈÓadassanaÑ panettha sappaccayanÈmar|papariggaho.

EvaÑ amatamahÈnibbÈnapariyosÈnaÑ sÊlappayojanaÑ dassetvÈ idÈni tassa sÊlassa adhisÊlasikkhÈbhÈvaÑ tamm|lakÈ ca adhicitta-adhipaÒÒÈsikkhÈ dassetukÈmo evar|pÈnaÑ sÊlÈnaÑ saÑvarapÈrisuddhi adhisÊlanti-ÈdimÈha. Tattha saÑvaroyeva pÈrisuddhi saÑvarapÈrisuddhi. Evar|pÈnaÑ apariyantabh|tÈnaÑ vivaÔÔanissitÈnaÑ sÊlÈnaÑ saÑvarapÈrisuddhi vivaÔÔanissitattÈ sesasÊlato adhikaÑ sÊlanti adhisÊlanti vuccati. SaÑvarapÈrisuddhiyÈ ÔhitaÑ cittanti edisÈya sÊlasaÑvarapÈrisuddhiyÈ patiÔÔhitaÑ cittaÑ suÔÔhu avippaÔisÈrÈdÊnaÑ Èvahanato na vikkhepaÑ gacchati, samÈdhismiÑ patiÔÔhÈtÊti attho. Avikkhepoyeva pÈrisuddhi avikkhepapÈrisuddhi. So sabbamalavirahito nibbedhabhÈgiyo samÈdhi sesasamÈdhito adhikattÈ adhicittantivuccati. CittasÊsena hettha samÈdhi niddiÔÔho. SaÑvarapÈrisuddhiÑsammÈ passatÊti parisuddhaÑ sÊlasaÑvaraÑ ÒÈtapariÒÒÈvasena tÊraÓapariÒÒÈvasena ca sammÈ passati, evameva avikkhepapÈrisuddhisa~khÈtaÑ parisuddhaÑ samÈdhiÑ sammÈ passati. EvaÑ passato cassa dassanasa~khÈtÈ pÈrisuddhi dassanapÈrisuddhi. SÈyeva sesapaÒÒÈya adhikattÈ adhipaÒÒÈti vuccati. YotatthÈti yo tattha saÑvara-avikkhepadassanesu. SaÑvaraÔÔhoti saÑvarabhÈvo. Evameva avikkhepaÔÔhadassanaÔÔhÈ ca veditabbÈ. AdhisÊlameva sikkhÈ adhisÊlasikkhÈ. EvaÑ itarÈpi veditabbÈ.

EvaÑ tisso sikkhÈyo dassetvÈ idÈni tÈsaÑ pÈrip|rikkamaÑ dassetuÑ imÈ tisso sikkhÈyo Èvajjanto sikkhatÊti-ÈdimÈha. Tassattho–paccekaÑ parip|retuÑ Èvajjantopi sikkhati nÈma, ÈvajjetvÈ “ayaÑ nÈma sikkhÈ”ti jÈnantopi sikkhati nÈma, jÈnitvÈ punappunaÑ passantopi sikkhati nÈma, passitvÈ yathÈdiÔÔhaÑ paccavekkhantopi sikkhati nÈma, paccavekkhitvÈ tattheva cittaÑ acalaÑ katvÈ patiÔÔhapentopi sikkhati nÈma, taÑtaÑsikkhÈsampayuttasaddhÈvÊriyasatisamÈdhipaÒÒÈhi sakasakakiccaÑ karontopi sikkhati nÈma, abhiÒÒeyyÈbhijÈnanÈdikÈlepi taÑ taÑ kiccaÑ karonto tissopi sikkhÈyo sikkhÈti nÈmÈti. Puna paÒca sÊlÈnÊti-ÈdÊni vuttatthÈneva. Arahattamaggena sabbakilesÈnanti-ÈdÊsu


pana arahantÈnaÑ suÔÔhu vippaÔisÈrÈdi-abhÈvato ÈsevanÈdibhÈvato ca tÈni padÈni yujjanteva. EkantanibbidÈyÈti-ÈdÊni pana satipaÔÔhÈnasammappadhÈnÈni viya maggakkhaÓeyeva yojetabbÈni. 42. SaÑvarapÈrisuddhiÑ sammÈ passati, avikkhepapÈrisuddhiÑ sammÈ passatÊti idaÑ pana vacanadvayaÑ phalasamÈpattatthÈya vipassanÈvasena yojetabbaÑ, dutiyavacanaÑ pana nirodhasamÈpattatthÈya vipassanÈvasenÈpi yujjati. Œvajjanto sikkhatÊti-ÈdÊsu paÒcasu vacanesu arahato sikkhitabbÈbhÈvepi asekkhasÊlakkhandhÈdisabhÈvato “sikkhatÊ”ti vuttanti veditabbaÑ. SaddhÈya adhimuccanto sikkhatÊti-ÈdÊni pana maggakkhaÓaÒÒeva sandhÈya vuttÈni. AÒÒÈnipi upacÈrappanÈvipassanÈmaggavasena vuttÈni vacanÈni yathÈyogaÑ yojetabbÈnÊti.

SÊlamayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. SamÈdhibhÈvanÈmayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

43. SamÈdhibhÈvanÈmayaÒÈÓaniddese Èdito tÈva ekakato paÔÔhÈya yÈva dasakÈ samÈdhippabhedaÑ dassento eko samÈdhÊti-ÈdimÈha. Tattha cittassa ekaggatÈti nÈnÈrammaÓavikkhepÈbhÈvato ekaÑ ÈrammaÓaÑ aggaÑ uttamaÑ assÈti ekaggo, ekaggassa bhÈvo ekaggatÈ. SÈ pana ekaggatÈ cittassa, na sattassÈti dassanatthaÑ “cittassÈ”ti vuttaÑ. Duke lokiyoti loko vuccati lujjanapalujjanaÔÔhena vaÔÔaÑ, tasmiÑ pariyÈpannabhÈvena loke niyuttoti lokiyo. Lokuttaroti uttiÓÓoti uttaro, loke apariyÈpannabhÈvena lokato uttaroti lokuttaro. Tike savitakko ca so savicÈro cÈti savitakkasavicÈro. EvaÑ avitakka-avicÈro. VitakkavicÈresu vicÈrova mattÈ pamÈÓaÑ etassÈti vicÈramatto, vicÈrato uttari vitakkena saddhiÑ sampayogaÑ na gacchatÊti attho. Avitakko ca so vicÈramatto cÈti avitakkavicÈramatto. TÊsupi vicchedaÑ katvÈpi paÔhanti. CatukkapaÒcakÈ

214 KhuddakanikÈya

vuttatthÈ. Chakke punappunaÑ uppajjanato satiyeva anussati, pavattitabbaÔÔhÈnamhiyeva vÈ pavattattÈ saddhÈpabbajitassa kulaputtassa anur|pÈsatÊtipi anussati, BuddhaÑ Èrabbha uppannÈ anussati BuddhÈnussati. ArahatÈdibuddhaguÓÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. TassÈ BuddhÈnussatiyÈ vasena cittassa ekaggatÈyeva uddhaccasa~khÈtassa vikkhepassa paÔipakkhabhÈvato na vikkhepoti avikkhepo. DhammaÑ Èrabbha uppannÈ anussati dhammÈnussati. SvÈkkhÈtatÈdidhamma-guÓÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. SaÑghaÑ Èrabbha uppannÈ anussati saÑghÈnussati. SuppaÔipannatÈdisaÑghaguÓÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. SÊlaÑ Èrabbha uppannÈ anussati sÊlÈnussati. Attano akhaÓÉatÈdisÊlaguÓÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. CÈgaÑ Èrabbha uppannÈ anussati cÈgÈnussati. Attano muttacÈgatÈdicÈgaguÓÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. DevatÈ Èrabbha uppannÈ anussati devatÈnussati. DevatÈ sakkhiÔÔhÈne ÔhapetvÈ attano saddhÈdiguÓÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ.

Sattake samÈdhikusalatÈti ekavidhÈdibhedena anekabhede samÈdhimhi “ayamevaÑvidho samÈdhi, ayamevaÑvidho samÈdhÊ”ti chekabhÈvo. SamÈdhiparicchedakapaÒÒÈyetaÑ adhivacanaÑ. SamÈdhi-uppÈdanavidhÈnepi chekabhÈvo samÈdhikusalatÈ.

SamÈdhissa samÈpattikusalatÈti uppÈditassa samÈdhissa samÈpajjane chekabhÈvo. Etena samÈpajjanavasitÈ vuttÈ hoti.

SamÈdhissa ÔhitikusalatÈti samÈpannassa samÈdhissa santativasena yathÈruci Ôhapane chekabhÈvo. Etena adhiÔÔhÈnavasitÈ vuttÈ hoti. Atha vÈ nimittaggahaÓena cassa puna te ÈkÈre sampÈdayato appanÈmattameva ijjhati, na ciraÔÔhÈnaÑ. CiraÔÔhÈnaÑ pana samÈdhiparipanthÈnaÑ dhammÈnaÑ suvisodhitattÈ hoti. Yo hi bhikkhu kÈmÈdÊnavapaccavekkhaÓÈdÊhi kÈmacchandaÑ na suÔÔhu vikkhambhetvÈ, kÈyapassaddhivasena kÈyaduÔÔhullaÑ na suppaÔippassaddhaÑ katvÈ, ÈrambhadhÈtumanasikÈrÈdivasena thinamiddhaÑ na suÔÔhu paÔivinodetvÈ, samathanimittamanasikÈrÈdivasena uddhaccakukkuccaÑ na suÔÔhu sam|hataÑ katvÈ, aÒÒepi samÈdhiparipanthe dhamme na suÔÔhu visodhetvÈ jhÈnaÑ samÈpajjati, so avisodhitaÑ ÈsayaÑ paviÔÔhabhamaro viya asuddhaÑ uyyÈnaÑ paviÔÔharÈjÈ viya ca khippameva nikkhamati. Yo pana


samÈdhiparipanthe dhamme suÔÔhu visodhetvÈ jhÈnaÑ samÈpajjati, so suvisodhitaÑ ÈsayaÑ paviÔÔhabhamaro viya suparisuddhaÑ uyyÈnaÑ paviÔÔharÈjÈ viya ca sakalampi divasabhÈgaÑ antosamÈpattiyaÑyeva hoti. TenÈhu porÈÓÈ–

“KÈmesu chandaÑ paÔighaÑ vinodaye, UddhaccathÊnaÑ1 vicikicchapaÒcamaÑ. VivekapÈmojjakarena cetasÈ, RÈjÈva suddhantagato tahiÑ rame”ti.

TasmÈ “ciraÔÔhitikÈmena pÈripanthikadhamme sodhetvÈ jhÈnaÑ samÈpajjitabban”ti vuttattÈ taÑ vidhiÑ sampÈdetvÈ samÈdhissa ciraÔÔhitikaraÓe chekabhÈvoti vuttaÑ hoti.

SamÈdhissa vuÔÔhÈnakusalatÈti santativasena yathÈruci pavattassa samÈdhissa yathÈparicchinnakÈleyeva vuÔÔhÈnena samÈdhissa vuÔÔhÈne chekabhÈvo. “Yassa hi dhammaÑ puriso vijaÒÒÈ”ti-ÈdÊsu2 viya nissakkatthe vÈ samivacanaÑ katanti veditabbanti. Etena vuÔÔhÈnavasitÈ vuttÈ hoti.

SamÈdhissa kallatÈkusalatÈti agilÈnabhÈvo arogabhÈvo kallatÈ. GilÈno hi akallakoti vuccati. Vinayepi vuttaÑ “nÈhaÑ bhante akallako”ti3. Ana~gaÓasuttavatthasuttesu4 vuttÈnaÑ jhÈnapaÔilÈbhapaccanÊkÈnaÑ pÈpakÈnaÑ icchÈvacarÈnaÑ abhÈvena ca abhijjhÈdÊnaÑ cittassa upakkilesÈnaÑ vigamena ca samÈdhissa agilÈnabhÈvakaraÓe chekabhÈvo samÈdhissa kallatÈkusalatÈ, kilesagelaÒÒarahitabhÈve kusalatÈti vuttaÑ hoti. Atha vÈ kallatÈti kammaÒÒatÈ kammaÒÒatÈpariyÈyattÈ kallavacanassa. “YÈ cittassa akallatÈ akammaÒÒatÈ”ti5 hi vuttaÑ “kallacittaÑ muducittaÑ vinÊvaraÓacittan”ti6 ca. Ettha kallasaddo kammaÒÒattho. TasmÈ kasiÓÈnulomato kasiÓapaÔilomato kasiÓÈnulomapaÔilomato jhÈnÈnulomato ______________________________________________________________ 1. UddhaccamiddhaÑ (Visuddhi 1. 147 piÔÔhe) 2. Khu 5. 221 piÔÔhe. 3. Vi 1. 78 piÔÔhe. 4. Ma 1. 29, 43 piÔÔhesu. 5. Abhi 1. 233 piÔÔhe. 6. DÊ 1. 102; Ma 2. 346; Vi 3. 22 piÔÔhÈdÊsu.

216 KhuddakanikÈya

jhÈnapaÔilomato jhÈnÈnulomapaÔilomato jhÈnukkantikato kasiÓukkantikato jhÈnakasiÓukkantikato a~gasa~kantito ÈrammaÓasa~kantito a~gÈrammaÓasa~kantito a~gavavatthÈnato ÈrammaÓavavatthÈnatoti imehi cuddasahi ÈkÈrehi, a~gÈrammaÓavavatthÈnatoti iminÈ saha paÒcadasahi vÈ ÈkÈrehi cittaparidamanena samÈdhissa kammaÒÒabhÈvakaraÓe kusalabhÈvoti vuttaÑ hoti.

SamÈdhissa gocarakusalatÈti samÈdhissa gocaresu kasiÓÈdÊsu ÈrammaÓesu taÑ taÑ jhÈnaÑ samÈpajjitukÈmatÈya yathÈruci ÈvajjanakaraÓavasena tesu ÈrammaÓesu chekabhÈvo. Etena kasiÓÈvajjanavasena ÈvajjanavasitÈ vuttÈ hoti. Atha vÈ tasmiÑ tasmiÑ disÈbhÈge kasiÓapharaÓavasena evaÑ phuÔÔhassa kasiÓassa ciraÔÔhÈnavasena ca samÈdhissa gocaresu chekabhÈvo.

SamÈdhissa abhinÊhÈrakusalatÈti ekattanayena heÔÔhÈheÔÔhÈsamÈdhiÑ upar|parisamÈdhibhÈv|panayanena abhinÊharaÓe abhininnÈmane chekabhÈvo. UpacÈrajjhÈnaÑ hi vasippattaÑ paÔhamajjhÈnatthÈya vipassanatthÈya vÈ abhinÊharati, evaÑ paÔhamajjhÈnÈdÊni dutiyajjhÈnÈdi-atthÈya vipassanatthÈya vÈ, catutthajjhÈnaÑ ar|pasamÈpattatthÈya abhiÒÒatthÈya vipassanatthÈya vÈ, ÈkÈsÈnaÒcÈyatanÈdayo viÒÒÈÓaÒcÈyatanÈdi-atthÈya vipassanatthÈya vÈ abhinÊharatÊti evaÑ samÈdhissa tattha tattha abhinÊhÈrakusalatÈ. YasmÈ pana kusalatÈ nÈma paÒÒÈ, sÈ samÈdhi na hoti, tasmÈ samÈdhipariÓÈyakapaÒÒÈvasena sattavidho samÈdhi vuttoti veditabbo.

Keci pana ÈcariyÈ “samÈdhikusalatÈti yena manasikÈrena cittaÑ na vikkhipati, tattha kusalatÈ. SamÈpattikusalatÈti yena manasikÈrena samÈpajjantassa jhÈna~gÈni pÈtubhavanti, tattha kusalatÈ. ®hitikusalatÈti yena manasikÈrena appito samÈdhi na vikkhipati, tattha kusalatÈ. VuÔÔhÈnakusalatÈti nÊvaraÓavuÔÔhÈnaÑ jÈnÈti paÔhamajjhÈne, a~gavuÔÔhÈnaÑ jÈnÈti tÊsu jhÈnesu, ÈrammaÓavuÔÔhÈnaÑ jÈnÈti ar|pasamÈpattÊsu, vikkhepavuÔÔhÈnaÑ jÈnÈti visayÈdhimattesu, sacchandavuÔÔhÈnaÑ jÈnÈti pariyantakÈle ca avasÈnakaraÓÊyakÈle ca. KallatÈkusalatÈti


cittaphÈsutÈya sarÊraphÈsutÈya ÈhÈraphÈsutÈya senÈsanaphÈsutÈya puggalaphÈsutÈya ca samÈdhissa kallatÈ hotÊti jÈnÈti. GocarakusalatÈti ÈrammaÓassa paricchedaÑ kÈtuÑ jÈnÈti, disÈpharaÓaÑ kÈtuÑ jÈnÈti, vaÉÉhetuÑ jÈnÈti. AbhinÊhÈrakusalatÈti tattha tattha sammÈ manasikÈrena cittaÑ abhinÊharati abhininnÈmeti, upacÈre vasippatte paÔhamajjhÈne abhinÊharati, evaÑ upar|parijhÈnesu abhiÒÒÈsu ar|pasamÈpattÊsu vipassanÈsu ca abhinÊharati. EvaÑ tattha tattha abhinÊhÈrakusalatÈ”ti evametesaÑ padÈnaÑ atthaÑ vaÓÓayanti.

AÔÔhakaÑ vuttatthameva. Navake r|pÈvacaroti “katame dhammÈ r|pÈvacarÈ. HeÔÔhato BrahmapÈrisajjaÑ pariyantaÑ karitvÈ uparito AkaniÔÔhe deve antokaritvÈ”ti-ÈdinÈ1 nayena vuttesu r|pÈvacaradhammesu pariyÈpanno. TatrÈyaÑ vacanattho–r|pakkhandhasa~khÈtaÑ r|paÑ ettha avacarati, na kÈmoti r|pÈvacaro. R|pakkhandhopi hi r|panti vuccati “r|pakkhandho r|pan”ti-ÈdÊsu2 viya. So pana BrahmapÈrisajjabrahmapurohitamahÈbrahmÈnaÑ ParittÈbha-appamÈÓÈbha-ÈbhassarÈnaÑ Parittasubha-appamÈÓasubhasubhakiÓhÈnaÑ AsaÒÒasattavehapphalÈnaÑ AvihÈtappasudassasudassÊ-akaniÔÔhÈnaÒca vasena soÄasavidho padeso. So r|pÈvacarasa~khÈto padeso uttarapadalopaÑ katvÈ “r|pan”ti vuccati, tasmiÑ r|pe avacaratÊti r|pÈvacaro. R|pabhavo vÈ r|paÑ, tasmiÑ avacaratÊti r|pÈvacaraÑ. KiÒcÈpi hi eso samÈdhi kÈmabhavepi avacarati, yathÈ pana sa~gÈme avacaraÓato sa~gÈmÈvacaroti laddhanÈmo nÈgo nagare carantopi sa~gÈmÈvacaroti vuccati, thalacarÈ jalacarÈ ca pÈÓino athale ajale ca ÔhitÈpi thalacarÈ jalacarÈti vuccanti, evamayaÑ aÒÒattha avacarantopi r|pÈvacaroti vutto. Apica r|pabhavasa~khÈte r|pe paÔisandhiÑ avacÈretÊtipi r|pÈvacaro. HÊnoti lÈmako. HÊnuttamÈnaÑ majjhe bhavo majjho. Majjhimotipi pÈÔho, soyevattho. PadhÈnabhÈvaÑ nÊto paÓÊto, uttamoti attho. Ete pana Èy|hanavasena veditabbÈ. Yassa hi Èy|hanakkhaÓe chando vÈ hÊno hoti vÊriyaÑ vÈ cittaÑ vÈ vÊmaÑsÈ vÈ, so hÊno nÈma. Yassa te dhammÈ majjhimÈ, so majjhimo. ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 253 piÔÔhe. 2. Abhi 5. 17 piÔÔhe.

218 KhuddakanikÈya

Yassa paÓÊtÈ, so paÓÊto. UppÈditamatto vÈ hÊno, nÈtisubhÈvito majjhimo, atisubhÈvito vasippatto paÓÊto. Ar|pÈvacaro r|pÈvacare vuttanayÈnusÈrena veditabbo.

SuÒÒato samÈdhÊti-ÈdÊsu “sabbe sa~khÈrÈ aniccÈ dukkhÈ anattÈ”ti vipassanÈpaÔipÈÔiyÈ vipassantassa anattÈnupassanÈya maggavuÔÔhÈne jÈte yasmÈ sÈ vipassanÈ attavirahitesu sa~khÈresu suÒÒato pavattÈ, tasmÈ suÒÒatÈ nÈma hoti. TÈya siddho ariyamaggassamÈdhi suÒÒato samÈdhinÈma hoti, suÒÒatavasena pavattasamÈdhÊti attho. VipassanÈya pavattÈkÈrena hi so pavattati. AniccÈnupassanÈya maggavuÔÔhÈne jÈte yasmÈ sÈ vipassanÈ niccanimittapaÔipakkhavasena pavattÈ, tasmÈ animittÈ nÈma hoti. TÈya siddho ariyamaggasamÈdhi animitto samÈdhi nÈma hoti, niccanimittavirahito samÈdhÊti attho. VipassanÈya pavattÈkÈrena hi so pavattati. DukkhÈnupassanÈya maggavuÔÔhÈne jÈte yasmÈ sÈ vipassanÈ paÓidhipaÔipakkhavasena pavattÈ, tasmÈ appaÓihitÈ nÈma hoti. TÈya siddho ariyamaggasamÈdhi appaÓihito samÈdhi nÈma hoti, paÓidhivirahito samÈdhÊti attho. VipassanÈya pavattÈkÈrena hi so pavattati. TÈdisÈ eva tayo phalasamÈdhayopi etehiyeva tÊhi samÈdhÊhi gahitÈ hontÊti veditabbÈ. LokuttarasamÈdhÊnaÑ pana paÓÊtattÈ hÊnÈdibhedo na uddhaÔo.

Dasake uddhumÈtakasaÒÒÈvasenÈti-ÈdÊsu bhastÈ viya vÈyunÈ uddhaÑ jÊvitapariyÈdÈnÈ yathÈnukkamaÑ samuggatena s|nabhÈvena uddhumÈtattÈ uddhumÈtaÑ, uddhumÈtameva uddhumÈtakaÑ, paÔik|lattÈ vÈ kucchitaÑ uddhumÈtanti uddhumÈtakaÑ. TathÈr|passa chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ. VinÊlaÑ vuccati viparibhinnavaÓÓaÑ, vinÊlameva vinÊlakaÑ, paÔik|lattÈ vÈ kucchitaÑ vinÊlanti vinÊlakaÑ. MaÑsussadaÔÔhÈnesu rattavaÓÓassa, pubbasannicayaÔÔhÈnesu1 setavaÓÓassa, yebhuyyena ca nÊlavaÓÓassa nÊlaÔÔhÈne nÊlasÈÔakapÈrutasseva chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ. ParibhinnaÔÔhÈnesu vissandamÈnapubbaÑ vipubbaÑ, vipubbameva vipubbakaÑ, paÔik|lattÈ vÈ kucchitaÑ vipubbanti vipubbakaÑ. TathÈr|passa chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ. VicchiddaÑ vuccati dvidhÈ chindanena apadhÈritaÑ, vicchiddameva vicchiddakaÑ, paÔik|lattÈ vÈ kucchitaÑ ______________________________________________________________ 1. PubbasannicitaÔÔhÈnesu (SÊ, SyÈ)


vicchiddanti vicchiddakaÑ. Vemajjhe chinnassa chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ. Ito ca etto ca vividhÈkÈrena soÓasi~gÈlÈdÊhi khÈyitanti vikkhÈyitaÑ, vikhÈyitanti vattabbe vikkhÈyitanti vuttaÑ. VikkhÈyitameva vikkhÈyitakaÑ, paÔik|lattÈ vÈ kucchitaÑ vikkhÈyitanti vikkhÈyitakaÑ. TathÈr|passa chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ. VividhaÑ khittaÑ vikkhittaÑ, vikkhittameva vikkhittakaÑ, paÔik|lattÈ vÈ kucchitaÑ vikkhittanti vikkhittakaÑ. AÒÒena hattaÑ1 aÒÒena pÈdaÑ2 aÒÒena sÊsanti evaÑ tato tato khittassa chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ. HataÒca taÑ purimanayeneva vikkhittakaÒcÈti hatavikkhittakaÑ. KÈkapadÈkÈrena a~gapacca~gesu satthena hanitvÈ vuttanayena vikkhittassa chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ. LohitaÑ kirati vikkhipati ito cito ca paggharatÊti lohitakaÑ. Paggharitalohitamakkhitassa chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ. PuÄavÈ vuccanti kimayo, puÄave3 kiratÊti puÄavakaÑ. KimiparipuÓÓassa chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ. AÔÔhiyeva aÔÔhikaÑ, paÔik|lattÈ vÈ kucchitaÑ aÔÔhÊti aÔÔhikaÑ. AÔÔhisa~khalikÈyapi ekaÔÔhikassapi etaÑ adhivacanaÑ. ImÈni ca pana uddhumÈtakÈdÊni nissÈya uppannanimittÈnampi nimittesu paÔiladdhajjhÈnÈnampi etÈneva nÈmÈni. Idha pana uddhumÈtakanimitte paÔik|lÈkÈragÈhikÈ appanÈvasena uppannÈ saÒÒÈ uddhumÈtakasaÒÒÈ, tassÈ uddhumÈtakasaÒÒÈya vasena uddhumÈtakasaÒÒÈvasena. Sesesupi eseva nayo. PaÒcapaÒÒÈsa samÈdhÊti ekakÈdivasena vuttÈ. 44. EvaÑ ekakÈdivasena samÈdhippabhedaÑ dassetvÈ idÈni aÒÒenapi pariyÈyena samÈdhiÑ dassetukÈmo apicÈti aÒÒaÑ pariyÈyÈrambhaÑ dassetvÈ paÒcavÊsatÊti-ÈdimÈha. Tattha samÈdhissa samÈdhiÔÔhÈti samÈdhissa samÈdhibhÈve sabhÈvÈ, yehi sabhÈvehi so samÈdhi hoti, te tasmiÑ atthÈ nÈma. PariggahaÔÔhena samÈdhÊti saddhÈdÊhi indriyehi pariggahitattÈ tasmÈ pariggahitasabhÈvena samÈdhi. TÈneva ca indriyÈni aÒÒamaÒÒaparivÈrÈni honti, bhÈvanÈpÈrip|riyÈ paripuÓÓÈni ca honti. TasmÈ parivÈraÔÔhena parip|raÔÔhena samÈdhi. TesaÑyeva samÈdhivasena ekÈrammaÓamapekkhitvÈ ekaggaÔÔhena, nÈnÈrammaÓavikkhepÈbhÈvamapekkhitvÈ avikkhepaÔÔhena, lokuttarasseva mahatÈ ______________________________________________________________ 1. HatthÈ (SÊ, SyÈ) 2. PÈdÈ (SÊ, SyÈ) 3. PuÄavehi (Ka)

220 KhuddakanikÈya

vÊriyabalapaggahena1 pattabbattÈ lokuttaramaggasseva ca parihÈnivasena visÈrÈbhÈvato heÔÔhÈ gahitapaggahaÔÔha-avisÈraÔÔhÈ2 idha na gahitÈti veditabbÈ. KilesakÈlussiyassÈbhÈvena anÈvilaÔÔhena samÈdhi. AvikampattÈ aniÒjanaÔÔhena samÈdhi. Vikkhambhanavasena samucchedavasena vÈ kilesehi vimuttattÈ ÈrammaÓe ca adhimuttattÈ vimuttaÔÔhena samÈdhi.

EkattupaÔÔhÈnavasena cittassa ÔhitattÈti samÈdhiyogeneva ekÈrammaÓe bhusaÑ patiÔÔhÈnavasena cittassa ÈrammaÓe niccalabhÈvena patiÔÔhitattÈ. AÔÔhasu yugalesu esati nesati, Èdiyati nÈdiyati, paÔipajjati na paÔipajjatÊti imÈni tÊÓi yugalÈni appanÈvÊthito pubbabhÈge upacÈrassa mudumajjhÈdhimattatÈvasena vuttÈnÊti veditabbÈni, jhÈyati jhÈpetÊti idaÑ appanÈvÊthiyaÑ upacÈravasena veditabbaÑ. EsitattÈ nesitattÈ, ÈdinnattÈ anÈdinnattÈ, paÔipannattÈ nappaÔipannattÈ, jhÈtattÈ na jhÈpitattÈti imÈni cattÈri yugalÈni appanÈvasena vuttÈnÊti veditabbÈni.

Tattha samaÑ esatÊti samÈdhÊti-ÈdÊsu samanti appannaÑ. SÈ hi paccanÊkadhamme sameti nÈsetÊti samÈ, paccanÊkavisamÈbhÈvato vÈ samabh|tÈti samÈ. TaÑ samaÑ esati ajjhÈsayavasena gavesati. Itisaddo kÈraÓattho, yasmÈ samaÑ esati, tasmÈ samÈdhÊti attho. VisamaÑ nesatÊti taÑ taÑ jhÈnapaccanÊkasa~khÈtaÑ visamaÑ na esati. Mudubh|to hi pubbabhÈgasamÈdhi Èdibh|tattÈ samaÑ esati, visamaÑ nesati nÈma. Majjhimabh|to thirabh|tattÈ samaÑ Èdiyati, visamaÑ nÈdiyati nÈma. Adhimattabh|to appanÈvÊthiyÈ Èsannabh|tattÈ samaÑ paÔipajjati, visamaÑ nappaÔipajjati nÈma. SamaÑ jhÈyatÊti bhÈvanapuÑsakavacanaÑ, samaÑ hutvÈ jhÈyati, samena vÈ ÈkÈrena jhÈyatÊti attho. AppanÈvÊthiyaÑ hi samÈdhi paccanÊkadhammavigamena santattÈ, santÈya appanÈya anuk|labhÈvena ca ÔhitattÈ samenÈkÈrena pavattati. JhÈyatÊti ca pajjalatÊti attho “ete maÓÉalamÈÄe dÊpÈ jhÈyanti3 sabbarattiÑ, sabbarattiyo ca telappadÊpo jhÈyati, telappadÊpo cettha jhÈyeyyÈ”ti-ÈdÊsu4 viya. SamaÑ jÈyatÊtipi ______________________________________________________________ 1. VÊriyabalapariggahena (Sabbattha) 2. GahitapariggahaÔÔha... (Sabbattha) 3. DÊ 1. 47 piÔÔhe. 4. SaÑ 2. 414, 416 piÔÔhesu.


pÈÔho, samenÈkÈrena uppajjatÊti attho. JhÈyati jhÈpetÊti yugalattÈ pana purimapÈÔhova sundarataro. JhÈpetÊti ca dahatÊti attho. So hi samÈdhipaccanÊkadhamme d|ratarakaraÓena dahati nÈma. EsanÈnesanÈdÊnaÑ pana appanÈya siddhattÈ “esitattÈ nesitattÈ”ti-ÈdÊhi appanÈsamÈdhi vutto. SamaÑ jhÈtattÈti samaÑ jalitattÈ. SamaÑ jÈtattÈtipi pÈÔho. Iti imesaÑ aÔÔhannaÑ yugalÈnaÑ vasena soÄasa, purimÈ ca navÈti ime paÒcavÊsati samÈdhissa samÈdhiÔÔhÈ.

Samo ca hito ca sukho cÈti samÈdhÊti idaÑ pana paÒcavÊsatiyÈ ÈkÈrehi sÈdhitassa samÈdhissa atthasÈdhanatthaÑ vuttaÑ. Tattha samoti samasaddassa, saÑsaddassa vÈ attho. So hi paccanÊkakkhobhavisama-virahitattÈ samo. Hitoti Èdhisaddassa attho, ÈrammaÓe Èhito niccalabhÈvakaraÓena patiÔÔhÈpitoti adhippÈyo. Ubhayena samo ca Èhito cÈti samÈdhÊti vuttaÑ hoti. Sukhoti santaÔÔhena sukho. “YÈyaÑ bhante adukkhamasukhÈ vedanÈ, santasmiÑ esÈ paÓÊte sukhe vuttÈ BhagavatÈ”ti1 ca “upekkhÈ pana santattÈ, sukhamicceva bhÈsitÈ”ti ca vuttattÈ tena santatthena sukhasaddena upekkhÈsahagatasamÈdhipi gahito hoti. AniyÈmena hi sabbasamÈdhayo idha vuccanti. Tena ca sukhasaddena ÈhitabhÈvassa kÈraÓaÑ vuttaÑ hoti. YasmÈ santo, tasmÈ ekÈrammaÓe Èhitoti adhippÈyo veditabboti.

SamÈdhibhÈvanÈmayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. DhammaÔÔhitiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

45. DhammaÔÔhitiÒÈÓaniddese avijjÈsa~khÈrÈnaÑ uppÈdaÔÔhitÊti-ÈdÊsu tiÔÔhanti etÈya sa~khÈrÈti Ôhiti. KÈ sÈ? AvijjÈ. SÈ hi sa~khÈrÈnaÑ uppÈdÈya nibbattiyÈ Ôhiti kÈraÓanti uppÈdaÔÔhiti. UppannÈnaÑ pavattiyÈpi kÈraÓanti pavattaÔÔhiti. KiÒcÈpi hi janakapaccayassa jananakkhaÓeyeva kiccÈnubhÈvo hoti, tena pana janitÈnaÑyeva pavattattÈ sakakkhaÓe pavattiyÈpi kÈraÓaÑ nÈma hoti, santativasena vÈ pavattiyÈ kÈraÓanti ______________________________________________________________ 1. Ma 2. 59 piÔÔhe.

222 KhuddakanikÈya

attho. Pavattanti ca napuÑsake bhÈvavacanametaÑ, tasmÈ pavattaÑ pavattÊti atthato ekaÑ. Pavattisaddassa pana pÈkaÔattÈ tena yojetvÈ attho vutto. BhÈvepi Ôhitisaddassa sijjhanato na idha bhÈve Ôhitisaddo, kÈraÓe Ôhitisaddoti dassanatthaÑ nimittaÔÔhitÊti vuttaÑ, nimittabh|tÈÔhitÊti attho, kÈraÓabh|tÈti vuttaÑ hoti. Na kevalaÑ nimittamattaÑ hoti, atha kho sa~khÈrajanane sabyÈpÈrÈ viya hutvÈ Èy|hati vÈyamatÊti paccayasamatthataÑ dassento Èy|hanaÔÔhitÊti Èha, Èy|hanabh|tÈ ÔhitÊti attho. YasmÈ avijjhÈ sa~khÈre uppÈdayamÈnÈ uppÈde saÑyojeti nÈma, ghaÔetÊti attho, sa~khÈre pavattayamÈnÈ pavattiyaÑ palibundhati1 nÈma, bandhatÊti2 attho, tasmÈ saÒÒogaÔÔhiti palibodhaÔÔhitÊti vuttÈ, saÒÒogabh|tÈ Ôhiti, palibodhabh|tÈ ÔhitÊti attho. YasmÈ avijjÈva sa~khÈre uppÈdayamÈnÈ uppÈdÈya pavattiyÈ ca m|lakÈraÓaÔÔhena samudayo nÈma, samudayabh|tÈ ÔhitÊti samudayaÔÔhiti, m|lakÈraÓabh|tÈ ÔhitÊti attho. AvijjÈva sa~khÈrÈnaÑ uppÈde janakapaccayattÈ, pavattiyaÑ upatthambhakapaccayattÈ hetuÔÔhiti paccayaÔÔhitÊti vuttÈ, hetubh|tÈ Ôhiti, paccayabh|tÈ ÔhitÊti attho. Janakapaccayo hi het|ti, upatthambhako paccayoti vuccati. EvaÑ sesesupi yojetabbaÑ.

Bhavo jÈtiyÈ, jÈti jarÈmaraÓassÈti ettha pana uppÈdaÔÔhiti saÒÒogaÔÔhiti hetuÔÔhitÊti uppÈdavasena yojitÈni padÈni jÈtijarÈmaraÓavantÈnaÑ khandhÈnaÑ vasena pariyÈyena vuttÈnÊti veditabbÈni. Keci pana “uppÈdÈya Ôhiti uppÈdaÔÔhitÊ”ti evamÈdinÈ nayenettha atthaÑ vaÓÓayanti. AvijjÈpaccayoti avijjÈya sa~khÈrÈnaÑ paccayabhÈvaÑ apekkhitvÈ vuttaÑ. AvijjÈyapi paccayasambh|tattÈ tassÈ api paccayapariggahaÓadassanatthaÑ ubhopete dhammÈ paccayasamuppannÈti paccayapariggahe paÒÒÈti vuttaÑ. EvaÑ sesesupi yojetabbaÑ. JÈti paccayo, jarÈmaraÓaÑ paccayasamuppannanti pana pariyÈyena vuttaÑ. AtÊtampi addhÈnanti atikkantampi kÈlaÑ. AnÈgatampi addhÈnanti appattampi kÈlaÑ. UbhayatthÈpi accantasaÑyogatthe upayogavacanaÑ. 46. IdÈni navÈkÈravÈrÈnantaraÑ te navÈkÈre vihÈya hetupaÔiccapaccayapadeheva yojetvÈ avijjÈ hetu, sa~khÈrÈ ______________________________________________________________ 1. Palibujjhati (SÊ) 2. GanthatÊti (Ka)


hetusamuppannÈti-Èdayo tayo vÈrÈ niddiÔÔhÈ. NavÈkÈravÈre janaka-upatthambhakavasena paccayo vutto. Idha pana hetuvÈrassa paccayavÈrassa ca visuÑ ÈgatattÈ het|ti janakapaccayattaÑ, paccayoti upatthambhakapaccayattaÑ veditabbaÑ ekekassÈpi avijjÈdikassa paccayassa ubhayathÈ sambhavato. PaÔiccavÈre avijjÈ paÔiccÈti attano uppÈde sa~khÈrÈnaÑ avijjÈpekkhattÈ sa~khÈrehi avijjÈ paÔimukhaÑ etabbÈ gantabbÈti paÔiccÈ. Etena avijjÈya sa~khÈruppÈdanasamatthatÈ vuttÈ hoti. Sa~khÈrÈ paÔiccasamuppannÈti sa~khÈrÈ avijjaÑ paÔicca tadabhimukaÑ pavattanato paÔimukhaÑ katvÈ na vihÈya samaÑ uppannÈ. EvaÑ sesesupi li~gÈnur|pena yojetabbaÑ. AvijjÈ paÔiccÈti ussukkavasena vÈ pÈÔho, attho panettha avijjÈ attano paccaye paÔicca pavattÈti pÈÔhasesavasena yojetabbo. EvaÑ sesesupi. Cat|supi ca etesu vÈresu dvÈdasannaÑ paÔiccasamuppÈda~gÈnaÑ paccayasseva vasena dhammaÔÔhitiÒÈÓassa niddisitabbattÈ avijjÈdÊnaÑ ekÈdasannaÑyeva a~gÈnaÑ vasena dhammaÔÔhitiÒÈÓaÑ niddiÔÔhaÑ, jarÈmaraÓassa pana ante ÔhitattÈ tassa vasena na niddiÔÔhaÑ. JarÈmaraÓassÈpi sokaparidevadukkhadomanassupÈyÈ-sÈnaÑ paccayattÈ jarÈmaraÓaÑ tesaÑ paccayaÑ katvÈ upaparikkhamÈnassa tassÈpi jarÈmaraÓassa vasena dhammaÔÔhitiÒÈÓaÑ yujjateva. 47. IdÈni tÈneva dvÈdasa paÔiccasamuppÈda~gÈni vÊsati-ÈkÈravasena vibhajitvÈ catusa~khepatiyaddhatisandhiyo dassetvÈ dhammaÔÔhitiÒÈÓaÑ niddisitukÈmo purimakammabhavasminti-ÈdimÈha. Tattha purimakammabhavasminti purime kammabhave, atÊtajÈtiyaÑ kammabhave kariyamÈneti attho. Moho avijjÈti yo tadÈ dukkhÈdÊsu moho, yena m|Äho kammaÑ karoti, sÈ avijjÈ. Œy|hanÈ sa~khÈrÈti taÑ kammaÑ karontassa purimacetanÈyo, yathÈ “dÈnaÑ dassÈmÊ”ti cittaÑ uppÈdetvÈ mÈsampi saÑvaccharampi dÈn|pakaraÓÈni sajjentassa uppannÈ purimacetanÈyo. PaÔiggÈhakÈnaÑ pana hatthe dakkhiÓaÑ patiÔÔhÈpayato cetanÈ bhavoti vuccati. EkÈvajjanesu vÈ chasu javanesu cetanÈ Èy|hanÈ sa~khÈrÈ nÈma, sattamajavane cetanÈ bhavo. YÈ kÈci vÈ pana cetanÈ bhavo, taÑsampayuttÈ Èy|hanÈ sa~khÈrÈ nÈma. Nikanti taÓhÈti yÈ kammaÑ karontassa tassa phale upapattibhave nikÈmanÈ patthanÈ, sÈ taÓhÈ nÈma. UpagamanaÑ upÈdÈnanti yaÑ kammabhavassa paccayabh|taÑ “imasmiÑ nÈma kamme kate

224 KhuddakanikÈya

kÈmÈ sampajjantÊ”ti vÈ “idaÑ katvÈ asukasmiÑ nÈma ÔhÈne kÈma sevissÈmÊ”ti vÈ “attÈ ucchinno su-ucchinno hotÊ”ti vÈ “sukhÊ hoti1 vigatapariÄÈho”ti vÈ “sÊlabbataÑ sukhena paripuratÊ”ti vÈ pavattaÑ upagamanaÑ daÄhagahaÓaÑ, idaÑ upÈdÈnaÑ nÈma. CetanÈ bhavoti Èy|hanÈvasÈne vuttÈ cetanÈ bhavo nÈma. Purimakammabhavasminti atÊtajÈtiyÈ kammabhave kariyamÈne pavattÈ. Idha paÔisandhiyÈ paccayÈti paccuppannapaÔisandhiyÈ paccayabh|tÈ.

Idha paÔisandhi viÒÒÈÓanti yaÑ paccuppannabhavassa bhavantarapaÔisandhÈnavasena uppannattÈ paÔisandhÊti vuccati, taÑ viÒÒÈÓaÑ. Okkanti nÈmar|panti yÈ gabbhe r|pÈr|padhammÈnaÑ okkanti ÈgantvÈ pavisanaÑ viya, idaÑ nÈmar|paÑ. PasÈdo Èyatananti yo pasannabhÈvo, idaÑ ÈyatanaÑ. JÈtiggahaÓena ekavacanaÑ kataÑ. Etena cakkhÈdÊni paÒcÈyatanÈni vuttÈni. “PabhassaramidaÑ bhikkhave cittaÑ, taÒca kho Ègantukehi upakkilesehi upakkiliÔÔhan”ti2 ettha bhava~gacittaÑ adhippetanti vacanato idhÈpi manÈyatanassa vipÈkabh|tattÈ, tassa ca kilesakÈlussiyÈbhÈvena pasannattÈ pasÈdavacanena manÈyatanampi vuttanti veditabbaÑ. PhuÔÔho phassoti yo ÈrammaÓaÑ phuÔÔho phusanto uppanno, ayaÑ phasso. VedayitaÑ vedanÈti yaÑ paÔisandhiviÒÒÈÓena vÈ saÄÈyatanapaccayena vÈ phassena saha uppannaÑ vipÈkavedayitaÑ, ayaÑ vedanÈ. IdhupapattibhavasmiÑ purekatassa kammassa paccayÈti paccuppanne vipÈkabhave atÊtajÈtiyaÑ katassa kammassa paccayena pavattantÊti attho.

Idha paripakkattÈ ÈyatanÈnanti paripakkÈyatanassa kammakaraÓakÈle mohÈdayo dassitÈ. ŒyatiÑ paÔisandhiyÈti anÈgate paÔisandhiyÈ. ŒyatiÑ paÔisandhi viÒÒÈÓanti-ÈdÊni vuttatthÈni.

KathaÑ pana dvÈdasahi paÔiccasamuppÈda~gehi ime vÊsati ÈkÈrÈ gahitÈ hontÊti? AvijjÈ sa~khÈrÈti ime dve atÊtahetuyo sar|pato vuttÈ. YasmÈ pana avidvÈ paritassati, paritassito upÈdiyati, tassupÈdÈnapaccayÈ bhavo, tasmÈ tehi dvÊhi gahitehi taÓhupÈdÈnabhavÈpi gahitÈva honti. Paccuppanne viÒÒÈÓanÈmar|pasaÄÈyatanaphassavedanÈ sar|pato vuttÈyeva. TaÓhupÈdÈnabhavÈ paccuppannahetuyo ______________________________________________________________ 1. SukhÊti (SyÈ) 2. AÑ 1. 9 piÔÔhe.


sar|pato vuttÈ. Bhave pana gahite tassa pubbabhÈgÈ taÑsampayuttÈ vÈ sa~khÈrÈ gahitÈva honti, taÓhupÈdÈnaggahaÓena ca taÑsampayuttÈ. YÈya vÈ m|Äho kammaÑ karoti, sÈ avijjÈ gahitÈva hoti. AnÈgate jÈti jarÈmaraÓanti dve sar|pena vuttÈni, jÈtijarÈmaraÓaggahaÓeneva pana viÒÒÈÓÈdÊni paÒca anÈgataphalÈni gahitÈneva honti. TesaÑyeva hi jÈtijarÈmaraÓÈnÊti evaÑ dvÈdasahi a~gehi vÊsati ÈkÈrÈ gahitÈ honti.

“AtÊte hetavo1 paÒca, idÈni phalapaÒcakaÑ. IdÈni hetavo1 paÒca, ÈyatiÑ phalapaÒcakan”ti–

gÈthÈya ayamevattho vutto. Itimeti iti ime. Iti imeti vÈ pÈÔho.

Catusa~khepeti caturo rÈsÊ. AtÊte paÒca hetudhammÈ eko hetusa~khepo, paccuppanne paÒca phaladhammÈ eko phalasa~khepo, paccuppanne paÒca hetudhammÈ eko hetusa~khepo, anÈgate paÒca phaladhammÈ eko phalasa~khepo.

Tayo addheti tayo kÈle. PaÔhamapaÒcakavasena atÊtakÈlo, dutiyatatiyapaÒcakavasena paccuppannakÈlo, catutthapaÒcakavasena anÈgatakÈlo veditabbo.

Tisandhinti tayo sandhayo assÈti tisandhi, taÑ tisandhiÑ. AtÊtahetupaccuppannaphalÈnamantarÈ eko hetuphalasandhi, paccuppannaphala-anÈgatahet|namantarÈ eko phalahetusandhi, paccuppannahetu-anÈgataphalÈnamantarÈ eko hetuphalasandhi.

PaÔiccasamuppÈdapÈÄiyaÑ sar|pato Ègatavasena pana avijjÈsa~khÈrÈ eko sa~khepo, viÒÒÈÓanÈmar|pasaÄÈyatanaphassavedanÈ dutiyo, taÓhupÈdÈnabhavÈ tatiyo, jÈtijarÈmaraÓaÑ catuttho. AvijjÈsa~khÈrÈti dve a~gÈni atÊtakÈlÈni, viÒÒÈÓÈdÊni bhavÈvasÈnÈni aÔÔha paccuppannakÈlÈni, jÈtijarÈmaraÓanti dve anÈgatakÈlÈni. Sa~khÈraviÒÒÈÓÈnaÑ antarÈ eko hetuphalasandhi, vedanÈtaÓhÈnamantarÈ eko phalahetusandhi, bhavajÈtÊnamantarÈ eko hetuphalasandhi. ______________________________________________________________ 1. Hetuyo (SyÈ)

226 KhuddakanikÈya

VÊsatiyÈ ÈkÈrehÊti vÊsatiyÈ koÔÔhÈsehi. Catusa~khepe ca tayo addhe ca tisandhiÑ paÔiccasamuppÈdaÒca vÊsatiyÈ ÈkÈrehi jÈnÈtÊti sambandho.

JÈnÈtÊti sutÈnusÈrena bhÈvanÈrambhaÒÈÓena jÈnÈti. PassatÊti ÒÈtameva cakkhunÈ diÔÔhaÑ viya hatthatale ÈmalakaÑ viya ca phuÔaÑ katvÈ ÒÈÓeneva passati. AÒÒÈtÊti diÔÔhamariyÈdeneva ÈsevanaÑ karonto ÒÈÓeneva jÈnÈti. MariyÈdattho ho ettha ÈkÈro. PaÔivijjhatÊti bhÈvanÈpÈrip|riyÈ niÔÔhaÑ pÈpento ÒÈÓeneva paÔivedhaÑ karoti. SalakkhaÓavasena vÈ jÈnÈti, sarasavasena passati, paccupaÔÔhÈnavasena aÒÒÈti, padaÔÔhÈnavasena paÔivijjhati.

Tattha paÔiccasamuppÈdoti paccayadhammÈ veditabbÈ. PaÔiccasamuppannÈ dhammÈti tehi tehi paccayehi nibbattadhammÈ. KathamidaÑ jÈnitabbanti ce? Bhagavato vacanena. BhagavatÈ hi paÔiccasamuppÈdapaÔiccasamuppannadhammadesanÈsutte–

“Katamo ca bhikkhave paÔiccasamuppÈdo, jÈtipaccayÈ bhikkhave jarÈmaraÓaÑ, uppÈdÈ vÈ TathÈgatÈnaÑ anuppÈdÈ vÈ TathÈgatÈnaÑ ÔhitÈva sÈ dhÈtu dhammaÔÔhitatÈ dhammaniyÈmatÈ idappaccayatÈ, taÑ TathÈgato abhisambujjhati abhisameti, abhisambujjhitvÈ abhisametvÈ Ècikkhati deseti paÒÒÈpeti paÔÔhapeti vivarati vibhajati uttÈnÊkaroti ‘passathÈ’ti cÈha. JÈtipaccayÈ bhikkhave jarÈmaraÓaÑ, bhavapaccayÈ bhikkhave jÈti -pa- avijjÈpaccayÈ bhikkhave sa~khÈrÈ. UppÈdÈ vÈ TathÈgatÈnaÑ -pa- uttÈnÊkaroti ‘passathÈ’ti cÈha. AvijjÈpaccayÈ bhikkhave sa~khÈrÈ. Iti kho bhikkhave yÈ tatra tathatÈ avitathatÈ anaÒÒathatÈ idappaccayatÈ. AyaÑ vuccati bhikkhave paÔiccasamuppÈdo”ti1–

evaÑ paÔiccasamuppÈdaÑ desentena tathatÈdÊhi vevacanehi paccayadhammÈva paÔiccasamuppÈdoti vuttÈ. TasmÈ jarÈmaraÓÈdÊnaÑ paccayalakkhaÓo paÔiccasamuppÈdo, dukkhÈnubandhanaraso kummaggapaccupaÔÔhÈno, ayampi sapaccayattÈ attano visesapaccayapadaÔÔhÈno. ______________________________________________________________ 1. SaÑ 1. 264 piÔÔhe.


UppÈdÈ vÈ anuppÈdÈ vÈti uppÈde vÈ anuppÈde vÈ, TathÈgatesu uppannesupi anuppannesupÊti attho. ®hitÈva sÈ dhÈt|ti Ôhitova so paccayasabhÈvo, na kadÈci jÈtijarÈmaraÓassa paccayo na hotÊti attho. DhammaÔÔhitatÈ dhammaniyÈmatÈ idappaccayatÈti jÈtipaccayoyeva. JÈtipaccayena hi jarÈmaraÓasa~khÈto paccayasamuppannadhammo tadÈyattatÈya tiÔÔhati, jÈtipaccayova jarÈmaraÓadhammaÑ niyameti, tasmÈ jÈti “dhammaÔÔhitatÈ dhammaniyÈmatÈ”ti vuccati. JÈtiyeva imassa jarÈmaraÓassa paccayoti idappaccayo, idappaccayova idappaccayatÈ. Tanti taÑ paccayaÑ. AbhisambujjhatÊti ÒÈÓena abhisambujjhati. AbhisametÊti ÒÈÓena abhisamÈgacchati. ŒcikkhatÊti katheti. DesetÊti dasseti. PaÒÒÈpetÊti jÈnÈpeti. PaÔÔhepetÊti ÒÈÓamukhe Ôhapeti. VivaratÊti vivaritvÈ dasseti. VibhajatÊti vibhÈgato dasseti. UttÈnÊkarotÊti pÈkaÔaÑ karoti. Iti khoti evaÑ kho. YÈ tatrÈti yÈ tesu “jÈtipaccayÈ jarÈmaraÓan”ti-ÈdÊsu. So panÈyaÑ paÔiccasamuppÈdo tehi tehi paccayehi an|nÈdhikeheva tassa tassa dhammassa sambhavato tathatÈti, sÈmaggiÑ upagatesu paccayesu muhuttampi tato nibbattanadhammÈnaÑ asambhavÈbhÈvato avitathatÈti, aÒÒadhammapaccayehi aÒÒadhammÈnuppattito anaÒÒathatÈti, yathÈvuttÈnaÑ etesaÑ jarÈmaraÓÈdÊnaÑ paccayato vÈ paccayasam|hato vÈ idappaccayatÈti vutto. TatrÈyaÑ vacanattho–imesaÑ paccayÈ idappaccayÈ, idappaccayÈ eva idappaccayatÈ, idappaccayÈnaÑ vÈ sam|ho idappaccayatÈ. LakkhaÓaÑ panettha saddasatthato veditabbanti.

DhammaÔÔhitiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. SammasanaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

46. SammasanaÒÈÓaniddese yaÑ kiÒcÊti anavasesapariyÈdÈnaÑ. R|panti atippasa~ganiyamanaÑ. EvaÑ padadvayenÈpi r|passa asesapariggaho kato hoti. Athassa atÊtÈdinÈ vibhÈgaÑ Èrabhati. TaÑ hi kiÒci atÊtaÑ kiÒci anÈgatÈdibhedanti. Esa nayo vedanÈdÊsupi. Tattha r|paÑ tÈva addhÈsantatisamayakhaÓavasena catudhÈ atÊtaÑ nÈma hoti, tathÈ anÈgatapaccuppannaÑ. Tattha addhÈvasena tÈva ekassa

228 KhuddakanikÈya

ekasmiÑ1 bhave paÔisandhito pubbe atÊtaÑ, cutito uddhaÑ anÈgataÑ, ubhinnamantare paccuppannaÑ. Santativasena sabhÈga-eka-utusamuÔÔhÈnaÑ ekÈhÈrasamuÔÔhÈnaÒca pubbÈpariyabhÈvena vattamÈnampi paccuppannaÑ, tato pubbe visabhÈga-utu-ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ atÊtaÑ, pacchÈ anÈgataÑ. CittajaÑ ekavÊthi-ekajavana-ekasamÈpattisamuÔÔhÈnaÑ paccuppannaÑ, tato pubbe atÊtaÑ, pacchÈ anÈgataÑ. KammasamuÔÔhÈnassa pÈÔiyekkaÑ santativasena atÊtÈdibhedo natthi, tesaÒÒeva pana utu-ÈhÈracittasamuÔÔhÈnÈnaÑ upatthambhanavasena tassa atÊtÈdibhÈvo veditabbo. Samayavasena ekamuhuttapubbaÓhasÈyanharattindivÈdÊsu samayesu santÈnavasena pavattamÈnaÑ taÑ taÑ samayaÑ paccuppannaÑ nÈma, tato pubbe atÊtaÑ, pacchÈ anÈgataÑ. KhaÓavasena uppÈdÈdikhaÓattayapariyÈpannaÑ paccuppannaÑ, tato pubbe anÈgataÑ, pacchÈ atÊtaÑ. Apica atikkantahetupaccayakiccaÑ atÊtaÑ, niÔÔhitahetukiccamaniÔÔhitapaccayakiccaÑ paccuppannaÑ, ubhayakiccamasampattaÑ anÈgataÑ. SakiccakkhaÓe vÈ paccuppannaÑ, tato pubbe anÈgataÑ, pacchÈ-atÊtaÑ. Ettha ca khaÓÈdikathÈvanippariyÈyÈ sesÈ sapariyÈyÈ.

Ajjhattanti paÒcasupi khandhesu idha niyakajjhattaÑ adhippetaÑ, tasmÈ attano santÈne pavattaÑ paÔipuggalikaÑ r|paÑ ajjhattanti veditabbaÑ. Tato bahibh|taÑ pana indriyabaddhaÑ vÈ anindriyabaddhaÑ vÈ r|paÑ bahiddhÈ nÈma. OÄÈrikanti cakkhusotaghÈnajivhÈkÈyar|pasaddagandharasa-phoÔÔhabbasa~khÈtÈ pathavÊtejovÈyo cÈti dvÈdasavidhaÑ r|paÑ ghaÔÔanavasena gahetabbato oÄÈrikaÑ. SesaÑ pana ÈpodhÈtu itthindriyaÑ purisindriyaÑ jÊvitindriyaÑ hadayavatthu ojÈ ÈkÈsadhÈtu kÈyaviÒÒatti vacÊviÒÒatti r|passalahutÈ mudutÈ kammaÒÒatÈ upacayo santati jaratÈ aniccatÈti soÄasavidhaÑ r|paÑ ghaÔÔanavasena agahetabbato sukhumaÑ. HÊnaÑ vÈ paÓÊtaÑ vÈti ettha hÊnapaÓÊtabhÈvo pariyÈyato nippariyÈyato ca. Tattha AkaniÔÔhÈnaÑ r|pato sudassÊnaÑ r|paÑ hÊnaÑ, tadeva sudassÈnaÑ r|pato paÓÊtaÑ. EvaÑ yÈva narakasattÈnaÑ r|paÑ, tÈva pariyÈyato hÊnapaÓÊtatÈ veditabbÈ. NippariyÈyato pana yattha akusalavipÈkaÑ uppajjati, taÑ hÊnaÑ. Yattha kusalavipÈkaÑ, taÑ paÓÊtaÑ. YaÑ d|re santike vÈti ettha yaÑ sukhumaÑ, tadeva duppaÔivijjhasabhÈvattÈ d|re. YaÑ oÄÈrikaÑ, tadeva suppaÔivijjhasabhÈvattÈ santike. ______________________________________________________________ 1. EkasmiÑ vÈ (SÊ)


SabbaÑ r|paÑ aniccato vavattheti ekaÑ sammasanaÑ, dukkhato vavattheti ekaÑ sammasanaÑ anattato vavattheti ekaÑ sammasananti ettha ayaÑ bhikkhu “yaÑ kiÒci r|pan”ti evaÑ aniyamaniddiÔÔhaÑ sabbampi r|paÑ atÊtattikena ceva cat|hi ajjhattÈdidukehi cÈti ekÈdasahi okÈsehi paricchinditvÈ sabbaÑ r|paÑ aniccato vavattheti aniccanti sammasati. KathaÑ? Parato vuttanayena. VuttaÑ hetaÑ “r|paÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ aniccaÑ khayaÔÔhenÈ”ti1. TasmÈ esa yaÑ atÊtaÑ r|paÑ, taÑ yasmÈ atÊteyeva khÊÓaÑ, nayimaÑ bhavaÑ sampattanti aniccaÑ khayaÔÔhena, yaÑ anÈgataÑ r|paÑ anantarabhave nibbattissati, tampi tattheva khÊyissati, na tato paraÑ bhavaÑ gamissatÊti aniccaÑ khayaÔÔhena, yaÑ paccuppannaÑ r|paÑ, taÑ idheva khÊyati, na ito gacchatÊti aniccaÑ khayaÔÔhena, yaÑ ajjhattaÑ r|paÑ, tampi ajjhattameva khÊyati, na bahiddhÈbhÈvaÑ gacchatÊti aniccaÑ khayaÔÔhena, yaÑ bahiddhÈ oÄÈrikaÑ sukhumaÑ hÊnaÑ paÓÊtaÑ d|re santike, tampi ettheva khÊyati, na d|rabhÈvaÑ gacchatÊti aniccaÑ khayaÔÔhenÈti sammasati. IdaÑ sabbampi “aniccaÑ khayaÔÔhenÈ”ti etassa vasena ekaÑ sammasanaÑ, pabhedato pana ekÈdasavidhaÑ hoti.

Sabbameva cetaÑ dukkhaÑ bhayaÔÔhenÈti sammasati. BhayaÔÔhenÈti sappaÔibhayatÈya. YaÑ hi aniccaÑ, taÑ bhayÈvahaÑ hoti SÊhopamasutte2 devÈnaÑ viya. Iti idampi “dukkhaÑ bhayaÔÔhenÈ”ti etassa vasena ekaÑ sammasanaÑ, pabhedato pana ekÈdasavidhaÑ hoti.

YathÈ ca dukkhaÑ, evaÑ sabbampi taÑ anattÈ asÈrakaÔÔhenÈti sammasati. AsÈrakaÔÔhenÈti “attÈ nivÈsÊ kÈrako vedako sayaÑvasÊ”ti evaÑ parikappitassa attasÈrassa abhÈvena. YaÑ hi aniccaÑ dukkhaÑ, attanopi3 aniccataÑ vÈ udayabbayapÊÄanaÑ vÈ vÈretuÑ na sakkoti, kuto tassa kÈrakÈdibhÈvo. TenÈha “r|paÒca hidaÑ bhikkhave attÈ abhavissa, nayidaÑ r|paÑ ÈbÈdhÈya saÑvatteyyÈ”ti-Èdi4. Iti idaÑ “anattÈ asÈrakaÔÔhenÈ”ti etassa vasena ekaÑ sammasanaÑ, pabhedato pana ekÈdasavidhaÑ hoti. Eseva nayo vedanÈdÊsu. Iti ekekasmiÑ khandhe ekÈdasa ekÈdasa katvÈ paÒcasu khandhe paÒcapaÒÒÈsa sammasanÈni honti, aniccato ______________________________________________________________ 1. Khu 9. 51 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 342; SaÑ 2. 70 piÔÔhesu. 3. TaÑ attanopi (Visuddhi 2. 245 piÔÔhe) 4. Vi 2. 18; SaÑ 2. 55 piÔÔhesu.

230 KhuddakanikÈya

paÒcapaÒÒÈsa, dukkhato paÒcapaÒÒÈsa, anattato paÒcapaÒÒÈsÈti tividhÈnupassanÈvasena sabbÈni paÒcasaÔÔhisatasammasanÈni honti.

Keci pana”sabbaÑ r|paÑ sabbaÑ vedanaÑ sabbaÑ saÒÒaÑ sabbe sa~khÈre sabbaÑ viÒÒÈÓanti padampi pakkhipitvÈ ekekasmiÑ khandhe dvÈdasa dvÈdasa katvÈ paÒcasu saÔÔhi, anupassanÈto asÊtisatasammasanÈnÊ”ti vadanti.

AtÊtÈdivibhÈge panettha santativasena khaÓÈdivasena ca vedanÈya atÊtÈnÈgatapaccuppannabhÈvo veditabbo. Tattha santativasena ekavÊthi-ekajavana-ekasamÈpattipariyÈpannÈ ekavidhavisayasamÈyogappavattÈ1 ca paccuppannÈ, tato pubbe atÊtÈ, pacchÈ anÈgatÈ. KhaÓÈdivasena khaÓattayapariyÈpannÈ pubbantÈparantamajjhagatÈ sakiccaÒca kurumÈnÈ vedanÈ paccuppannÈ, tato pubbe atÊtÈ, pacchÈ anÈgatÈ. AjjhattabahiddhÈbhedo niyakajjhattavaseneva veditabbo.

OÄÈrikasukhumabhÈvo2 “akusalÈ vedanÈ oÄÈrikÈ, kusalÈbyÈkatÈ vedanÈ sukhumÈ”ti-ÈdinÈ3 nayena Vibha~ge vuttena jÈtisabhÈvapuggalalokiyalokuttaravasena veditabbo. JÈtivasena tÈva akusalÈ vedanÈ sÈvajjakiriyahetuto, kilesasantÈpabhÈvato ca av|pasantavuttÊti kusalavedanÈya oÄÈrikÈ, sabyÈpÈrato sa-ussÈhato savipÈkato kilesasantÈpabhÈvato sÈvajjato ca vipÈkÈbyÈkatÈya oÄÈrikÈ, savipÈkato kilesasantÈpabhÈvato sabyÈbajjhato sÈvajjato ca kiriyÈbyÈkatÈya oÄÈrikÈ. KusalÈbyÈkatÈ pana vuttavipariyÈyato akusalÈya vedanÈya sukhumÈ. Dvepi kusalÈkusalÈ vedanÈ sabyÈpÈrato sa-ussÈhato savipÈkato ca yathÈyogaÑ duvidhÈyapi abyÈkatÈya oÄÈrikÈ, vuttavipariyÈyena duvidhÈpi abyÈkatÈ tÈhi sukhumÈ. EvaÑ tÈva jÈtivasena oÄÈrikasukhumatÈ veditabbÈ.

SabhÈvavasena pana dukkhÈ vedanÈ nirassÈdato savipphÈrato khobhakaraÓato ubbejanÊyato abhibhavanato ca itarÈhi dvÊhi oÄÈrikÈ, itarÈ pana dve sÈtato santato paÓÊtato ______________________________________________________________ 1. EkavÊthivisaya... (Visuddhi 2. 104 piÔÔhe) 2. OÄÈrikasukhumabhedo (Visuddhi 2. 104 piÔÔhe) 3. Abhi 2. 4 piÔÔhe.


manÈpato majjhattato ca yathÈyogaÑ dukkhÈya sukhumÈ. Ubho pana sukhadukkhÈ savipphÈrato ubbejanÊyato khobhakaraÓato pÈkaÔato ca adukkhamasukhÈya oÄÈrikÈ, sÈ vuttavipariyÈyena tadubhayato sukhumÈ. EvaÑ sabhÈvavasena oÄÈrikasukhumatÈ veditabbÈ.

Puggalavasena pana asamÈpannassa vedanÈ nÈnÈrammaÓe vikkhittabhÈvato samÈpannassa vedanÈya oÄÈrikÈ, vipariyÈyena itarÈ sukhumÈ. EvaÑ puggalavasena oÄÈrikasukhumatÈ veditabbÈ.

Lokiyalokuttaravasena pana sÈsavÈ vedanÈ lokiyÈ, sÈ Èsavuppattihetuto oghaniyato yoganiyato ganthaniyato nÊvaraÓiyato upÈdÈniyato saÑkilesikato puthujjanasÈdhÈraÓato ca anÈsavÈya oÄÈrikÈ, anÈsavÈ ca vipariyÈyena sÈsavÈya sukhumÈ. EvaÑ lokiyalokuttaravasena oÄÈrikasukhumatÈ veditabbÈ.

Tattha jÈti-Èdivasena sambhedo pariharitabbo. AkusalavipÈkakÈyaviÒÒÈÓasampayuttÈ hi vedanÈ jÈtivasena abyÈkatattÈ sukhumÈpi samÈnÈ sabhÈvÈdivasena oÄÈrikÈ hoti. VuttaÒhetaÑ–

“AbyÈkatÈ vedanÈ sukhumÈ, dukkhÈ vedanÈ oÄÈrikÈ. SamÈpannassa vedanÈ sukhumÈ, asamÈpannassa vedanÈ oÄÈrikÈ. AnÈsavÈ vedanÈ sukhumÈ, sÈsavÈ vedanÈ oÄÈrikÈ”ti1.

YathÈ ca dukkhÈ vedanÈ, evaÑ sukhÈdayopi. TÈpi hi jÈtivasena oÄÈrikÈ, sabhÈvÈdivasena sukhumÈ honti. TasmÈ yathÈ jÈti-Èdivasena sambhedo na hoti, tathÈ vedanÈnaÑ oÄÈrikasukhumatÈ veditabbÈ. SeyyathidaÑ, abyÈkatÈ jÈtivasena kusalÈkusalÈhi sukhumÈ. Tattha katamÈ abyÈkatÈ? KiÑ dukkhÈ? KiÑ sukhÈ? KiÑ samÈpannassa? KiÑ asamÈpannassa? KiÑ sÈsavÈ? KiÑ anÈsavÈti? EvaÑ sabhÈvÈdibhedo na parÈmasitabbo. Esa nayo sabbattha.

Apica “taÑ taÑ vÈ pana vedanaÑ upÈdÈyupÈdÈya vedanÈ oÄÈrikÈ sukhumÈ daÔÔhabbÈ”ti1 vacanato akusalÈdÊsupi lobhasahagatÈya ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 4 piÔÔhe.

232 KhuddakanikÈya

dosasahagatÈ vedanÈ aggi viya nissayadahanato oÄÈrikÈ, lobhasahagatÈ sukhumÈ. DosasahagatÈpi niyatÈ oÄÈrikÈ, aniyatÈ sukhumÈ. NiyatÈpi kappaÔÔhitikÈ oÄÈrikÈ, itarÈ sukhumÈ. KappaÔÔhitikÈsupi asa~khÈrikÈ oÄÈrikÈ, itarÈ sukhumÈ. LobhasahagatÈ pana diÔÔhisampayuttÈ oÄÈrikÈ, itarÈ sukhumÈ. SÈpi niyatÈ kappaÔÔhitikÈ asa~khÈrikÈ oÄÈrikÈ, itarÈ sukhumÈ. Avisesena ca akusalÈ bahuvipÈkÈ oÄÈrikÈ, appavipÈkÈ sukhumÈ. KusalÈ pana appavipÈkÈ oÄarikÈ, bahuvipÈkÈ sukhumÈ.

Apica kÈmÈvacarakusalÈ oÄÈrikÈ, r|pÈvacarÈ sukhumÈ. Tato ar|pÈvacarÈ, tato lokuttarÈ. KÈmÈvacarÈ ca dÈnamayÈ oÄÈrikÈ, sÊlamayÈ sukhumÈ. SÊlamayÈpi oÄÈrikÈ, tato bhÈvanÈmayÈ sukhumÈ. BhÈvanÈmayÈpi duhetukÈ oÄÈrikÈ, tihetukÈ sukhumÈ. TihetukÈpi sasa~khÈrikÈ oÄÈrikÈ, asa~khÈrikÈ sukhumÈ. R|pÈvacarÈ ca paÔhamajjhÈnikÈ oÄÈrikÈ -pa- paÒcamajjhÈnikÈ sukhumÈva. Ar|pÈvacarÈ ca ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasampayuttÈ oÄÈrikÈ -pa- nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasampayuttÈ sukhumÈva. LokuttarÈ ca sotÈpattimaggasampayuttÈ oÄÈrikÈ -pa- arahattamaggasampayuttÈ sukhumÈva. Esa nayo taÑtaÑbh|mivipÈkakiriyÈvedanÈsu dukkhÈdi-asamÈpannÈdisÈsavÈdivasena vuttavedanÈsu ca. OkÈsavasena vÈpi niraye dukkhÈ oÄÈrikÈ, tiracchÈnayoniyaÑ sukhumÈ -pa- ParanimmitavasavattÊsu sukhumÈva. YathÈ ca dukkhÈ, evaÑ sukhÈpi sabbattha yathÈnur|paÑ yojetabbÈ. Vatthuvasena cÈpi hÊnavatthukÈ yÈ kÈci vedanÈ oÄÈrikÈ, paÓÊtavatthukÈ sukhumÈ. HÊnapaÓÊtabhede yÈ oÄÈrikÈ, sÈ hÊnÈ. YÈ ca sukhumÈ, sÈ paÓÊtÈti daÔÔhabbÈ.

D|rasantikapade pana “akusalÈ vedanÈ kusalÈbyÈkatÈhi vedanÈhi d|re, akusalÈ vedanÈ akusalÈya vedanÈya santike”ti-ÈdinÈ1 nayena Vibha~ge vibhattÈ. TasmÈ akusalÈ vedanÈ visabhÈgato asaÑsaÔÔhato asarikkhato ca kusalÈbyÈkatÈhi d|re, tathÈ kusalÈbyÈkatÈ akusalÈya. Esa nayo sabbavÈresu. ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 4 piÔÔhe.


AkusalÈ pana vedanÈ sabhÈgato saÑsaÔÔhato sarikkhato ca akusalÈya santiketi idaÑ vedanÈya atÊtÈdivibhÈge vitthÈrakathÈmukhaÑ. TaÑtaÑvedanÈsampayuttÈnaÑ pana saÒÒÈdÊnampi etaÑ evameva veditabbaÑ.

Ye panettha vedanÈdÊsu cakkhu -pa- jarÈmaraÓanti peyyÈlena sa~khittesu ca dhammesu lokuttaradhammÈ ÈgatÈ, te asammasan|pagattÈ imasmiÑ adhikÈrena na gahetabbÈ. Te pana kevalaÑ tena tena padena sa~gahitadhammadassanavasena ca abhiÒÒeyyaniddese Ègatanayena ca vuttÈ. Yepi ca sammasan|pagÈ, tesu ye yassa pÈkaÔÈ honti, sukhena pariggahaÑ gacchanti, tesu tena sammasanaÑ ÈrabhitabbaÑ. JÈtijarÈmaraÓavasena visuÑ sammasanÈbhÈvepi jÈtijarÈmaraÓavantesuyeva pana sammasitesu tÈnipi sammasitÈni hontÊti pariyÈyena tasampi vasena sammasanaÑ vuttanti veditabbaÑ. AtÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ aniccato vavatthetÊti-ÈdinÈ nayena atÊtattikasseva ca vasena sammasanassa vuttattÈ ajjhattÈdibhedaÑ anÈmasitvÈpi atÊtattikasseva vasena paricchinditvÈpi aniccÈdito sammasanaÑ kÈtabbameva.

YaÑ pana aniccaÑ, taÑ yasmÈ niyamato sa~khatÈdibhedaÑ hoti, tenassa pariyÈyadassanatthaÑ, nÈnÈkÈrehi vÈ manasikÈrappavattidassanatthaÑ r|paÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ aniccaÑ sa~khatanti-ÈdimÈha. TaÑ hi hutvÈ abhÈvaÔÔhena aniccaÑ, aniccantikatÈya Èdi-antavantatÈya vÈ aniccaÑ. Paccayehi samÈgantvÈ katattÈ sa~khataÑ. Paccaye paÔicca nissÈya samaÑ, saha vÈ uppannattÈ paÔiccasamuppannaÑ. Etena paccayehi katepi paccayÈnaÑ abyÈpÈrataÑ dasseti. Khayadhammanti khÊyanadhammaÑ khÊyanapakatikaÑ. Vayadhammanti nassanadhammaÑ. NayidaÑ mandÊbhÈvakkhayavasena khayadhammaÑ, kevalaÑ vigamanapakatikaÑ. Pah|tassa mandÊbhÈvopi hi loke khayoti vuccati. VirÈgadhammanti nayidaÑ kuhiÒci gamanavasena vayadhammaÑ, kevalaÑ sabhÈvÈtikkamanapakatikaÑ. “VirÈgo nÈma jigucchanaÑ vÈ samatikkamo vÈ”ti hi vuttaÑ. Nirodhadhammanti nayidaÑ sabhÈvÈtikkamena punarÈvattidhammaÑ, kevalaÑ apunarÈvattinirodhena nirujjhanapakatikanti purimapurimapadassa atthavivaraÓavasena pacchimapacchimapadaÑ vuttanti veditabbaÑ.

234 KhuddakanikÈya

Atha vÈ ekabhavapariyÈpannar|pabha~gavasena khayadhammaÑ, ekasantatipariyÈpannar|pakkhayavasena vayadhammaÑ, r|passa khaÓabha~gavasena virÈgadhammaÑ, tiÓÓampi apunappavattivasena1 nirodhadhammantipi yojetabbaÑ.

JarÈmaraÓaÑ aniccanti-ÈdÊsu jarÈmaraÓaÑ na aniccaÑ, aniccasabhÈvÈnaÑ pana khandhÈnaÑ jarÈmaraÓattÈ aniccaÑ nÈma jÈtaÑ. Sa~khatÈdÊsupi eseva nayo. AntarapeyyÈle jÈtiyÈpi aniccÈditÈya eseva nayo.

JÈtipaccayÈ jarÈmaraÓanti-Èdi2 na vipassanÈvasena3 vuttaÑ, kevalaÑ paÔiccasamuppÈdassa ekeka-a~gavasena sa~khipitvÈ vavatthÈnato sammasanaÒÈÓaÑ nÈma hotÊti pariyÈyena vuttaÑ. Na panetaÑ kalÈpasammasanaÒÈÓaÑ dhammaÔÔhitiÒÈÓameva taÑ hotÊti. Asati jÈtiyÈti li~gavipallÈso kato, asatiyÈ jÈtiyÈti vuttaÑ hoti. Asati sa~khÈres|ti vacanavipallÈso kato, asantesu sa~khÈres|ti vuttaÑ hoti. BhavapaccayÈ jÈti, asatÊti-Èdi “bhavapaccayÈ jÈti, asati bhave natthi jÈtÊ”ti-ÈdinÈ nayena yojetabbaÑ.

SammasanaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. UdayabbayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

49. IdÈni anantaraÑ vuttassa sammasanaÒÈÓassa nÈnÈnayehi bhÈvanÈthirakaraÓena pÈraÑ gantvÈ Ôhitena aniccÈdito diÔÔhe sa~khÈre udayabbayena paricchinditvÈ aniccÈdito vipassanatthaÑ vuttassa udayabbayÈnupassanÈÒÈÓassa niddese jÈtaÑ r|panti-ÈdÊsu santativasena yathÈsakaÑ paccayehi nibbattaÑ r|paÑ. Tassa jÈtassa r|passa nibbattilakkhaÓaÑ jÈtiÑ uppÈdaÑ abhinavÈkÈraÑ udayoti, vipariÓÈmalakkhaÓaÑ khayaÑ bha~gaÑ vayoti, anupassanÈ punappunanaÑ nisÈmanÈ, udayabbayÈnupassanÈÒÈÓanti attho. VedanÈdÊsupi eseva nayo. JÈtijarÈmaraÓavantÈnaÑyeva udayabbayassa pariggahetabbattÈ jÈtijarÈmaraÓÈnaÑ udayabbayÈbhÈvato jÈtijarÈmaraÓaÑ anÈmasitvÈ jÈtaÑ cakkhu -pa- jÈto bhavoti peyyÈlaÑ kataÑ. So evaÑ paÒcannaÑ khandhÈnaÑ ______________________________________________________________ 1. Apunappunaruppattivasena (SÊ), apunappunappattivasena (SyÈ) 2. JarÈmaraÓanti-ÈdÊsu (SÊ, Ka) 3. VipassanÈvasena (SÊ, SyÈ)


udayabbayaÑ passanto evaÑ jÈnÈti “imesaÑ khandhÈnaÑ uppattito pubbe anuppannÈnaÑ rÈsi vÈ nicayo vÈ natthi, uppajjamÈnÈnampi rÈsito vÈ nicayato vÈ ÈgamanaÑ nÈma natthi, nirujjhamÈnÈnampi disÈvidisÈgamanaÑ nÈma natthi, niruddhÈnampi ekasmiÑ ÔhÈne rÈsito nicayato nidhÈnato avaÔÔhÈnaÑ nÈma natthi. YathÈ pana vÊÓÈya vÈdiyamÈnÈya uppannassa saddassa neva uppattitopubbe sannicayo atthi, na uppajjamÈno sannicayato Ègato, na nirujjhamÈnassa disÈvidisÈgamanaÑ atthi, na niruddho katthaci sannicito tiÔÔhati, atha kho vÊÓaÒca upavÊÓaÒca purisassa ca tajjaÑ vÈyÈmaÑ paÔicca ahutvÈ sambhoti, hutvÈ paÔiveti, evaÑ sabbepi r|pÈr|pino dhammÈ ahutvÈ sambhonti, hutvÈ paÔiventÊ”ti1. 50. EvaÑ sa~khepato udayabbayadassanaÑ dassetvÈ idÈni vitthÈrato dassetuÑ paÒcannaÑ khandhÈnaÑ udayaÑ passanto kati lakkhaÓÈni passatÊti-ÈdÊhi rÈsito gaÓanaÑ pucchitvÈ paÒcannaÑ khandhÈnaÑ udayaÑ passanto paÒcavÊsati lakkhaÓÈni passatÊti-ÈdÊhi rÈsitova gaÓanaÑ vissajjetvÈ puna r|pakkhandhassa udayaÑ passanto kati lakkhaÓÈni passatÊti-ÈdÊhi vibhÈgato gaÓanaÑ pucchitvÈ r|pakkhandhassa udayaÑ passanto paÒca lakkhaÓÈni passatÊti-ÈdÊhi vibhÈgato gaÓanaÑ vissajjetvÈ puna r|pakkhandhassa udayaÑ passanto katamÈni paÒca lakkhaÓÈni passatÊti-ÈdÊhi lakkhaÓavibhÈgaÑ pucchitvÈ vissajjanaÑ kataÑ.

Tattha avijjÈsamudayÈ r|pasamudayoti “purimakammabhavasmiÑ moho avijjÈ”ti vuttÈya avijjÈya sati imasmiÑ bhave r|passa uppÈdo hotÊti attho. PaccayasamudayaÔÔhenÈti paccayassa uppannabhÈvenÈti attho. AvijjÈtaÓhÈkammÈni cettha idha paÔisandhihetubh|tÈ atÊtapaccayÈ. Imesu ca tÊsu gahitesu sa~khÈrupÈdÈnÈni gahitÈneva honti. ŒhÈrasamudayÈti pavattipaccayesu kabaÄÊkÈrÈhÈrassa balavattÈ soyeva gahito. TasmiÑ pana gahite pavattihetubh|tÈni utucittÈnipi gahitÈneva honti. NibbattilakkhaÓanti addhÈsantatikhaÓavasena r|passa uppÈdaÑ, uppÈdoyeva sa~khatalakkhaÓattÈ lakkhaÓanti ca vutto. PaÒca lakkhaÓÈnÊti avijjÈ taÓhÈ kammÈhÈrÈ nibbatti cÈti imÈni ______________________________________________________________ 1. PaÔiventÊti passati (Sabbattha) Visuddhi 2. 266 piÔÔhe pana passitabbaÑ.

236 KhuddakanikÈya

paÒca lakkhaÓÈni. AvijjÈdayopi hi r|passa udayo lakkhÊyati etetÊti lakkhaÓÈni. Nibbatti pana sa~khatalakkhaÓameva, tampi sa~khatanti lakkhÊyati etenÈti lakkhaÓaÑ.

AvijjÈnirodhÈ r|panirodhoti anÈgatabhavassa paccayabh|tÈya imasmiÑ bhave avijjÈya arahattamaggaÒÈÓena nirodhe kate paccayÈbhÈvÈ anÈgatassa r|passa anuppÈdo nirodho hotÊti attho. PaccayanirodhaÔÔhenÈti paccayassa niruddhabhÈvenÈti attho. Nirodho cettha anÈgatapaÔisandhipaccayÈnaÑ idha avijjÈtaÓhÈkammÈnaÑyeva nirodho. ŒhÈranirodhÈ r|panirodhoti pavattipaccayassa kabaÄÊkÈrÈhÈrassa abhÈve taÑsamuÔÔhÈnar|pÈbhÈvo hoti. VipariÓÈmalakkhaÓanti addhÈsantatikhaÓavasena r|passa bha~gaÑ, bha~goyeva sa~khatalakkhaÓattÈ lakkhaÓanti vutto. Idha paÒca lakkhaÓÈnÊti avijjÈtaÓhÈkammÈhÈrÈnaÑ abhÈvanirodhÈ cattÈri, vipariÓÈmo ekanti paÒca. Esa nayo vedanÈkkhandhÈdÊsu. AyaÑ pana viseso–ar|pakkhandhÈnaÑ udayabbayadassanaÑ addhÈsantativasena, na khaÓavasena. Phasso vedanÈsaÒÒÈsa~khÈrakkhandhÈnaÑ pavattipaccayo, taÑnirodhÈ ca tesaÑ nirodho. NÈmar|paÑ viÒÒÈÓakkhandhassa pavattipaccayo, taÑnirodhÈ ca tassa nirodhoti.

Keci panÈhu “catudhÈ paccayato udayabbayadassane atÊtÈdivibhÈgaÑ anÈmasitvÈva sabbasÈmaÒÒavasena avijjÈdÊhi udetÊti uppajjamÈnabhÈvamattaÑ gaÓhÈti, na uppÈdaÑ. AvijjÈdinirodhÈ nirujjatÊti anuppajjamÈnabhÈvamattaÑ gaÓhÈti, na bha~gaÑ. KhaÓato udayabbayadassane paccuppannÈnaÑ uppÈdaÑ bha~gaÑ gaÓhÈtÊ”ti.

VipassamÈno pana vipassako paÔhamaÑ paccayato udayabbayaÑ manasikaritvÈ vipassanÈkÈle avijjÈdike caturo dhamme vissajjetvÈ udayabbayavanteyeva khandhe gahetvÈ tesaÑ udayabbayaÑ passati. EvaÒca tassa vipassakassa “evaÑ r|pÈdÊnaÑ udayo, evaÑ vayo, evaÑ r|pÈdayo udenti, evaÑ ventÊ”ti paccayato ca khaÓato1 ca vitthÈrena udayabbayaÑ passato “iti kira ime dhammÈ ahutvÈ sambhonti, hutvÈ paÔiventÊ”ti ÒÈÓaÑ visadataraÑ hoti, saccapaÔiccasamuppÈdanayalakkhaÓabhedÈ pÈkaÔÈ ______________________________________________________________ 1. LakkhaÓato (SÊ, SyÈ)


honti. YaÑ hi so avijjÈdisamudayÈ khandhÈnaÑ samudayaÑ avijjÈdinirodhÈ ca khandhÈnaÑ nirodhaÑ passati, idamassa paccayato udayabbayadassanaÑ. YaÑ pana nibbattilakkhaÓavipariÓÈmalakkhaÓÈni passanto khandhÈnaÑ udayabbayaÑ passati, idamassa khaÓato udayabbayadassanaÑ. UppattikkhaÓeyeva hi nibbattilakkhaÓaÑ, bha~gakkhaÓe ca vipariÓÈmalakkhaÓaÑ.

IccassevaÑ paccayato ceva khaÓato ca dvedhÈ udayabbayaÑ passato paccayato udayadassanena samudayasaccaÑ pÈkaÔaÑ hoti janakÈvabodhato. KhaÓato udayadassanena dukkhasaccaÑ pÈkaÔaÑ hoti jÈtidukkhÈvabodhato. Paccayato vayadassanena nirodhasaccaÑ pÈkaÔaÑ hoti jÈtidukkhÈvabodhato. Paccayato vayadassanena nirodhasaccaÑ pÈkaÔaÑ hoti paccayÈnuppÈdena paccayavataÑ anuppÈdÈvabodhato. KhaÓato vayadassanena dukkhasaccameva pÈkaÔaÑ hoti maraÓadukkhÈvabodhato. YaÒcassa udayabbayadassanaÑ, maggovÈyaÑ lokikoti maggasaccaÑ pÈkaÔaÑ hoti tatra sammohavighÈtato.

Paccayato cassa udayadassanena anulomo paÔiccasamuppÈdo pÈkaÔo hoti “imasmiÑ sati idaÑ hotÊ”ti1 avabodhato. Paccayato vayadassanena paÔilomo paÔiccasamuppÈdo pÈkaÔo hoti “imassa nirodhÈ idaÑ nirujjhatÊ”ti2 avabodhato. KhaÓato pana udayabbayadassanena paÔiccasamuppannÈ dhammÈ pÈkaÔÈ honti sa~khatalakkhaÓÈvabodhato. Udayabbayavanto hi sa~khatÈ, te ca paÔiccasamuppannÈti.

Paccayato cassa udayadassanena ekattanayo pÈkaÔo hoti hetuphalasambandhena santÈnassa anupacchedÈvabodhato. Atha suÔÔhutaraÑ. UcchedadiÔÔhiÑ pajahati. KhaÓato udayadassanena nÈnattanayo pÈkaÔo hoti navanavÈnaÑ uppÈdÈvabodhato. Atha suÔÔhutaraÑ sassatadiÔÔhiÑ pajahati. Paccayato cassa udayabbayadassanena abyÈpÈranayo pÈkaÔo hoti dhammÈnaÑ avasavattibhÈvÈvabodhato. Atha suÔÔhutaraÑ attadiÔÔhiÑ pajahati. Paccayato pana udayadassanena evaÑdhammatÈnayo pÈkaÔo hoti paccayÈnur|pena phalassuppÈdÈvabodhato. Atha suÔÔhutaraÑ akiriyadiÔÔhiÑ pajahati. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 329; SaÑ 1. 266; Khu 1. 77 piÔÔhÈdÊsu. 2. Ma 1. 331; SaÑ 1. 266; Khu 1. 78 piÔÔhÈdÊsu.

238 KhuddakanikÈya

Paccayato cassa udayadassanena anattalakkhaÓaÑ pÈkaÔaÑ hoti dhammÈnaÑ nirÊhakattapaccayapaÔibaddhavuttitÈva bodhato. KhaÓato udayabbayadassanena aniccalakkhaÓaÑ pÈkaÔaÑ hoti hutvÈ abhÈvÈvabodhato, pubbantÈparantavivekÈvabodhato ca. DukkhalakkhaÓampi pÈkaÔaÑ hoti udayabbayehi paÔipÊÄanÈvabodhato. SabhÈvalakkhaÓampi pÈkaÔaÑ hoti udayabbayaparicchinnÈvabodhato. SabhÈvalakhaÓe sa~khatalakkhaÓassa tÈvakÈlikattampi pÈkaÔaÑ hoti udayakkhaÓe vayassa, vayakkhaÓe ca udayassa abhÈvÈvabodhatoti.

TassevaÑ pÈkaÔÊbh|tasaccapaÔiccasamuppÈdanayalakkhaÓabhedassa “evaÑ kira nÈmime dhammÈ anuppannapubbÈ uppajjanti, uppannÈ nirujjhantÊ”ti niccanavÈva hutvÈ sa~khÈrÈ upaÔÔhahanti. Na kevalaÒca niccanavÈva, s|riyuggamane ussÈvabindu viya udakapubbuÄo viya udake daÓÉarÈji viya Èragge sÈsapo viya vijjuppÈdo viya ca parittaÔÔhÈyino mÈyÈmarÊcisupinanta-alÈtacakkagandhabbanagarapheÓakadali-Èdayo viya asÈrÈ nissÈrÈti cÈpi upaÔÔhahanti. EttÈvatÈ tena “vayadhammameva uppajjati, uppannaÒca vayaÑ upetÊ”ti iminÈ ÈkÈrena samapaÒÒÈsa lakkhaÓÈni paÔivijjhitvÈ ÔhitaÑ udayabbayÈnupassanÈ nÈma paÔhamaÑ taruÓavipassanÈÒÈÓaÑ adhigataÑ hoti, yassÈdhigamÈ “Èraddhavipassako”ti sa~khaÑ gacchati. ImasmiÑ ÒÈÓe Ôhitassa obhÈsÈdayo dasa vipassan|pakkilesÈ uppajjanti, yesaÑ uppattiyÈ akusalo yogÈvacaro tesu maggaÒÈÓasaÒÒÊ hutvÈ amaggameva “maggo”ti gaÓhÈti, upakkilesajaÔÈjaÔito ca hoti. Kusalo pana yogÈvacaro tesu vipassanaÑ Èropento upakkilesajaÔaÑ vijaÔetvÈ “ete dhammÈ na maggo, upakkilesavimuttaÑ pana vÊthipaÔipannaÑ vipassanÈÒÈÓaÑ maggo”ti maggaÒca amaggaÒca vavatthapeti. TassevaÑ maggaÒca amaggaÒca ÒatvÈ ÔhitaÑ ÒÈÓaÑ maggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhi nÈma.

EttÈvatÈ ca pana tena catunnaÑ saccÈnaÑ vavatthÈnaÑ kataÑ hoti. KathaÑ? NÈmar|papariggahe sati paccayapariggahasambhavato dhammaÔÔhitiÒÈÓavacaneneva vuttena diÔÔhivisuddhisa~khÈtena nÈmar|pavavatthÈpanena1 dukkhasaccassa vavatthÈnaÑ kataÑ hoti, ka~khÈvitaraÓavisuddhisa~khÈtena paccayapariggahaÓena samudayasaccassa vavatthÈnaÑ, udayabbayÈnupassanena ca khaÓato udayabbayadassanena ______________________________________________________________ 1. NÈmar|pavavatthÈnena (SÊ)


dukkhasaccassa vavatthÈnaÑ kataÑ, paccayato udayadassanena samudayasaccassa vavatthÈnaÑ, paccayato vayadassanena nirodhasaccassa vavatthÈnaÑ, yaÒcassa udayabbayadassanaÑ, maggovÈyaÑ lokikoti tatra sammohavighÈtato imissaÒca maggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiyaÑ vipassato sammÈ maggassa avadhÈraÓena maggasaccassa vavatthÈnaÑ kataÑ. EvaÑ lokiyena tÈva ÒÈÓena catunnaÑ saccÈnaÑ vavatthÈnaÑ kataÑ. EvaÑ lokiyena tÈva ÒÈÓena catunnaÑ saccÈnaÑ vavatthÈnaÑ kataÑ hotÊti.

UdayabbayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

_____

7. Bha~gÈnupassanÈÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

51. So udayabbayÈnupassanÈyaÑ Ôhito yogÈvacaro maggÈmaggavavatthÈpanena upakkilesavimuttaÑ vÊthipaÔipannaÑ udayabbayÈnupassanÈÒÈÓaÑ “maggo”ti ÒatvÈ tilakkhaÓasallakkhaÓena tasseva maggassa suvisadakaraÓatthaÑ puna udayabbayÈnupassanaÑ ÈrabhitvÈ udayabbayena paricchinne sa~khÈre aniccÈdito vipassati. EvaÑ tassa taÑ ÒÈÓaÑ tikkhaÑ hutvÈ vahati, sa~khÈrÈ lahuÑ upaÔÔhahanti, ÒÈÓe tikkhe vahante sa~khÈresu lahuÑ upaÔÔhahantesu uppÈdaÑ atikkamitvÈ bha~ge eva sati santiÔÔhati. NirodhÈdhimuttattÈ vÈ udayaÑ pahÈya bha~geyeva satiÑ upaÔÔhapeti, etasmiÑ ÔhÈne bha~gÈnupassanÈÒÈÓaÑ uppajjati. IdÈni tassa ÒÈÓassa niddese r|pÈrammaÓatÈ cittaÑ uppajjitvÈ bhijjatÊti r|pÈrammaÓaÑ cittaÑ uppajjitvÈ bhijjati. Atha vÈ r|pÈrammaÓabhÈve cittaÑ uppajjitvÈ bhijjatÊti attho. TaÑ ÈrammaÓaÑ paÔisa~khÈti taÑ r|pÈrammaÓaÑ paÔisa~khÈya jÈnitvÈ, khayato vayato disvÈti attho. Tassa cittassa bha~gaÑ anupassatÊti yena cittena taÑ r|pÈrammaÓaÑ khayato vayato diÔÔhaÑ, tassa cittassa aparena cittena bha~gaÑ anupassatÊti attho. TenÈhu porÈÓÈ “ÒÈtaÒca ÒÈÓaÒca ubho vipassatÊ”ti. Cittanti cettha sasampayuttacittaÑ1 adhippetaÑ.

AnupassatÊti anu anu passati, anekehi ÈkÈrehi punappunaÑ passatÊti attho. TenÈha anupassatÊti kathaÑ anupassati, aniccato ______________________________________________________________ 1. SampayuttaÑ cittaÑ (SÊ), sampayuttacittaÑ (SyÈ)

240 KhuddakanikÈya

anupassatÊti-Èdi. Tattha yasmÈ bha~go nÈma aniccatÈya paramÈ koÔi, tasmÈ bha~gÈnupassako yogÈvacaro sabbaÑ r|pagataÑ aniccato anupassati, no niccato. Tato aniccassa dukkhattÈ dukkhassa ca anattattÈ tadeva dukkhato anupassati, no sukhato. Anattato anupassati, no attato. YasmÈ pana yaÑ aniccaÑ dukkhamanattÈ, na taÑ abhinanditabbaÑ. YaÒca na abhinanditabbaÑ, na tattha rajjitabbaÑ. TasmÈ esa tasmiÑ bha~gÈnupassanÈnusÈrena “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti diÔÔhe r|pagate nibbindati, no nandati. Virajjati, no rajjati. So evaÑ virajjanto lokikeneva tÈva ÒÈÓena rÈgaÑ nirodheti, no samudeti, samudayaÑ na karotÊti attho. Atha vÈ so evaÑ viratto yathÈ diÔÔhaÑ r|pagataÑ, tathÈ adiÔÔhampi anvayaÒÈÓavasena nirodheti, no samudeti. Nirodhatova manasi karoti, nirodhamevassa passati, no samudayanti attho. So evaÑ paÔipanno paÔinissajjati, no Èdiyati. KiÑ vuttaÑ hoti? Ayampi hi aniccÈdi-anupassanÈ tada~gavasena saddhiÑ khandhÈbhisa~khÈrehi kilesÈnaÑ pariccajanato, sa~khatadosadassanena ca tabbiparÊte nibbÈne tanninnatÈya pakkhandanato pariccÈgapaÔinissaggo ceva pakkhandanapaÔinissaggo cÈti vuccati. TasmÈ tÈya samannÈgato bhikkhu yathÈvuttena nayena kilese ca pariccajati, nibbÈne ca pakkhandati. NÈpi nibbattanavasena kilese Èdiyati, na adosadassitÈvasena sa~khatÈrammaÓaÑ. Tena vuccati paÔinissajjati, no ÈdiyatÊti. 52. IdÈnissa tehi ÒÈÓehi yesaÑ dhammÈnaÑ pahÈnaÑ hoti, taÑ dassetuÑ aniccato anupassanto niccasaÒÒaÑ pajahatÊti-Èdi vuttaÑ. Tattha nandinti sappÊtikaÑ taÓhaÑ. RÈganti sesaÑ taÓhaÑ. Samudayanti rÈgassa uppattiÑ. Atha vÈ r|pagatassa udayaÑ. ŒdÈnanti nibbattanavasena kilesÈnaÑ ÈdÈnaÑ. VedanÈrammaÓatÈti-ÈdÊni idha ca heÔÔhÈ ca vuttanayeneva veditabbÈni.

GÈthÈsu pana vatthusa~kamanÈti r|pÈdÊsu ekekassa bha~gaÑ disvÈ puna yena cittena bha~go diÔÔho, tassÈpi bha~gadassanavasena purimavatthuto aÒÒavatthusa~kamanÈ. PaÒÒÈya ca vivaÔÔanÈti udayaÑ pahÈya vaye santiÔÔhanÈ. ŒvajjanÈ balaÒcevÈti r|pÈdÊsu ekekassa bha~gaÑ disvÈ puna bha~gÈrammaÓassa cittassa bha~gadassanatthaÑ anantarameva ÈvajjanasamatthatÈ. PaÔisa~khÈ


vipassanÈti esÈ ÈrammaÓapaÔisa~khÈ bha~gÈnupassanÈ nÈma. ŒrammaÓa-anvayena ubho ekavavatthanÈhi1 paccakkhato diÔÔhassa ÈrammaÓassa anvayena anugamanena yathÈ idaÑ, tathÈ atÊtepi sa~khÈragataÑ bhijji, anÈgatepi bhijjissatÊti evaÑ ubhinnaÑ ekasabhÈvenava vavatthÈpananti attho. Vuttampi cetaÑ porÈÓehi–

“SaÑvijjamÈnamhi visuddhadassano, TadanvayaÑ neti atÊtanÈgate. Sabbepi sa~khÈragatÈ palokino, UssÈvabind| suriyeva uggate”ti.

Nirodhe adhimuttatÈti evaÑ ubhinnaÑ bha~gavasena ekavavatthÈnaÑ katvÈ tasmiÑyeva bha~gasa~khÈte nirodhe adhimuttatÈ taggarutÈ tanninnatÈ tappoÓatÈ tappabbhÈratÈti attho. VayalakkhaÓavipassanÈti esÈ vayalakkhaÓavipassanÈ nÈmÈti vuttaÑ hoti. ŒrammaÓaÒca paÔisa~khÈti purimaÒca r|pÈdi-ÈrammaÓaÑ jÈnitvÈ. Bha~gaÒca anupassatÊti tassÈrammaÓassa bha~gaÑ disvÈ tadÈrammaÓassa cittassa ca bha~gaÑ anupassati. SuÒÒato ca upaÔÔhÈnanti tassevaÑ bha~gamanupassato “sa~khÈrÈva bhijjanti, tesaÑ bhedo maraÓaÑ, na aÒÒo koci atthÊ”ti suÒÒato upaÔÔhÈnaÑ ijjhati. TenÈhu porÈÓÈ–

“KhandhÈ nirujjhanti na catthi aÒÒo, KhandhÈna bhedo maraÓanti vuccati. TasaÑ khayaÑ passati appamatto, MaÓiÑva vijjhaÑ vajirena yoniso”ti.

AdhipaÒÒÈ vipassanÈti yÈ ca ÈrammaÓapaÔisa~khÈ, yÈ ca bha~gÈnupassanÈ, yaÒca suÒÒato upaÔÔhÈnaÑ, ayaÑ adhipaÒÒÈ vipassanÈ nÈmÈti vuttaÑ hoti. Kusalo tÊsu anupassanÈs|ti aniccÈnupassanÈdÊsu tÊsu cheko bhikkhu. Catasso ca2 vipassanÈs|ti nibbidÈdÊsu ca cat|su vipassanÈsu. Tayo upaÔÔhÈne kusalatÈti khayato vayato suÒÒatoti imasmiÑ ca tividhe upaÔÔhÈne kusalatÈya. NÈnÈdiÔÔhÊsu na kampatÊti ______________________________________________________________ 1. EkavavatthÈnÈti (SÊ, SyÈ) 2. Cat|su (SyÈ)

242 KhuddakanikÈya

sassatadiÔÔhi-ÈdÊsu nÈnappakÈrÈsu diÔÔhÊsu na vedhati. So evaÑ avedhamÈno “aniruddhameva nirujjhati, abhinnameva bhijjatÊ”ti pavattamanasikÈro dubbalabhÈjanassa viya bhijjamÈnassa, sukhumarajasseva vippakiriyamÈnassa, tilÈnaÑ viya bhajjiyamÈnÈnaÑ sabbasa~khÈrÈnaÑ uppÈdaÔÔhitipavattanimittaÑ vissajjetvÈ bhedameva passati. So yathÈ nÈma cakkhumÈ puriso pokkharaÓÊtÊre vÈ nadÊtÊre vÈ Ôhito th|laphusitake deve vassante udakapiÔÔhe mahantamahantÈni udakapubbuÄÈni uppajjitvÈ uppajjitvÈ sÊghaÑ sÊghaÑ bhijjamÈnÈni passeyya, evameva sabbe sa~khÈrÈ bhijjanti bhijjantÊti passati. Evar|paÑ hi yogÈvacaraÑ sandhÈya vuttaÑ BhagavatÈ–

“YathÈ pubbuÄakaÑ passe, yathÈ passe parÊcikaÑ. EvaÑ lokaÑ avekkhantaÑ, maccurÈjÈ na passatÊ”ti1.

TassevaÑ “sabbe sa~khÈrÈ bhijjanti bhijjantÊ”ti abhiÓhaÑ passato aÔÔhÈnisaÑsaparivÈraÑ bha~gÈnupassanÈÒÈÓaÑ balappattaÑ hoti. Tatrime aÔÔhÈnisaÑsÈ–bhavadiÔÔhippahÈnaÑ jÊvitanikantipariccÈgo sadÈyuttapayuttatÈ visuddhÈjÊvitÈ2 ussukkappahÈnaÑ vigatabhayatÈ khantisoraccapaÔilÈbho aratiratisahanatÈti. TenÈhu porÈÓÈ–

“ImÈni aÔÔhagguÓamuttamÈni, DisvÈ tahiÑ sammasatÊ punappunaÑ. Œdittacelassiras|pamo Muni, Bha~gÈnupassÊ amatassa pattiyÈ”ti.

Bha~gÈnupassanÈÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. ŒdÊnavaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

53. ŒdÊnavaÒÈÓaniddese uppÈdoti purimakammapaccayÈ idha uppatti. Pavattanti tathÈ-uppannassa pavatti. Nimittanti sabbampi sa~khÈranimittaÑ. Œy|hanÈti ÈyatiÑ paÔisandhihetubh|taÑ kammaÑ. PaÔisandhÊti ÈyatiÑ uppatti. GatÊti yÈya gatiyÈ sÈ paÔisandhi hoti. NibbattÊti khandhÈnaÑ nibbattanaÑ. UpapattÊti “samÈpannassa vÈ upapannassa vÈ”ti3 evaÑ vuttÈ ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 39 piÔÔhe. 2. VisuddhÈjÊvatÈ (SyÈ, Ka) 3. Abhi 1. 253 piÔÔhe.


vipÈkappavatti. JÈtÊti jarÈdÊnaÑ paccayabh|tÈ bhavapaccayÈ jÈti. NippariyÈyato tattha tattha nibbattamÈnÈnaÑ sattÈnaÑ ye ye khandhÈ pÈtubhavanti, tesaÑ paÔhamapÈtubhÈvo jÈti. JarÈti khaÓÉiccÈdisammato santatiyaÑ ekabhavapariyÈpannakhandhasantÈnassa purÈÓabhÈvo. Sokoti ÒÈtibyasanÈdÊhi phuÔÔhassa cittasantÈpo. Paridevoti ÒÈtibyasanÈdÊhi phuÔÔhassa vacÊpalÈpo. UpÈyÈsoti bhuso ÈyÈso, ÒÈtibyasanÈdÊhi phuÔÔhassa adhimattacetodukkhappabhÈvito dosoyeva. Ettha ca uppÈdÈdayo paÒceva ÈdÊnavaÒÈÓassa vatthuvasena vuttÈ, sesÈ tesaÑ vevacanavasena. “Nibbatti jÈtÊ”ti idaÑ hi dvayaÑ uppÈdassa ceva paÔisandhiyÈ ca vevacanaÑ, “gati upapattÊ”ti idaÑ dvayaÑ pavattassa, jarÈdayo nimittassÈti. TenÈha–

“UppÈdaÒca pavattaÒca, nimittaÑ dukkhanti passati. Œy|hanaÑ paÔisandhiÑ, ÒÈÓaÑ Èdinave idan”ti ca. “IdaÑ ÈdÊnave ÒÈÓaÑ, paÒca ÔhÈnesu jÈyatÊ”ti ca.

sabbapadesu ca bhayanti iccetassa vacanassa bhayaÑ itÊti padacchedo. Bhayanti pÊÄÈyogato sappaÔibhayatÈya bhayaÑ. ItÊti bhayatupaÔÔhÈnassa kÈraÓaniddeso.

AnuppÈdo khemanti santipade ÒÈÓanti-Èdi pana ÈdÊnavaÒÈÓassa paÔipakkhaÒÈÓadassanatthaÑ vuttaÑ. BhayatupaÔÔhÈnena vÈ ÈdÊnavaÑ disvÈ ubbiggahadayÈnaÑ abhayampi atthi khemaÑ nirÈdÊnavanti assÈsajananatthampi etaÑ vuttaÑ, yasmÈ vÈ yassa uppÈdÈdayo bhayato s|paÔÔhitÈ honti, tassa tappaÔipakkhaninnaÑ cittaÑ hoti, tasmÈ bhayatupaÔÔhÈnavasena siddhassa ÈdÊnavaÒÈÓassa ÈnisaÑsadassanatthampetaÑ vuttanti veditabbaÑ. AnuppÈdo appavattanti-Èdi nibbÈnameva. Santipadeti santikoÔÔhÈse, nibbÈneti attho. AnussavavasenÈpi hi santipadanti nÈmamattaÑ gahetvÈ uppannaÑ ÒÈÓampi “santipade ÒÈÓan”ti vuttaÑ.

UppÈdo bhayaÑ, anuppÈdo khemanti-Èdi vipakkhapaÔipakkhavasena ubhayaÑ samÈsetvÈ uppajjamÈnaÑ ÒÈÓaÑ gahetvÈ vuttaÑ. Ettha ca yaÑ bhayaÑ, taÑ yasmÈ niyamato dukkhaÑ. YaÒca dukkhaÑ, taÑ vaÔÔÈmisalokÈmisakilesÈmisehi avippamuttattÈ sÈmisameva. YaÒca sÈmisaÑ, taÑ sa~khÈramattameva.

244 KhuddakanikÈya

TasmÈ uppÈdo dukkhanti bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈ ÈdÊnave ÒÈÓanti-Èdi vuttaÑ. EvaÑ santepi bhayÈkÈrena dukkhÈkÈrena sÈmisÈkÈrena sa~khÈrÈkÈrenÈti evaÑ ÈkÈranÈnattato pavattivasenettha nÈnattaÑ veditabbaÑ. UppÈdo bhayaÑ, dukkhaÑ, sÈmisaÑ, sa~khÈrÈ cÈti uppÈdÈdili~gamanapekkhitvÈ “netaÑ kho saraÓaÑ khemaÑ, netaÑ saraÓamuttaman”ti-ÈdÊsu1 viya attano li~gÈpekkhameva vuttaÑ. Sa~khÈrÈti ca ekattamanapekkhitvÈ “appaccayÈ dhammÈ, asa~khatÈ dhammÈ”ti-ÈdÊsu2 viya bahuvacanaÑ kataÑ, uppÈdÈdÊnaÑ vÈ sa~khÈrekadesattÈ “uttare paÒcÈlÈ, dakkhiÓe paÒcÈlÈ”ti-ÈdÊsu viya bahunnaÑ ekadesepi bahuvacanaÑ katanti veditabbaÑ. KhemaÑ sukhaÑ nirÈmisaÑ nibbÈnanti nibbÈnameva vuttÈkÈrÈnaÑ paÔipakkhavasena catudhÈ vuttaÑ. Dasa ÒÈÓe pajÈnÈtÊti ÈdÊnave ÒÈÓaÑ pajÈnanto uppÈdÈdivatthukÈni paÒca, anuppÈdÈdivatthukÈni paÒcÈti dasa ÒÈÓe pajÈnÈti paÔivijjhati sacchikaroti. DvinnaÑ ÒÈÓÈnaÑ kusalatÈti ÈdÊnavaÒÈÓassa ceva santipadaÒÈÓassa cÈti imesaÑ dvinnaÑ ÒÈÓÈnaÑ kusalatÈya. NÈnÈdiÔÔhÊsu na kampatÊti paramadiÔÔhadhammanibbÈnÈdivasena pavattÈsu diÔÔhÊsu na vedhatÊti.

ŒdÊnavaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. Sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

54. Sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaniddese uppÈdÈdÊni vuttatthÈneva. Dukkhanti bhayanti sÈmisanti sa~khÈrÈti uppÈdÈdimuÒcanaÒÈÓassa3 kÈraÓavacanÈni. EvaÒca lakkhaÓato sa~khÈrupekkhaÑ dassetvÈ idÈni atthato dassetuÑ uppÈdo sa~khÈrÈ, te sa~khÈre ajjhupekkhatÊti sa~khÈrupekkhÈti-ÈdimÈha. Tattha sa~khÈre ajjhupekkhatÊti tassa Èraddhavipassakassa vipassanÈÒÈÓena lakkhaÓattayassa diÔÔhattÈ lakkhaÓavicinane pahÊnabyÈpÈrassa Èditte viya tayo bhave passato sa~khÈraggahaÓe majjhattassa taÑ vipassanÈÒÈÓaÑ te sa~khÈre visesena ca ikkhati, gahaÓena vajjitaÒca hutvÈ ikkhati oloketÊti sa~khÈrupekkhÈ nÈmÈti attho. YathÈ loke visesena jayanto adhijayatÊti, annena vajjito vasanto upavasatÊti vuccati. Puna sa~khÈre aniccÈdito vipassitvÈ gahaÓe ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 41 piÔÔhe. 2. Abhi 1. 4 piÔÔhe. 3. UppÈdÈdimuÒcanassa (SÊ), uppÈdÈdÊni muÒcanaÒÈÓassa (SyÈ)


majjhattabhÈvasaÓÔhitaÑ sa~khÈrupekkhampi aniccÈdito vipassitvÈ tassÈpi sa~khÈrupekkhÈya gahaÓe majjhattÈkÈrasaÓÔhitÈya sa~khÈrupekkhÈya sabbhÈvato ye ca sa~khÈrÈ yÈ ca upekkhÈti-Èdi vuttaÑ. 55. IdÈnisa~khÈrupekkhÈya cittÈbhinÊhÈrabhedaÑ dassetuÑ katihÈkÈrehÊti-ÈdimÈha. Tattha sa~khÈrupekkhÈyÈti bhummavacanaÑ. Cittassa abhinÊhÈroti sa~khÈrupekkhÈlÈbhino tato aÒÒassa cittassa sa~khÈrupekkhÈbhimukhaÑ katvÈ bhusaÑ haraÓaÑ. Abhimukhattho hi ettha abhisaddo, bhusattho nÊsaddo. KatihÈkÈrehÊti pucchitaÑ pucchaÑ aÔÔhahÈkÈrehÊti vissajjetvÈ dutiyapucchÈvissajjaneneva te aÔÔhÈkÈre dassetukÈmo te adassetvÈva puthujjanassa katihÈkÈrehÊti-ÈdipucchaÑ akÈsi. PuthujjanassÈti ettha pana–

Duve puthujjanÈ vuttÈ, BuddhenÈdiccabandhunÈ. Andho puthujjano eko, kalyÈÓeko puthujjanoti.

Tattha yassa khandhadhÈtu-ÈyatanÈdÊsu uggahaparipucchÈsavanadhÈraÓapaccavekkhaÓÈdÊni natthi, ayaÑ andhaputhujjano, yassa tÈni atthi, so kalyÈÓaputhujjano. Duvidhopi panesa–

Puth|naÑ jananÈdÊhi, kÈraÓehi puthujjano. PuthujjanantogadhattÈ, puthuvÈyaÑ jano iti.

So hi puth|naÑ nÈnappakÈrÈnaÑ kilesÈdÊnaÑ jananÈdÊhi kÈraÓehi puthujjano. YathÈha “puthu kilese janentÊti puthujjanÈ, puthu avihatasakkÈyadiÔÔhikÈti puthujjanÈ, puthu satthÈrÈnaÑ mukhullokikÈti puthujjanÈ, puthu sabbagatÊhi avuÔÔhitÈti puthujjanÈ, puthu nÈnÈbhisa~khÈre abhisa~kharontÊti puthujjanÈ, puthu nÈnÈ-oghehi vuyhantÊti puthujjanÈ, puthu nÈnÈsantÈpehi santappentÊti puthujjanÈ, puthu nÈnÈpariÄÈhehi pariÉayhantÊti puthujjanÈ, puthu paÒcasu kÈmaguÓesu rattÈ giddhÈ gadhitÈ mucchitÈ ajjhosannÈ1 laggÈ laggitÈ palibuddhÈti puthujjanÈ, puthu paÒcahi nÊvaraÓehi ÈvutÈ nivutÈ ovutÈ pihitÈ paÔicchannÈ paÔikujjitÈti ______________________________________________________________ 1. AjjhopannÈ (Ka)

246 KhuddakanikÈya

puthujjanÈ”ti1. Puth|naÑ vÈ gaÓanapathÈtÊtÈnaÑ ariyadhammaparammukhÈnaÑ nÊcadhammasamÈcÈrÈnaÑ janÈnaÑ antogadhattÈpi puthujjanÈ, puthu vÈ ayaÑ visuÑyeva sa~khaÑ gato, visaÑsaÔÔho sÊlasutÈdiguÓayuttehi ariyehi janotipi puthujjano. Tesu kalyÈÓaputhujjano idhÈdhippeto itarassa bhÈvanÈya eva abhÈvÈ.

SekkhassÈti ettha satta sekkhÈ sotÈpattimaggaphalasakadÈgÈmimaggaphala-anÈgÈmimaggaphala-arahattamaggaÔÔhÈ. Te hi tisso sikkhÈ sikkhantÊti sekkhÈ. Tesu sotÈpattisakadÈgÈmi-anÈgÈmiphalaÔÔhÈ tayo idhÈdhippetÈ maggaÔÔhÈnaÑ sa~khÈrupekkhÈya cittÈbhinÊhÈrÈbhÈvÈ.

VÊtarÈgassÈti ettha samucchedavigamena vigato rÈgo assÈti vÊtarÈgo. Arahato etaÑ adhivacanaÑ. TÊsupi padesu jÈtiggahaÓena ekavacanaÑ kataÑ.

Sa~khÈrupekkhaÑ abhinandatÊti tasmiÑ upekkhÈvihÈre phÈsuvihÈrasaÒÒaÑ paÔilabhitvÈ phÈsuvihÈranikantiyÈ sa~khÈrupekkhÈbhimukho hutvÈ nandati, sappÊtikaÑ taÓhaÑ uppÈdetÊti attho. VipassatÊti sotÈpattimaggapaÔilÈbhatthaÑ aniccÈdivasena vividhÈ passati, sekkho uparimaggatthaÑ, vÊtarÈgo diÔÔhadhammasukhavihÈratthaÑ vipassati. PaÔisa~khÈyÈti aniccÈdivaseneva upaparikkhitvÈ. YasmÈ pana sotÈpannÈdayo ariyÈ sakaÑ sakaÑ phalasamÈpattiÑ samÈpajjamÈnÈ udayabbayaÒÈÓÈdÊhi navahi vipassanÈÒÈÓehi avipassitvÈ samÈpajjituÑ na sakkonti, tasmÈ paÔisa~khÈya vÈ phalasamÈpattiÑ samÈpajjatÊti vuttaÑ.

PhalasamÈpattiyÈ pavattidasanatthaÑ pana tesaÑ idaÑ paÒhakammaÑ–kÈ phalasamÈpatti, ke taÑ samÈpajjanti, kena samÈpajjanti, kasmÈ samÈpajjanti, kathaÒcassÈ samÈpajjanaÑ hoti kathaÑ ÔhÈnaÑ, kathaÑ vuÔÔhÈnaÑ, kiÑ phalassa anantaraÑ,kassa ca phalaÑ anantaranti?

Tattha kÈ phalasamÈpattÊti? YÈ ariyaphalassa nirodhe appanÈ.

Ke taÑ samÈpajjanti, ke na samÈpajjantÊti? Sabbepi puthujjanÈ na samÈpajjanti. KasmÈ? AnadhigatattÈ. AriyÈ pana sabbepi samÈpajjanti. ______________________________________________________________ 1. Khu 7. 192 piÔÔhe.


KasmÈ? AdhigatattÈ. UparimÈ pana heÔÔhimaÑ na samÈpajjanti puggalantarabhÈv|pagamanena paÔippassaddhattÈ, heÔÔhimÈ ca uparimaÑ anadhigatattÈ. Attano attanoyeva pana phalaÑ sabbepi samÈpajjantÊti idamettha sanniÔÔhÈnaÑ.

Keci pana “sotÈpannasakadÈgÈminopi na samÈpajjanti, uparimÈ dveyeva samÈpajjantÊ”ti vadanti. IdaÒca nesaÑ kÈraÓaÑ–ete hi samÈdhismiÑ parip|rakÈrinoti. TaÑ puthujjanassÈpi attanÈ paÔiladdhaÑ lokiyasamÈdhiÑ samÈpajjanato akÈraÓameva. KiÒcettha kÈraÓÈkÈraÓacintÈya. Nanu idheva PÈÄiyaÑ “katame dasa sa~khÈrupekkhÈ vipassanÈvasena uppajjanti, katame dasa gotrabhudhammÈ vipassanÈvasena uppajjantÊ”ti1 imesaÑ paÒhÈnaÑ vissajjane “sotÈpattiphalasamÈpattatthÈya sakadÈgÈmiphalasamÈpattatthÈyÈ”ti1 visuÑ visuÑ vuttÈ. TasmÈ sabbepi ariyÈ attano attano phalaÑ samÈpajjantÊti niÔÔhamettha gantabbaÑ.

KasmÈ samÈpajjantÊti? DiÔÔhadhammasukhavihÈratthaÑ. YathÈ hi rÈjano rajjasukhaÑ, devatÈ dibbasukhamanubhavanti, evaÑ ariyÈ “lokuttarasukhaÑ anutavissÈmÈ”ti addhÈnaparicchedaÑ katvÈ icchiticchitakkhaÓe phalasamÈpattiÑ samÈpajjanti.

KathaÒcassÈ samÈpajjanaÑ hoti, kathaÑ ÔhÈnaÑ, kathaÑ vuÔÔhÈnanti? DvÊhi tÈva ÈkÈrehi assÈ samÈpajjanaÑ hoti nibbÈnato aÒÒassa ÈrammaÓassa amanasikÈrÈ, nibbÈnassa ca manasikÈrÈ. YathÈha “dve kho Èvuso paccayÈ animittÈya cetovimuttiyÈ samÈpattiyÈ sabbanimittÈnaÒca amanasikÈro, animittÈya ca dhÈtuyÈ manasikÈro”ti2. AyaÑ panettha samÈpajjanakkamo–phalasamÈpattatthikena hi ariyasÈvakena rahogatena paÔisallÊnena udayabbayÈdivasena sa~khÈrÈ vipassitabbÈ. Tassa pavattÈnupubbavipassanassa sa~khÈrÈrammaÓagotrabhuÒÈÓÈnantaraÑ phalasamÈpattivasena nirodhe cittaÑ appeti. PhalasamÈpattininnatÈya cettha sekkhassÈpi phalameva uppajjati, na maggo. Ye pana vadanti “sotÈpanno ‘phalasamÈpattiÑ samÈpajjissÈmÊ’ti vipassanaÑ paÔÔhapetvÈ sakadÈgÈmÊ hoti, sakadÈgÈmÊ ca anÈgÈmÊ”ti. Te vattabbÈ “evaÑ sati anÈgÈmÊ arahÈ bhavissati, arahÈ Paccekabuddho, Paccekabuddho ca Buddho”ti. ______________________________________________________________ 1. Khu 9. 65 piÔÔhe. 2. Ma 1. 370 piÔÔhe.

248 KhuddakanikÈya

TasmÈ na kiÒci etaÑ, PÈÄivaseneva ca paÔikkhittantipi na gahetabbaÑ. Idameva pana gahetabbaÑ. SekkhassÈpi phalameva uppajjati, na maggo. PhalaÒcassa sace anena paÔhamajjhÈniko maggo adhigato hoti, paÔhamajjhÈnikameva uppajjati, sace dutiyÈdÊsu aÒÒatarajjhÈniko dutiyÈdÊsu aÒÒatarajjhÈnikamevÈti evaÑ tÈvassÈ samÈpajjanaÑ hoti.

“Tayo kho Èvuso paccayÈ animittÈya cetovimuttiyÈ ÔhitiyÈ sabbanimittÈnaÒca amanasikÈro, animittÈya ca dhÈtuyÈ manasikÈro, pubbe ca abhisa~khÈro”ti1 vacanato panassÈ tÊhÈkÈrehi ÔhÈnaÑ hoti. Tattha pubbe ca abhisa~khÈroti samÈpattito pubbe kÈlaparicchedo. “AsukasmiÑ nÈma kÈle vuÔÔhahissÈmÊ”ti paricchinnattÈ hissÈ yÈva so kÈlo nÈgacchati, tÈva ÔhÈnaÑ hoti. Evamassa ÔhÈnaÑ hoti.

“Dve kho Èvuso paccayÈ animittÈya cetovimuttiyÈ vuÔÔhÈnÈya sabbanimittÈnaÒca manasikÈro, animittÈya ca dhÈtuyÈ amanasikÈro”ti1 vacanato panassÈ dvÊhÈkÈrehi vuÔÔhÈnaÑ hoti. Tattha sabbanimittÈnanti r|panimittavedanÈsaÒÒÈsa~khÈraviÒÒÈÓanimittÈnaÑ. KÈmaÒca na sabbÈnevetÈni ekato manasi karoti, sabbasa~gÈhikavasena panetaÑ vuttaÑ. TasmÈ yaÑ bhava~gassa ÈrammaÓaÑ hoti, taÑ manasikaroto phalasamÈpattito vuÔÔhÈnaÑ hotÊti evamassÈ vuÔÔhÈnaÑ veditabbaÑ.

KiÑ phalassa anantaraÑ, kassa ca phalaÑ anantaranti? Phalassa tÈva phalameva vÈ anantaraÑ hoti bhava~gaÑvÈ. PhalaÑ pana atthi maggÈnantaraÑ, atthi phalÈnantaraÑ, atthi gotrabhu-anantaraÑ, atthi nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanÈnantaranti. Tattha maggavÊthiyaÑ maggÈnantaraÑ, purimassa purimassa pacchimaÑ pacchimaÑ phalÈnantaraÑ, phalasamÈpattÊsu purimaÑ purimaÑ gotrabhu-anantaraÑ. Gotrabh|ti cettha anulomaÑ veditabbaÑ. VuttaÑ hetaÑ paÔÔhÈne “arahato anulomaÑ phalasamÈpattiyÈ anantarapaccayena paccayo. SekkhÈnaÑ anulomaÑ phalasamÈpattiyÈ anantarapaccayena paccayo”ti2. Yena phalena nirodhÈ vuÔÔhÈnaÑ hoti, taÑ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanÈnantaranti. Tattha ÔhapetvÈ maggavÊthiyaÑ uppannaphalaÑ ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 371 piÔÔhe. 2. Abhi 8. 138 piÔÔhe.


avasesaÑ sabbaÑ phalasamÈpattivasena pavattaÑ nÈma. EvametaÑ maggavÊthiyaÑ vÈ phalasamÈpattiyaÑ vÈ uppajjanavasena–

PaÔippassaddhadarathaÑ, amatÈrammaÓaÑ subhaÑ1. VantalokÈmisaÑ santaÑ, sÈmaÒÒaphalamuttamanti.

Ayamettha phalasamÈpattikathÈ. TadajjhupekkhitvÈti taÑ sa~khÈrupekkhaÑ aÒÒena tÈdiseneva vipassanÈÒÈÓena ajjhupekkhitvÈ. SuÒÒatavihÈrena vÈti-ÈdÊsu phalasamÈpattiÑ vinÈ vipassanÈvihÈreneva viharitukÈmassa arahato attÈbhinivesaÑ2 bhayato disvÈ suÒÒatÈdhimuttassa sa~khÈrupekkhÈya vayaÑ passantassa vipassanattayavihÈro suÒÒatavihÈro nÈma, sa~khÈranimittaÑ bhayato disvÈ animittÈdhimuttassa sa~khÈrupekkhÈya vayaÑ passantassa vipassanattayavihÈro animittavihÈro nÈma, taÓhÈpaÓidhiÑ bhayato disvÈ appaÓihitÈdhimuttassa sa~khÈrupekkhÈya vayaÑ passantassa vipassanattayavihÈro appaÓihitavihÈro nÈma. TathÈ hi parato vuttaÑ–

“AbhinivesaÑ bhayato sampassamÈno suÒÒate adhimuttattÈ phussa phussa vayaÑ passati, suÒÒato vihÈro. NimittaÑ bhayato sampassamÈno animitte adhimuttattÈ phussa phussa vayaÑ passati, animitto vihÈro. PaÓidhiÑ bhayato sampassamÈno appaÓihite adhimuttattÈ phussa phussa vayaÑ passati, appaÓihito vihÈro”ti3.

ChaÄa~gupekkhÈsabbhÈvena ca paÔik|le appaÔik|lasaÒÒÈdivihÈrasabbhÈvena ca arahatoyeva sabbÈkÈrena cittaÑ vase vattati, tato ayaÑ vipassanÈvihÈro arahatoyeva ijjhatÊti vuttaÑ hoti. VÊtarÈgo sa~khÈr|pekkhaÑ vipassati vÈti ettha pana tidhÈ ca bhayaÑ, tidhÈ ca adhimuttiÑ anÈpajjitvÈ kevalaÑ vipassanÈti veditabbÈ. EvaÑ hi sati pubbÈparaviseso hoti. 56. IdÈni dvinnaÑ tiÓÓaÑ puggalÈnaÑ vasena sa~khÈrupekkhÈya ekattanÈnattabhedaÑ dassetukÈmo kathaÑ puthujjanassa ca sekkhassa cÈti-ÈdimÈha. ______________________________________________________________ 1. SukhaÑ (SyÈ) 2. AbhinivesaÑ (GaÓÔhipade) 3. Khu 9. 89 piÔÔhe.

250 KhuddakanikÈya

Tattha cittassa abhinÊhÈro ekattaÑ hotÊti eko hoti, sakatthe bhÈvavacananti veditabbaÑ. YathÈ idappaccayÈ eva idappaccayatÈti vuttaÑ,tathÈ ekova ekattaÑ. AbhinÊhÈroti sÈmi-atthe paccattavacanaÑ vÈ, abhinÊhÈrassÈti attho. “So deso sammajjitvÈ”ti-ÈdÊsu1 viya vibhattivipallÈso katoti veditabbo. CittaÑ kilissatÊti vipassanÈnikantisa~khÈtena lobhakilesena cittaÑ kilissati, tÈpÊyati bÈdhÊyatÊti attho. BhÈvanÈya paripantho hotÊti paÔiladdhÈya vipassanÈbhÈvanÈya upaghÈto hoti. PaÔivedhassa antarÈyo hotÊti vipassanÈbhÈvanÈya paÔilabhitabbassa saccappaÔivedhassa paÔilÈbhantarÈyo hoti. ŒyatiÑ paÔisandhiyÈ paccayo hotÊti sa~khÈrupekkhÈsampayuttakammassa balavattÈ teneva sugatipaÔisandhiyÈ dÊyamÈnÈya abhinandanasa~khÈto lobhakileso anÈgate kÈmÈvacarasugatipaÔisandhiyÈ paccayo hoti. YasmÈ kilesasahÈyaÑ kammaÑ vipÈkaÑ janeti, tasmÈ kammaÑ janakapaccayo hoti, kileso upatthambhakapaccayo. Sekkhassa pana uttaripaÔivedhassÈti sakadÈgÈmimaggÈdivasena saccappaÔivedhassa. ŒyatiÑ paÔisandhiyÈ paccayo hotÊti sekkhesu sotÈpannasakadÈgÈmÊnaÑ anadhigatajjhÈnÈnaÑ sa~khÈrupekkhÈkammena dÊyamÈnÈya kÈmÈvacarasugatipaÔisandhiyÈ abhinandanakileso paccayo hoti, jhÈnalÈbhÊnaÑ pana anÈgÈmissa ca brahmalokeyeva paÔisandhÈnato paccayo na hoti2, anulomagotrabh|hi ca dÊyamÈnÈya paÔisandhiyÈ ayameva kileso paccayo hotÊti veditabbo.

Aniccatoti hutvÈ abhÈvaÔÔhena aniccantikatÈya Èdi-antavantatÈya ca aniccato. Dukkhatoti abhiÓhaÑ paÔipÊÄanaÔÔhena uppÈdavayapaÔipÊÄanatÈya dukkhavatthutÈya ca dukkhato. Anattatoti avasavattanaÔÔhena paccayÈyattavuttitÈya sÈminivÈsÊkÈrakavedakÈbhÈvena ca anattato. AnupassanaÔÔhenÈti anu anu aniccÈdito passanaÔÔhena. AbhinÊhÈro nÈnatthaÑ hotÊti abhinÊhÈro nÈnÈ hotÊti vÈ abhinÊhÈrassa nÈnÈbhÈvo hotÊti vÈ veditabbaÑ.

KusalÈti ÈrogyaÔÔhena anavajjaÔÔhena kosallasambh|taÔÔhena ca. AbyÈkatÈti kusalÈkusalabhÈvena na byÈkatÈ. KiÒcikÈle ______________________________________________________________ 1. Vi 3. 168 piÔÔhe. 2. Hoti (SÊ, SyÈ)


suviditÈti vipassanÈkÈle suÔÔhu viditÈ. KiÑÒcikÈle na suviditÈti abhinandanakÈle na suÔÔhu viditÈ. AccantaÑ suviditÈti abhinandanÈya pahÊnattÈ ekantena suviditÈ. ViditaÔÔhena ca aviditaÔÔhena cÈti ettha puthujjanasekkhÈnaÑ suviditaÔÔhopi vÊtarÈgassa accantasuviditaÔÔhopi viditaÔÔhova hoti, dvinnampi na suviditaÔÔho aviditaÔÔhova.

AtittattÈti vipassanÈya karaÓÊyassa apariyositattÈ appaÓÊtabhÈvena. TabbiparÊtena tittattÈ. TiÓÓaÑ saÒÒojanÈnaÑ pahÈnÈyÈti sakkÈyadiÔÔhivicikicchÈsÊlabbataparÈmÈsÈnaÑ pahÈnatthaÑ. PacchimabhavikÈpi bodhisattÈ ettheva sa~gahaÑ gacchanti. ApacchimabhavikÈ pana vipassanaÑ sa~khÈrupekkhaÑ pÈpetvÈ Ôhapenti. SotÈpattimaggaÑ paÔilÈbhatthÈyÈti asamÈsetvÈ paÔhanti, samÈsetvÈ pÈÔho sundarataro. Sekkho tiÓÓaÑ saÒÒojanÈnaÑ pahÊnattÈti sotÈpannasakadÈgÈmi-anÈgÈmÊnaÑ sÈmaÒÒena vuttaÑ. SakadÈgÈmi-anÈgÈmÊnampi hi tÈni pahÊnÈneva. UttaripaÔilÈbhatthÈyÈti upar|parimaggapaÔilÈbhatthaÑ. DiÔÔhadhammasukhavihÈratthÈyÈti diÔÔheva dhamme paccakkhe attabhÈve yo sukho vihÈro, tadatthÈya. VihÈrasamÈpattaÔÔhenÈti sekkhassa phalasamÈpattaÔÔhena, vÊtarÈgassa vipassanÈvihÈraphalasamÈpattaÔÔhena. 57. IdÈni sa~khÈrupekkhÈnaÑ gaÓanaparicchedaÑ dassetuÑ kati sa~khÈr|pekkhÈti-ÈdimÈha. Tattha samathavasenÈti samÈdhivasena. Ayameva vÈ pÈÔho. NÊvaraÓe paÔisa~khÈti paÒca nivaraÓÈni pahÈtabbabhÈvena pariggahetvÈ. SantiÔÔhanÈti nÊvaraÓÈnaÑ pahÈnÈbhimukhÊbh|tattÈ tesaÑ pahÈnepi abyÈpÈrabhÈv|pagamanena majjhattatÈya santiÔÔhanÈ. Sa~khÈrupekkhÈs|ti nÊvaraÓappahÈne byÈpÈrÈkaraÓena nÊvaraÓasa~khÈtÈnaÑ sa~khÈrÈnaÑ upekkhanÈsu. Esa nayo vitakkavicÈrÈdÊsu ca. Samathe sa~khÈrupekkhÈ nÈma appanÈvÊthiyÈ ÈsannapubbabhÈge balappattabhÈvanÈmayaÒÈÓaÑ. SotÈpattimaggaÑ paÔilÈbhatthÈyÈti-ÈdÊsu cat|su maggavÈresu suÒÒatÈnimitta-appaÓihitamaggÈnaÑ aÒÒataraÒÒataro1 maggo labbhati. SotÈpattiphalasamÈpattatthÈyÈti-ÈdÊsu cat|su phalavÈresu pana appaÓihitÈ phalasamÈpatti veditabbÈ. KasmÈ? “SuÒÒatavihÈrasamÈpattatthÈya ______________________________________________________________ 1. AÒÒataro (Ka)

252 KhuddakanikÈya

animittavihÈrasamÈpattatthÈyÈ”ti itarÈsaÑ dvinnaÑ phalasamÈpattÊnaÑ visuÑ vuttattÈ. AniccÈnupassanÈvuÔÔhÈnavasena hi animittamaggo, tatheva phalasamÈpattikÈle animittaphalasamÈpatti, dukkhÈnupassanÈvuÔÔhÈnavasena appaÓihitamaggaphalasamÈpattiyo, anattÈnupassanÈvuÔÔhÈnavasena suÒÒatamaggaphalasamÈpattiyo suttantanayeneva veditabbÈ.

Ettha ca cat|su maggavÈresu uppÈdanti-ÈdÊni paÒca m|lapadÈni, gatinti-ÈdÊni dasa vevacanapadÈnÊti pannarasa padÈni vuttÈni. Chasu pana phalasamÈpattivÈresu paÒca m|lapadÈneva vuttÈni. TaÑ kasmÈ iti ce? Sa~khÈrupekkhÈya tikkhabhÈve sati kilesappahÈne samatthassa maggassa sambhavato tassÈ tikkhabhÈvadassanatthaÑ vevacanapadeti saha daÄhaÑ katvÈ m|lapadÈni vuttÈni. Phalassa nirussÈhabhÈvena santasabhÈvattÈ maggÈyattattÈca mandabh|tÈpi sa~khÈrupekkhÈ phalassa paccayo hotÊti dassanatthaÑ m|lapadÈneva vuttÈnÊti veditabbÈni. 58. IdÈni jÈtivasena pucchitvÈ labbhamÈnavasena vissajjetuÑ kati sa~khÈrupekkhÈ kusalÈti-ÈdimÈha. Tattha pannarasa sa~khÈrupekkhÈti samathavasena aÔÔha, catunnaÑ maggÈnaÑ tiÓÓaÑ phalÈnaÑ vasena sattÈti pannarasa. Samathavasena aÔÔha sa~khÈrupekkhÈ arahato nÊvaraÓapaÔisa~khÈ-abhÈvato, vitakkavicÈrÈdÊnaÑ pahÈnabyÈpÈraÑ vinÈ sukhena pahÈnato ca sa~khÈrupekkhÈnÈmassa ananur|pÈti katvÈ tÈsaÑ abyÈkatatÈ na vuttÈti veditabbÈ. ArahatÈ pana phalasamÈpattiÑ samÈpajjantena sa~khÈrupekkhaÑ vinÈ samÈpajjituÑ na sakkÈti tisso sa~khÈrupekkhÈ abyÈkatÈti vuttÈ. AppaÓihitasuÒÒatÈnimittavasena hi arahato tisso sa~khÈrupekkhÈ.

IdÈni sa~khÈrupekkhÈnaÑ saÑvaÓÓanÈvasena vuttÈsu tÊsu gÈthÈsu paÔisa~khÈsantiÔÔhanÈ paÒÒÈti sa~khÈrupekkhÈ. AÔÔha cittassa gocarÈti samathavasena vuttÈ aÔÔha sa~khÈrupekkhÈ samÈdhissa visayÈ, bh|miyoti attho. “CittaÑ paÒÒaÒca bhÈvayan”ti-ÈdÊsu1 viya cittasÊsena samÈdhi niddiÔÔho, “gocare bhikkhave caratha sake pettike visaye”ti-ÈdÊsu2 viya gocarasaddena visayo. YaÑ hi yadÈyatthaÑ, tasseso visayoti vuccati. Puthujjanassa dveti samathavasena vipassanÈvasena ca. Tayo ______________________________________________________________ 1. SaÑ 1. 13, 167 piÔÔhesu. 2. SaÑ 3. 128 piÔÔhe.


sekkhassÈtisamathavipassanÈsamÈpattivasena. Tayo ca vÊtarÈgassÈti appaÓihitasuÒÒatÈnimittaphalasamÈpattivasena. “Tisso”ti vattabbe “tayo”ti ca li~gavipallÈso kato. Tayo sa~khÈrupekkhÈ dhammÈti vÈ yojetabbaÑ. Yehi cittaÑ vivaÔÔatÊti yehi sa~khÈrupekkhÈdhammehi vitakkavicÈrÈdito, uppÈdÈdito vÈ cittaÑ apagacchati. VÊtarÈgassÈpi hi sa~khÈrupekkhÈsabbhÈvato ca sa~khÈrato cittaÑ vivaÔÔitvÈ nibbÈnaÑ pakkhandatÊti vuttaÑ hoti. AÔÔha samÈdhissa paccayÈti samathavasena vuttÈ aÔÔha appanÈsammÈpakattÈ appanÈsamÈdhissa paccayÈ. Dasa ÒÈÓassa gocarÈti vipassanÈvasena vuttÈ dasa maggaÒÈÓassa phalaÒÈÓassa ca bh|miyo. TiÓÓaÑ vimokkhÈna paccayÈti suÒÒatÈnimitta-appaÓihitavimokkhÈnaÑ upanissayapaccayÈ. NÈnÈdiÔÔhÊsu na kampatÊti bha~gaÑ avissajjitvÈva sa~khÈre aniccÈdivasena vipassanto1 sassatadiÔÔhi-ÈdÊsu nÈnappakÈrÈsu diÔÔhÊsu na vedhatÊti.

Sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. GotrabhuÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

59. GotrabhuÒÈÓaniddese abhibhuyyatÊti abhibhavati atikkamati. BahiddhÈ sa~khÈranimittanti sakasantÈnappavatta-akusalakkhandhato bahiddhÈbh|taÑ sa~khÈranimittaÑ. Lokikasa~khÈrÈ hi kilesÈnaÑ nimittattÈ, nimittÈkÈrena upaÔÔhÈnato vÈ nimittanti vuccanti. AbhibhuyyatÊti gotrabh|ti ca puthajjanagottÈbhibhavanato gotrabhubhÈvo vutto. PakkhandatÊti gotrabh|ti ariyagottabhÈvanato gotrabhubhÈvo vutto. AbhibhuyyitvÈ pakkhandatÊti gotrabh|ti ubho atthe samÈsetvÈ vuttaÑ. VuÔÔhÈtÊti gotrabh|ti ca vivaÔÔatÊti gotrabh|ti ca mÈtikÈya vuÔÔhÈnavivaÔÔanapadÈnur|pena puthujjanagottÈbhibhavanatthoyeva vutto. Samathavasena vuttagotrabh|naÑ pana nÊvaraÓÈdigottÈbhibhavanato gotrabh|ti, “sotÈpattiphalasamÈpattatthÈyÈ”ti-ÈdÊsu chasu samÈpattivÈresu uppÈdÈdigottÈbhibhavanato gotrabh|ti, “sakadÈgÈmimaggaÑ paÔilÈbhatthÈyÈ”ti-ÈdÊsu tÊsu maggavÈresu sotÈpannÈdigottÈbhibhavanato ______________________________________________________________ 1. VipassanÈto (SyÈ), vipassanato (Ka)

254 KhuddakanikÈya

gotrabh|ti attho veditabbo. Gottattho cettha bÊjattho. VattanipakaraÓe1 kira vuttaÑ–gottaÑ vuccati nibbÈnaÑ sabbaparipanthehi guttattÈ, taÑ paÔipajjatÊti gotrabh|ti, aÔÔhasamÈpattiyopi gottaÑ gotrabhuparipanthehi2 guttattÈ, taÑ gottaÑ paÔipajjatÊti gotrabh|ti vuttaÑ. “CatunnaÑ maggÈnaÑyeva gotrabhu nibbÈnÈrammaÓaÑ, catassannaÑ phalasamÈpattÊnaÑ gotrabhu sa~khÈrÈrammaÓaÑ phalasamÈpattininnattÈ”tivadanti. VuttaÑ hetaÑ Visuddhimagge–“tassa pavattÈnupubbavipassanassa sa~khÈrÈrammaÓagotrabhuÒÈÓanantaraÑ phalasamÈpattivasena nirodhe cittaÑ appetÊ”ti3. Tenevettha maggavÈresu soÄasamaÑ katvÈ gahitassa bahiddhÈsa~khÈranimittapadassa samÈpattivÈresu chaÔÔhaÑ katvÈ gahaÓaÑ na katanti veditabbaÑ. ItarathÈ hi m|lapadagahaÓena gahetabbaÑ bhaveyya.

AÒÒe pana “yo nibbÈne paÔhamÈbhogo paÔhamasamannÈhÈro, ayaÑ vuccati gotrabh|”ti vadanti. TaÑ phalaÑ sandhÈya na yujjati. Pannarasa gotrabhudhammÈ kusalÈti ettha arahato abhibhavitabbanÊvaraÓÈbhÈvato vitakkavicÈrÈdÊnaÑ sukheneva pahÈtabbabhÈvato ca abhibhavanaÔÔhena gotrabhunÈmaÑ nÈrahantÊti katvÈ gotrabh|naÑ abyÈkatatÈ na vuttÈti veditabbÈ. ArahatÈ pana phalasamÈpattiÑ samÈpajjantena sa~khÈre anabhibhuyya samÈpajjituÑ na sakkÈti “tayo gotrabhudhammÈ abyÈkatÈ”ti vuttÈ. Keci pana “aÔÔha samÈpattiyo nibbedhabhÈgiyÈ eva idha niddiÔÔhÈ4, tasmÈ aÔÔha samÈpattigotrabh| kusalÈ hontÊ”ti vadanti. TathÈ sa~khÈrupekkhÈyapi veditabbaÑ. 60. SÈmisaÒcÈti-ÈdÊsu vaÔÔÈmisalokÈmisakilesÈmisÈnaÑ kilesÈmisena sÈmisaÑ sanikantikattÈ. KiÑ taÑ? AÔÔhavidhaÑ samathagotrabhuÒÈÓaÑ. VaÔÔÈmisanti cettha tebh|makavaÔÔameva. LokÈmisanti paÒca kÈmaguÓÈ. KilesÈmisanti kilesÈ eva. NirÈmisanti dasavidhaÑ vipassanÈgotrabhuÒÈÓaÑ anikantikattÈ. Na hi ariyÈ gotrabhusmiÑ nikantiÑ karonti. Potthake “sÈmisaÒce”ti likhanti, taÑ na sundarataraÑ. Evameva paÓihitaÒca appaÓihitaÑ saÒÒuttaÒca visaÒÒuttaÑ vuÔÔhitaÒca avuÔÔhitaÑ veditabbaÑ. NikantipaÓidhiyÈ hi paÓihitaÑ patthitanti attho. TadabhÈvena ______________________________________________________________ 1. Vattati, pakaraÓe (SÊ) 2. Paripanthehi (SÊ) 3. Visuddhi 2. 342 piÔÔhe. 4. IdhÈniddiÔÔhÈnaÑ ariyamaggÈnaÑ vasena (SÊ)


appaÓihitaÑ. NikantisaÒÒogeneva saÒÒuttaÑ. TadabhÈvena visaÒÒuttaÑ. VuÔÔhitanti vipassanÈgotrabhuÒÈÓameva. TaÑ hi nikanticchedakattÈ vuÔÔhitaÑ nÈma. ItaraÑ avuÔÔhitaÑ. BahiddhÈ vuÔÔhÈnattÈ vÈ vuÔÔhitaÑ. Phalagotrabhupi hi nibbÈnajjhÈsayavasena nibbÈnÈbhimukhÊbh|tattÈ bahiddhÈsa~khÈranimittÈ vuÔÔhitaÑ nÈmÈti veditabbaÑ. HeÔÔhÈbhibhavanavuÔÔhÈnavivaÔÔanavÈresupi phalagotrabhu ajjhÈsayavasena nibbÈnÈbhimukhÊbh|tattÈ abhibhuyyati vuÔÔhÈti vivaÔÔatÊti veditabbaÑ. TiÓÓaÑ vimokkhÈna paccayÈti tiÓÓaÑ lokuttaravimokkhÈnaÑ samathagotrabhu pakat|panissayapaccayÈ honti, vipassanÈgotrabhu anantarasamanantar|panissayapaccayÈ honti. PaÒÒÈ yassa pariccitÈti pubbabhÈgapaÒÒÈ yassa paricitÈ pariciÓÓÈ. Kusalo vivaÔÔe vuÔÔhÈneti asammohavaseneva vivaÔÔasa~khÈte gotrabhuÒÈÓe kusalo cheko, pubbabhÈgaÒÈÓena vÈ kusalo. NÈnÈdiÔÔhÊsu na kampatÊti samucchedena pahÊnÈsu nÈnappakÈrÈsu diÔÔhÊsu na vedhatÊti.

GotrabhuÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

11. MaggaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

61. MaggaÒÈÓaniddese micchÈdiÔÔhiyÈ vuÔÔhÈtÊti diÔÔhÈnusayappahÈnena samucchedavasena dvÈsaÔÔhibhedato1 micchÈdiÔÔhito vuÔÔhÈti. TadanuvattakakilesehÊti micchÈdiÔÔhisampayogavasena ca micchÈdiÔÔhi-upanissayena ca uppajjamÈnehi micchÈdiÔÔhi-anuvattamÈnehi nÈnÈvidhehi kilesehi. Tena tadekaÔÔhakilesappahÈnaÑ vuttaÑ hoti. DuvidhaÑ hi ekaÔÔhaÑ sahajekaÔÔhaÑ pahÈnekaÔÔhaÒca. TÈya diÔÔhiyÈ saha ekasmiÑ citte, ekasmiÑ puggale vÈ yÈva pahÈnÈ ÔhitÈti tadekaÔÔhÈ. DiÔÔhiyÈ hi pahÊyamÈnÈya diÔÔhisampayuttesu dvÊsu asa~khÈrikacittesu tÈya diÔÔhiyÈ sahajÈtÈ lobho moho uddhaccaÑ ahirikaÑ anottappanti ime kilesÈ, dvÊsu sasa~khÈrikacittesu tÈya diÔÔhiyÈ sahajÈtÈ lobho moho thinaÑ uddhaccaÑ ahirikaÑ anottappanti ime kilesÈ sahajekaÔÔhavasena pahÊyanti. DiÔÔhikileseyeva pahÊyamÈne tena saha ekasmiÑ puggale ÔhitÈ apÈyagamanÊyÈ lobho doso moho mÈno vicikicchÈ ______________________________________________________________ 1. TesaÔÔhibhedato (Sabbattha)

256 KhuddakanikÈya

thinaÑ uddhaccaÑ ahirikaÑ anottappanti ime kilesÈ pahÈnekaÔÔhavasena pahÊyanti. KhandhehÊti tadanuvattakeheva khandhehi, taÑ diÔÔhiÑ anuvattamÈnehi sahajekaÔÔhehi ca pahÈnekaÔÔhehi ca cat|hi ar|pakkhandhehi, taÑsamuÔÔhÈnar|pehi vÈ saha paÒcahi khandhehi micchÈdiÔÔhi-ÈdikilesapaccayÈ anÈgate uppajjitabbehi vipÈkakkhandhehi. BahiddhÈ ca sabbanimittehÊti yathÈvuttakilesakkhandhato bahibh|tehi sabbasa~khÈranimittehi. MicchÈsa~kappÈ vuÔÔhÈtÊti sotÈpattimaggena pahÈtabbesu cat|su diÔÔhisampayuttesu, vicikicchÈsahagate cÈti paÒcasu cittesu apÈyagamanÊyasesÈkusalacittesu ca micchÈsa~kappÈ vuÔÔhÈti.

MicchÈvÈcÈya vuÔÔhÈtÊti musÈvÈdato ceva apÈyagamanÊyapisuÓapharusasamphappalÈpehi ca vuÔÔhÈti. MicchÈkammantÈ vuÔÔhÈtÊti pÈÓÈtipÈtÈdinnÈdÈnamicchÈcÈrehi vuÔÔhÈti. MicchÈ-ÈjÊvÈ vuÔÔhÈtÊti kuhanÈlapanÈ nemittikatÈ nippesikatÈ lÈbhenalÈbhaÑnijigÊsanatÈ, ÈjÊvahetukehi vÈ sattahipi kÈyavacÊkammehi vuÔÔhÈti. MicchÈvÈyÈmamicchÈsatimicchÈsamÈdhÊhi vuÔÔhÈnaÑ micchÈsa~kappavuÔÔhÈne vuttanayeneva veditabbaÑ. MicchÈsatÊti ca satiyÈ paÔipakkhÈkÈrena uppajjamÈnÈ akusalacittuppÈdamattameva. Uparimaggattaye “dassanaÔÔhena sammÈdiÔÔhÊ”ti-ÈdÊni aÔÔha magga~gÈni yathÈ paÔhamajjhÈnike paÔhamamagge labbhanti, tatheva labbhanti. Tattha paÔhamamagge sammÈdiÔÔhi micchÈdiÔÔhiÑ pajahatÊti sammÈdiÔÔhi. SammÈsa~kappÈdayopi micchÈsa~kappÈdÊnaÑ pajahanaÔÔheneva veditabbÈ. EvaÑ sante paÔhamamaggenevadvÈsaÔÔhiyÈ1 diÔÔhigatÈnaÑ pahÊnattÈ uparimaggattayena pahÈtabbÈ diÔÔhi nÈma natthi.

Tattha sammÈdiÔÔhÊti nÈmaÑ kathaÑ hotÊti? YathÈ visaÑ atthi vÈ hotu mÈ vÈ, agado agadotveva vuccati, evaÑ micchÈdiÔÔhi atthi vÈ hotu mÈ vÈ, ayaÑ sammÈdiÔÔhi eva nÈma. Yadi evaÑ nÈmamattamevetaÑ hoti, uparimaggattaye pana sammÈdiÔÔhiyÈ kiccÈbhÈvo Èpajjati, magga~gÈni na parip|renti. TasmÈ sammÈdiÔÔhi sakiccakÈ kÈtabbÈ, magga~gÈni parip|retabbÈnÊti. SakiccakÈ cettha sammÈdiÔÔhi yathÈlÈbhaniyamena dÊpetabbÈ. Uparimaggattayavajjho hi eko mÈno atthi, so diÔÔhiÔÔhÈne tiÔÔhati, sÈ taÑ mÈnaÑ pajahatÊti sammÈdiÔÔhi. SotÈpattimaggasmiÑ hi sammÈdiÔÔhi ______________________________________________________________ 1. TesaÔÔhiyÈ (SyÈ, Ka)


micchÈdiÔÔhiÑ pajahati. SotÈpannassa pana sakadÈgÈmimaggavajjho mÈno atthi, taÑ mÈnaÑ pajahatÊti sammÈdiÔÔhi. Tasseva satta-akusalacittasahajÈto sa~kappo atthi, teheva cittehi vÈca~gacopanaÑ atthi, kÈya~gacopanaÑ atthi, paccayaparibhogo atthi, sahajÈtavÈyÈmo atthi, assatiyabhÈvo atthi, sahajÈtacittekaggatÈ atthi, ete micchÈsa~kappÈdayo nÈma. SakadÈgÈmimagge sammÈsa~kappÈdayo tesaÑ pahÈnena sammÈsa~kappÈdayoti veditabbÈ. EvaÑ sakadÈgÈmimagge aÔÔha~gÈni sakiccakÈni honti. SakadÈgÈmissa anÈgÈmimaggavajjho mÈno atthi, so diÔÔhiÔÔhÈne tiÔÔhati. Tasseva sattahi cittehi sahajÈtÈ sa~kappÈdayo atthi. TesaÑ pahÈnena anÈgÈmimagge aÔÔhannaÑ a~gÈnaÑ sakiccakatÈ veditabbÈ. AnÈgÈmissa arahattamaggavajjho mÈno atthi, so diÔÔhiÔÔhÈne tiÔÔhati. YÈni panassa paÒca akusalacittÈni, tehi sahajÈtÈ sa~kappÈdayo atthi. TesaÑ pahÈnena arahattamagge aÔÔhannaÑ a~gÈnaÑ sakiccakatÈ veditabbÈ.

OÄÈrikÈti kÈyavacÊdvÈre vÊtikkamassa paccayabhÈvena th|labh|tamhÈ. KÈmarÈgasaÒÒojanÈti methunarÈgasa~khÈtÈ saÒÒojanÈ. So hi kÈmabhave saÒÒojetÊti saÒÒojananti vuccati. PaÔighasaÒÒojanÈti byÈpÈdasaÒÒojanÈ. So hi ÈrammaÓe paÔihaÒÒatÊti paÔighanti vuccati. Te eva thÈmagataÔÔhena santÈne anusentÊti anusayÈ. AÓusahagatÈti aÓubh|tÈ, sukhumabh|tÈti attho. TabbhÈve hi ettha sahagatasaddo. SakadÈgÈmissa hi kÈmarÈgabyÈpÈdÈ dvÊhi kÈraÓehi aÓubh|tÈ adhiccuppattiyÈ ca pariyuÔÔhÈnamandatÈya ca. Tassa hi bÈlaputhujjanassa viya kilesÈ abhiÓhaÑ na uppajjanti, kadÈci karahaci uppajjanti. UppajjamÈnÈ ca bÈlaputhujjanassa viya maddantÈ pharantÈ chÈdentÈ andha-andhaÑ karontÈ na uppajjanti, dvÊhi pana maggehi pahÊnattÈ mandamandÈ tanukÈkÈrÈ hutvÈ uppajjanti, vÊtikkamaÑ pÈpetuÑ samatthÈ na honti. EvaÑ tanubh|tÈ anÈgÈmimaggena pahÊyanti. R|parÈgÈti r|pabhave chandarÈgÈ. Ar|parÈgÈti ar|pabhave chandarÈgÈ. MÈnÈti unnatilakkhaÓÈ. UddhaccÈti av|pasamalakkhaÓÈ. AvijjÈyÈti andhalakkhaÓÈya. BhavarÈgÈnusayÈti r|parÈgÈr|parÈgavasena pavattabhavarÈgÈnusayÈ. 62. IdÈni maggaÒÈÓasaÑvaÓÓanaÑ karonto ajÈtaÑ jhÈpetÊti-ÈdimÈha. Tattha ca ajÈtaÑ jhÈpeti jÈtena, jhÈnaÑ tena pavuccatÊti

258 KhuddakanikÈya

attano santÈne pÈtubh|tena tena tena lokuttarajjhÈnena taÑsama~gÊpuggalo ajÈtameva taÑ taÑ kilesaÑ jhÈpeti dahati samucchindati, tena kÈraÓena taÑ lokuttaraÑ jhÈnanti pavuccatÊti attho. JhÈnavimokkhe kusalatÈti tasmiÑ ariyamaggasampayutte vitakkÈdike jhÈne ca vimokkhasa~khÈte ariyamagge ca asammohavasenakusalatÈya paÔhamamaggeneva pahÊnÈsu nÈnÈdiÔÔhÊsu na kampati. JhÈnaÑ nÈma duvidhaÑ ÈrammaÓ|panijjhÈnaÒca lakkhaÓ|panijjhÈnaÒca. LokiyapaÔhamajjhÈnÈdikaÑ kasiÓÈdi-ÈrammaÓ|panijjhÈnaÔÔhena jhÈnaÑ, vipassanÈsa~khÈrÈnaÑ sabhÈvasÈmaÒÒalakkhaÓ|panijjhÈnaÔÔhena jhÈnaÑ, lokuttaraÑ nibbÈne tathalakkhaÓ|panijjhÈnaÔÔhena jhÈnaÑ. Idha pana gotrabhunÈpi sÈdhÈraÓaÑ lakkhaÓ|panijjhÈnaÔÔhaÑ anÈmasitvÈ asÈdhÈraÓena kilesajhÈpanaÔÔhena jhÈnaÑ vuttaÑ. VimokkhaÔÔho panettha nibbÈnÈrammaÓe suÔÔhu adhimuccanaÔÔho kilesehi ca suÔÔhu muccanaÔÔho.

SamÈdahitvÈ yathÈ ce vipassatÊti appan|pacÈrakhaÓikasamÈdhÊnaÑ aÒÒatarena samÈdhinÈ paÔhamaÑ cittasamÈdhÈnaÑ katvÈ pacchÈ yathÈ vipassati ca. Samuccayattho ce-saddo vipassanaÑ samuccinoti. VipassamÈno tathÈ ce samÈdaheti vipassanÈ nÈmesÈ l|khabh|tÈ nirassÈdÈ, samatho ca nÈma siniddhabh|to sa-assÈdo. TasmÈ tÈya l|khabh|taÑ cittaÑ sinehetuÑ vipassamÈno tathÈ ca samÈdahe. VipassamÈno puna samÈdhiÑ pavisitvÈ cittasamÈdhÈnaÒca tatheva kareyya, yatheva vipassananti attho. Idha ce-saddo samÈdahanaÑ samuccinoti. UbhayatthÈpi gÈthÈbandhÈnuvattanena ce-kÈro kato, attho pana ca-kÈrattho eva. VipassanÈ ca samatho tadÈ ah|ti yasmÈ samathavipassanÈnaÑ yuganaddhabhÈve sati ariyamaggapÈtubhÈvo hoti, tasmÈ ariyamaggajananasamatthattÈ yadÈ tadubhayasamÈyogo hoti, tadÈ vipassanÈ ca samatho ca ahu, samathavipassanÈ bh|tÈ nÈma hotÊti attho. TÈ ca samathavipassanÈ ariyamaggÈbhimukhÊkÈle ca maggakkhaÓe ca samÈnabhÈgÈ yuganaddhÈ vattare samÈno samo bhÈgo koÔÔhÈso etesanti samÈnabhÈgÈ, yuge naddhÈ viyÈti yuganaddhÈ, aÒÒamaÒÒaÑ anativattanaÔÔhena samadhurÈ samabalÈti attho. VitthÈro panassa yuganaddhakathÈyaÑ Èvibhavissati.

DukkhÈ sa~khÈrÈ sukho, nirodho iti dassanaÑ. Dubhato vuÔÔhitÈ paÒÒÈ, phasseti amataÑ padanti dukkhÈ sa~khÈrÈ, sukho nirodho nibbÈnanti


paÔipannassa tato nibbÈnadassanaÑ ariyamaggaÒÈÓaÑ dubhato vuÔÔhitÈ paÒÒÈ nÈma. SÈ eva ca paÒÒÈ amataÑ padaÑ nibbÈnaÑ ÈrammaÓaphusanena phusati, paÔilabhatÊti attho. NibbÈnaÑ hi atappakaÔÔhena amatasadisanti amataÑ, nÈssa mataÑ maraÓaÑ vayo atthÊtipi amataÑ, pubbabhÈgato paÔÔhÈya mahatÈ ussÈhena mahatiyÈ paÔipadÈya pajjati paÔipajjÊyatÊti padanti vuccati.

VimokkhacariyaÑ jÈnÈtÊti vimokkhapavattiÑ asammohavasena jÈnÈti, paccavekkhaÓavasena jÈnÈti. “Dubhato vuÔÔhÈno vimokkho, dubhato vuÔÔhÈnÈ cattÈro vimokkhÈ, dubhato vuÔÔhÈnÈnaÑ anulomÈ cattÈro vimokkhÈ, dubhato vuÔÔhÈnapaÔippassaddhi cattÈro vimokkhÈ”ti hi upari vimokkhakathÈyaÑyeva1 ÈgatÈ vimokkhacariyÈ veditabbÈ. TesaÑ vitthÈro tattheva Ègato. NÈnattekattakovidoti tesaÑ vimokkhÈnaÑ nÈnÈbhÈve ekabhÈve ca kusalo. Dubhato vuÔÔhÈnavimokkhavasena hi tesaÑ ekattaÑ, catu-ariyamaggavasena nÈnattaÑ, ekekassÈpi vÈ ariyamaggassa anupassanÈbhedena nÈnattaÑ, ariyamaggabhÈvena ekattaÑ veditabbaÑ. DvinnaÑ ÒÈÓÈnaÑ kusalatÈti dassanasa~khÈtassa ca bhÈvanÈsa~khÈtassa cÈti imesaÑ dvinnaÑ ÒÈÓÈnaÑ kusalatÈya. Dassananti hi sotÈpattimaggo. So hi paÔhamaÑ nibbÈnadassanato dassananti vutto. Gotrabhu pana kiÒcÈpi paÔhamataraÑ nibbÈnaÑ passati, yathÈ pana raÒÒo santikaÑ kenacideva karaÓÊyena Ègato puriso d|ratova rathikÈya carantaÑ hatthikkhandhagataÑ rÈjÈnaÑ disvÈpi “diÔÔho te rÈjÈ”ti puÔÔho disvÈ kattabbakiccassa akatattÈ “na passÈmÊ”ti Èha, evameva nibbÈnaÑ disvÈ kattabbassa kilesappahÈnassÈbhÈvÈ na “dassanan”ti vuccati. TaÑ hi ÒÈÓaÑ maggassa ÈvajjanaÔÔhÈne tiÔÔhati. BhÈvanÈti sesamaggattayaÑ. TaÑ hi paÔhamamaggena diÔÔhasmiÑyeva dhamme bhÈvanÈvasena uppajjati, na adiÔÔhapubbaÑ kiÒci passati, tasmÈ “bhÈvanÈ”ti vuccati. HeÔÔhÈ pana bhÈvanÈmaggassa apariniÔÔhitattÈ “dvinnaÑ ÒÈÓÈnan”ti avatvÈ sotÈpattisakadÈgÈmi-anÈgÈmimaggalÈbhino sandhÈya “jhÈnavimokkhe kusalatÈ”ti vuttaÑ, arahattamaggalÈbhino pana bhÈvanÈmaggassa pariniÔÔhitattÈ “dvinnaÑ ÒÈÓÈnaÑ kusalatÈ”ti vuttanti veditabbaÑ.

MaggaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Khu 9. 231 piÔÔhe.

260 KhuddakanikÈya

12. PhalaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

63. PhalaÒÈÓaniddese taÑpayogappaÔippassaddhattÈti tassa ajjhattabahiddhÈ vuÔÔhÈnapayogassa paÔippassaddhattÈ. Maggo hi sakakkhaÓe kilesappahÈnena ubhato vuÔÔhÈnapayogaÑ karoti nÈma, phalakkhaÓe kilesÈnaÑ pahÊnattÈ maggassa ubhato vuÔÔhÈnapayogo paÔippassaddho v|pasanto nÈma hoti. UppajjatÊti maggÈnantaraÑ sakiÑ vÈ dvikkhattuÑ vÈ uppajjati, phalasamÈpattikÈle pana bahukkhattuÑ, nirodhÈ vuÔÔhahantassa dvikkhattuÑ uppajjati, sabbampi hi taÑpayogappaÔippassaddhattÈ uppajjati. MaggassetaÑ phalanti phalaÑ apekkhitvÈ napuÑsakavacanaÑ kataÑ. SakadÈgÈmimaggakkhaÓÈdÊsupi ekekamagga~gavaseneva vuÔÔhÈnayojanÈ veditabbÈ.

PhalaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

13. VimuttiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

64. VimuttiÒÈÓaniddese sakkÈyadiÔÔhÊti vijjamÈnaÔÔhena sati khandhapaÒcakasa~khÈte kÈye, sayaÑ vÈ satÊ tasmiÑ kÈye diÔÔhÊti sakkÈyadiÔÔhi. VicikicchÈti vigatÈ cikicchÈ, sabhÈvaÑ vÈ vicinanto etÈya kicchati kilamatÊti vicikicchÈ. SÊlabbataparÈmÈsoti sÊlena suddhi vatena suddhi sÊlabbatena suddhÊti gahita-abhiniveso. So hi sabhÈvaÑ atikkamitvÈ parato ÈmasatÊti sÊlabbataparÈmÈso1. UbhinnaÑ samÈnepi diÔÔhibhÈve takkaÒca par|padesaÒca vinÈ pakatiyÈ eva sakkÈyadiÔÔhigahaÓato pakatibh|tÈya vÊsativatthukÈya sakkÈyadiÔÔhiyÈ pahÈneneva sabbadiÔÔhippahÈnadassanatthaÑ sakkÈyadiÔÔhi vuttÈ. SÊlabbataparÈmÈso pana “suddhipaÔipadaÑ paÔipajjÈmÈ”ti paÔipannÈnaÑ paÔipadÈya micchÈbhÈvadassanatthaÑ visuÑ vuttoti veditabbo. TiÓÓampi anusayappahÈneneva pahÈnaÑ dassetuÑ diÔÔhÈnusayo vicikicchÈnusayoti vuttaÑ, na visuÑ kilesattÈ. UpakkilesÈti kilesenti upatÈpenti vibÈdhentÊti kilesÈ, thÈmagataÔÔhena bhusÈ kilesÈti upakkilesÈ. SammÈ samucchinnÈ hontÊti samucchedappahÈnena anuppÈdanirodhena sammÈ samucchinnÈ honti. SapariyuÔÔhÈnehÊti cittaÑ ______________________________________________________________ 1. ParÈmÈso (SÊ, SyÈ)


pariyonandhantÈni uÔÔhenti uppajjantÊti pariyuÔÔhÈnÈni, samudÈcÈrappattÈnaÑ kilesÈnametaÑ adhivacanaÑ. Saha pariyuÔÔhÈnehÊti sapariyuÔÔhÈnÈni. Tehi sapariyuÔÔhÈnehi anusayita-upakkilese hi. CittaÑ vimuttaÑ hotÊti tesaÑ abhabbuppattikabh|tattÈ santativasena pavattamÈnaÑ cittaÑ tato vimuttaÑ nÈma hoti. Tadeva suÔÔhu vimuttattÈ suvimuttaÑ. TaÑvimutti ÒÈtaÔÔhenÈti tassÈ vimuttiyÈ jÈnanaÔÔhena.

VimuttiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

14. PaccavekkhaÓaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

65. PaccavekkhaÓaÒÈÓaniddese maggakkhaÓeyeva hetuÔÔhena paÔhamaÑ magga~gÈni visuÑ visuÑ vatvÈ puna magga~gabh|te ca amagga~gabh|te ca dhamme “bujjhanaÔÔhena bodhÊ”ti laddhanÈmassa ariyassa a~gabhÈvena bojjha~ge visuÑ dassesi. SatidhammavicayavÊriyasamÈdhisambojjha~gÈ hi magga~gÈneva, pÊtipassaddhi-upekkhÈsambojjha~gÈ amagga~gÈni. Puna balavasena indriyavasena ca visuÑ niddiÔÔhesu saddhÈ eva amagga~gabh|tÈ. Puna maggakkhaÓe jÈteyeva dhamme rÈsivasena dassento ÈdhipateyyaÔÔhenÈti-ÈdimÈha. Tattha upaÔÔhÈnaÔÔhena satipaÔÔhÈnÈti ekÈva nibbÈnÈrammaÓÈ sati kÈyavedanÈcittadhammesu subhasukhanicca-attasaÒÒÈpahÈnakiccasÈdhanavasena cattÈro satipaÔÔhÈnÈ nÈma. NibbÈnÈrammaÓaÑ ekameva vÊriyaÑ uppannÈnuppannÈnaÑ akusalÈnaÑ pahÈnÈnuppattikiccassa, anuppannuppannÈnaÑ kusalÈnaÑ uppÈdaÔÔhitikiccassa sÈdhanavasena cattÈro sammappadhÈnÈ nÈma.

TathaÔÔhena saccÈti dukkhabhÈvÈdÊsu avisaÑvÈdakaÔÔhena cattÈri ariyasaccÈni. EtÈneva cettha paÔivedhaÔÔhena tadÈ samudÈgatÈni, “amatogadhaÑ nibbÈnan”ti visuÑ vuttaÑ nibbÈnaÒca, sesÈ pana dhammÈ paÔilÈbhaÔÔhena tadÈ samudÈgatÈ. “TathaÔÔhena saccÈ tadÈ samudÈgatÈ”ti vacanato maggaphalapariyosÈne avassaÑ cattÈri saccÈni paccavekkhatÊti niÔÔhamettha gantabbaÑ. “KataÑ karaÓÊyaÑ nÈparaÑ itthattÈyÈti pajÈnÈtÊ”ti1 vacanato ca “dukkhaÑ me pariÒÒÈtaÑ, samudayo me pahÊno, nirodho me sacchikato, ______________________________________________________________ 1. DÊ 1. 79 piÔÔhe.

262 KhuddakanikÈya

maggo ca me bhÈvito”ti paccavekkhaÓaÑ vuttameva hoti. TathÈ paccavekkhaÓaÑ yujjati ca. Samudayoti cettha taÑtaÑmaggavajjhoyeva veditabbo. Ettha vuttasamudayapaccavekkhaÓavaseneva AÔÔhakathÈyaÑ duvidhaÑ kilesapaccavekkhaÓaÑ maggaphalanibbÈnapaccavekkhaÓÈni idha sar|peneva ÈgatÈnÊti vuttÈni. KevalaÑ dukkhapaccavekkhaÓamevana vuttaÑ. KiÒcÈpi na vuttaÑ, atha kho pÈÔhasabbhÈvato yuttisabbhÈvato ca gahetabbameva. SaccapaÔivedhatthaÑ hi paÔipannassa niÔÔhite saccapaÔivedhe sayaÑ katakiccapaccavekkhaÓaÑ yuttamevÈti. AvikkhepaÔÔhena samathoti-Èdi maggasampayutte eva samathavipassanÈdhamme ekarasaÔÔhena anativattanaÔÔhena ca dassetuÑ vuttaÑ. SaÑvaraÔÔhena sÊlavisuddhÊti sammÈvÈcÈkammantÈjÊvÈ eva avikkhepaÔÔhena cittavisuddhÊti sammÈsamÈdhi eva. DassanaÔÔhena diÔÔhivisuddhÊti sammÈdiÔÔhiyeva. VimuttaÔÔhenÈti samucchedavasena maggavajjhakilesehi muccanaÔÔhena, nibbÈnÈrammaÓe vÈ adhimuccanaÔÔhena. Vimokkhotisamucchedavimokkho, ariyamaggoyeva. PaÔivedhaÔÔhena vijjÈti saccapaÔivedhaÔÔhena vijjÈ, sammÈdiÔÔhiyeva. PariccÈgaÔÔhena vimuttÊti maggavajjhakilesÈnaÑ pajahanaÔÔhena tato muccanato vimutti, ariyamaggoyeva. SamucchedaÔÔhena khaye ÒÈÓanti kilesasamucchindanaÔÔhena kilesakkhayakare ariyamagge ÒÈÓaÑ, samÈdiÔÔhiyeva.

ChandÈdayo heÔÔhÈ vuttanayeneva veditabbÈ. KevalaÑ hettha1 maggakkhaÓeyeva maggassa ÈdimajjhapariyosÈnÈkÈrena dassitÈ. VimuttÊti cettha maggavimuttiyeva. “TathaÔÔhena saccÈ”ti ettha gahitampi ca nibbÈnaÑ idha pariyosÈnabhÈvadassanatthaÑ puna vuttanti veditabbaÑ. PhalakkhaÓepi eseva nayo. Ettha pana hetuÔÔhena maggoti phalamaggabhÈveneva. SammappadhÈnÈti maggakkhaÓe catukiccasÈdhakassa vÊriyakiccassa phalassa uppÈdakkhaÓe siddhattÈ vuttanti veditabbaÑ. AÒÒathÈ hi phalakkhaÓe sammappadhÈnÈ eva na labbhanti. VuttaÑ hi maggakkhaÓe sattatiÑsa bodhipakkhiyadhamme uddharantena therena “phalakkhaÓe ÔhapetvÈ cattÈro sammappadhÈne avasesÈ tettiÑsa dhammÈ labbhantÊ”ti. Evameva paÔivedhakiccÈdisiddhivasena saccÈdÊnipi yathÈyogaÑ veditabbÈni. Vimokkhoti ca phalavimokkho. VimuttÊti phalavimutti. PaÔippassaddhaÔÔhena anuppÈde ÒÈÓaÑ vuttatthameva. VuÔÔhahitvÈti antarÈ vuÔÔhÈnÈbhÈvÈ phalÈvasÈnena2 evaÑ vuttaÑ. Ime dhammÈ tadÈ samudÈgatÈti ime ______________________________________________________________ 1. HeÔÔhÈ (GaÓÔhipade) 2. Phalavasena (SÊ, SyÈ)


vuttappakÈrÈ dhammÈ maggakkhaÓe phalakkhaÓe ca samudÈgatÈti paccavekkhatÊti iti-saddaÑ pÈÔhasesaÑ katvÈ sambandho veditabbo.

PaccavekkhaÓaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

15. VatthunÈnattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

66. VatthunÈnattaÒÈÓaniddese cakkhuÑ ajjhattaÑ vavatthetÊti ajjhattabh|taÑ cakkhuÑ vavatthapeti. YathÈ so cakkhuÑ vavatthapeti, tathÈ vattukÈmo kathaÑ cakkhuÑ ajjhattaÑ vavatthetÊti pucchitvÈ puna cakkhu avijjÈsambh|tanti vavatthetÊti-ÈdinÈ vavatthÈpanÈkÈraÑ dasseti. Tattha avijjÈtaÓhÈ atÊtÈ upatthambhakahetuyo, kammaÑ atÊtaÑ janakahetu, ÈhÈro idÈni upatthambhakahetu. Etena cakkh|patthambhakÈni utucittÈni gahitÈneva honti. CatunnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈyÈti upayogatthe sÈmivacanaÑ, cattÈri mahÈbh|tÈni upÈdiyitvÈ pavattanti attho. Etena pasÈdacakkhubhÈvo dassito hoti, sasambhÈrabhÈvo paÔikkhitto. Uppannanti addhÈvasena, santatikhaÓavasena vÈ paccuppannaÑ. SamudÈgatanti hetuto samuÔÔhitaÑ. EttÈvatÈ vipassanÈpubbabhÈge cakkhuvavatthÈnaÑ dassitaÑ. AhutvÈ sambh|tanti-ÈdÊhi aniccÈnupassanÈ. Pubbe udayÈ avijjamÈnato ahutvÈ sambh|taÑ, uddhaÑ vayÈ abhÈvato hutvÈ na bhavissati. Antavantatoti anto assa atthÊti antavÈ, antavÈ eva antavanto yathÈ “satimanto gatimanto, dhitimanto ca yo isÊ”ti1. Tato antavantato, bha~gavijjamÈnatoti attho. Addhuvanti sabbÈvatthÈnipÈtitÈya, thirabhÈvassa ca abhÈvatÈya na thiraÑ. Asassatanti na niccaÑ. VipariÓÈmadhammanti jarÈya ceva maraÓena cÈti dvedhÈ vipariÓÈmapakatikaÑ. Cakkhu aniccanti-ÈdÊni cakkhuÑ aniccatoti-ÈdÊni ca vuttatthÈni. Manoti idha bhava~gamanassa adhippetattÈ avijjÈsambh|toti-Èdi yujjatiyeva. ŒhÈrasambh|toti ettha sampayuttaphassÈhÈramanosaÒcetanÈhÈravasena veditabbaÑ. Uppannoti ca addhÈsantativasena.

VatthunÈnattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Khu 2. 349 piÔÔhe TheragÈthÈyaÑ.

264 KhuddakanikÈya

16. GocaranÈnattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

67. GocaranÈnattaÒÈÓaniddese r|pe bahiddhÈ vavatthetÊti ajjhattato bahiddhÈbh|te r|pÈyatanadhamme vavatthapetÊti attho. AvijjÈsambh|tÈti-Èdi attabhÈvapariyÈpannakammajar|pattÈ vuttaÑ. ŒhÈropi hi kammajar|passa upatthambhakapaccayo hoti. Saddassa pana utucittasamuÔÔhÈnattÈ avijjÈsambh|tÈdicatukkaÑ na vuttaÑ. PhoÔÔhabbÈnaÑ sayaÑ mahÈbh|tattÈ “catunnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈyÈ”ti na vuttaÑ. DhammÈti cettha bhava~gamanosampayuttÈ tayo ar|pino khandhÈ, dhammÈyatanapÈriyÈpannÈni sukhumar|pÈni ca kammasamuÔÔhÈnÈni, sabbÈnipi r|pÈdÊni ca. Apica yÈni yÈni yena yena samuÔÔhahanti, tÈni tÈni tena tena veditabbÈni. ItarathÈ hi sakasantÈnapariyÈpannÈpi r|pÈdayo dhammÈ sabbe na sa~gaÓheyyaÑ. YasmÈ anindriyabaddhar|pÈdayopi vipassan|pagÈ, tasmÈ tesaÑ kammasambh|tapadena sa~gaho veditabbo. Tepi hi sabbasattasÈdhÈraÓakammapaccaya-utusamuÔÔhÈnÈ. AÒÒe pana “anindriyabaddhÈ r|pÈdayo avipassan|pagÈ”ti vadanti. TaÑ pana–

“Sabbe sa~khÈrÈ aniccÈti, yadÈ paÒÒÈya passati. Atha nibbindati dukkhe, esa maggo visuddhiyÈ”ti1–

ÈdikÈya PÈÄiyÈ virujjhati. VuttaÒca Visuddhimagge “idhekacco Èditova ajjhattasa~khÈre abhinivisitvÈ vipassati, yasmÈ pana na suddha-ajjhattadassanamatteneva maggavuÔÔhÈnaÑ hoti, bahiddhÈpi daÔÔhabbameva, tasmÈ parassa khandhepi anupÈdinnasa~khÈrepi aniccaÑ dukkhamanattÈti vipassatÊ”ti2. TasmÈ paresaÑ cakkhÈdivavatthÈnampi anindriyabaddhar|pÈdivavatthÈnampi icchitabbameva, tasmÈ tebh|makasa~khÈrÈ avipassan|pagÈ nÈma natthi.

GocaranÈnattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

17. CariyÈnÈnattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

68. CariyÈnÈnattaÒÈÓaniddese viÒÒÈÓacariyÈti-ÈdÊsu ÈrammaÓe caratÊti cariyÈ, viÒÒÈÓameva cariyÈ viÒÒÈÓacariyÈ. AÒÒÈÓena ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 53 piÔÔhe. 2. Visuddhi 2. 300 piÔÔhe.


caraÓaÑ, aÒÒÈÓena vÈ carati, aÒÒÈte vÈ carati, aÒÒÈÓassa vÈ caraÓanti aÒÒÈÓacariyÈ. ©ÈÓameva cariyÈ, ÒÈÓena vÈ cariyÈ, ÒÈÓena vÈ carati, ÒÈte vÈ carati, ÒÈÓassa vÈ caraÓanti ÒÈÓacariyÈ. DassanatthÈyÈti r|padassanatthÈya pavattÈ. ŒvajjanakiriyÈbyÈkatÈti bhava~gasantÈnato apanetvÈ r|pÈrammaÓe cittasantÈnaÑ Èvajjeti nÈmetÊti ÈvajjanaÑ, vipÈkÈbhÈvato karaÓamattanti kiriyÈ, kusalÈkusalavasena na byÈkatÈti abyÈkatÈ. DassanaÔÔhoti passanti tena, sayaÑ vÈ passati, dassanamattameva vÈ tanti dassanaÑ, dassanameva attho dassanaÔÔho. CakkhuviÒÒÈÓanti kusalavipÈkaÑ vÈ akusalavipÈkaÑ vÈ. DiÔÔhattÈti adiÔÔhe sampaÔicchanassa abhÈvato cakkhuviÒÒÈÓena r|pÈrammaÓassa diÔÔhattÈ. AbhiniropanÈ vipÈkamanodhÈt|ti diÔÔhÈrammaÓameva ÈrohatÊti abhiniropanÈ, ubhayavipÈkÈ sampaÔicchanamanodhÈtu. AbhiniropitattÈti r|pÈrammaÓaÑ abhiruÄhattÈ. VipÈkamanoviÒÒÈÓadhÈt|ti ubhayavipÈkÈ santÊraÓamanoviÒÒÈÓadhÈtu. Esa nayo sotadvÈrÈdÊsupi. SantÊraÓÈnantaraÑ voÔÔhabbane avuttepi AÔÔhakathÈcariyehi vuttattÈ labbhatÊti gahetabbaÑ. VijÈnanatthÈyÈti dhammÈrammaÓassa ceva r|pÈdi-ÈrammaÓassa ca vijÈnanatthÈya. ŒvajjanakiriyÈbyÈkatÈti manodvÈrÈvajjanacittaÑ. VijÈnanaÔÔhoti tadanantarajavanavasena ÈrammaÓassa vijÈnanameva attho, na aÒÒo. Upari akusalajavanÈnaÑ vipassanÈmaggaphalajavanÈnaÒca visuÑ vuttattÈ sesajavanÈni idha gahetabbÈni siyuÑ. “Kusalehi kammehi vippayuttÈ caratÊti viÒÒÈÓacariyÈ”ti-Èdivacanato1 pana hasituppÈdacittajavanameva gahetabbaÑ. Chasu dvÈresu ahetukÈnaÑyeva cittÈnaÑ vuttattÈ dve ÈvajjanÈni dve paÒcaviÒÒÈÓÈni dve sampaÔicchanÈni tÊÓi santÊraÓÈni ekaÑ hasituppÈdacittanti aÔÔhÈrasa ahetukacittÈniyeva viÒÒÈÓacariyÈti veditabbÈni. 69. IdÈni visayavijÈnanamattaÔÔhena viÒÒÈÓacariyÈti dassetuÑ nÊrÈgÈ caratÊti-ÈdimÈha, viÒÒÈÓaÑ hi rÈgÈdisampayoge saddhÈdisampayoge ca avatthantaraÑ pÈpuÓÈti, tesu asati sakÈvatthÈyameva tiÔÔhati. TasmÈ nÊrÈgÈdivacanena tesaÑ vuttaviÒÒÈÓÈnaÑ viÒÒÈÓakiccamattaÑ dasseti. Natthi etissÈ rÈgoti nÊrÈgÈ. NirÈgÈti rassaÑ katvÈpi ______________________________________________________________ 1. Khu 9. 79 piÔÔhe.

266 KhuddakanikÈya

paÔhanti. So pana rajjanavasena rÈgo. Itaresu dussanavasena doso. Muyhanavasena moho. MaÒÒanavasena mÈno. ViparÊtadassanavasena diÔÔhi. UddhatabhÈvo av|pasantabhÈvo, vÈ uddhaccaÑ. VicikicchÈ vuttatthÈ. AnusentÊti anusayÈ. “NiranusayÈ”ti vattabbe nÈnusayÈti vuttaÑ, soyevattho. PariyuÔÔhÈnappattÈnamevettha abhÈvo veditabbo. Na hi viÒÒÈÓacariyÈ pahÊnÈnusayÈnaÑyeva vuttÈ. YÈ ca nÊrÈgÈdinÈmÈ, sÈ rÈgÈdÊhi vippayuttÈva nÈma hotÊti pariyÈyantaradassanatthaÑ rÈgavippayuttÈti-ÈdimÈha. Puna aÒÒehi ca vippayuttataÑ dassetuÑ kusalehi kammehÊti-ÈdimÈha. KusalÈniyeva rÈgÈdivajjÈbhÈvÈ anavajjÈni. ParisuddhabhÈvakarehi hiri-ottappehi yuttattÈ sukkÈni pavattisukhattÈ sukho udayo uppatti etesanti sukhudrayÈni, sukhavipÈkattÈ vÈ sukho udayo vaÉÉhi etesanti sukhudrayÈni. Vuttavipakkhena akusalÈni yojetabbÈni. ViÒÒÈte caratÊti viÒÒÈÓena viÒÒÈyamÈnaÑ ÈrammaÓaÑ viÒÒÈtaÑ nÈma, tasmiÑ viÒÒÈte ÈrammaÓe. KiÑ vuttaÑ hoti? NÊlavaÓÓayogato nÊlavatthaÑ viya viÒÒÈÓayogato viÒÒÈtaÑ viÒÒÈÓaÑ nÈma hoti, tasmiÑ viÒÒÈÓe caratÊti viÒÒÈÓacariyÈti vuttaÑ hoti. ViÒÒÈÓassa evar|pÈ cariyÈ hotÊti vuttappakÈrassa viÒÒÈÓassa vuttappakÈrÈ cariyÈ hotÊti attho. “ViÒÒÈÓassa cariyÈ”ti ca vohÈravasena vuccati, viÒÒÈÓato pana visuÑ cariyÈ natthi. PakatiparisuddhamidaÑ cittaÑ nikkilesaÔÔhenÈti idaÑ vuttappakÈraÑ cittaÑ rÈgÈdikilesÈbhÈvena pakatiyÈ eva parisuddhaÑ. TasmÈ vijÈnanamattameva cariyÈti viÒÒÈÓacariyÈti vuttaÑ hoti. NiklesaÔÔhenÈtipi pÈÔho.

AÒÒÈÓacariyÈya manÈpiyes|ti1 manasi appenti pasÊdanti, manaÑ vÈ appÈyanti vaÉÉhentÊti manÈpÈni, manÈpÈniyeva manÈpiyÈni. Tesu manÈpiyesu. TÈni pana iÔÔhÈni vÈ hontu aniÔÔhÈni vÈ, gahaÓavasena manÈpiyÈni. Na hi iÔÔhasmiÑyeva rÈgo aniÔÔhasmiÑyeva doso uppajjati. RÈgassa javanatthÈyÈti santativasena rÈgassa javanatthÈya pavattÈ. ŒvajjanakiriyÈbyÈkatÈti cakkhudvÈre ayoniso manasikÈrabh|tÈ ÈvajjanakiriyÈbyÈkatÈ manodhÈtu. RÈgassa javanÈti yebhuyyena ______________________________________________________________ 1. ManÈpikes|ti (SÊ, SyÈ, Ka)


sattakkhattuÑ rÈgassa pavatti, punappunaÑ pavatto rÈgoyeva. AÒÒÈÓacariyÈti aÒÒÈÓena rÈgassa sambhavato aÒÒÈÓena rÈgassa cariyÈti vuttaÑ hoti. Sesesupi eseva nayo. Tadubhayena asamapekkhanasmiÑ vatthusminti rÈgadosavasena samapekkhanavirahite r|pÈrammaÓasa~khÈte vatthusmiÑ. Mohassa javanatthÈyÈti vicikicchÈ-uddhaccavasena mohassa javanatthÈya. AÒÒÈÓacariyÈti aÒÒÈÓasseva cariyÈ1, na aÒÒassa. VinibandhassÈti-ÈdÊni mÈnÈdÊnaÑ sabhÈvavacanÈni. Tattha vinibandhassÈti unnativasena vinibandhitvÈ Ôhitassa. ParÈmaÔÔhÈyÈti r|passa aniccabhÈvÈdiÑ atikkamitvÈ parato niccabhÈvÈdiÑ ÈmaÔÔhÈya gahitÈya. VikkhepagatassÈti r|pÈrammaÓe vikkhittabhÈvaÑ gatassa. AniÔÔha~gatÈyÈti asanniÔÔhÈnabhÈvaÑ gatÈya. ThÈmagatassÈtibalappattassa. Dhammes|ti r|pÈdÊsu vÈ dhammÈrammaÓabh|tesu vÈ dhammesu. 70. YasmÈ rÈgÈdayo aÒÒÈÓena honti, tasmÈ rÈgÈdisampayogena aÒÒÈÓaÑ visesento sarÈgÈ caratÊti-ÈdimÈha. Tattha sarÈgÈ caratÊti mohamÈnadiÔÔhimÈnÈnusayadiÔÔhÈnusaya-avijjÈnusayajavanavasena cariyÈ veditabbÈ. SadosÈ caratÊti moha-avijjÈnusayajavanavasena. SamohÈ caratÊti rÈgadosamÈnadiÔÔhi-uddhaccavicikicchÈnusayajavanavasena. SamÈnÈ caratÊti rÈgamohakÈmarÈgabhavarÈgÈvijjÈnusayajavanavasena. SadiÔÔhi caratÊti rÈgamohakÈmarÈgÈvijjÈnusayajavanavasena. Sa-uddhaccÈ carati savicikicchÈ caratÊti moha-avijjÈnusayajavanavasena. SÈnusayÈ caratÊti etthÈpi vuttanayeneva ekekaÑ anusayaÑ m|laÑ katvÈ tasmiÑ citte labbhamÈnakasesÈnusayavasena sÈnusayatÈ yojetabbÈ. RÈgasampayuttÈti-Èdi sÈrÈgÈdivevacanameva. SÈ eva hi cariyÈ sampayogavasena saha rÈgÈdÊhi vattatÊti sarÈgÈdi-ÈdÊni nÈmÈni labhati. RÈgÈdÊhi samaÑ ekuppÈdekanirodhekavatthekÈrammaÓÈdÊhi pakÈrehi yuttÈti rÈgasampayuttÈnÊti-ÈdÊni nÈmÈni labhati. SÈyeva ca yasmÈ kusalÈdÊhi kammehi vippayuttÈ, akusalÈdÊhi kammehi sampayuttÈ, tasmÈpi aÒÒÈÓacariyÈti dassetuÑ kusalehi kammehÊti-ÈdimÈha. Tattha aÒÒÈteti mohassa aÒÒÈÓalakkhaÓattÈ yathÈsabhÈvena aÒÒÈte ÈrammaÓe. SesaÑ vuttatthameva. ______________________________________________________________ 1. AÒÒÈÓameva cariyÈ (Ka)

268 KhuddakanikÈya

71. ©ÈÓacariyÈyaÑ yasmÈ vivaÔÔanÈnupassanÈdÊnaÑ anantarapaccayabh|tÈ ÈvajjanakiriyÈbyÈkatÈ natthi, tasmÈ tesaÑ atthÈya ÈvajjanakiriyÈbyÈkataÑ avatvÈ vivaÔÔanÈnupassanÈdayova vuttÈ. AnulomaÒÈÓatthÈya eva hi ÈvajjanÈ hoti, tato vivaÔÔanÈnupassanÈmaggaphalÈni. PhalasamÈpattÊti cettha maggÈnantarajÈ vÈ hotu kÈlantarajÈ1 vÈ, ubhopi adhippetÈ. NÊrÈgÈ caratÊti-ÈdÊsu rÈgÈdÊnaÑ paÔipakkhavasena nÊrÈgÈditÈ veditabbÈ, viÒÒÈÓacariyÈyaÑ rÈgÈdÊnaÑ abhÈvamattaÔÔhena. ©Èteti yathÈsabhÈvato ÒÈte. AÒÒÈ viÒÒÈÓacariyÈti-ÈdÊhi tissannaÑ cariyÈnaÑ aÒÒamaÒÒamasammissataÑ dasseti. ViÒÒÈÓakiccamattavasena hi ahetukacittuppÈdÈ viÒÒÈÓacariyÈ, aÒÒÈÓakiccavataÑ dvÈdasannaÑ akusalacittuppÈdÈnaÑ vaseneva aÒÒÈÓacariyÈ, visesena ÒÈÓakiccakÈrÊnaÑ vipassanÈmaggaphalÈnaÑ vasena ÒÈÓacariyÈ. EvamimÈ aÒÒamaÒÒamasammissÈ ca, vipassanaÑ ÔhapetvÈ sahetukakÈmÈvacarakiriyÈkusalÈ ca, sahetukakÈmÈvacaravipÈkÈ ca, r|pÈvacarÈr|pÈvacarakusalÈbyÈkatÈ ca tÊhi cariyÈhi vinimuttÈti veditabbÈ. NibbÈnÈrammaÓÈya vivaÔÔanÈnupassanÈya ÒÈÓacariyÈya niddiÔÔhattÈ nibbÈnamaggaphalapaccavekkhaÓabh|tÈni sekkhÈsekkhÈnaÑ paccavekkhaÓaÒÈÓÈni ÒÈÓacariyÈya sa~gahitÈnÊti veditabbÈni. TÈnipi hi visesena ÒÈÓakiccakarÈnevÈti.

CariyÈnÈnattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

18. Bh|minÈnattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

72. Bh|minÈnattaÒÈÓaniddese bh|miyoti bhÈgÈ paricchedÈ vÈ. KÈmÈvacarÈti ettha duvidho kÈmo kilesakÈmo vatthukÈmo ca. KilesakÈmo chandarÈgo, vatthukÈmo tebh|makavaÔÔaÑ. KilesakÈmo kÈmetÊti kÈmo, vatthukÈmo kÈmÊyatÊti kÈmo. So duvidho kÈmo pavattivasena yasmiÑ padese avacarati, so padeso kÈmo ettha avacaratÊti kÈmÈvacaro. So pana padeso catunnaÑ apÈyÈnaÑ, manussalokassa, channaÒca devalokÈnaÑ vasena ______________________________________________________________ 1. KÈlÈnantarajÈ (SÊ)


ekÈdasavidho. YathÈ hi yasmiÑ padese sasatthÈ purisÈ avacaranti, so vijjamÈnesupi aÒÒesu dvipadacatuppadesu avacarantesu tesaÑ abhilakkhitattÈ “sasatthÈvacaro”ti vuccati, evaÑ vijjamÈnesupi aÒÒesu r|pÈvacarÈdÊsu tattha avacarantesu tesaÑ abhilakkhitattÈ ayaÑ padeso “kÈmÈvacaro”tveva vuccati. SvÈyaÑ yathÈ r|pabhavo r|paÑ, evaÑ uttarapadalopaÑ katvÈ “kÈmo”tveva vuccati. TappaÔibaddho ekeko dhammo imasmiÑ ekÈdasavidhapadesasa~khÈte kÈme avacaratÊti kÈmÈvacaro. KiÒcÈpi hi ettha keci dhammÈ r|pÈr|pabhavesupi avacaranti, yathÈ pana sa~gÈme avacaraÓato “sa~gÈmÈvacaro”ti laddhanÈmo nÈgo nagare carantopi “sa~gÈmÈvacaro”tveva vuccati, thalajalacarÈ ca pÈÓino athale ajale ca ÔhitÈpi “thalacarÈ jalacarÈ”tveva vuccanti, evaÑ te aÒÒattha avacarantÈpi kÈmÈvacarÈyevÈti veditabbÈ. ŒrammaÓakaraÓavasena vÈ etesu vuttappakÈresu dhammesu kÈmo avacaratÊti kÈmÈvacarÈ. KÈmaÒcesa r|pÈr|pÈvacaradhammesupi avacarati, yathÈ pana “vadatÊti vaccho, mahiyaÑ setÊti mahiÑso”ti vuttena yattakÈ vadanti, mahiyaÑ vÈ senti, sabbesaÑ taÑ nÈmaÑ hoti. EvaÑsampadamidaÑ veditabbaÑ. Ettha sabbe te dhamme ekarÈsiÑ katvÈ vuttabh|misaddamapekkhitvÈ kÈmÈvacarÈti itthili~gavacanaÑ kataÑ. R|pÈvacarÈti-ÈdÊsu r|pabhavo r|paÑ, tasmiÑ r|pe avacarantÊti r|pÈvacarÈ. Ar|pabhavo ar|paÑ, tasmiÑ ar|pe avacarantÊti ar|pÈvacarÈ. Tebh|makavaÔÔe pariyÈpannÈ antogadhÈti pariyÈpannÈ, tasmiÑ na pariyÈpannÈti apariyÈpannÈ.

KÈmÈvacarÈdibh|miniddesesu heÔÔhatoti heÔÔhÈbhÈgena. AvÊcinirayanti jÈlÈnaÑ vÈ sattÈnaÑ vÈ vedanÈnaÑ vÈ vÊci antaraÑ chiddaÑ ettha natthÊti AvÊci. Sukhasa~khÈto ayo ettha natthÊti nirayo, nirati-atthenapi nirayo. PariyantaÑ karitvÈti taÑ AvÊcisa~khÈtaÑ nirayaÑ antaÑ katvÈ. Uparitoti uparibhÈgena. ParanimmitavasavattÊ deveti paranimmitesu kÈmesu vasaÑ vattanato evaÑladdhavohÈre deve. Anto karitvÈti anto pakkhipitvÈ. YaÑ etasmiÑ antareti ye etasmiÑ okÈse. Yanti ca li~gavacanavipallÈso kato. EtthÈvacarÈti iminÈ yasmÈ tasmiÑ antare aÒÒepi caranti kadÈci katthaci sambhavato, tasmÈ tesaÑ asa~gaÓhanatthaÑ avacarÈti vuttaÑ. Tena ye etasmiÑ antare ogÈÄhÈ hutvÈ caranti sabbattha

270 KhuddakanikÈya

sadÈ ca sambhÈvato, adhobhÈge ca caranti AvÊcinirayassa heÔÔhÈ bh|t|pÈdÈya pavattibhÈvena, tesaÑ sa~gaho kato hoti. Te hi ogÈÄhÈ caranti, adhobhÈge ca carantÊti avacarÈ. Ettha pariyÈpannÈti iminÈ pana yasmÈ ete etthÈvacarÈ aÒÒatthÈpi avacaranti, na pana tattha pariyÈpannÈ honti, tasmÈ tesaÑ aÒÒatthÈpi avacarantÈnaÑ pariggaho kato hoti.

IdÈni te ettha pariyÈpanne dhamme rÈsisuÒÒatÈpaccayabhÈvato ceva sabhÈvato ca dassento khandhadhÈtu-ÈyatanÈti-ÈdimÈha. Brahmalokanti paÔhamajjhÈnabh|misa~khÈtaÑ brahmaÔÔhÈnaÑ. AkaniÔÔheti uttamaÔÔhena na kaniÔÔhe. SamÈpannassÈti samÈpattiÑ samÈpannassa. Etena kusalajjhÈnaÑ vuttaÑ. UpapannassÈti vipÈkavasena brahmaloke upapannassa. Etena vipÈkajjhÈnaÑ vuttaÑ. DiÔÔhadhammasukhavihÈrissÈti diÔÔheva dhamme paccakkhe attabhÈve sukho vihÈro diÔÔhadhammasukhavihÈro, so assa atthÊti diÔÔhadhammasukhavihÈrÊ, arahÈ. Tassa diÔÔhadhammasukhavihÈrissa. Etena kiriyajjhÈnaÑ vuttaÑ. CetasikÈti cetasi bhavÈ cetasikÈ, cittasampayuttÈti attho. ŒkÈsÈnaÒcÈyatan|pageti ŒkÈsÈnaÒcÈyatanasa~khÈtaÑ bhavaÑ upagate. Dutiyapadepi eseva nayo. MaggÈti cattÈro ariyamaggÈ. MaggaphalÈnÊti cattÈri ariyamaggaphalÈni. Asa~khatÈ ca dhÈt|ti paccayehi akatÈ nibbÈnadhÈtu.

AparÈpi catasso bh|miyoti ekekacatukkavasena veditabbÈ, cattÈro satipaÔÔhÈnÈti kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ vedanÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ cittÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ dhammÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ. Tassattho–patiÔÔhÈtÊti paÔÔhÈnaÑ, upaÔÔhÈti okkanditvÈ1 pakkhanditvÈ pavattatÊti attho. Satiyeva paÔÔhÈnaÑ satipaÔÔhÈnaÑ. Atha vÈ saraÓaÔÔhena sati, upaÔÔhÈnaÔÔhena paÔÔhÈnaÑ, sati ca sÈ paÔÔhÈnaÒcÈtipi satipaÔÔhÈnaÑ. ŒrammaÓavasena bahukÈ tÈ satiyoti satipaÔÔhÈnÈ. CattÈro sammappadhÈnÈti anuppannÈnaÑ akusalÈnaÑ anuppÈdÈya sammappadhÈnaÑ, uppannÈnaÑ akusalÈnaÑ pahÈnÈya sammappadhÈnaÑ, anuppannÈnaÑ kusalÈnaÑ uppÈdÈya sammappadhÈnaÑ, uppannÈnaÑ kusalÈnaÑ ÔhitiyÈ sammappadhÈnaÑ. Padahanti vÈyamanti etenÈti padhÈnaÑ, vÊriyassetaÑ ______________________________________________________________ 1. OkkantitvÈ (SÊ)


nÈmaÑ. SammappadhÈnanti aviparÊtappadhÈnaÑ kÈraÓappadhÈnaÑ upÈyappadhÈnaÑ yonisopadhÈnaÑ. Ekameva vÊriyaÑ kiccavasena catudhÈ katvÈ sammappadhÈnÈti vuttaÑ. CattÈro iddhipÈdÈti chandiddhipÈdo cittiddhipÈdo vÊriyiddhipÈdo vÊmaÑsiddhipÈdo. Tassattho vuttoyeva. CattÈri jhÈnÈnÊti vitakkavicÈrapÊtisukhacittekaggatÈvasena paÒca~gikaÑ paÔhamajjhÈnaÑ, pÊtisukhacittekaggatÈvasena tiva~gikaÑ dutiyajjhÈnaÑ, sukhacittekaggatÈvasena duva~gikaÑ tatiyajjhÈnaÑ, upekkhÈcittekaggatÈvasena duva~gikaÑ catutthajjhÈnaÑ. ImÈni hi a~gÈni ÈrammaÓ|panijjhÈnaÔÔhena jhÈnanti vuccanti. Catasso appamaÒÒÈyoti mettÈ karuÓÈ muditÈ upekkhÈ. PharaÓa-appamÈÓavasena appamaÒÒÈyo. EtÈyo hi ÈrammaÓavasena appamÈÓe vÈ satte pharanti, ekaÑ sattampi vÈ anavasesapharaÓavasena pharantÊti pharaÓa-appamÈÓavasena appamaÒÒÈyoti vuccanti. Catasso ar|pasamÈpattiyoti ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasamÈpatti viÒÒÈÓaÒcÈyatanasamÈpatti ÈkiÒcaÒÒÈyatanasamÈpatti nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpatti. Catasso paÔisambhidÈ vuttatthÈ eva.

Catasso paÔipadÈti “dukkhÈ paÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ, dukkhÈ paÔipadÈ khippÈbhiÒÒÈ, sukhÈ paÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ, sukhÈ paÔipadÈ khippÈbhiÒÒÈ”ti1 vuttÈ catasso paÔipadÈ. CattÈri ÈrammaÓÈnÊti parittaÑ parittÈrammaÓaÑ, parittaÑ appamÈÓÈrammaÓaÑ, appamÈÓaÑ parittÈrammaÓaÑ, appamÈÓaÑ appamÈÓÈrammaÓanti2 vuttÈni cattÈri ÈrammaÓÈni. KasiÓÈdi-ÈrammaÓÈnaÑ avavatthÈpetabbato ÈrammaÓavantÈni3 jhÈnÈni vuttÈnÊti veditabbÈni. CattÈro ariyavaÑsÈti ariyÈ vuccanti BuddhÈ ca PaccekabuddhÈ ca TathÈgatasÈvakÈ ca, tesaÑ ariyÈnaÑ vaÑsÈ tantiyo paveÓiyoti ariyavaÑsÈ. Ke pana te? CÊvarasantoso piÓÉapÈtasantoso senÈsanasantoso bhÈvanÈrÈmatÈti ime cattÈro. GilÈnapaccayasantoso piÓÉapÈtasantose vutte vuttoyeva hoti. Yo hi piÓÉapÈte santuÔÔho, so kathaÑ gilÈnapaccaye asantuÔÔho bhavissati.

CattÈri sa~gahavatth|nÊti cattÈri janasa~gaÓhanakÈraÓÈni, dÈnaÒca peyyavajjaÒca atthacariyÈ ca samÈnattatÈ cÈti imÈni cattÈri. DÈnanti yathÈrahaÑ dÈnaÑ. Peyyavajjanti yathÈrahaÑ piyavacanaÑ. AtthacariyÈti tattha tattha kattabbassa karaÓavasena kattabbÈkattabbÈnusÈsanavasena ca vuddhikiriyÈ. ______________________________________________________________ 1. DÊ 3. 191 piÔÔhe. 2. Abhi 1. 51 piÔÔhe. 3. ŒrammaÓehi ÈrammaÓavantÈni (SÊ, SyÈ)

272 KhuddakanikÈya

SamÈnattatÈti saha mÈnena samÈno, saparimÈÓo saparigaÓanoti attho. SamÈno parassa attÈ etenÈti samÈnatto, samÈnattassa bhÈvo samÈnattatÈ, “ayaÑ mayÈ hÊno, ayaÑ mayÈ sadiso, ayaÑ mayÈ adhiko”ti parigaÓetvÈ tadanur|pena upacaraÓaÑ karaÓanti attho. “SamÈnasukhadukkhatÈ samÈnattatÈ”ti ca vadanti.

CattÈri cakkÈnÊti ettha cakkaÑ nÈma dÈrucakkaÑ ratanacakkaÑ dhammacakkaÑ iriyÈpathacakkaÑ sampatticakkanti paÒcavidhaÑ. Tattha “yaÑ pana taÑ deva cakkaÑ chahi mÈsehi niÔÔhitaÑ chÈratt|nehÊ”ti1 idaÑ dÈrucakkaÑ. “CakkaÑ vattayato pariggahetvÈ”ti2 idaÑ ratanacakkaÑ. “MayÈ pavattitaÑ cakkan”ti3 idaÑ dhammacakkaÑ. “CatucakkaÑ navadvÈran”ti4 idaÑ iriyÈpathacakkaÑ. “CattÈrimÈni bhikkhave cakkÈni, yehi samannÈgatÈnaÑ devamanussÈnaÑ catucakkaÑ vattati. KatamÈni cattÈri. Patir|padesavÈso sappurisÈvassayo5 attasammÈpaÓidhi pubbe ca katapuÒÒatÈ”ti6 idaÑ sampatticakkaÑ. IdhÈpi etadeva adhippetaÑ. Tattha patir|padesavÈsoti yattha catasso parisÈ sandissanti, evar|pe anucchavike dese vÈso. SappurisÈvassayoti BuddhÈdÊnaÑ sappurisÈnaÑ avassayanaÑ sevanaÑ bhajanaÑ. AttasammÈpaÓidhÊti attano sammÈ patiÔÔhÈpanaÑ. Sace pubbe assaddhÈdÊhi samannÈgato hoti, tÈni pahÈya saddhÈdÊsu patiÔÔhÈpanaÑ. Pubbe ca katapuÒÒatÈti pubbe upacitakusalatÈ. Idameva cettha pamÈÓaÑ. Yena hi ÒÈÓasampayuttacittena kusalakammaÑ kataÑ hoti, tadeva kusalaÑ taÑ purisaÑ patir|padese upaneti, sappurise bhajÈpeti, so eva puggalo attÈnaÑ sammÈ ÔhapetÊti.

CattÈri dhammapadÈnÊti cattÈro dhammakoÔÔhÈsÈ. KatamÈni cattÈri. AnabhijjhÈ dhammapadaÑ, abyÈpÈdo dhammapadaÑ, sammÈsati dhammapadaÑ, sammÈsamÈdhi dhammapadaÑ. AnabhijjhÈ dhammapadaÑ nÈma alobho vÈ anabhijjhÈvasena adhigatajjhÈnavipassanÈmaggaphala-nibbÈnÈni vÈ. AbyÈpÈdo dhammapadaÑ nÈma akopo vÈ mettÈsÊsena adhigatajjhÈnÈdÊni vÈ. SammÈsati dhammapadaÑ nÈma s|paÔÔhitassati vÈ satisÊsena adhigatajjhÈnÈdÊni vÈ. SammÈsamÈdhi dhammapadaÑ nÈma aÔÔhasamÈpatti vÈ aÔÔhasamÈpattisÊsena adhigatajjhÈnÈdÊni vÈ. Dasa-asubhavasena vÈ adhigatajjhÈnÈdÊni anabhijjhÈ dhammapadaÑ, catubrahmavihÈravasena ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 110 piÔÔhe. 2. Khu 5. 264 piÔÔhe. 3. Khu 1. 368 piÔÔhe. 4. SaÑ 1. 15 piÔÔhe. 5. SappurisÈpassayo (SÊ, SyÈ, Ka) 6. AÑ 1. 341 piÔÔhe.


adhigatÈni abyÈpÈdo dhammapadaÑ, dasÈnussati-ÈhÈrepaÔik|lasaÒÒÈvasena adhigatÈni sammÈsati dhammapadaÑ, dasakasiÓa-ÈnÈpÈnavasena adhigatÈni sammÈsamÈdhi dhammapadanti. ImÈ cataso bh|miyoti ekekaÑ catukkavaseneva yojetabbaÑ.

Bh|minÈnattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

19. DhammanÈnattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

73. DhammanÈnattaÒÈÓaniddese kammapatheti kammÈni ca tÈni pathÈ ca apÈyagamanÈyÈti kammapathÈ, te kammapathe. Dasa kusalakammapathÈ nÈma pÈÓÈtipÈtÈ adinnÈdÈnÈ kÈmesumicchÈcÈrÈ veramaÓÊti tÊÓi kÈyasucaritÈni, musÈvÈdÈ pisuÓÈya vÈcÈya pharusÈya vÈcÈya samphappalÈpÈ veramaÓÊti cattÈri vacÊsucaritÈni, anabhijjhÈ abyÈpÈdo sammÈdiÔÔhÊti tÊÓi manosucaritÈni. Dasa akusalakammapathÈ nÈma pÈÓÈtipÈto adinnÈdÈnaÑ kÈmesumicchÈcÈroti tÊÓi kÈyaduccaritÈni, musÈvÈdo pisuÓÈ vÈcÈ pharusÈ vÈcÈ samphappalÈpoti cattÈri vacÊduccaritÈni, abhijjhÈ byÈpÈdo micchÈdiÔÔhÊti tÊÓi manoduccaritÈni. KusalÈkusalÈpi ca paÔisandhijanakÈyeva kammapathÈti vuttÈ, vuttÈvasesÈ paÔisandhijanane anekantikattÈ kammapathÈti na vuttÈ. OÄÈrikakusalÈkusalagahaÓeneva sesakusalÈkusalÈpi gahitÈti veditabbÈ. R|panti bh|topÈdÈyabhedato aÔÔhavÊsatividhaÑ r|paÑ. VipÈkanti kÈmÈvacarakusalavipÈkÈnaÑ soÄasannaÑ, akusalavipÈkÈnaÑ sattannaÒca vasena tevÊsatividhaÑ vipÈkaÑ. Kiriyanti tiÓÓamahetukakiriyÈnaÑ, aÔÔhannaÑ sahetukakiriyÈnaÒca vasena ekÈdasavidhaÑ kÈmÈvacarakiriyaÑ. VipÈkÈbhÈvato kiriyÈmattÈti kiriyÈ. EttÈvatÈ kÈmÈvacarameva r|pÈbyÈkatavipÈkÈbyÈkatakiriyÈbyÈkatavasena vuttaÑ.

IdhaÔÔhassÈti imasmiÑ loke Ôhitassa. Yebhuyyena manussaloke jhÈnabhÈvanÈsabbhÈvato manussalokavasena vuttaÑ, jhÈnÈni pana kadÈci karahaci devalokepi labbhanti, r|pÊ brahmalokepi tatr|papattikaheÔÔh|papattika-upar|papattikÈnaÑ vasena labbhanti. SuddhÈvÈse pana ar|pÈvacare ca

274 KhuddakanikÈya

heÔÔh|papattikÈ natthi. R|pÈr|pÈvacaresu abhÈvitajjhÈnÈ heÔÔhÈ nibbattamÈnÈ kÈmÈvacarasugatiyaÑyeva nibbattanti, na duggatiyaÑ. Tatr|papannassÈti vipÈkavasena brahmaloke upapannassa paÔisandhibhava~gacutivasena vattamÈnÈni cattÈri vipÈkajjhÈnÈni. R|pÈr|pÈvacarajjhÈnasamÈpattÊsu kiriyÈbyÈkatÈni na vuttÈni. KiÒcÈpi na vuttÈni, atha kho kusalehi samÈnapavattittÈ kusalesu vuttesu vuttÈneva hontÊti veditabbÈni. YathÈ paÔÔhÈne “kusalÈkusale niruddhe vipÈko tadÈrammaÓatÈ uppajjatÊ”ti1 kusalajavanaggahaÓeneva kiriyajavanaÑ sa~gahitaÑ, evamidhÈpi daÔÔhabbaÑ. SÈmaÒÒaphalÈnÊti cattÈri sÈmaÒÒaphalÈni. Etena lokuttaravipÈkÈbyÈkataÑ vuttaÑ. NibbÈnanti nibbÈnÈbyÈkataÑ.

PÈmojjam|lakÈti pÈmojjaÑ m|laÑ Èdi etesanti pÈmojjam|lakÈ, pÈmojjÈdikÈti attho. PÈmojjena hi samÈgatÈneva honti. Aniccato manasikaroto pÈmojjaÑ jÈyatÊti ettha yonisomanasikarotoyeva pÈmojjaÑ jÈyati, na ayonisomanasikaroto. Ayonisomanasikaroto kusaluppattiyeva natthi, pageva vipassanÈ. KasmÈ sar|pena vuttanti ce? PÈmojjassa balavabhÈvadassanatthaÑ. PÈmojje hi asati pantesu ca senÈsanesu adhikusalesu ca dhammesu arati ukkaÓÔhitÈ uppajjati. EvaÑ sati bhÈvanÈyeva ukkamati. PÈmojje pana sati arati-abhÈvato bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchati. YonisomanasikÈrassa pana m|labhÈvena bhÈvanÈya bah|pakÈrattaÑ dassetuÑ upari navakaÑ vakkhati.

“Yato yato sammasati, khandhÈnaÑ udayabbayaÑ. LabhatÊ pÊtipÈmojjaÑ, amataÑ taÑ vijÈnatan”ti2–

Vacanato vipassakassa vipassanÈpaccayÈ pÈmojjaÑ uppajjati. Idha pana kalÈpasammasanapaccayÈ pÈmojjaÑ gahetabbaÑ. Pamuditassa bhÈvo pÈmojjaÑ, dubbalÈ pÊti. Œdikammatthe pa-kÈro daÔÔhabbo. PamuditassÈti tena pÈmojjena pamuditassa tuÔÔhassa. PamoditassÈtipi pÈÔho, soyevattho. PÊtÊti balavapÊti. PÊtimanassÈti pÊtiyuttamanassa. Yuttasaddassa lopo daÔÔhabbo yathÈ assarathoti. KÈyoti nÈmakÈyo, r|pakÈyena saha vÈ. PassambhatÊti v|pasantadaratho hoti. ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 133, 134 piÔÔhesu. 2. Khu 1. 67 piÔÔhe Dhammapade.


PassaddhakÈyoti ubhayapassaddhiyogena nibbutakÈyo. SukhaÑ vedetÊti cetasikaÑ sukhaÑ vindati, kÈyikasukhena saha vÈ. Sukhinoti sukhasama~gissa. CittaÑ samÈdhiyatÊti cittaÑ samaÑ Èdhiyati, ekaggaÑ hoti. SamÈhite citteti bhÈvenabhÈvalakkhaÓatthe bhummavacanaÑ. CittasamÈhitabhÈvena hi yathÈbh|tajÈnanaÑ lakkhÊyati. YathÈbh|taÑ pajÈnÈtÊti udayabbayaÒÈÓÈdivasena sa~khÈraÑ yathÈsabhÈvaÑ jÈnÈti. PassatÊti taÑyeva cakkhunÈ diÔÔhaÑ viya phuÔaÑ katvÈ paÒÒÈcakkhunÈ passati. NibbindatÊti navavidhavipassanÈÒÈÓayogena sa~khÈresu ukkaÓÔhati. NibbindaÑ virajjatÊti taÑ vipassanaÑ sikhaÑ pÈpento maggaÒÈÓayogena sa~khÈrehi virattho hoti. VirÈgÈ vimuccatÊti virÈgasa~khÈtamaggahetu phalavimuttiyÈ nibbÈne adhimokkhena vimuccati. Kesuci pana potthakesu imasmiÑ vÈre “samÈhitena cittena idaÑ dukkhanti yathÈbh|taÑ pajÈnÈtÊ”ti-Èdi saccanayo likhito, sopi ca kesuci potthakesu “idaÑ dukkhanti yoniso manasi karotÊ”ti-ÈdinÈ nayena likhito. VÈradvayepi byaÒjanatoyeva viseso, na atthato. “NibbindaÑ virajjatÊ”ti hi maggaÒÈÓassa vuttattÈ maggaÒÈÓe ca siddhe catusaccÈbhisamayakiccaÑ siddhameva hoti. TasmÈ catusaccanayena vuttavÈropi iminÈ vÈrena atthato avisiÔÔhoyeva. 74. IdÈni aniccatoti-ÈdÊhi ÈrammaÓassa avisesetvÈ vuttattÈ ÈrammaÓaÑ visesento r|paÑ aniccato manasi karotÊti-ÈdimÈha. YonisomanasikÈram|lakÈti yonisomanasikÈro m|laÑ patiÔÔhÈ etesanti yonisomanasikÈram|lakÈ. YonisomanasikÈraÑ muÒcitvÈyeva hi pÈmojjÈdayo nava na honti. SamÈhitena cittenÈti kÈraÓabh|tena cittena. YathÈbh|taÑ pajÈnÈtÊti paÒÒÈya pajÈnÈti. “IdaÑ dukkhanti yoniso manasi karotÊ”ti vuccamÈne anussavavasena pubbabhÈgasaccÈnubodhopi sa~gayhati. YonisomanasikÈroti ca upÈyena manasikÈro.

DhÈtunÈnattaÑ paÔicca uppajjati phassanÈnattanti cakkhÈdidhÈtunÈnattaÑ paÔicca cakkhusamphassÈdinÈnattaÑ uppajjatÊti attho. PhassanÈnattaÑ paÔiccÈti cakkhusamphassÈdinÈnattaÑ paÔicca. VedanÈnÈnattanti cakkhusamphassajÈdivedanÈnÈnattaÑ. SaÒÒÈnÈnattanti kÈmasaÒÒÈdinÈnattaÑ. Sa~kappanÈnattanti kÈmasa~kappÈdinÈnattaÑ. ChandanÈnattanti sa~kappanÈnattatÈya r|pe chando sadde chandoti

276 KhuddakanikÈya

evaÑ chandanÈnattaÑ uppajjati. PariÄÈhanÈnattanti chandanÈnattatÈya r|papariÄÈho saddapariÄÈhoti evaÑ pariÄÈhanÈnattaÑ uppajjati. PariyesanÈnÈnattanti pariÄÈhanÈnattatÈya r|papariyesanÈnattaÑ uppajjati. LÈbhanÈnattanti pariyesanÈnÈnattatÈya r|papaÔilÈbhÈdinÈnattaÑ uppajjatÊti.

DhammanÈnattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

20-24. ©ÈÓapaÒcakaniddesavaÓÓanÈ

75. ©ÈÓapaÒcakaniddese tesaÑ paÒcannaÑ ÒÈÓÈnaÑ anupubbasambandhasabbhÈvato ekatova pucchivissajjanÈni katÈni. AbhiÒÒÈtÈ hontÊti dhammasabhÈvalakkhaÓajÈnanavasena suÔÔhu ÒÈtÈ honti. ©ÈtÈ hontÊti ÒÈtapariÒÒÈvasena sabhÈvato ÒÈtattÈ ÒÈtÈ nÈma honti. Yena ÒÈÓena te dhammÈ ÒÈtÈ honti, taÑ ÒÈtaÔÔhena ÒÈÓaÑ, pajÈnanaÔÔhena paÒÒÈti sambandho. IminÈva nayena sesaÒÈÓÈnipiyojetabbÈni. PariÒÒÈtÈ hontÊti sÈmaÒÒalakkhaÓavasena samantato ÒÈtÈ honti. TÊritÈ hontÊti tÊraÓapariÒÒÈvasena aniccÈdito upaparikkhitÈ samÈpitÈ nÈma honti. PahÊnÈ hontÊti aniccÈnupassanÈdinÈ ÒÈÓena niccasaÒÒÈdayo bha~gÈnupassanato paÔÔhÈya pahÊnÈ honti. PariccattÈ hontÊti pahÈnavaseneva chaÉÉitÈ nÈma honti. BhÈvitÈ hontÊti vaÉÉhitÈ paribhÈvitÈ ca honti. EkarasÈ hontÊti sakiccasÈdhanapaÔipakkhapahÈnena ekakiccÈ honti, paccanÊkato vÈ vimuttivasena vimuttirasena ekarasÈ honti. SacchikatÈ hontÊti paÔilÈbhavasena phaladhammo paÔivedhavasena nibbÈnadhammoti paccakkhakatÈ honti. PhassitÈ hontÊti paÔilÈbhaphusanena paÔivedhaphusanena ca phassitÈ anubh|tÈ honti. ImÈni paÒca ÒÈÓÈni heÔÔhÈ sutamayaÒÈÓavasena vuttÈni, idha sakiccasÈdhanavasena.

©ÈÓapaÒcakaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

25-28. PaÔisambhidÈÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

76. PaÔisambhidÈÒÈÓaniddese yasmÈ dhamme avutte tassa kiccaÑ na sakkÈ vattuÑ, tasmÈ uddiÔÔhÈnaÑ paÔipÈÔiÑ anÈdiyitvÈ paÔhamaÑ dhammÈ niddiÔÔhÈ.


DhammÈdÊnaÑ atthÈ vuttÈyeva. SaddhindriyaÑ dhammoti-ÈdÊhi dhammasaddapariyÈpanne dhamme vatvÈ nÈnattasaddassa atthaÑ dassento aÒÒo saddhindriyaÑ dhammoti-ÈdimÈha. “AÒÒo dhammo”ti hi vutte dhammÈnaÑ nÈnattaÑ dassitaÑ hoti. PaÔividitÈti abhimukhabhÈvena viditÈ pÈkaÔÈ nÈma honti. Tena paÔisambhidÈpadassa attho vutto. AdhimokkhaÔÔho atthoti-ÈdÊhi tesaÑ saddhÈdÊnaÑ adhimuccanÈdikiccaÑ attho nÈmÈti dasseti. Sandassetunti paraÑ ÒÈpetukÈmassa paraÑ sandassetuÑ. Parassa pana vacanaÑ suÓantassÈpilabbhatiyeva. ByaÒjananiruttÈbhilÈpÈti nÈmabyaÒjanaÑ nÈmanirutti nÈmÈbhilÈpo. NÈmaÑ hi atthaÑ byaÒjayatÊti byaÒjanaÑ, “sa~khatamabhisa~kharontÊti kho bhikkhave tasmÈ sa~khÈrÈti vuccantÊ”ti1 evaÑ niddhÈretvÈ sahetukaÑ katvÈ vuccamÈnattÈ nirutti, abhilapÊyati etena atthoti abhilÈpoti vuccati.

NÈmaÒca nÈmetaÑ catubbidhaÑ sÈmaÒÒanÈmaÑ guÓanÈmaÑ kittimanÈmaÑ opapÈtikanÈmanti. Tattha paÔhamakappikesu mahÈjanena sammannitvÈ ÔhapitattÈ “mahÈsammato”ti raÒÒo nÈmaÑ sÈmaÒÒanÈmaÑ. YaÑ sandhÈya vuttaÑ “mahÈjanasammatoti kho vÈseÔÔha ‘mahÈsammato mahÈsammato’tveva paÔhamaÑ akkharaÑ upanibbattan”ti2. “Dhammakathiko paÑsuk|liko vinayadharo tipiÔakadharo saddho sato”ti evar|paÑ guÓato ÈgatanÈmaÑ guÓanÈmaÑ. “BhagavÈ ArahaÑ SammÈsambuddho”ti-ÈdÊnipi TathÈgatassa anekÈni nÈmasatÈni guÓanÈmÈneva. Tena vuttaÑ–

“Asa~khyeyyÈni nÈmÈni, saguÓena Mahesino. GuÓehi nÈmamuddheyyaÑ, api nÈmasahassato”ti.

YaÑ pana jÈtassa kumÈrakassa nÈmaggahaÓadivase dakkhiÓeyyÈnaÑ sakkÈraÑ katvÈ samÊpe ÔhitÈ ÒÈtakÈ kappetvÈ pakappetvÈ “ayaÑ asuko nÈmÈ”ti nÈmaÑ karonti, idaÑ kittimanÈmaÑ. YÈ pana purimapaÒÒatti aparapaÒÒattiyaÑ patati, purimavohÈro pacchimavohÈre patati. SeyyathidaÑ, purimakappepi cando candoyeva nÈma, etarahipi candoyeva. AtÊte s|riyo, samuddo, pathavÊ, pabbato pabbatoyeva nÈma, etarahipi pabbatoyevÈti, idaÑ opapÈtikanÈmaÑ. IdaÑ catubbidhampi nÈmaÑ ekaÑ nÈmameva ______________________________________________________________ 1. SaÑ 2. 72 piÔÔhe. 2. DÊ 3. 77 piÔÔhe.

278 KhuddakanikÈya

hoti, taÑ lokasa~ketamattasiddhaÑ paramatthato avijjamÈnaÑ. AÒÒe pana “nÈmaÑ nÈma atthajotako sado”ti vadanti. Balabojjha~gamagga~gÈnaÑ vuttanayÈnusÈreneva attho veditabbo.

PaÔisambhidÈÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

29-31. ©ÈÓattayaniddesavaÓÓanÈ

78. ©Èyattayaniddese nimittanti sa~khÈranimittaÑ. Animitteti sa~khÈranimittapaÔipakkhe nibbÈne. AdhimuttattÈti tanninnabhÈvena cittassa vissaÔÔhattÈ. Phussa phussa vayaÑ passatÊti sa~khÈranimittaÑ ÒÈÓena phusitvÈ phusitvÈ tassa bha~gaÑ vipassanÈÒÈÓeneva passati. Etena bha~gÈnupassanÈ siddhÈ. SÈ aniccÈnupassanaÑ sÈdheti, aniccassa dukkhattÈ sÈ dukkhanupassanaÑ, dukkhassa anattattÈ sÈ anattÈnupassananti evamettha tisso anupassanÈ vuttÈ honti. Animitto vihÈroti nimittaÑ bhayato diÔÔhattÈ so vipassanattayavihÈro animittavihÈro nÈma hoti. PaÓidhinti taÓhaÑ. AppaÓihiteti taÓhÈpaÔipakkhe nibbÈne. Abhinivesanti attÈbhinivesaÑ. SuÒÒateti attavirahite nibbÈne. SuÒÒatoti suÒÒaÑyeva suÒÒato. PavattaÑ ajjhupekkhitvÈti vipÈkappavattaÑ sa~khÈrupekkhÈya ajjhupekkhitvÈ. Sugatisa~khÈtavipÈkappavattÈbhinandino hi sattÈ. AyaÑ pana phalasamÈpattiÑ samÈpajjitukÈmo taÑ pavattaÑ, sabbaÒca sa~khÈragataÑ aniccÈdito passitvÈ ajjhupekkhatiyeva. EvaÑ hi diÔÔhe phalasamÈpattiÑ samÈpajjituÑ sakkoti, na aÒÒathÈ. ŒvajjitvÈti Èvajjanena ÈvajjitvÈ. SamÈpajjatÊti phalasamÈpattiÑ paÔipajjati. AnimittÈ samÈpattÊti nimittaÑ bhayato disvÈsamÈpannattÈ animittÈ samÈpatti nÈma. AnimittavihÈrasamÈpattÊti vipassanÈvihÈravasena ca phalasamÈpattivasena ca tadubhayaÑ nÈma hoti. 79. IdÈni sa~khÈranimittameva vibhajitvÈ dassento r|panimittanti-ÈdimÈha. JarÈmaraÓaggahaÓe vattabbaÑ pubbe vuttameva. “AÒÒo animittavihÈro”ti-ÈdÊhi vutteyeva nigametvÈ dasseti. Sa~khepena vihÈraÔÔheÒÈÓaÑ nÈma phalasamÈpattiyÈ pubbabhÈge sa~khÈrupekkhÈÒÈÓe Ôhitassa vipassanÈvihÈranÈnatte ÒÈÓaÑ. SamÈpattaÔÔhe ÒÈÓaÑ nÈma phalasamÈpattinÈnatte ÒÈÓaÑ. VihÈrasamÈpattaÔÔhe ÒÈÓaÑ nÈma tadubhayanÈnatte ÒÈÓaÑ.


VipassanÈvihÈreneva vÊtinÈmetukÈmo vipassanÈvihÈrameva pavatteti, phalasamÈpativihÈreneva vÊtinÈmetukÈmo vipassanÈpaÔipÈÔiyÈ ussakkitvÈ phalasamÈpattivihÈrameva pavatteti, tadubhayena vÊtinÈmetukÈmo tadubhayaÑ pavatteti. EvaÑ puggalÈdhippÈyavasena tividhaÑ jÈtaÑ. Sesamettha vattabbaÑ sa~khÈrupekkhÈÒÈÓavaÓÓanÈyaÑ vuttameva.

©ÈÓattayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

32. ŒnantarikasamÈdhiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

80. ŒnantarikasamÈdhiÒÈÓaniddese nekkhammavasenÈti-ÈdÊsu nekkhamma-abyÈpÈda-ÈlokasaÒÒÈ avikkhepa dhammavavatthÈnaÒÈÓa pÈmojjÈni sukkhavipassakassa upacÈrajjhÈnasampayuttÈ tassa tassa kilesassa vipakkhabh|tÈ satta dhammÈ ekacittasampayuttÈ eva. Cittassa ekaggatÈ avikkhepoti ekaggassa bhÈvo ekaggatÈ, nÈnÈrammaÓe na vikkhipati tena cittanti avikkhepo, cittassa ekaggatÈsa~khÈto avikkhepoti attho. SamÈdhÊti ekÈrammaÓe samaÑ ÈdhÊyati tena cittanti samÈdhi nÈmÈti attho. Tassa samÈdhissa vasenÈti upacÈrasamÈdhinÈpi samÈhitacittassa yathÈbh|tÈvabodhato vuttappakÈrassa samÈdhissa vasena. Uppajjati ÒÈÓanti maggaÒÈÓaÑ yathÈkkamena uppajjati. KhÊyantÊti samucchedavasena khÊyanti. ItÊti vuttappakÈrassa atthassa nigamanaÑ. PaÔhamaÑ samathoti pubbabhÈge samÈdhi hoti. PacchÈ ÒÈÓanti aparabhÈge maggakkhaÓe ÒÈÓaÑ hoti.

KÈmÈsavoti paÒcakÈmaguÓikarÈgo. BhavÈsavoti r|pÈr|pabhavesu chandarÈgo jhÈnanikanti sassatadiÔÔhisahajÈto rÈgo bhavavasena patthanÈ. DiÔÔhÈsavoti dvÈsaÔÔhi diÔÔhiyo. AvijjÈsavoti dukkhÈdÊsu aÔÔhasu ÔhÈnesu aÒÒÈÓaÑ. Bhummavacanena okÈsapucchaÑ katvÈ “sotÈpattimaggenÈ”ti-ÈdinÈ Èsavakkhayakarena maggena ÈsavakkhayaÑ dassetvÈ “etthÈ”ti okÈsavissajjanaÑ kataÑ, maggakkhaÓeti vuttaÑ hoti. Anavasesoti natthi etassa avasesoti anavaseso. ApÈyagamanÊyoti nirayatiracchÈnayonipettivisayÈsurakÈyÈ cattÈro sukhasa~khÈtÈ ayÈ apetattÈ apÈyÈ, yassa

280 KhuddakanikÈya

saÑvijjati, taÑ puggalaÑ apÈye gametÊti apÈyagamanÊyo. ŒsavakkhayakathÈ dubhatovuÔÔhÈnakathÈyaÑ vuttÈ.

AvikkhepavasenÈti pavattamÈnassa samÈdhissa upanissayabh|tasamÈdhivasena. PathavÊkasiÓavasenÈti-ÈdÊsu dasa kasiÓÈni tadÈrammaÓika-appanÈsamÈdhivasena vuttÈni, BuddhÈnussati-Èdayo maraÓassati upasamÈnussati ca upacÈrajjhÈnavasena vuttÈ, ÈnÈpÈnassati kÈyagatÈsati ca appanÈsamÈdhivasena vuttÈ, dasa asubhÈ paÔhamajjhÈnavasena vuttÈ.

BuddhaÑ Èrabbha uppannÈ anussati BuddhÈnussati. “Itipi so BhagavÈ Arahan”ti-ÈdibuddhaguÓÈrammaÓÈya1 satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ, tassÈ BuddhÈnussatiyÈ vasena. TathÈ dhammaÑ Èrabbha uppannÈ anussati dhammÈnussati. “SvÈkkhÈto BhagavatÈ dhammo”ti-Èdidhamma-guÓÈrammaÓÈya1 satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. SaÑghaÑ Èrabbha uppannÈ anussati saÑghÈnussati. “SuppaÔipanno Bhagavato sÈvakasaÑgho”ti-ÈdisaÑghaguÓÈrammaÓÈya1 satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. SÊlaÑ Èrabbha uppannÈ anussati sÊlÈnussati. Attano akhaÓÉatÈdisÊlaguÓÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. CÈgaÑ Èrabbha uppannÈ anussati cÈgÈnussati. Attano muttacÈgatÈdicÈgaguÓÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. DevatÈ Èrabbha uppannÈ anussati devatÈnussati. DevatÈ sakkhiÔÔhÈne ÔhapetvÈ attano saddhÈdiguÓÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. ŒnÈpÈne Èrabbha uppannÈ sati ÈnÈpÈnassati. ŒnÈpÈnanimittÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. MaraÓaÑ Èrabbha uppannÈ sati maraÓassati. EkabhavapariyÈpannajÊvitindriyupacchedasa~khÈtamaraÓÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. KucchitÈnaÑ kesÈdÊnaÑ paÔik|lÈnaÑ ÈyattÈ ÈkarattÈ kÈyotisa~khÈte sarÊre gatÈ pavattÈ, tÈdisaÑ vÈ kÈyaÑ gatÈ sati kÈyagatÈsati. “KÈyagatasatÊ”ti vattabbe rassaÑ akatvÈ “kÈyagatÈsatÊ”ti vuttÈ. Tatheva idhÈpi kÈyagatÈsativasenÈti vuttaÑ. KesÈdikesu kÈyakoÔÔhÈsesu paÔik|lanimittÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. UpasamaÑ Èrabbha uppannÈ anussati upasamÈnussati. Sabbadukkh|pasamÈrammaÓÈya satiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. Dasa asubhÈ heÔÔhÈ vuttatthÈ. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 45; AÑ 1. 208, 209; AÑ 3. 206 piÔÔhÈdÊsu.


81. DÊghaÑ assÈsavasenÈti-ÈdÊni appan|pacÈrasamÈdhibhedaÑyeva dassetuÑ vuttÈni. DÊghaÑ assÈsavasenÈti dÊghanti vutta-assÈsavasena. “DÊghaÑ vÈ assasanto dÊghaÑ assasÈmÊti pajÈnÈtÊ”ti1 hi vuttaÑ. Esa nayo sesesupi. SabbakÈyapaÔisaÑvedÊti sabbassa assÈsapassÈsakÈyassa paÔisaÑvedÊ. PassambhayaÑ kÈyasa~khÈranti oÄÈrikaÑ assÈsapassÈsasa~khÈtaÑ kÈyasa~khÈraÑ passambhento v|pasamento. “DÊghaÑ rassaÑ sabbakÈyapaÔisaÑvedÊ passambhayaÑ kÈyasa~khÈran”ti iminÈva catukkena appanÈsamÈdhi vutto. PÊtipaÔisaÑvedÊti pÊtiÑ pÈkaÔaÑ karonto. Cittasa~khÈrapaÔisaÑvedÊti saÒÒÈvedanÈsa~khÈtaÑ cittasa~khÈraÑ pÈkaÔaÑ karonto. AbhippamodayaÑ cittanti cittaÑ modento. SamÈdahaÑ cittanti ÈrammaÓe cittaÑ samaÑ Ôhapento. VimocayaÑ cittanti cittaÑ nÊvaraÓÈdÊhi vimocento. PÊtipaÔisaÑvedÊ sukhapaÔisaÑvedÊ cittasa~khÈrapaÔisaÑvedÊ passambhayaÑ cittasa~khÈranti catukkaÒca cittapaÔisaÑvedÊ abhippamodayaÑ cittaÑsamÈdahaÑ cittaÑ vimocayaÑcittanti catukkaÒca appanÈsamÈdhivasena vipassanÈsampayuttasamÈdhivasena ca vuttÈni. AniccÈnupassÊti aniccÈnupassanÈvasena. VirÈgÈnupassÊti nibbidÈnupassanÈvasena. NirodhÈnupassÊti bha~gÈnupassanÈvasena. PaÔinissaggÈnupassÊti vuÔÔhÈnagÈminÊvipassanÈvasena. SÈ hi tada~gavasena saddhiÑ khandhÈbhisa~khÈrehi kilese pariccajati. Sa~khatadosadassanena ca tabbiparÊte nibbÈne tanninnatÈya pakkhandati. IdaÑ catukkaÑ vipassanÈsampayuttasamÈdhivaseneva vuttaÑ. AssÈsavasena passÈsavasenÈti cettha assÈsapassÈsapavattimattaÑ gahetvÈ vuttaÑ, na tadÈrammaÓakaraÓavasena. VitthÈro panettha ÈnÈpÈnakathÈyaÑ Èvibhavissati.

ŒnantarikasamÈdhiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

33. AraÓavihÈraÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

82. AraÓavihÈraÒÈÓaniddese aniccÈnupassanÈdayo vuttatthÈ. SuÒÒato vihÈroti anattÈnupassanÈya vuÔÔhitassa suÒÒatÈkÈreneva pavattÈ arahattaphalasamÈpatti. Animitto vihÈroti aniccÈnupassanÈya vuÔÔhitassa animittÈkÈrena pavattÈ arahattaphalasamÈpatti. ______________________________________________________________ 1. DÊ 2. 231; Ma 1. 70; Ma 3. 125 piÔÔhÈdÊsu.

282 KhuddakanikÈya

AppaÓihito vihÈroti dukkhÈnupassanÈya vuÔÔhitassa appaÓihitÈkÈrena pavattÈ arahattaphalasamÈpatti. SuÒÒate adhimuttatÈti suÒÒate phalasamÈpattiyÈ pubbabhÈgapaÒÒÈvasena adhimuttatÈ. Sesadvayepi eseva nayo. PaÔhamaÑ jhÈnanti-ÈdÊhi arahattaphalasamÈpattiÑ samÈpajjitukÈmassa vipassanÈya ÈrammaÓabh|tÈ jhÈnasamÈpattiyo vuttÈ. Arahatoyeva hi vipassanÈphalasamÈpattipaÓÊtÈdhimuttijhÈnasamÈpattiyo sabbakilesÈnaÑ pahÊnattÈ “araÓavihÈro”ti vatthuÑ arahanti.

PaÔhamena jhÈnena nÊvaraÓe haratÊti araÓavihÈroti paÔhamajjhÈnasama~gÊ paÔhamena jhÈnena nÊvaraÓe haratÊti taÑ paÔhamaÑ jhÈnaÑ araÓavihÈroti attho. Sesesupi eseva nayo. Arahato nÊvaraÓÈbhÈvepi nÊvaraÓavipakkhattÈ paÔhamassa jhÈnassa nÊvaraÓe haratÊti vuttanti veditabbaÑ. VipassanÈphalasamÈpattipaÓÊtÈdhimuttivasena tidhÈ araÓavihÈraÒÈÓaÑ uddisitvÈ kasmÈ jhÈnasamÈpattiyova araÓavihÈroti niddiÔÔhÈti ce? Uddesavaseneva tÈsaÑ tissannaÑ araÓavihÈratÈya siddhattÈ. PhalasamÈpattivipassanÈya pana bh|mibh|tÈnaÑ jhÈnasamÈpattÊnaÑ araÓavihÈratÈ avutte na sijjhati, tasmÈ asiddhameva sÈdhetuÑ “paÔhamaÑ jhÈnaÑ araÓavihÈro”ti-Èdi vuttanti veditabbaÑ. TÈsaÑ hi araÓavihÈratÈ uddesavasena asiddhÈpi niddese vuttattÈ siddhÈti. TesaÑ vÈ yojitanayeneva “aniccÈnupassanÈ niccasaÒÒaÑ haratÊti araÓavihÈro, dukkhÈnupassanÈ sukhasaÒÒaÑ haratÊti araÓavihÈro, anattÈnupassanÈ attasaÒÒaÑ haratÊti araÓavihÈro, suÒÒato vihÈro asuÒÒataÑ haratÊti araÓavihÈro, animitto vihÈro nimittaÑ haratÊti araÓavihÈro, appaÓihito vihÈro paÓidhiÑ haratÊti araÓavihÈro, suÒÒatÈdhimuttatÈ asuÒÒatÈdhimuttiÑ haratÊti araÓavihÈro, animittÈdhimuttatÈ nimittÈdhimuttiÑ haratÊti araÓavihÈro, appaÓihitÈdhimuttatÈ paÓihitÈdhimuttiÑ haratÊti araÓavihÈro”ti yojetvÈ gahetabbaÑ.

AraÓavihÈraÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


34. NirodhasamÈpattiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

83. NirodhasamÈpattiÒÈÓaniddese samathabalanti kÈmacchandÈdayo paccanÊkadhamme sametÊti samatho, soyeva akampanÊyaÔÔhena balaÑ. AnÈgÈmi-arahantÈnaÑyeva samÈdhipaÔipakkhassa kÈmacchandassa pahÈnena samÈdhismiÑ parip|rakÈribhÈvappattattÈ tesaÑyeva samÈdhi balappattoti katvÈ “samathabalan”ti vuccati, na aÒÒesaÑ. SamÈdhibalantipi pÈÔho. VipassanÈbalanti aniccÈdivasena vividhehi ÈkÈrehi dhamme passatÊti vipassanÈ, sÈyeva akampanÊyaÔÔhena balaÑ. TesaÑyeva ubhinnaÑ balappattaÑ vipassanÈÒÈÓaÑ. Tattha samathabalaÑ anupubbena cittasantÈnav|pasamanatthaÑ nirodhe ca paÔipÈdanatthaÑ, vipassanÈbalaÑ pavatte ÈdinavadassanatthaÑ nirodhe ca ÈnisaÑsadassanatthaÑ.

NÊvaraÓeti nimittatthe bhummavacanaÑ, nÊvaraÓanimittaÑ nÊvaraÓapaccayÈti attho. KaraÓatthe vÈ bhummavacanaÑ, nÊvaraÓenÈti attho. Na kampatÊti jhÈnasama~gÊpuggalo. Atha vÈ jhÈnanti jhÈna~gÈnaÑ adhippetattÈ paÔhamena jhÈnena taÑsampayuttasamÈdhi nÊvaraÓe na kampati. Ayameva cettha yojanÈ gahetabbÈ. Uddhacce cÈti uddhaccasahagatacittuppÈde uddhacce ca. Uddhaccanti ca uddhatabhÈvo, taÑ av|pasamalakkhaÓaÑ. Uddhaccasahagatakilese cÈti uddhaccena sahagate ekuppÈdÈdibhÈvaÑ gate uddhaccasampayutte moha-ahirika-anottappakilese ca. Khandhe cÈti uddhaccasampayuttacatukkhandhe ca. Na kampati na calati na vedhatÊti aÒÒamaÒÒavevacanÈni. Uddhacce na kampati, uddhaccasahagatakilese na calati, uddhaccasahagatakkhandhe na vedhatÊti yojetabbaÑ. VipassanÈbalaÑ sattannaÑyeva anupassanÈnaÑ vuttattÈ tÈsaÑyeva vasena vipassanÈbalaÑ paripuÓÓaÑ hotÊti veditabbaÑ. AvijjÈya cÈti dvÈdasasupi akusalacittuppÈdesu avijjÈya ca. AvijjÈsahagatakilese cÈti yathÈyogaÑ avijjÈya sampayuttalobhadosamÈnadiÔÔhivicikicchÈthina-uddhacca-ahirika-anottappakilese ca.

VacÊsa~khÈrÈti vitakkavicÈrÈ. “Pubbe kho Èvuso VisÈkha vitakketvÈ vicÈretvÈ pacchÈ vÈcaÑ bhindati, tasmÈ vitakkavicÈrÈ vacÊsa~khÈro”ti1 ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 376 piÔÔhe.

284 KhuddakanikÈya

vacanato vÈcaÑ sa~kharonti uppÈdentÊti vacÊsa~khÈrÈ. KÈyasa~khÈrÈti assÈsapassÈsÈ. “AssÈsapassÈsÈ kho Èvuso VisÈkha kÈyikÈ ete dhammÈ kÈyapaÔibaddhÈ, tasmÈ assÈsapassÈsÈ kÈyasa~khÈro”ti1 vacanato kÈyena sa~kharÊyantÊti kÈyasa~khÈrÈ. SaÒÒÈvedayitanirodhanti saÒÒÈya vedanÈya ca nirodhaÑ. Cittasa~khÈrÈti saÒÒÈ ca vedanÈ ca. “CetasikÈ2 ete dhammÈ cittapaÔibaddhÈ, tasmÈ saÒÒÈ ca vedanÈ ca cittasa~khÈro”ti3 vacanato cittena sa~kharÊyantÊti cittasa~khÈrÈ.

84. ©ÈÓacariyÈsu anupassanÈvasÈne4, vivaÔÔanÈnupassanÈgahaÓena vÈ tassÈ Èdibh|tÈ cariyÈkathÈya ÒÈÓacariyÈti vuttÈ sesÈnupassanÈpi gahitÈ hontÊti veditabbaÑ. SoÄasahi ÒÈÓacariyÈhÊti ca ukkaÔÔhaparicchedo, anÈgÈmissa pana arahattamaggaphalavajjÈhi cuddasahipi hoti paripuÓÓabalattÈ. 85. Navahi samÈdhicariyÈhÊti ettha paÔhamajjhÈnÈdÊhi aÔÔha, paÔhamajjhÈnÈdÊnaÑ paÔilÈbhatthÈya sabbattha upacÈrajjhÈnavasena ekÈti nava samÈdhicariyÈ. BalacariyÈnaÑ kiÑ nÈnattaÑ? Samathabalepi hi “nekkhammavasenÈ”ti-ÈdÊhi sattahi pariyÈyehi upacÈrasamÈdhi vutto, peyyÈlavitthÈrato “paÔhamajjhÈnavasenÈ”ti-ÈdÊhi samasattatiyÈ vÈrehi yathÈyogaÑ appan|pacÈrasamÈdhi vutto, samÈdhicariyÈyapi “paÔhamaÑ jhÈnan”ti-ÈdÊhi aÔÔhahi pariyÈyehi appanÈsamÈdhi vutto. PaÔhamaÑ jhÈnaÑ paÔilÈbhatthÈyÈti-ÈdÊhi aÔÔhahi pariyÈyehi upacÈrasamÈdhi vuttoti ubhayatthÈpi appan|pacÈrasamÈdhiyeva vutto. EvaÑ santepi akampiyaÔÔhena balÈni vasÊbhÈvaÔÔhena cariyÈti veditabbÈ. VipassanÈbale pana satta anupassanÈva “vipassanÈbalan”ti vuttÈ, ÒÈÓacariyÈya satta ca anupassanÈ vuttÈ, vivaÔÔanÈnupassanÈdayo nava ca visesetvÈ vuttÈ. IdaÑ nesaÑ nÈnattaÑ. Satta anupassanÈ pana akampiyaÔÔhena balÈni vasÊbhÈvaÔÔhena cariyÈti veditabbÈ.

“VasÊbhÈvatÈ paÒÒÈ”ti5 ettha vuttavasiyo vissajjetuÑ vasÊti paÒca vasiyoti itthili~gavohÈrena vuttaÑ. Vaso eva vasÊti vuttaÑ hoti. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 375 piÔÔhe. 2. YasmÈ kho Èvuso VisÈkha cetasikÈ (Ka) 3. Ma 1. 376 piÔÔhe. 4. AnupassanÈvasena (SÊ, SyÈ) 5. Khu 9. 3 piÔÔhe.


Puna puggalÈdhiÔÔhÈnÈya desanÈya tÈ vasiyo vissajjento ÈvajjanavasÊti-ÈdimÈha. ŒvajjanÈya vaso Èvajjanavaso, so assa atthÊti ÈvajjanavasÊ. Eseva nayo sesesu. PaÔhamaÑ jhÈnaÑ yatthicchakanti yattha yattha padese icchati gÈme vÈ araÒÒe vÈ, tattha tattha Èvajjati. Yadicchakanti yadÈ yadÈ kÈle sÊtakÈle vÈ uÓhakÈle vÈ, tadÈ tadÈ Èvajjati. Atha vÈ yaÑ yaÑ paÔhamaÑ jhÈnaÑ icchati pathavÊkasiÓÈrammaÓaÑ vÈ sesÈrammaÓaÑ vÈ, taÑ taÑ Èvajjati. EkekakasiÓÈrammaÓassÈpi jhÈnassa vasitÈnaÑ vuttattÈ purimayojanÈyeva sundaratarÈ. YÈvaticchakanti yÈvatakaÑ kÈlaÑ icchati accharÈsa~ghÈtamattaÑ sattÈhaÑ vÈ, tÈvatakaÑ kÈlaÑ Èvajjati. ŒvajjanÈyÈti manodvÈrÈvajjanÈya. DandhÈyitattanti avasavattibhÈvo, alasabhÈvo vÈ. SamÈpajjatÊti paÔipajjati, appetÊti attho. AdhiÔÔhÈtÊti antosamÈpattiyaÑ adhikaÑ katvÈ tiÔÔhati. VuÔÔhÈnavasiyaÑ paÔhamaÑ jhÈnanti nissakkatthe upayogavacanaÑ, paÔhamajjhÈnÈti attho. PaccavekkhatÊti paccavekkhaÓajavanehi nivattitvÈ passati. Ayamettha PÈÄivaÓÓanÈ.

AyaÑ pana atthappakÈsanÈ–paÔhamajjhÈnato vuÔÔhÈya vitakkaÑ Èvajjayato bhava~gaÑ upacchinditvÈ pavattÈvajjanÈnantaraÑ vitakkÈrammaÓÈneva cattÈri paÒca vÈ javanÈni javanti, tato dve bhava~gÈni, tato puna vicÈrÈrammaÓaÑ ÈvajjanaÑ vuttanayeneva javanÈnÊti evaÑ paÒcasu jhÈna~gesu yadÈ nirantaraÑ cittaÑ pesetuÑ sakkoti, athassa ÈvajjanavasÊ siddhÈva hoti. AyaÑ pana matthakappattÈ vasÊ Bhagavato yamakapÈÔihÈriyeva labbhati. Ito paraÑ sÊghatarÈ ÈvajjanavasÊ nÈma natthi. AÒÒesaÑ pana antarantarÈ bhava~gavÈre gaÓanÈ natthi. MahÈmoggallÈnattherassa Nandopanandadamane viya sÊghaÑ samÈpattisamÈpajjanasamatthatÈ samÈpajjanavasÊ nÈma. AccharÈmattaÑ vÈ dasaccharÈmattaÑ vÈ khaÓaÑ samÈpattiÑ ÔhapetuÑ samatthatÈ adhiÔÔhÈnavasÊ nÈma. Tatheva tato lahuÑ vuÔÔhÈnasamatthatÈ vuÔÔhÈnavasÊ nÈma. PaccavekkhaÓavasÊ pana ÈvajjanavasiyÈ eva vuttÈ. PaccavekkhaÓajavanÈneva hi tattha ÈvajjanÈnantarÈnÊti. Iti ÈvajjanavasiyÈ siddhÈya paccavekkhaÓavasÊ siddhÈ hoti, adhiÔÔhÈnavasiyÈ ca siddhÈya vuÔÔhÈnavasÊ siddhÈ hoti. EvaÑ santepi “ayaÑ pana matthakappattÈ vasÊ Bhagavato yamakapÈÔihÈriyeva labbhatÊ”ti vuttattÈ pÈÔihÈriyakÈle jhÈna~gapaccavekkhaÓÈnaÑ

286 KhuddakanikÈya

abhÈvato nÈnÈvidhavaÓÓÈdinimmÈnassa nÈnÈkasiÓavasena ijjhanato taÑtaÑkasiÓÈrammaÓaÑ jhÈnaÑ samÈpajjitukÈmassa yathÈruci lahuÑ tasmiÑ kasiÓe vuttanayena ÈvajjanapavattanasamatthatÈ ÈvajjanavasÊ, tadÈvajjanavÊthiyaÑyeva tassa jhÈnassa appanÈsamatthatÈsamÈpajjanasamatthatÈ samÈpajjanavasÊ. EvaÑ hi vuccamÈne yutti ca na virujjhati, vasÊpaÔipÈÔi ca yathÈkkameneva yujjati. JhÈna~gapaccavekkhaÓÈyaÑ pana “matthakappattÈyeva paÒca javanÈnÊ”ti vuttattÈ vuttanayena sattasupi javanesu javantesu paccavekkhaÓavasÊyeva hoti. EvaÑ sante “paÔhamajjhÈnaÑ ÈvajjatÊ”ti vacanaÑ na yujjatÊti ce? YathÈ kasiÓe pavattaÑ jhÈnaÑ kÈraÓopacÈrena kasiÓanti vuttaÑ, tathÈ jhÈnapaccayaÑ kasiÓaÑ “sukho BuddhÈnamuppÈdo”ti-ÈdÊsu1 viya phalopacÈrena jhÈnanti vuttaÑ. YathÈparicchinne kÈle ÔhatvÈ vuÔÔhitassa niddÈya pabuddhassa puna niddokkamane viya puna jhÈnokkamane satipi adhiÔÔhÈnavasÊyeva nÈma, yathÈparicchedena vuÔÔhitassa pana vuÔÔhÈneyeva adhiÔÔhÈne satipi vuÔÔhÈnavasÊ nÈma hotÊti ayaÑ tesaÑ viseso.

NirodhasamÈpattiyÈ vibhÈvanatthaÑ pana idaÑ paÒhakammaÑ–kÈ nirodhasamÈpatti, ketaÑ samÈpajjanti, ke na samÈpajjanti, kattha samÈpajjanti, kasmÈ samÈpajjanti, kathaÒcassÈ samÈpajjanaÑ hoti, kathaÑ ÔhÈnaÑ, kathaÑ vuÔÔhÈnaÑ, vuÔÔhitassa kinninnaÑ cittaÑ hoti, matassa ca samÈpannassa ca ko viseso, nirodhasamÈpatti kiÑ sa~khatÈ asa~khatÈ lokiyÈ lokuttarÈ nipphannÈ anipphannÈti?

Tattha kÈ nirodhasamÈpattÊti? YÈ anupubbanirodhavasena cittacetasikÈnaÑ dhammÈnaÑ appavatti.

Ke taÑ samÈpajjanti, ke na samÈpajjantÊti? Sabbepi puthujjanÈ sotÈpannÈ sakadÈgÈmino sukkhavipassakÈ ca anÈgÈmÊ arahanto na samÈpajjanti, aÔÔhasamÈpattilÈbhino pana anÈgÈmino ca khÊÓÈsavÈ ca samÈpajjanti. ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 42 piÔÔhe.


Kattha samÈpajjantÊti? PaÒcavokÈrabhave. KasmÈ? AnupubbasamÈpattisabbhÈvato. CatuvokÈrabhave pana paÔhamajjhÈnÈdÊnaÑ uppattiyeva natthi, tasmÈ na sakÈ tattha samÈpajjituÑ.

KasmÈ samÈpajjantÊti? Sa~khÈrÈnaÑ pavattibhede ukkaÓÔhitvÈ diÔÔheva dhamme acittakÈ hutvÈ “nirodhaÑ nibbÈnaÑ patvÈ sukhaÑ viharissÈmÈ”ti samÈpajjanti.

KathaÑ cassÈ samÈpajjanaÑ hotÊti? SamathavipassanÈvasena ussakkitvÈ katapubbakiccassa nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ nirodhayato evamassÈ samÈpajjanaÑ hoti. Yo hi samathavaseneva ussakkati, so nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpattiÑ patvÈ tiÔÔhati. Yo vipassanÈvaseneva ussakkati, so phalasamÈpattiÑ patvÈ tiÔÔhati. Yo pana ubhayavasena ussakkitvÈ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ nirodheti, so taÑ samÈpajjatÊti ayamettha sa~khepo.

AyaÑ pana vitthÈro–idha bhikkhu nirodhaÑ samÈpajjitukÈmo katabhattakicco sudhotahatthapÈdo vivitte okÈse supaÒÒatte Èsane nisÊdati palla~kaÑ ÈbhujitvÈ ujuÑ kÈyaÑ paÓidhÈya parimukhaÑ satiÑ upaÔÔhapetvÈ, so paÔhamajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya tattha sa~khÈre aniccato dukkhato anattato vipassati. VipassanÈ panesÈ tividhÈ hoti sa~khÈrapariggaÓhanakavipassanÈ phalasamÈpattivipassanÈ nirodhasamÈpattivipassanÈti. Tattha sa~khÈrapariggaÓhanakavipassanÈ mandÈ vÈ hotu tikkhÈ vÈ, maggassa padaÔÔhÈnaÑ hotiyeva. PhalasamÈpattivipassanÈ tikkhÈva vaÔÔati maggabhÈvanÈsadisÈ. NirodhasamÈpattivipassanÈ pana nÈtimandÈ nÈtitikkhÈ vaÔÔati. TasmÈ esa nÈtimandÈya nÈtitikkhÈya vipassanÈya te sa~khÈre vipassati, tato dutiyajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya tattha sa~khÈre tatheva vipassati. Tato tatiyajjhÈnaÑ -pa-. Tato viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya tattha sa~khÈre tatheva vipassati. Atha1 ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya catubbidhaÑ pubbakiccaÑ karoti nÈnÈbaddha-avikopanaÑ saÑghapaÔimÈnanaÑ satthupakkosanaÑ addhÈnaparicchedanti.

Tattha nÈnÈbaddha-avikopananti yaÑ iminÈ bhikkhunÈ saddhiÑ ekÈbaddhaÑ na hoti, nÈnÈbaddhaÑ hutvÈ ÔhitaÑ pattacÊvaraÑ vÈ maÒcapÊÔhaÑ vÈ nicÈsagehaÑ vÈ ______________________________________________________________ 1. TathÈ (SÊ), atha vÈ (SyÈ)

288 KhuddakanikÈya

aÒÒaÑ vÈ pana kiÒci parikkhÈrajÈtaÑ, taÑ yathÈ na vikuppati, aggi-udakavÈtacora-und|rÈdÊnaÑ vasena na vinassati, evaÑ adhiÔÔhÈtabbaÑ. TatridaÑ adhiÔÔhÈnavidhÈnaÑ–“idaÒcidaÒca imasmiÑ sattÈhabbhantare mÈ agginÈ jhÈyatu, mÈ udakena vuyhatu, mÈ vÈtena viddhaÑsatu, mÈ corehi harÊyatu, mÈ und|rÈdÊhi khajjat|”ti. EvaÑ adhiÔÔhite taÑ sattÈhaÑ tassa na koci parissayo hoti, anadhiÔÔhahato pana aggi-ÈdÊhi vinassati. IdaÑ nÈnÈbaddha-avikopanaÑ nÈma. YaÑ pana ekÈbaddhaÑ hoti nivÈsanapÈrupanaÑ vÈ nisinnÈsanaÑ vÈ, tattha visuÑ adhiÔÔhÈnakiccaÑ natthi, samÈpattiyeva1 naÑ rakkhati.

SaÑghapaÔimÈnananti bhikkhusaÑghassa paÔimÈnanaÑ udikkhanaÑ. YÈva eso bhikkhu Ègacchati, tÈva saÑghakammassa akaraÓanti attho. Ettha ca na paÔimÈnanaÑ etassa pubbakiccaÑ, paÔimÈnanÈvajjanaÑ pana pubbakiccaÑ. TasmÈ evaÑ ÈvajjitabbaÑ–“sace mayi sattÈhaÑ nirodhaÑ samÈpajjitvÈ nisinne saÑgho apalokanakammÈdÊsu2 kiÒcideva kammaÑ kattukÈmo hoti, yÈva maÑ koci bhikkhu ÈgantvÈ na pakkosati, tÈvadeva vuÔÔhahissÈmÊ”ti. EvaÑ katvÈ samÈpanno hi tasmiÑ samaye vuÔÔhÈtiyeva. Yo pana evaÑ na karoti, saÑgho ca sannipatitvÈ taÑ apassanto “asuko bhikkhu kuhin”ti pucchitvÈ “nirodhaÑ samÈpanno”ti vutte kaÒci bhikkhuÑ peseti “gaccha taÑ saÑghassa vacanena pakkosÈ”ti. Athassa tena bhikkhunÈ savan|pacÈre ÔhatvÈ “saÑgho taÑ Èvuso paÔimÈnetÊ”ti vuttamatteyeva vuÔÔhÈnaÑ hoti. EvaÑgarukÈ hi saÑghassa ÈÓÈ nÈma. TasmÈ taÑ ÈvajjitvÈ yathÈ sayameva3 vuÔÔhÈti, evaÑ samÈpajjitabbaÑ.

Satthupakkosananti idhÈpi satthupakkosanÈvajjanameva imassa pubbakiccaÑ. TasmÈ tampi evaÑ ÈvajjitabbaÑ–“sace mayi sattÈhaÑ nirodhaÑ samÈpajjitvÈ nisinne SatthÈ otiÓÓe vatthusmiÑ sikkhÈpadaÑ vÈ paÒÒapeti, tathÈr|pÈya vÈ aÔÔhuppattiyÈ dhammaÑ deseti. YÈva maÑ koci ÈgantvÈ na pakkosati, tÈvadeva vuÔÔhahissÈmÊ”ti. EvaÑ katvÈ nisinno hi tasmiÑ samaye vuÔÔhÈtiyeva. Yo pana evaÑ na karoti, SatthÈ ca saÑghe sannipatite taÑ apassanto “asuko bhikkhu kuhin”ti pucchitvÈ “nirodhaÑ samÈpanno”ti vutte kaÒci bhikkhuÑ peseti “gacchataÑ mama vacanena pakkosÈ”ti. ______________________________________________________________ 1. SamÈpattivaseneva (Visuddhi 2. 348 piÔÔhe) 2. ©attikammÈdÊsu (Visuddhi 2. 349 piÔÔhe) 3. PaÔhamameva (SyÈ)


Athassa tena bhikkhunÈ savan|pacÈre ÔhatvÈ SatthÈ ÈyasmantaÑ ÈmantetÊ”ti vuttamatteyeva vuÔÔhÈnaÑ hoti. EvaÑ garukaÑ hi satthupakkosanaÑ. TasmÈ taÑ ÈvajjitvÈ yathÈ sayameva1 vuÔÔhÈti, evaÑ samÈpajjitabbaÑ.

AddhÈnaparicchedoti jÊvitaddhÈnassa paricchedo. IminÈ hi bhikkhunÈ addhÈnaparicchede kusalena2 bhavitabbaÑ. “Attano Èyusa~khÈrÈ sattÈhaÑ pavattissanti, na pavattissantÊ”ti ÈvajjitvÈva samÈpajjitabbaÑ. Sace hi sattÈhabbhantare nirujjhanake Èyusa~khÈre anÈvajjitvÈva samÈpajjati, tassa nirodhasamÈpatti maraÓaÑ paÔibÈhituÑ na sakkoti. Antonirodhe maraÓassa natthitÈya antarÈva samÈpattito vuÔÔhÈti, tasmÈ etaÑ ÈvajjitvÈva samÈpajjitabbaÑ. AvasesaÑ hi anÈvajjitumpi vaÔÔati, idaÑ pana ÈvajjitabbamevÈti vuttaÑ. So evaÑ ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya imaÑ pubbakiccaÑ katvÈ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ samÈpajjati. AthekaÑ vÈ dve vÈ cittavÈre atikkamitvÈ acittako hoti, nirodhaÑ phusati. KasmÈ panassa dvinnaÑ cittÈnaÑ upari cittÈni nappavattantÊti? Nirodhassa payogattÈ. IdaÑ hi imassa bhikkhuno dve samathavipassanÈdhamme yuganaddhe katvÈ aÔÔhasamÈpatti-ÈrohanaÑ anupubbanirodhassa payogo, na nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpattiyÈti nirodhassa payogattÈ dvinnaÑ cittÈnaÑ upari nappavattanti.

KathaÑ ÔhÈnanti? EvaÑ samÈpannÈya panassÈ3 kÈlaparicchedavasena ceva antarÈ ÈyukkhayasaÑghapaÔimÈnanasatthupakkosanÈbhÈvena ca ÔhÈnaÑ hoti.

KathaÑ vuÔÔhÈnanti? AnÈgÈmissa anÈgÈmiphalasamÈpattiyÈ arahato arahattaphalasamÈpattiyÈti evaÑ dvedhÈ vuÔÔhÈnaÑ hoti.

VuÔÔhitassa kinninnaÑ cittaÑ hotÊti? NibbÈnaninnaÑ. VuttaÒhetaÑ “saÒÒÈvedayitanirodhasamÈpattiyÈ vuÔÔhitassa kho Èvuso VisÈkha bhikkhuno vivekaninnaÑ cittaÑ hoti vivekapoÓaÑ vivekapabbhÈran”ti4.

Matassa ca samÈpannassa ca ko visesoti? Ayampi attho sutte vuttoyeva. YathÈha “yo cÈyaÑ Èvuso mato kÈla~kato, ______________________________________________________________ 1. PaÔhamameva (SyÈ) 2. Sukusalena (Visuddhi 2. 349 piÔÔhe) 3. SamÈpannassa panassa (SÊ, SyÈ) 4. Ma 1. 377 piÔÔhe.

290 KhuddakanikÈya

tassa kÈyasa~khÈrÈ niruddhÈ paÔippassaddhÈ, vacÊsa~khÈrÈ, cittasa~khÈrÈ niruddhÈ paÔippassaddhÈ, Èyu parikkhÊÓo, usmÈ v|pasantÈ, indriyÈni paribhinnÈni. YvÈyaÑ bhikkhu saÒÒÈvedayitanirodhaÑ samÈpanno, tassapi kÈyasa~khÈrÈ niruddhÈ paÔippassaddhÈ, vacÊsa~khÈrÈ, cittasa~khÈrÈ niruddhÈ paÔippassaddhÈ, Èyu aparikkhÊÓo, usmÈ av|pasantÈ, indriyÈni aparibhinnÈnÊ”ti1.

NirodhasamÈpatti kiÑ sa~khatÈti-ÈdipucchÈyaÑ pana “sa~khatÈ”tipi “asa~khatÈ”tipi “lokiyÈ”tipi “lokuttarÈ”tipi na vattabbÈ. KasmÈ? SabhÈvato natthitÈya. YasmÈ pana samÈpajjantassa vasena samÈpanno nÈma hoti, tasmÈ nipphannÈti vatthuÑ vaÔÔati, no anipphannÈti.

Iti santÈ samÈpatti, ayaÑ ariyanisevitÈ. DiÔÔheva dhamme nibbÈna-miti sa~khamupÈgatÈti.

NirodhasamÈpattiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

35. ParinibbÈnaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

86. ParinibbÈnaÒÈÓaniddese idhÈti imasmiÑ sÈsane. SampajÈnoti sÈtthakasampajaÒÒaÑ sappÈyasampajaÒÒaÑ gocarasampajaÒÒaÑ asammohasampajaÒÒanti imehi cat|hi sampajaÒÒehi sampajÈno. Pavattanti sabbattha yathÈnur|paÑ pariyuÔÔhÈnapavattaÒca anusayappavattaÒca. PariyÈdiyatÊti upacÈrappanÈvasena vuttesu vikkhambhanavasena, vipassanÈvasena vuttesu tada~gavasena, maggavasena vuttesu samucchedavasena khepeti appavattaÑ karoti. PeyyÈlamukhena hi dutiyÈdijhÈnasamÈpattimahÈvipassanÈmaggÈ sa~khittÈ. YasmÈ etaÑ paccavekkhantassa pavattaÑ ÒÈÓaÑ parinibbÈne ÒÈnaÑ nÈma hoti, tasmÈ vikkhambhanaparinibbÈnaÑ tada~gaparinibbÈnaÑ samucchedaparinibbÈnantipi vuttameva hoti. Etehi kilesaparinibbÈnapaccavekkhaÓaÒÈÓaÑ vuttaÑ. Atha vÈ panÈti-ÈdÊhi khandhaparinibbÈnapaccavekkhaÓaÒÈÓaÑ niddisati. AnupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈti duvidhÈ hi nibbÈnadhÈtu sa-upÈdisesÈ ca anupÈdisesÈ ca. Tattha upÈdÊyate “ahaÑ mamÈ”ti bhusaÑ gaÓhÊyatÊti upÈdi, ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 370 piÔÔhe.


khandhapaÒcakassetaÑ adhivacanaÑ. UpÈdiyeva seso avasiÔÔhoti upÈdiseso,saha upÈdisesena vattatÊti sa-upÈdisesÈ. Natthettha upÈdisesoti anupÈdisesÈ. Sa-upÈdisesÈ paÔhamaÑ vuttÈ, ayaÑ pana anupÈdisesÈ. TÈya anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ. Cakkhupavattanti cakkhupavatti cakkhusamudÈcÈro. PariyÈdiyatÊti khepÊyati maddÊyatÊti. Esa nayo sesesu.

ParinibbÈnaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

36. SamasÊsaÔÔhaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

87. SamasÊsaÔÔhaÒÈÓaniddese paÒcakkhandhÈti-ÈdÊhi dasahi rÈsÊhi sabbadhammasa~gaho veditabbo. Na hi ekekassa vasena ÈyatanadhÈturÈsivajjehi sesehi aÔÔhahi rÈsÊhi visuÑ visuÑ sabbadhammo sa~gayhatÊti. YasmÈ pana lokuttaradhammÈ hetusamucchedena samucchinditabbÈ na honti, tasmÈ sabbadhammasaddena sa~gahitÈpi lokuttaradhammÈ samucchedavasena sambhavato1 idha na gahetabbÈ, hetusamucchedena samucchinditabbÈ eva tebh|makadhammÈ gahetabbÈ. SammÈ samucchindatÊti yathÈyogaÑ vikkhambhanatada~gasamucchedapahÈnavasena pariyuÔÔhÈnaÑ anusayaÒca nirodhento sammÈ samucchindati. EvaÑ puggalÈdhiÔÔhÈnÈya desanÈya sammÈ samucchedo niddiÔÔho. NirodhetÊti anuppÈdanirodhena nirodheti. IminÈ samucchedattho vutto. Na upaÔÔhÈtÊti evaÑ nirodhe kate so so dhammo puna na upatiÔÔhati, na uppajjatÊti attho. IminÈ nirodhattho vutto. EvaÑ anupaÔÔhahanadhammavasena anupaÔÔhÈnabhÈvo niddiÔÔho. Samanti kÈmacchandÈdÊnaÑ samitattÈ samaÑ. TÈni pana nekkhammÈdÊni satta, r|pÈr|pajjhÈnÈni aÔÔha, mahÈvipassanÈ aÔÔhÈrasa, ariyamaggÈ cattÈroti sattatiÑsa honti.

Terasa sÊsÈni sÊsabh|tÈnaÑ sabbesaÑ sa~gahavasena vuttÈni. Idha pana saddhÈdÊni aÔÔheva sÊsÈni yujjanti. Na hi arahato taÓhÈdÊni paÒca sÊsÈni santi. PalibodhasÊsanti palibundhanaÑ palibodho, nibbÈnamaggÈvaraÓanti attho. SÊsanti padhÈnaÑ, adhikanti attho. Palibodhoyeva sÊsaÑ, ______________________________________________________________ 1. Samucchedavacanasambhavato (SyÈ, Ka)

292 KhuddakanikÈya

taÑsampayuttÈdisabbapalibodhesu vÈ sÊsanti palibodhasÊsaÑ. Esa nayo sesesu. Visesato pana vinibandhananti unnativasena saÑsÈre bandhanaÑ. ParÈmÈsoti abhiniveso. Vikkhepoti vippakiÓÓatÈ. Kilesoti kilissanaÑ. Adhimokkhoti adhimuccanaÑ. Paggahoti ussÈhanaÑ. UpaÔÔhÈnanti apilÈpanaÑ. Avikkhepoti avippakiÓÓatÈ. Dassananti yathÈsabhÈvapaÔivedho. Pavattanti upÈdinnakkhandhapavattaÑ. Gocaroti ÈrammaÓaÑ. Imesu dvÈdasasupi vÈresu padhÈnaÔÔho sÊsaÔÔho. Vimokkhoti vikkhambhanatada~gasamucchedapaÔippassaddhinissaraÓavimuttÊsu paÒcasu nissaraÓavimutti nibbÈnaÑ. Sa~khÈrasÊsanti sabbasa~khatasa~khÈrÈnaÑ sÊsaÑ, koÔi avasÈnanti attho. Etena anupÈdisesaparinibbÈnaÑ vuttaÑ. Sa~khÈrÈbhÈvamattavasena vÈ khandhaparinibbÈnameva vuttaÑ hoti. NekkhammÈdikaÑ samaÒca saddhÈdikaÑ sÊsaÒca, samasÊsaÑ vÈ assa atthÊti samasÊsÊti. Atha vÈ terasannaÑ sÊsÈnaÑ taÓhÈdÊni paÒca sÊsÈni samudayasaccaÑ, saddhÈdÊni paÒca maggasaccaÑ, pavattasÊsaÑ jÊvitindriyaÑ dukkhasaccaÑ, gocarasÊsaÒca sa~khÈrasÊsaÒca nirodhasaccanti imesaÑ catunnaÑ ariyasaccÈnaÑ ekasmiÑ roge vÈ ekasmiÑ iriyÈpathe vÈ ekasmiÑ sabhÈgajÊvitindriye vÈ abhisamayo ca anupÈdisesaparinibbÈnaÒca yassa hoti, so pubbe vuttasamÈnaÒca imesaÒca sÊsÈnaÑ atthitÈya samasÊsÊti vuccati.

SamasÊsaÔÔhaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

37. SallekhaÔÔhaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

88. SallekhaÔÔhaÒÈÓaniddese rÈgo puth|ti rÈgo visuÑ, lokuttarehi asammissoti attho. Esa nayo sesesu. RÈgoti raÒjanaÔÔhena. Dosoti dussanaÔÔhena. Mohoti muyhanaÔÔhena. RaÒjanalakkhaÓo rÈgo, dussanalakkhaÓo doso, muyhanalakkhaÓo mohoti ime tayo sÊsakilese vatvÈ idÈni pabhedato dassento kodhoti-ÈdimÈha. Tattha kujjhanalakkhaÓo kodhoti idha sattavatthuko adhippeto. UpanandhanalakkhaÓo upanÈho, daÄhabhÈvappatto kodhoyeva. ParaguÓamakkhanalakkhaÓo makkho, paraguÓapuÒchananti attho. YugaggÈhalakkhaÓo paÄÈso, yugaggÈhavasena paraguÓadassananti attho. ParasampattikhÊyanalakkhaÓÈ issÈ, us|yanÈti


attho. Attasampattinig|hanalakkhaÓaÑ macchariyaÑ, “mayhaÑ acchariyaÑ mÈ parassa hot|”ti attho. AttanÈ katapÈpapaÔicchÈdanalakkhaÓÈ mÈyÈ, paÔicchÈdanaÔÔhena mÈyÈ viyÈti attho. Attano avijjamÈnaguÓappakÈsanalakkhaÓaÑ sÈÔheyyaÑ, saÔhabhÈvoti attho. Cittassa uddhumÈtabhÈvalakkhaÓo thambho, thaddhabhÈvoti attho. KaraÓuttariyalakkhaÓo sÈrambho. UnnatilakkhaÓo mÈno. AbbhunnatilakkhaÓo atimÈno. MattabhÈvalakkhaÓo mado. PaÒcasu kÈmaguÓesu cittavosaggalakkhaÓo pamÈdo.

EvaÑ visuÑ visuÑ kilesavasena puth| dassetvÈ vuttakilese ca avutte ca aÒÒe sabbasa~gÈhikavasena dassetuÑ sabbe kilesÈti-ÈdimÈha. Tattha diÔÔhadhammasamparÈyesu satte kilesenti upatÈpenti vibÈdhentÊti kilesÈ. Akusalakammapathasa~gahitÈ ca asa~gahitÈ ca. DuÔÔhu caritÈ, duÔÔhÈ vÈ caritÈti duccaritÈ. Te pana kÈyaduccaritaÑ vacÊduccaritaÑ manoduccaritanti tippakÈrÈ. VipÈkaÑ abhisa~kharontÊti abhisa~khÈrÈ. Tepi puÒÒÈbhisa~khÈro apuÒÒÈbhisa~khÈro ÈneÒjÈbhisa~khÈroti tippakÈrÈ. VipÈkavasena bhavaÑ gacchantÊti bhavagÈmino, bhavagÈmino kammÈ bhavagÈmikammÈ. IminÈ abhisa~khÈrabhÈvepi sati avedanÊyÈni kammÈni paÔikkhittÈni hontÊti ayaÑ viseso. “DuccaritÈ”ti ca “kammÈ”ti ca li~gavipallÈso kato. NÈnattekattanti ettha uddese ekattasaddassa abhÈvepi nÈnattekattÈnaÑ aÒÒamaÒÒÈpekkhattÈ ekattampi niddisitukÈmena “nÈnattekattan”ti uddeso kato. NÈnattasallekhake ekatte dassite sallekhaÒÈÓaÑ sukhena dassÊyatÊti. NÈnattanti anavaÔÔhitattÈ saparipphandattÈ ca nÈnÈsabhÈvo. Ekattanti avaÔÔhitattÈ aparipphandattÈ ca ekasabhÈvo.

CaraÓatejoti caranti tena agataÑ disaÑ nibbÈnaÑ gacchantÊti caraÓaÑ. KiÑ taÑ? SÊlaÑ. Tadeva paÔipakkhatÈpanaÔÔhena tejo. GuÓatejoti sÊlena laddhapatiÔÔho samÈdhitejo. PaÒÒÈtejoti samÈdhinÈ laddhapatiÔÔho vipassanÈtejo. PuÒÒatejoti vipassanÈhi laddhapatiÔÔho ariyamaggakusalatejo. Dhammatejoti catunnaÑ tejÈnaÑ patiÔÔhÈbh|to Buddhavacanatejo. CaraÓatejena tejitattÈti sÊlatejena tikhiÓÊkatattÈ. DussÊlyatejanti dussÊlabhÈvasa~khÈtaÑ tejaÑ. Tampi hi santÈnaÑ tÈpanato tejo nÈma. PariyÈdiyatÊti khepeti. AguÓatejanti

294 KhuddakanikÈya

samÈdhissa paÔipakkhaÑ vikkhepatejaÑ. DuppaÒÒatejanti vipassanÈÒÈÓapaÔipakkhaÑ mohatejaÑ. ApuÒÒatejanti taÑtaÑmaggavajjhakilesappahÈnena kilesasahÈyaÑ akusalakammatejaÑ. Na kevalaÑ hetaÑ apuÒÒameva khepeti, “atthi bhikkhave kammaÑ akaÓhaÑ asukkaÑ akaÓha-asukkavipÈkaÑ kammaÑ kammakkhayÈya saÑvattatÊ”ti1 vacanato kusalakammampi khepetiyeva. PuÒÒatejapaÔipakkhavasena apuÒÒatejameva vuttaÑ. Adhammatejanti nÈnÈtitthiyÈnaÑ samayavacanatejaÑ. Imassa ÒÈÓassa uddesavaÓÓanÈyaÑ vutte dutiye atthavikappe rÈgÈdayo ek|navÊsati puthu dussÊlyatejÈ honti. “Abhisa~khÈrÈ, bhavagÈmikammÈ”ti ettha apuÒÒÈbhisa~khÈrÈ akusalakammaÒca apuÒÒatejÈ honti, ÈneÒjÈbhisa~khÈrÈni lokiyakusalakammÈni puÒÒatejeneva khepanÊyato apuÒÒatejapakkhikÈva honti. KÈmacchandÈdayo paÒcadasa nÈnattÈ aguÓatejÈ honti, niccasaÒÒÈdayo aÔÔhÈrasa nÈnattÈ duppaÒÒatejÈ honti, catumaggavajjhÈ cattÈro nÈnattÈ apuÒÒatejÈ honti. SotÈpattimaggavajjhanÈnattena adhammatejo sa~gahetabbo.

Niddese sallekhapaÔipakkhena asallekhena sallekhaÑ dassetukÈmena asallekhapubbako sallekho niddiÔÔho. NekkhammÈdayo sattatiÑsa ekattadhammÈva paccanÊkÈnaÑ sallikhanato “sallekho”ti vuttÈ. TasmiÑ nekkhammÈdike sattatiÑsapabhede sallekhe ÒÈÓaÑ sallekhaÔÔhe ÒÈÓanti.

SallekhaÔÔhaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

38. VÊriyÈrambhaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

89. VÊriyÈrambhaÒÈÓaniddese anuppannÈnanti ekasmiÑ attabhÈve, ekasmiÑ vÈ ÈrammaÓe anibbattÈnaÑ. Anamatagge hi saÑsÈre anuppannÈ akusalÈ nÈma natthi, kusalÈ pana atthi. PÈpakÈnanti lÈmakÈnaÑ. AkusalÈnaÑ dhammÈnanti akosallasambh|tÈnaÑ dhammÈnaÑ. AnuppÈdÈyÈti na uppÈdanatthÈya. UppannÈnanti imasmiÑ attabhÈve nibbattÈnaÑ. PahÈnÈyÈti pajahanatthÈya. AnuppannÈnaÑ kusalÈnaÑ dhammÈnanti imasmiÑ attabhÈve ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 555; Di 3. 192; Ma 2. 52 piÔÔhesu.


anibbattapubbÈnaÑ kosallasambh|tÈnaÑ dhammÈnaÑ. UppÈdÈyÈti uppÈdanatthÈya. UppannÈnanti imasmiÑ attabhÈve nibbattÈnaÑ. ®hitiyÈti ÔhitatthÈya. AsammosÈyÈti avinÈsatthÈya. BhiyyobhÈvÈyÈti punappunabhÈvÈya. VepullÈyÈti vipulabhÈvÈya. BhÈvanÈyÈti vaÉÉhiyÈ. PÈrip|riyÈti parip|raÓatthÈya.

IdÈni akusalesu kÈmacchandaÑ, kusalesu nekkhammaÑ visesetvÈ dassetuÑ anuppannassa kÈmacchandassÈti-ÈdimÈha. Tattha kÈmacchandoti samÈdhipaÔipakkho kÈmarÈgo. Nekkhammanti paÔhamajjhÈnasamÈdhi, paÔhamajjhÈnaÑ vÈ, sabbe eva vÈ kusalÈ dhammÈ nekkhammaÑ.

IdÈni sabbakilesÈnaÑ sabbakilesapaÔipakkhassa arahattamaggassa ca vasena yojetvÈ dassetuÑ anuppannÈnaÑ sabbakilesÈnanti-ÈdimÈha. Tattha uppannassa arahattamaggassa ÔhitiyÈti-ÈdÊsu uppÈdakkhaÓe uppannassa arahattamaggassa ÔhitikkhaÓabha~gakkhaÓavasena “ÔhitiyÈ”ti-ÈdiyojanÈ veditabbÈ. Vibha~gaÔÔhakathÈyampi “yÈ cassa pavatti, ayameva Ôhiti nÈmÈ”ti1 vuttaÑ. Keci pana “arahattamaggassa pubbabhÈgamaggo daÔÔhabbo”ti vadanti.

VÊriyÈrambhaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

39. AtthasandassanaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

90. AtthasandassanaÒÈÓaniddese paÒcakkhandhÈti-ÈdÊni vuttatthÈneva. PakÈsetÊti pÈkaÔaÑ karoti, sot|naÑ ÒÈÓacakkhunÈ dassanaÑ sampÈdetÊti attho. NÈnÈdhammÈti lokiyalokuttarÈ sabbadhammÈ vuttÈ. KasmÈ pakÈsanÈniddese lokiyÈ eva vuttÈti ce? AniccÈdivasena pakÈsanÈya ÈraddhattÈ. LokuttarÈnaÒca asammasan|pagattÈ lokuttarÈ na vuttÈ. NÈnÈdhammaniddesena pana atthasandassananiddesena ca tesaÑ sa~gahitattÈ yathÈ te pakÈsetabbÈ, tathÈ pakÈsanÈ pakÈsanÈyeva. Pajahantoti sotÈraÑ pajahÈpentoti attho. SandassetÊti sot|naÑ sammÈ dasseti. Keci pana “kÈmacchandassa pahÊnattÈ ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 2. 287 piÔÔhe.

296 KhuddakanikÈya

nekkhammatthaÑ sandassetÊ”ti-ÈdinÈ nayena paÔhanti. TesaÑ ujukameva sot|naÑ dosappahÈne guÓapaÔilÈbhe ca kate sikhÈppattaÑ desanÈÒÈÓaÑ hotÊti dassanatthaÑ ayaÑ nayo vuttoti veditabbo.

AtthasandassanaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

40. DassanavisuddhiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

91. DassanavisuddhiÒÈÓaniddese sabbe dhammÈ ekasa~gahitÈti sabbe sa~khatÈsa~khatÈ dhammÈ ekena sa~gahitÈ paricchinnÈ. TathaÔÔhenÈti bh|taÔÔhena, attano attano sabhÈvavasena vijjamÈnatthenÈti attho. AnattaÔÔhenÈti kÈrakavedakasa~khÈtena attanÈ rahitaÔÔhena. SaccaÔÔhenÈti avisaÑvÈdakaÔÔhena, attano sabhÈvaÒÒathattÈbhÈvenÈti attho. PaÔivedhaÔÔhenÈti sabhÈvato ÒÈÓena paÔivijjhitabbaÔÔhena. Idha lokuttaraÒÈÓena asammohato ÈrammaÓato ca paÔivedho veditabbo. AbhijÈnanaÔÔhenÈti lokikena ÒÈÓena ÈrammaÓato, lokuttarena ÒÈÓena asammohato ÈrammaÓato ca tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ sabhÈvato abhijÈnitabbaÔÔhena. “SabbaÑ bhikkhave abhiÒÒeyyan”ti1 hi vuttaÑ. ParijÈnanaÔÔhenÈti vuttanayeneva lokiyalokuttarehi ÒÈÓehi sabhÈvato abhiÒÒÈtÈnaÑ dhammÈnaÑ aniccÈdito niyyÈnÈdito ca paricchinditvÈ jÈnitabbaÔÔhena. “SabbaÑ bhikkhave pariÒÒeyyan”ti1 hi vuttaÑ. DhammaÔÔhenÈti sabhÈvadhÈraÓÈdinÈ dhammaÔÔhena. DhÈtuÔÔhenÈti nijjÊvatÈdinÈ dhÈtuÔÔhena. ©ÈtaÔÔhenÈti lokiyalokuttarehi ÒÈÓehi ÒÈtuÑ sakkuÓeyyaÔÔhena. YathÈ daÔÔhuÑ sakkuÓeyyÈdinÈ atthena “diÔÔhaÑ sutaÑ mutaÑ viÒÒÈtaÑ r|pan”ti vuttaÑ, evamidhÈpi ÒÈtuÑ sakkuÓeyyaÔÔho ÒÈtaÔÔhoti veditabbo. SacchikiriyaÔÔhenÈti ÈrammaÓato paccakkhakÈtabbaÔÔhena. PhusanaÔÔhenÈti paccakkhakatassa ÈrammaÓato punappunaÑ phusitabbaÔÔhena. AbhisamayaÔÔhenÈti lokikena ÒÈÓena abhisamÈgantabbaÔÔhena. KiÒcÈpi hi “tathaÔÔhe paÒÒÈ saccavivaÔÔe ÒÈÓaÑ, abhiÒÒÈpaÒÒÈ ÒÈtaÔÔhe ÒÈÓaÑ, sacchikiriyÈpaÒÒÈ phassanaÔÔhe ÒÈÓan”ti ekekameva ÒÈÓaÑ vuttaÑ, AÔÔhakathÈyaÒca– ______________________________________________________________ 1. SaÑ 2. 258 piÔÔhe.


“SamavÈye khaÓe kÈle, sam|he hetudiÔÔhisu. PaÔilÈbhe pahÈne ca, paÔivedhe ca dissatÊ”ti–

gÈthÈvaÓÓanÈyaÑ abhisamayasaddassa paÔivedhattho vutto, idha pana yathÈvuttena atthena tesaÑ nÈnattaÑ veditabbaÑ. AÔÔhakathÈyameva hi so lokiyaÒÈÓavasena dhammÈbhisamayo vuttoti.

KÈmacchando nÈnattanti vikkhepasabbhÈvato nÈnÈrammaÓattÈ ca nÈnÈsabhÈvoti attho. EvaÑ sabbakilesÈ veditabbÈ. NekkhammaÑ ekattanti cittekaggatÈsabbhÈvato nÈnÈrammaÓavikkhepÈbhÈvato ca ekasabhÈvanti attho. EvaÑ sabbakusalÈ veditabbÈ. Idha peyyÈlena sa~khittÈnaÑ byÈpÈdÈdÊnaÑ akusalÈnaÑ yathÈvuttena atthena nÈnattaÑ veditabbaÑ. VitakkavicÈrÈdÊnaÑ pana heÔÔhimÈnaÑ heÔÔhimÈnaÑ uparimato uparimato oÄÈrikaÔÔhena nÈnattaÑ veditabbaÑ. YasmÈ ekasa~gahitanÈnattekattÈnaÑ paÔivedho maggakkhaÓe saccapaÔivedhena sijjhati, tasmÈ “paÔivedho”ti padaÑ uddharitvÈ saccÈbhisamayaÑ dassesi.

PariÒÒÈ paÔivedhaÑ paÔivijjhatÊti pariÒÒÈbhisamayena abhisameti. Esa nayo sesesu. SaccÈbhisamayakÈlasmiÑ hi maggaÒÈÓassa ekakkhaÓe pariÒÒÈ pahÈnaÑ sacchikiriyÈ bhÈvanÈti cattÈri kiccÈni honti. YathÈ nÈvÈ apubbaÑ acarimaÑ ekakkhaÓe cattÈri kiccÈni karoti, orimaÑ tÊraÑ pajahati, sotaÑ chindati, bhaÓÉaÑ vahati, pÈrimaÑ, tÊraÑ appeti, evameva maggaÒÈÓaÑ apubbaÑ acarimaÑ ekakkhaÓe cattÈri saccÈni abhisameti, dukkhaÑ pariÒÒÈbhisamayena abhisameti, samudayaÑ pahÈnÈbhisamayena abhisameti, maggaÑ bhÈvanÈbhisamayena abhisameti, nirodhaÑ sacchikiriyÈbhisamayena abhisameti. KiÑ vuttaÑ hoti? NirodhaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ kiccavasena cattÈripi saccÈni pÈpuÓÈti passati paÔivijjhatÊti. YathÈ orimaÑ tÊraÑ pajahati, evaÑ maggaÒÈÓaÑ dukkhaÑ parijÈnÈti. YathÈ sotaÑ chindati, evaÑ samudayaÑ pajahati. YathÈ bhaÓÉaÑ vahati, evaÑ sahajÈtÈdipaccayatÈya maggaÑ bhÈveti. YathÈ pÈrimaÑ tÊraÑ appeti, evaÑ pÈrimatÊrabh|taÑ nirodhaÑ sacchikarotÊti evaÑ upamÈsaÑsandanaÑ veditabbaÑ.

DassanaÑ visujjhatÊti taÑtaÑmaggavajjhakilesatamappahÈnena ÒÈÓadassanaÑ visuddhibhÈvaÑ pÈpuÓÈti. DassanaÑ visuddhanti tassa tassa phalassa

298 KhuddakanikÈya

uppÈdakkhaÓe tassa tassa maggaÒÈÓassa kiccasiddhippattito ÒÈÓadassanaÑ visuddhibhÈvaÑ pattaÑ hoti. SabbadhammÈnaÑ ekasa~gahitÈya nÈnattekattapaÔivedhapaÒÒÈya maggaphalaÒÈÓehi siddhito ante maggaphalaÒÈÓÈni vuttÈni.

DassanavisuddhiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

41-42. KhantiÒÈÓapariyogÈhaÓaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

92-93. KhantiÒÈÓapariyogÈhaÓaÒÈÓaniddesesu r|paÑ aniccato viditanti aniccÈnupassanÈya aniccanti ÒÈtaÑ. R|paÑ dukkhato viditanti dukkhÈnupassanÈya dukkhanti ÒÈtaÑ. R|paÑ anattato viditanti anattÈnupassanÈya anattÈti ÒÈtaÑ. YaÑ yaÑ viditaÑ, taÑ taÑ khamatÊti yaÑ yaÑ r|paÑ aniccÈdito viditaÑ, taÑ taÑ r|paÑ aniccÈdito khamati ruccati. “R|paÑ aniccato viditaÑ, yaÑ yaÑ viditaÑ, taÑ taÑ khamatÊ”ti visuÑ visuÒca katvÈ kesuci potthakesu likhitaÑ. “VedanÈ saÒÒÈ sa~khÈrÈ aniccato viditÈ”ti-ÈdinÈ li~gavacanÈni parivattetvÈ yojetabbÈni. PhusatÊti vipassanÈÒÈÓaphusanena phusati pharati. PariyogahatÊti vipassanÈÒÈÓena pavisati. PariyogÈhatÊtipi pÈÔho.

KhantiÒÈÓapariyogÈhaÓaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

43. PadesavihÈraÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

94. PadesavihÈraÒÈÓaniddese yenÈkÈrena mÈtikÈya uddiÔÔho padeso paccavekkhitabbo, taÑ dassento micchÈdiÔÔhipaccayÈpi vedayitanti-ÈdimÈha. Tattha micchÈdiÔÔhipaccayÈti diÔÔhisampayuttavedanÈpi vaÔÔati diÔÔhiÑ upanissayaÑ katvÈ uppannÈ kusalÈkusalavedanÈpi vipÈkavedanÈpi. Tattha micchÈdiÔÔhisampayuttÈ akusalÈva hoti, diÔÔhiÑ pana upanissÈya kusalÈpi uppajjanti akusalÈpi. MicchÈdiÔÔhikÈ hi diÔÔhiÑ upanissÈya pakkhadivasesu yÈgubhattÈdÊni denti, andhakuÔÔhi-ÈdÊnaÑ vattaÑ paÔÔhapenti, catumahÈpathe sÈlaÑ karonti, pokkharaÓiÑ khaÓÈpenti, pupphÈrÈmaÑ phalÈrÈmaÑ ropenti, nadÊviduggesu setuÑ attharanti, visamaÑ samaÑ karonti. Iti tesaÑ kusalÈ


vedanÈ uppajjati1. MicchÈdiÔÔhiÑ pana nissÈya sammÈdiÔÔhike akkosanti paribhÈsanti vadhabandhÈdÊni karonti, pÈÓaÑ vadhitvÈ devatÈnaÑ upaharanti. Iti nesaÑ akusalÈ vedanÈ uppajjati. VipÈkavedanÈ pana bhavantaragatÈnaÑ hoti. SÈ pana micchÈdiÔÔhi sahajÈtÈya vedanÈya sahajÈta-aÒÒamaÒÒanissayasampayutta-atthi-avigatapaccayehi paccayo hoti, samanantaraniruddhÈ micchÈdiÔÔhi paccuppannamicchÈdiÔÔhisampayuttÈya vedanÈya anantarasamanantar|panissaya-Èsevananatthivigatapaccayehi paccayo hoti, micchÈdiÔÔhiÑ garuÑ katvÈ abhinandantassa lobhasahagatavedanÈya ÈrammaÓa-ÈrammaÓÈdhipati2 ÈrammaÓ|panissayapaccayehi paccayo hoti,sabbÈkusalehi micchÈdiÔÔhiÑ ÈrammaÓamattaÑ karontassa sabbÈkusalavedanÈya micchÈdiÔÔhiÑ paccavekkhantassa vipassantassa kusalÈbyÈkatavedanÈya ÈrammaÓapaccayena paccayo hoti, micchÈdiÔÔhipaccayena uppajjamÈnÈnaÑ kusalÈkusalavedanÈnaÑ bhavantare vipÈkavedanÈnaÒca upanissayapaccayena paccayo hoti.

MicchÈdiÔÔhiv|pasamapaccayÈti micchÈdiÔÔhiv|pasamo nÈma sammÈdiÔÔhi, tasmÈ yaÑ sammÈdiÔÔhipaccayÈ vedayitaÑ vuttaÑ, tadeva “micchÈdiÔÔhiv|pasamapaccayÈ”ti veditabbaÑ. Keci pana “micchÈdiÔÔhiv|pasamo nÈma vipassanÈkkhaÓe sotÈpattimaggakkhaÓe3 cÈ”ti vadanti.

SammÈdiÔÔhipaccayÈpi vedayitanti etthÈpi sammÈdiÔÔhisampayuttavedanÈpi vaÔÔati sammÈdiÔÔhiÑ upanissayaÑ katvÈ uppannÈ kusalÈkusalavedanÈpi vipÈkavedanÈpi. Tattha sammÈdiÔÔhisampayuttÈ kusalÈva hoti, sammÈdiÔÔhiÑ pana upanissÈya Buddhap|jÈ dÊpamÈlÈropanaÑ mahÈdhammassavanaÑ appatiÔÔhite disÈbhÈge cetiyapatiÔÔhÈpananti evamÈdÊni puÒÒÈni karonti. Iti nesaÑ kusalÈ vedanÈ uppajjati. SammÈdiÔÔhimeva nissÈya micchÈdiÔÔhike akkosanti paribhÈsanti, attÈnaÑ ukkaÑsanti, paraÑ vambhenti. Iti nesaÑ akusalÈ vedanÈ uppajjati. VipÈkavedanÈ pana bhavantaragatÈnaÑyeva hoti. SÈ pana sammÈdiÔÔhi sahajÈtÈya samanantaraniruddhÈya paccuppannÈya vedanÈya micchÈdiÔÔhiyÈ vuttapaccayeheva paccayo hoti, lokikasammÈdiÔÔhi paccavekkhaÓasampayuttÈya vipassanÈsampayuttÈya nikantisampayuttÈya ca vedanÈya ÈrammaÓapaccayena paccayo hoti, micchÈdiÔÔhiyÈ vuttanayeneva upanissayapaccayena paccayo hoti, maggaphalasammÈdiÔÔhi paccavekkhaÓa- ______________________________________________________________ 1. Uppajjanti (SyÈ) 2. ŒrammaÓÈdhipati (SÊ,SyÈ) 3. SotÈpattiphalakkhaÓe (SÊ, SyÈ)

300 KhuddakanikÈya

sampayuttÈya vedanÈya ÈrammaÓa-ÈrammaÓÈdhipati-ÈrammaÓ|panissayapaccayavasena paccayo hoti.

SammÈdiÔÔhiv|pasamapaccayÈpi vedayitanti sammÈdiÔÔhiv|pasamo nÈma micchÈdiÔÔhi, tasmÈ yaÑ micchÈdiÔÔhipaccayÈ vedayitaÑ vuttaÑ, tadeva “sammÈdiÔÔhiv|pasamapaccayÈ”ti veditabbaÑ. MicchÈsa~kappapaccayÈ micchÈsa~kappav|pasamapaccayÈti-ÈdÊsupi eseva nayo. Yassa yassa hi “v|pasamapaccayÈ”ti vuccati, tassa tassa paÔipakkhadhammapaccayÈva taÑ taÑ vedayitaÑ adhippetaÑ. MicchÈÒÈÓÈdÊsu pana micchÈÒÈÓaÑ nÈma pÈpakiriyÈsu upÈyacintÈ. Atha vÈ micchÈÒÈÓaÑ micchÈpaccavekkhaÓaÒÈÓaÑ. SammÈÒÈÓaÑ nÈma vipassanÈsammÈdiÔÔhiÑ lokuttarasammÈdiÔÔhiÒca ÔhapetvÈ avasesakusalÈbyÈkataÑ ÒÈÓaÑ. MicchÈvimutti nÈma pÈpÈdhimuttitÈ. Atha vÈ ayÈthÈvavimutti aniyyÈnikavimutti avimuttasseva sato vimuttisaÒÒÊti. SammÈvimutti nÈma kalyÈÓÈdhimuttitÈ phalavimutti ca. SammÈdiÔÔhi-Èdayo heÔÔhÈ vuttatthÈyeva.

ChandapaccayÈpÊti-ÈdÊsu pana chando nÈma lobho, chandapaccayÈ aÔÔhalobhasahagatacittasampayuttavedanÈ veditabbÈ. Chandav|pasamapaccayÈ paÔhamajjhÈnavedanÈva. VitakkapaccayÈ paÔhamajjhÈnavedanÈ. Vitakkav|pasamapaccayÈ dutiyajjhÈnavedanÈ. SaÒÒÈpaccayÈ ÔhapetvÈ paÔhamajjhÈnaÑ sesÈ cha samÈpattivedanÈ. SaÒÒÈv|pasamapaccayÈ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanavedanÈ.

Chando ca av|pasanto hotÊti-ÈdÊsu sace chandavitakkasaÒÒÈ av|pasantÈ hontÊti attho. TappaccayÈti so chandavitakkasaÒÒÈnaÑ av|pasamo eva paccayo tappaccayo, tasmÈ tappaccayÈ. ChandavitakkasaÒÒÈ-av|pasamapaccayÈ vedanÈ hotÊti attho. SÈ aÔÔhalobhasahagatacittasampayuttavedanÈ hoti. Sace chando v|pasanto vitakkasaÒÒÈ av|pasantÈ. TappaccayÈti so chandassa v|pasamo vitakkasaÒÒÈnaÑ av|pasamo eva paccayo tappaccayo, tasmÈ tappaccayÈ. SÈ paÔhamajjhÈnavedanÈva. Sace chandavitakkÈ v|pasantÈ saÒÒÈ av|pasantÈ. TappaccayÈti so chandavitakkÈnaÑ v|pasamo saÒÒÈya av|pasamo eva paccayo tappaccayo, tasmÈ tappaccayÈ. SÈ dutiyajjhÈnavedanÈva. Sace chandavitakkasaÒÒÈ v|pasantÈ. TappaccayÈti so chandavitakkasaÒÒÈnaÑ v|pasamo eva paccayo tappaccayo, tasmÈ tappaccayÈ. SÈ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanavedanÈva. Keci pana “chando nÈma appanaÑ pÈpuÓissÈmÊti


pubbabhÈge dhammacchando, appanÈppattassa so chando v|pasanto hoti. PaÔhamajjhÈne vitakko hoti, dutiyajjhÈnappattassa vitakko v|pasanto hoti. Sattasu samÈpattÊsu saÒÒÈ hoti, nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ samapannassa ca nirodhaÑ samÈpannassa ca saÒÒÈ v|pasantÈ hotÊ”ti evaÑ vaÓÓayanti. Idha pana nirodhasamÈpatti na yujjati. Appattassa pattiyÈti arahattaphalassa pattatthÈya. Atthi Èyavanti1 atthi vÊriyaÑ. ŒyÈvantipi2 pÈÔho. Tasmimpi ÔhÈne anuppatteti tassa vÊriyÈrambhassa vasena tasmiÑ arahattaphalassa kÈraÓe ariyamagge anuppatte. TappaccayÈpi vedayitanti arahattassa ÔhÈnapaccayÈ vedayitaÑ. Etena catumaggasahajÈtÈ nibbattitalokuttaravedanÈ gahitÈ. Keci pana “Èyavanti paÔipatti. Tasmimpi ÔhÈne anuppatteti tassÈ bh|miyÈ pattiyÈ”ti vaÓÓayanti.

PadesavihÈraÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

44-49. VivaÔÔaÒÈÓachakkaniddesavaÓÓanÈ

95. VivaÔÔaÒÈÓachakkaniddese nekkhammÈdhipatattÈ paÒÒÈti nekkhammaÑ adhikaÑ katvÈ nekkhammÈdhikabhÈvena pavattÈ paÒÒÈ. KÈmacchandato saÒÒÈya vivaÔÔatÊti nekkhammÈdhipatikatapaÒÒÈsampayuttasaÒÒÈya hetubh|tÈya, karaÓabh|tÈya vÈ kÈmacchandato vivaÔÔati parÈvattati, parammukhÊ hotÊti attho. Esa nayo sesesu. 96. KÈmacchando nÈnattanti kÈmacchando sandavuttitÈya abhÈvato na ekasabhÈvo. NekkhammaÑ ekattanti nekkhammaÑ santavuttibhÈvato ekasabhÈvo. NekkhammekattaÑ cetayatoti kÈmacchande ÈdÊnavadassanena nekkhammaÑ pavattayato. KÈmacchandato cittaÑ vivaÔÔatÊti diÔÔhÈdÊnavato kÈmacchandato nekkhammakkhaÓe cittaÑ vivaÔÔati. Esa nayo sesesu. 97. KÈmacchandaÑ pajahantoti nekkhammapavattikkhaÓe kÈmacchandaÑ vikkhambhanappahÈnena pajahanto. Nekkhammavasena cittaÑ adhiÔÔhÈtÊti paÔiladdhassa ______________________________________________________________ 1. Œsavanti (SÊ) PÈÄiyampi Èsavantveva dissati. 2. ŒsÈvantipi (SÊ)

302 KhuddakanikÈya

nekkhammassa vasena taÑsampayuttacittaÑ adhitiÔÔhati adhikaÑ karonto tiÔÔhati, pavattetÊti attho. Esa nayo sesesu. 98. Cakkhu suÒÒaÑ attena vÈti bÈlajanaparikappitassa kÈrakavedakasa~khÈtassa attano abhÈvÈ cakkhu attena ca suÒÒaÑ. YaÑ hi yattha na hoti, tena taÑ suÒÒaÑ nÈma hoti. Attaniyena vÈti attano abhÈveneva attano santakassapi abhÈvÈ1 attano santakena ca suÒÒaÑ. Lokassa attÈti ca attaniyanti ca ubhayathÈ gÈhasambhavato tadubhayagÈhapaÔisedhanatthaÑ attÈbhÈvo ca attaniyÈbhÈvo ca vutto. Niccena vÈti bha~gaÑ atikkamitvÈ tiÔÔhantassa kassaci abhÈvato niccena ca suÒÒaÑ. Dhuvena vÈti pavattikkhaÓepi thirassa kassaci abhÈvato dhuvena ca suÒÒaÑ. Sassatena vÈti sabbakÈlepi2 vijjamÈnassa kassaci abhÈvato sassatena ca suÒÒaÑ. AvipariÓÈmadhammena vÈti jarÈbha~gavasena dvidhÈ aparivattamÈnapakatikassa kassaci abhÈvato avipariÓÈmadhammena ca suÒÒaÑ. Atha vÈ niccabhÈvena ca dhuvabhÈvena ca sassatabhÈvena ca avipariÓÈmadhammabhÈvena ca suÒÒanti attho. Samuccayattho vÈ-saddo. YathÈbh|taÑ jÈnato passatoti iccevaÑ anattÈnupassanÈÒÈÓena yathÈsabhÈvena jÈnantassa cakkhunÈ viya ca passantassa. CakkhÈbhinivesato ÒÈÓaÑ vivaÔÔatÊti cakkhu attÈti vÈ attaniyanti vÈ pavattamÈnato diÔÔhÈbhinivesato tada~gappahÈnavasena ÒÈÓaÑ vivaÔÔati. Esa nayo sesesu. 99. Nekkhammena kÈmacchandaÑ vosajjatÊti nekkhammalÈbhÊ puggalo nekkhammena tappaÔipakkhaÑ kÈmacchandaÑ pariccajati. Vosagge paÒÒÈti kÈmacchandassa vosaggabh|te nekkhamme taÑsampayuttÈ paÒÒÈ. Esa nayo sesesu. PÊÄanaÔÔhÈdayo heÔÔhÈ vuttatthÈ eva. ParijÈnanto vivaÔÔatÊti puggalÈdhiÔÔhÈnÈ desanÈ, maggasama~gÊpuggalo dukkhassa catubbidhaÑ atthaÑ kiccavasena parijÈnanto dubhato vuÔÔhÈnavasena vivaÔÔati, ÒÈÓavivaÔÔanepi ÒÈÓasama~gÊ vivaÔÔatÊti vutto. ______________________________________________________________ 1. Attano sabhÈveneva attano santakassa kassaci abhÈvÈ (SÊ) 2. SabbathÈpi (Ka)


100. TathaÔÔhe paÒÒÈti etassa puggalasseva tathaÔÔhe vivaÔÔanÈ paÒÒÈ. Esa nayo sesesu. IdÈni maggakkhaÓe eva kiccavasena ÈkÈranÈnattato cha vivaÔÔaÒÈÓÈni dassetuÑ saÒÒÈvivaÔÔoti-ÈdimÈtikaÑ ÔhapetvÈ taÑ atthato vibhajanto saÒjÈnanto vivaÔÔatÊti-ÈdimÈha. Tattha saÒjÈnanto vivaÔÔatÊti saÒÒÈvivaÔÔoti yasmÈ pubbabhÈge nekkhammÈdiÑ adhipatito saÒjÈnanto yogÊ pacchÈ nekkhammasampayuttaÒÈÓena kÈmacchandÈdito vivaÔÔati, tasmÈ taÑ ÒÈÓaÑ saÒÒÈvivaÔÔo nÈmÈti attho. Cetayanto vivaÔÔatÊti cetovivaÔÔoti yasmÈ yogÊ nekkhammekattÈdÊni cetayanto sampayuttaÒÈÓena kÈmacchandÈdito vivaÔÔati, tasmÈ taÑ ÒÈÓaÑ cetovivaÔÔo nÈmÈti attho. VijÈnanto vivaÔÔatÊti cittavivaÔÔoti yasmÈ yogÊ nekkhammÈdivasena cittÈdhiÔÔhÈnena vijÈnanto taÑsampayuttaÒÈÓena kÈmacchandÈdito vivaÔÔati, tasmÈ taÑ ÒÈÓaÑ cittavivaÔÔo nÈmÈti attho. ©ÈÓaÑ karonto vivaÔÔatÊti ÒÈÓavivaÔÔoti yasmÈ yogÊ chabbidhaÑ ajjhattikÈyatanaÑ anattÈnupassanÈÒÈÓena suÒÒato viditaÑ karonto teneva ÒÈÓena diÔÔhÈbhinivesato vivaÔÔati, tasmÈ taÑ ÒÈÓaÑ ÒÈÓavivaÔÔo nÈmÈti attho. Vosajjanto vivaÔÔatÊti vimokkhavivaÔÔoti yasmÈ yogÊ nekkhammÈdÊhi kÈmacchandÈdÊni vosajjanto taÑsampayuttaÒÈÓena kÈmacchandÈdito vivaÔÔati, tasmÈ taÑ ÒÈÓaÑ vimokkhavivaÔÔo nÈmÈti attho. TathaÔÔhe vivaÔÔatÊti saccavivaÔÔoti yasmÈ yogÊ catubbidhe tathaÔÔhe dubhato vuÔÔhÈnavasena vivaÔÔati, tasmÈ maggaÒÈÓaÑ saccavivaÔÔo nÈmÈti attho. MaggaÒÈÓameva vÈ tathaÔÔhe dubhato vuÔÔhÈnabhÈvena vivaÔÔatÊti saccavivaÔÔoti attho.

Yattha saÒÒÈvivaÔÔoti-Èdi saccavivaÔÔaÒÈÓaniddese vuttattÈ saccavivaÔÔaÒÈÓakkhaÓameva sandhÈya vuttanti veditabbaÑ. MaggakkhaÓeyeva hi sabbÈni yujjanti. KathaÑ? ©ÈÓavivaÔÔe ÒÈÓaÑ hi vajjetvÈ sesesu ariyamaggo sar|peneva Ègato. VipassanÈkiccassa pana maggeneva sijjhanato vipassanÈkiccasiddhivasena ÒÈÓavivaÔÔaÒÈÓampi maggakkhaÓe yujjati. MaggaÒÈÓeneva vÈ “cakkhu suÒÒan”ti-Èdi kiccavasena paÔividdhameva hotÊti maggakkhaÓe taÑ ÒÈÓaÑ vatthuÑ yujjatiyeva. AtthayojanÈ panettha “yattha maggakkhaÓe saÒÒÈvivaÔÔo, tattha cetovivaÔÔo. Yattha maggakkhaÓe

304 KhuddakanikÈya

cetovivaÔÔo, tattha saÒÒÈvivaÔÔo”ti evamÈdinÈ nayena sabbasaÑsandanesu yojanÈ kÈtabbÈ. Atha vÈ saÒÒÈvivaÔÔacetovivaÔÔacittavivaÔÔa-vimokkhavivaÔÔesu catunnaÑ ariyamaggÈnaÑ ariyamaggÈnaÑ ÈgatattÈ saccavivaÔÔo Ègatoyeva hoti. ©ÈÓavivaÔÔo ca saccavivaÔÔeneva kiccavasena siddho hoti. SaÒÒÈcetocittavimokkhavivaÔÔesveva ca peyyÈle vitthÈriyamÈne “anattÈnupassanÈdhipatattÈ paÒÒÈ abhinivesato saÒÒÈya vivaÔÔatÊti adhipatattÈ paÒÒÈ saÒÒÈvivaÔÔe ÒÈÓan”ti ca, “abhiniveso nÈnattaÑ, anattÈnupassanÈ ekattaÑ. AnattÈnupassanekattaÑ cetayato abhinivesato cittaÑ vivaÔÔatÊti nÈnatte paÒÒÈ cetovivaÔÔe ÒÈÓan”ti ca, “abhinivesaÑ pajahanto anattÈnupassanÈvasena cittaÑ adhiÔÔhÈtÊti adhiÔÔhÈne paÒÒÈ cittavivaÔÔe ÒÈÓan”ti ca, “anattÈnupassanÈya abhinivesaÑ vosajjatÊti vosagge paÒÒÈ vimokkhavivaÔÔe ÒÈÓan”ti ca pÈÔhasambhavato ÒÈÓavivaÔÔe ÒÈÓampi tesu Ègatameva hoti. ©ÈÓavivaÔÔe ca anattÈnupassanÈya vuÔÔhÈya ariyamaggaÑ paÔiladdhassa kiccavasena1 “cakkhu suÒÒaÑ attena vÈ attaniyena vÈ”ti Èdiyujjanato saccavivaÔÔo labbhati, tasmÈ ekekasmiÑ vivaÔÔe sesÈ paÒca paÒca vivaÔÔÈ labbhanti. TasmÈ evaÑ2 “yattha saÒÒÈvivaÔÔo, tattha cetovivaÔÔo”ti-ÈdikÈni saÑsandanÈni vuttÈnÊti veditabbaÑ.

VivaÔÔaÒÈÓachakkaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

50. IddhividhaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

101. IddhividhaÒÈÓaniddese idha bhikkh|ti imasmiÑ sÈsane bhikkhu. ChandasamÈdhipadhÈnasa~khÈrasamannÈgatanti ettha chandahetuko samÈdhi, chandÈdhiko vÈ samÈdhi chandasamÈdhi, kattukamyatÈchandaÑ adhipatiÑ karitvÈ paÔiladdhasamÈdhissetaÑ adhivacanaÑ. PadhÈnabh|tÈ sa~khÈrÈ padhÈnasa~khÈrÈ, catukiccasÈdhakassa sammappadhÈna-vÊriyassetaÑ adhivacanaÑ. CatukiccasÈdhanavasena bahuvacanaÑ kataÑ. SamannÈgatanti chandasamÈdhinÈ ca padhÈnasa~khÈrehi ca upetaÑ. IddhipÈdanti nipphattipariyÈyena vÈ ijjhanaÔÔhena, ijjhanti etÈya sattÈ iddhÈ vuddhÈ ukkaÑsagatÈ hontÊti iminÈ vÈ pariyÈyena ______________________________________________________________ 1. Cittavasena (SÊ) 2. TasmÈ eva (Ka)


iddhÊti sa~khaÑ gatÈnaÑ upacÈrajjhÈnÈdikusalacittasampayuttÈnaÑ chandasamÈdhipadhÈnasa~khÈrÈnaÑ adhiÔÔhÈnaÔÔhena pÈdabh|taÑ sesacittacetasikarÈsinti attho. VuttaÑ hi IddhipÈdavibha~ge suttantabhÈjanÊye “iddhipÈdoti tathÈbh|tassa vedanÈkkhandho -pa- viÒÒÈÓakkhandho”ti1. AbhidhammabhÈjanÊye ca “iddhipÈdoti tathÈbh|tassa phasso vedanÈ -pa- paggÈho avikkhepo”ti2 vuttaÑ. TasmÈ “sesacittacetasikarÈsin”ti ettha chandasamÈdhipadhÈnasa~khÈresu ekekaÑ iddhiÑ katvÈ dvÊhi dvÊhi saha sesavacanaÑ katanti veditabbaÑ. EvaÑ hi cattÈro khandhÈ sabbe ca phassÈdayo dhammÈ sa~gahitÈ honti. IminÈ nayena sesesupi attho veditabbo. Yatheva hi chandaÑ adhipatiÑ karitvÈ paÔiladdhasamÈdhi chandasamÈdhÊti vutto, evaÑ vÊriyaÑ cittaÑ vÊmaÑsaÑ adhipatiÑ karitvÈ paÔiladdhasamÈdhi vÊmaÑsÈsamÈdhÊti vuccati. EvamekekasmiÑ iddhipÈde chandÈdayo vÊriyÈdayo cittÈdayo vÊmaÑsÈdayoti tayo tayo dhammÈ iddhÊpi honti iddhipÈdÈpi, sesÈ pana sampayuttakÈ cattÈro khandhÈ iddhipÈdÈyeva. YasmÈ vÈ ime tayo tayo dhammÈ sampayuttakehi cat|hi khandhehi saddhiÑyeva ijjhanti, na vinÈ tehi, tasmÈ tena pariyÈyena sabbe cattÈropi khandhÈ ijjhanaÔÔhena iddhi nÈma honti, patiÔÔhaÔÔhena pÈdÈ nÈmÈtipi veditabbaÑ.

VÊriyasamÈdhipadhÈnasa~khÈrasamannÈgatanti ettha pana vÊriyanti ca padhÈnasa~khÈroti ca ekoyeva. KasmÈ dvidhÈ vuttanti ce? VÊriyassa adhipatibhÈvadassanavasenettha paÔhamaÑ vÊriyaggahaÓaÑ kataÑ, tasseva catukiccasÈdhakattadassanatthaÑ padhÈnasa~khÈravacanaÑ kataÑ. EvaÑ dvidhÈ vuttattÈ eva cetthÈpi tayo tayo dhammÈti vuttaÑ. Keci pana “Vibha~ge ‘iddhÊti yÈ tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ iddhi samiddhi ijjhanÈ samijjhanÈ’ti1 vuttattÈ iddhi nÈma anipphannÈ, iddhipÈdo nipphanno”ti vadanti. Idha pana iddhipi iddhipÈdopi nipphanno lakkhaÓabbhÈhatoti sanniÔÔhÈnaÑ kataÑ. Iddhi samiddhÊti-ÈdÊhi ijjhanÈkÈrena dhammÈ eva vuttÈti veditabbaÑ.

BhÈvetÊti Èsevati. SuttantabhÈjanÊye3 viya idhÈpi iddhipÈdabhÈvanÈ lokiyÈ eva. TasmÈ iddhividhaÑ tÈva sampÈdetukÈmo ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 226 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 230 piÔÔhe. 3. Abhi 2. 225 piÔÔhe.

306 KhuddakanikÈya

lokiyaÑ iddhipÈdaÑ bhÈvento pathavÊkasiÓÈdÊsu aÔÔhasu kasiÓesu adhikatavasippatta-aÔÔhasamÈpattiko kasiÓÈnulomato kasiÓapaÔilomato kasiÓÈnulomapaÔilomato jhÈnÈnulomato jhÈnapaÔilomato jhÈnÈnulomapaÔilomato jhÈnukkantikato kasiÓukkantikato jhÈnakasiÓukkantikato a~gasa~kantikato ÈrammaÓasa~kantikato a~gÈrammaÓasa~kantikato a~gavavatthÈnato ÈrammaÓavavatthÈnatoti imehi cuddasati ÈkÈrehi cittaÑ paridametvÈ chandasÊsavÊriyasÊsacittasÊsa-vÊmaÑsÈsÊsavasena punappunaÑ jhÈnaÑ samÈpajjati. A~gÈrammaÓavavatthÈnampi keci icchanti. Pubbahetusampannena pana kasiÓesu catukkajjhÈnamatte ciÓÓavasinÈpi kÈtuÑ vaÔÔatÊti taÑ taÑ iddhipÈdaÑ samÈdhiÑ bhÈvento “anuppannÈnaÑ pÈpakÈnaÑ akusalÈnaÑ dhammÈnaÑ anuppÈdÈyÈ”ti-ÈdikaÑ1 catuppakÈraÑ vÊriyaÑ adhiÔÔhÈti, tassa ca hÈnivuddhiyo ÒatvÈ vÊriyasamataÑ adhiÔÔhÈti. So evaÑ cat|su iddhipÈdesu cittaÑ paribhÈvetvÈ iddhividhaÑ sampÈdeti.

So imesu cat|su iddhipÈdes|ti-ÈdÊsu soti so bhÈvitacaturiddhipÈdo bhikkhu. Cat|su iddhipÈdesu cittaÑ paribhÈvetÊti punappunaÑ chandÈdÊsu ekekaÑ adhipatiÑ katvÈ jhÈnasamÈpajjanavasena tesu cittaÑ paribhÈveti nÈma, chandÈdivÈsanaÑ gÈhÈpetÊti attho. ParidametÊti nibbisevanaÑ karoti. PurimaÑ pacchimassa kÈraÓavacanaÑ. ParibhÈvitaÑ hi cittaÑ paridamitaÑ hotÊti. MuduÑ karotÊti tathÈ dantaÑ cittaÑ vasippattaÑ karoti. Vase vattamÈnaÑ hi cittaÑ “mud|”ti vuccati. Kammaniyanti kammakkhamaÑ kammayoggaÑ karoti. Mudu hi cittaÑ kammaniyaÑ hoti sudhantamiva suvaÓÓaÑ, idha pana iddhividhakammakkhamaÑ. Soti soparibhÈvitacitto bhikkhu. KÈyampi citte samodahatÊti-Èdi iddhikaraÓakÈle yathÈsukhaÑ cittacÈrassa ijjhanatthaÑ yogavidhÈnaÑ dassetuÑ vuttaÑ. Tattha kÈyampi citte samodahatÊti attano karajakÈyampi pÈdakajjhÈnacitte samodahati paveseti Èropeti, kÈyaÑ cittÈnugatikaÑ karotÊti attho. EvaÑ karaÓaÑ adissamÈnena kÈyena gamanassa upakÈrÈya hoti. Cittampi kÈye samodahatÊti pÈdakajjhÈnacittaÑ attano karajakÈye samodahati ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 225 piÔÔhe.


Èropeti, cittampi kÈyÈnugatikaÑ karotÊti attho. EvaÑ karaÓaÑ dissamÈnena kÈyena gamanassa upakÈrÈya hoti. SamÈdahatÊtipi pÈÔho, patiÔÔhÈpetÊti attho. KÈyavasena cittaÑ pariÓÈmetÊti pÈdakajjhÈnacittaÑ gahetvÈ karajakÈye Èropeti kÈyÈnugatikaÑ karoti, idaÑ cittaÑ kÈye samodahanassa vevacanaÑ. Cittavasena kÈyaÑ pariÓÈmetÊti karajakÈyaÑ gahetvÈ pÈdakajjhÈnacitte Èropeti, cittÈnugatikaÑ karoti, idaÑ kÈyaÑ citte samodahanassa vevacanaÑ. AdhiÔÔhÈtÊti “evaÑ hot|”ti adhiÔÔhÈti. Samodahanassa atthavivaraÓatthaÑ pariÓÈmo vutto, pariÓÈmassa atthavivaraÓatthaÑ adhiÔÔhÈnaÑ vuttaÑ. YasmÈ samodahatÊti m|lapadaÑ, pariÓÈmeti adhiÔÔhÈtÊti tassa atthaniddesapadÈni, tasmÈ tesaÑ dvinnaÑyeva padÈnaÑ vasena pariÓÈmetvÈti adhiÔÔhahitvÈti vuttaÑ, na vuttaÑ samodahitvÈti.

SukhasaÒÒaÒca lahusaÒÒaÒca kÈye okkamitvÈ viharatÊti catutthajjhÈnena sahajÈtasukhasaÒÒaÒca lahusaÒÒaÒca samÈpajjanavasena karajakÈye okkamitvÈ pavesetvÈ viharati. TÈya saÒÒÈya okkantakÈyassa panassa karajakÈyopi t|lapicu viya lahuko hoti. Soti so katayogavidhÈno bhikkhu. TathÈbhÈvitena cittenÈti itthambh|talakkhaÓe karaÓavacanaÑ, hetu-atthe vÈ, tathÈbhÈvitena cittena hetubh|tenÈti attho. ParisuddhenÈti upekkhÈsatipÈrisuddhibhÈvato parisuddhena. ParisuddhattÈyeva pariyodÈtena, pabhassarenÈti attho. IddhividhaÒÈÓÈyÈti iddhikoÔÔhÈse, iddhivikappe vÈ ÒÈÓatthÈya. CittaÑ abhinÊharatÊti so bhikkhu vuttappakÈravasena tasmiÑ citte abhiÒÒÈpÈdake jÈte iddhividha-ÒÈÓÈdhigamatthÈya parikammacittaÑ abhinÊharati, kasiÓÈrammaÓato apanetvÈ iddhividhÈbhimukhaÑ peseti. AbhininnÈmetÊti adhigantabba-iddhipoÓaÑ iddhipabbhÈraÑ karoti. Soti so evaÑ katacittÈbhinÊhÈro bhikkhu. Anekavihitanti anekavidhaÑ nÈnappakÈrakaÑ. Iddhividhanti iddhikoÔÔhÈsaÑ, iddhivikappaÑ vÈ. PaccanubhotÊti paccanubhavati, phasseti sacchikaroti pÈpuÓÈtÊti attho. 102. IdÈnissa anekavihitabhÈvaÑ dassento ekopi hutvÈti-ÈdimÈha. Tattha ekopi hutvÈti iddhikaraÓato pubbe pakatiyÈ ekopi hutvÈ. BahudhÈ hotÊti bahunnaÑ santike ca~kamitukÈmo vÈ,

308 KhuddakanikÈya

sajjhÈyaÑ vÈ kattukÈmo, paÒhaÑ vÈ pucchitukÈmo hutvÈ satampi sahassampi hoti. KathaÑ panÈyamevaÑ hoti? IddhiyÈ bh|mipÈdapadam|labh|te dhamme sampÈdetvÈ abhiÒÒÈpÈdakajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya sace sataÑ icchati, “sataÑ homi sataÑ homÊ”ti parikammaÑ katvÈ puna pÈdakajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya adhiÔÔhÈti. AdhiÔÔhÈnacittena saheva sataÑ hoti. SahassÈdÊsupi eseva nayo. Sace evaÑ na ijjhati, puna parikammaÑ katvÈ dutiyampi samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya adhiÔÔhÈtabbaÑ. SaÑyuttaÔÔhakathÈyaÑ hi “ekavÈraÑ dvevÈraÑ samÈpajjituÑ vaÔÔatÊ”ti vuttaÑ. Tattha pÈdakajjhÈnacittaÑ nimittÈrammaÓaÑ, parikammacittÈni satÈrammaÓÈni vÈ sahassarammaÓÈni vÈ. TÈni ca kho vaÓÓavaseneva1, no paÓÓattivasena. AdhiÔÔhÈnacittampi tatheva satÈrammaÓaÑ vÈ sahassÈrammaÓaÑ vÈ, taÑ paÔhamappanÈcittamiva gotrabhu-anantaraÑ ekameva uppajjati r|pÈvacaracatutthajjhÈnikaÑ. Tattha ye te bah| nimmitÈ, te aniyametvÈ nimmitattÈ iddhimatÈ sadisÈva honti. ®hÈnanisajjÈdÊsu vÈ bhÈsitatuÓhÊbhÈvÈdÊsu vÈ yaÑ yaÑ iddhimÈ karoti, taÑtadeva karonti. Sace pana nÈnÈvaÓÓe kÈtukÈmo hoti, keci paÔhamavaye keci majjhimavaye keci pacchimavaye, tathÈ dÊghakese upaÉÉhamuÓÉamuÓÉe missakakese upaÉÉharattacÊvare paÓÉukacÊvare padabhÈÓadhammakathÈsarabhaÒÒa-paÒhapucchanapaÒhavissajjanarajanapacanacÊvarasibbanadhovanÈdÊni karonte, aparepi vÈ nÈnappakÈrake kÈtukÈmo hoti, tena pÈdakajjhÈnato vuÔÔhÈya “ettakÈ bhikkh| paÔhamavayÈ hont|”ti-ÈdinÈ nayena parikammaÑ katvÈ puna samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya adhiÔÔhÈtabbaÑ. AdhiÔÔhÈnacittena saddhiÑ icchitappakÈrÈyeva hontÊti. Esa nayo “bahudhÈpi hutvÈ eko hotÊ”ti-ÈdÊsu. AyaÑ pana viseso–iminÈ hi bhikkhunÈ evaÑ bahubhÈvaÑ nimminitvÈ puna “ekova hutvÈ ca~kamissÈmi, sajjhÈyaÑ karissÈmi, paÒhaÑ pucchissÈmÊ”ti cintetvÈ vÈ “ayaÑ vihÈro appabhikkhuko, sace keci Ègamissanti, kuto ime ettakÈ ekasadisÈ bhikkh| addhÈ therassa esÈnubhÈvoti maÑ jÈnissantÊ”ti appicchatÈya vÈ antarÈva “eko homÊ”ti icchantena pÈdakajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya “eko homÊ”ti parikammaÑ katvÈ puna samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya “eko homÊ”ti ______________________________________________________________ 1. VaÓÓanÈvasena (SÊ)


adhiÔÔhÈtabbaÑ. AdhiÔÔhÈnacittena saddhiÑyeva eko hoti. EvaÑ akaronto pana yathÈparicchinnakÈlavasena sayameva eko hoti.

ŒvibhÈvanti pÈkaÔabhÈvaÑ karotÊti attho. TirobhÈvanti paÔicchannabhÈvaÑ karotÊti attho. ŒvibhÈvaÑ paccanubhoti, tirobhÈvaÑ paccanubhotÊti purimena vÈ sambandho. TatrÈyaÑ iddhimÈ ÈvibhÈvaÑ kattukÈmo andhakÈraÑ vÈ ÈlokaÑ karoti, paÔicchannaÑ vÈ vivaÔaÑ karoti, anÈpÈthaÑ vÈ ÈpÈthaÑ karoti. KathaÑ? AyaÑ hi yathÈ paÔicchannopi d|re Ôhitopi vÈ dissati, evaÑ attÈnaÑ vÈ paraÑ vÈ kattukÈmo pÈdakajjhÈnato vuÔÔhÈya “idaÑ andhakÈraÑ ÈlokajÈtaÑ hot|”ti vÈ, “idaÑ paÔicchannaÑ vivaÔaÑ hot|”ti vÈ, “idaÑ anÈpÈthaÑ ÈpÈthaÑ hot|”ti vÈ ÈvajjitvÈ parikammaÑ katvÈ vuttanayeneva adhiÔÔhÈti. Saha adhiÔÔhÈnÈ1 yathÈdhiÔÔhitameva hoti. Pare d|re ÔhitÈpi passanti, sayampi passitukÈmo passati. TirobhÈvaÑ kattukÈmo pana ÈlokaÑ vÈ andhakÈraÑ karoti, appaÔicchannaÑ vÈ paÔicchannaÑ, ÈpÈthaÑ vÈ anÈpÈthaÑ karoti. KathaÑ? AyaÑ hi yathÈ appaÔicchannopi samÊpe Ôhitopi vÈ na dissati, evaÑ attÈnaÑ vÈ paraÑ vÈ kattukÈmo pÈdakajjhÈnÈ vuÔÔhahitvÈ “idaÑ ÈlokaÔÔhÈnaÑ andhakÈraÑ hot|”ti vÈ, “idaÑ appaÔicchannaÑ paÔicchannaÑ hot|”ti vÈ, “idaÑ ÈpÈthaÑ anÈpÈthaÑ hot|”ti vÈ ÈvajjitvÈ parikammaÑ katvÈ vuttanayeneva adhiÔÔhÈti. Saha adhiÔÔhÈnÈ yathÈdhiÔÔhitameva hoti. Pare samÊpe ÔhitÈpi na passanti, sayampi apassitukÈmo na passati. Apica sabbampi pÈkaÔapÈÔihÈriyaÑ ÈvibhÈvo nÈma, apÈkaÔapÈÔihÈriyaÑ tirobhÈvo nÈma. Tattha pÈkaÔapÈÔihÈriye iddhipi paÒÒÈyati iddhimÈpi. TaÑ yamakapÈÔihÈriyena dÊpetabbaÑ. ApÈkaÔapÈÔihÈriye iddhiyeva paÒÒÈyati, na iddhimÈ. TaÑ Mahakasuttena2 ca Brahmanimantanikasuttena3 ca dÊpetabbaÑ.

TirokuÔÔanti parakuÔÔaÑ, kuÔÔassa parabhÈganti vuttaÑ hoti. Esa nayo tiropÈkÈratiropabbatesu. KuÔÔoti ca gehabhitti. PÈkÈroti gehavihÈragÈmÈdÊnaÑ parikkhepapÈkÈro. Pabbatoti paÑsupabbato vÈ pÈsÈÓapabbato vÈ. AsajjamÈnoti alaggamÈno. SeyyathÈpi ______________________________________________________________ 1. Saha adhiÔÔhÈnacittena (Visuddhi 2. 18 piÔÔhe), saha adhiÔÔhÈnÈya (SyÈ, Ka) 2. SaÑ 2. 480 piÔÔhe. 3. Ma 1. 401 piÔÔhe.

310 KhuddakanikÈya

ÈkÈseti ÈkÈse viya. EvaÑ gantukÈmena pana ÈkÈsakasiÓaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya kuÔÔaÑvÈ pÈkÈraÑ vÈ pabbataÑ vÈ ÈvajjitvÈ kataparikammena “ÈkÈso hot|”ti adhiÔÔhÈtabbo, ÈkÈsova hoti. Adho otaritukÈmassa, uddhaÑ vÈ ÈrohitukÈmassa susiro hoti, vinivijjhitvÈ gantukÈmassa chiddo. So tattha asajjamÈno gacchati. Sace panassa bhikkhuno adhiÔÔhahitvÈ gacchantassa antarÈ pabbato vÈ rukkho vÈ uÔÔheti, kiÑ puna samÈpajjitvÈ adhiÔÔhÈtabbanti? Doso natthi. Puna samÈpajjitvÈ adhiÔÔhÈnaÑ hi upajjhÈyassa santike nissayaggahaÓasadisaÑ hoti. IminÈ pana bhikkhunÈ “ÈkÈso hot|”ti adhiÔÔhitattÈ ÈkÈso hotiyeva. PurimÈdhiÔÔhÈnabaleneva cassa antarÈ aÒÒo pabbato vÈ rukkho vÈ utumayo uÔÔhahissatÊti aÔÔhÈnametaÑ. AÒÒena iddhimatÈnimmite pana paÔhamaÑ nimmÈnaÑ balavaÑ hoti. Itarena tassa uddhaÑ vÈ adho vÈ gantabbaÑ.

PathaviyÈpi ummujjanimujjanti ettha ummujjanti uÔÔhÈnaÑ, nimujjanti saÑsÊdanaÑ, ummujjaÒca nimujjaÒca ummujjanimujjaÑ. EvaÑ kattukÈmena pana ÈpokasiÓaÑ samÈpajjitvÈ uÔÔhÈya “ettake ÔhÈne pathavÊ udakaÑ hot|”ti paricchinditvÈ parikammaÑ katvÈ vuttanayeneva adhiÔÔhÈtabbaÑ. Saha adhiÔÔhÈnÈ yathÈparicchinne ÔhÈne pathavÊ udakameva hoti. So tattha ummujjanimujjaÑ karoti seyyathÈpi udake. Na kevalaÒca ummujjanimujjameva, nhÈnapÈnamukhadhovanabhaÓÉakadhovanÈdÊsu yaÑyaÑ icchati, taÑ taÑ karoti. Na kevalaÒca udakameva karoti, sappitelamadhuphÈÓitÈdÊsupi yaÑ yaÑ icchati, taÑ taÑ “idaÒcidaÒca ettakaÑ hot|”ti ÈvajjitvÈ parikammaÑ katvÈ adhiÔÔhahantassa yathÈdhiÔÔhitameva hoti. UddharitvÈ bhÈjanagataÑ karontassa sappi sappiyeva hoti, telÈdÊni telÈdÊniyeva, udakaÑ udakameva. So tattha temitukÈmova temeti, na temitukÈmo na temeti. Tasseva ca sÈ pathavÊ udakaÑ hoti, sesajanassa pathavÊyeva. Tattha manussÈ pattikÈpi gacchanti, yÈnÈdÊhipi gacchanti, kasikammÈdÊnipi karontiyeva. Sace panÈyaÑ “tesampi udakaÑ hot|”ti icchati, hotiyeva. ParicchinnakÈlaÑ pana atikkamitvÈ yaÑ pakatiyÈ ghaÔataÄÈkÈdÊsu udakaÑ, taÑ ÔhapetvÈ avasesaÑ paricchinnaÔÔhÈnaÑ pathavÊyeva hoti.

Udakepi abhijjamÈne gacchatÊti ettha yaÑ udakaÑ akkamitvÈ saÑsÊdati, taÑ bhijjamÈnanti vuccati, viparÊtaÑ abhijjamÈnaÑ. EvaÑ gantukÈmena pana


pathavÊkasiÓaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya “ettake ÔhÈne udakaÑ pathavÊ hot|”ti paricchinditvÈ parikammaÑ katvÈ vuttanayeneva adhiÔÔhÈtabbaÑ. Saha adhiÔÔhÈnÈ yathÈparicchinnaÔÔhÈne udakaÑ pathavÊyeva hoti. So tattha gacchati seyyathÈpi pathaviyaÑ. Na kevalaÒca gacchati, yaÑ yaÑ iriyÈpathaÑ icchati, taÑ taÑ kappeti. Na kevalaÒca pathavimeva karoti, maÓisuvaÓÓapabbatarukkhÈdÊsupi yaÑ yaÑ icchati, taÑ taÑ vuttanayeneva ÈvajjitvÈ adhiÔÔhÈti, yathÈdhiÔÔhitameva hoti. Tasseva ca taÑ udakaÑ pathavÊ hoti, sesajanassa udakameva. MacchakacchapÈ ca udakakÈkÈdayo ca yathÈruci vicaranti. Sace panÈyaÑ aÒÒesampi manussÈnaÑ taÑ pathaviÑ kÈtuÑ icchati, karotiyeva. YathÈparicchinnakÈlÈtikkamena pana udakameva hoti.

ŒkÈsepi palla~kena kamatÊti antalikkhe samantato |rubaddhÈsanena gacchati. PakkhÊ sakuÓoti pakkhehi yutto sakuÓo, na aparipuÓÓapakkho l|napakkho vÈ. TÈdiso hi ÈkÈse gantuÑ na sakkoti. EvamÈkÈse gantukÈmena pana pathavÊkasiÓaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya sace nisinno gantumicchati, palla~kappamÈÓaÑ ÔhÈnaÑ paricchinditvÈ parikammaÑ katvÈ vuttanayeneva adhiÔÔhÈtabbaÑ. Sace nipanno gantukÈmo hoti, maÒcappamÈÓaÑ, sace padasÈ gantukÈmo hoti, maggappamÈÓanti evaÑ yathÈnur|paÑ ÔhÈnaÑ paricchinditvÈ vuttanayeneva “pathavÊ hot|”ti adhiÔÔhÈtabbaÑ. Saha adhiÔÔhÈnÈ pathavÊyeva hoti. ŒkÈse gantukÈmena ca bhikkhunÈ dibbacakkhulÈbhinÈpi bhavitabbaÑ. KasmÈ? YasmÈ antarÈ utusamuÔÔhÈnÈ vÈpabbatarukkhÈdayo honti, nÈgasupaÓÓÈdayo vÈ us|yantÈ mÈpenti, tesaÑ dassanatthaÑ. Te pana disvÈ kiÑ kÈtabbanti? PÈdakajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya “ÈkÈso hot|”ti parikammaÑ katvÈ adhiÔÔhÈtabbaÑ. Apica okÈse orohaÓatthampi iminÈ dibbacakkhulÈbhinÈ bhavitabbaÑ. AyaÑ hi sace anokÈse nhÈnatitthe vÈ gÈmadvÈre vÈ orohati, mahÈjanassa pÈkaÔo hoti, tasmÈ dibbacakkhunÈ passitvÈ anokÈsaÑ vajjetvÈ okÈse otaratÊti.

Imepi candimas|riye evaÑmahiddhike evaÑmahÈnubhÈveti ettha candimas|riyÈnaÑ dvÈcattÈlÊsayojanasahassoparicaraÓena mahiddhikatÈ, tÊsu dÊpesu ekakkhaÓe ÈlokakaraÓena mahÈnubhÈvatÈ veditabbÈ, evaÑ uparicaraÓa-ÈlokapharaÓehi vÈ mahiddhike, teneva mahiddhikattena

312 KhuddakanikÈya

mahÈnubhÈve. ParÈmasatÊti pariggaÓhÈti, ekadese vÈ phusati. ParimajjatÊti samantato ÈdÈsatalaÑ viya parimajjati. AyaÑ panassa iddhi abhiÒÒÈpÈdakajjhÈnavaseneva ijjhati, natthettha kasiÓasamÈpattiniyamo. SvÈyaÑ yadi icchati gantvÈ parÈmasituÑ, gantvÈ parÈmasati. Sace pana idheva nisinnako vÈ nipannako vÈ parÈmasitukÈmo hoti, “hatthapÈse hot|”ti adhiÔÔhÈti. AdhiÔÔhÈnabalena vaÓÔÈ muttatÈlaphalaÑ viya ÈgantvÈ hatthapÈse Ôhite vÈ parÈmasati, hatthaÑ vÈ vaÉÉhetvÈ parÈmasati. HatthaÑ vaÉÉhentassa pana kiÑ upÈdinnakaÑ vaÉÉhati anupÈdinnakaÑ vÈti? UpÈdinnakaÑ nissÈya anupÈdinnakaÑ vaÉÉhati. Yo evaÑ katvÈ na kevalaÑ candimas|riye parÈmasati, sace icchati, pÈdakathalikaÑ katvÈ pÈde Ôhapeti, pÊÔhaÑ katvÈ nisÊdati, maÒcaÑ katvÈ nipajjati, apassenaphalakaÑ katvÈ apassayati. YathÈ eko, evaÑ aparopi. Anekesupi hi bhikkhusatasahassesu evaÑ karontesu tesaÒca ekamekassa tatheva ijjhati. Candimas|riyÈnaÒca gamanampi ÈlokakaraÓampi tatheva hoti. YathÈ hi pÈtisahassesu udakap|resu sabbapÈtÊsu candamaÓÉalÈni dissanti, pÈkatikameva candassa gamanaÑ ÈlokakaraÓaÒca hoti, tath|pamametaÑ pÈÔihÈriyaÑ. YÈva brahmalokÈpi kÈyena vasaÑ vattetÊti brahmalokaÑ paricchedaÑ katvÈ etthantare anekavidhaÑ abhiÒÒaÑ karonto attano kÈyena vasaÑ issariyaÑ vatteti. VitthÈro panettha iddhikathÈyaÑ ÈvibhavissatÊti.

IddhividhaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

51. SotadhÈtuvisuddhiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

103. SotadhÈtuvisuddhiÒÈÓaniddese d|repi saddÈnanti-Èdi dibbasotaÑ uppÈdetukÈmassa Èdikammikassa bhikkhuno upÈyasandassanatthaÑ vuttaÑ. Tattha d|repi saddÈnaÑ saddanimittanti d|re saddÈnaÑ antare saddaÑ. Saddoyeva hi nimittakaraÓavasena saddanimittaÑ. “D|re”ti vuttepi pakatisotassa ÈpÈthaÔÔhÈneyeva. oÄÈrikÈnanti th|lÈnaÑ. SukhumÈnanti aÓ|naÑ. SaÓhasaÓhÈnanti saÓhatopi saÓhÈnaÑ, atisaÓhÈnanti attho. Etena paramasukhumÈ saddÈ vuttÈ honti. ImaÑ ÒÈÓaÑ uppÈdetukÈmena Èdikammikena jhÈyinÈ abhiÒÒÈpÈdakajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya


parikammasamÈdhicittena paÔhamataraÑ pakatisotapathe d|re oÄÈriko araÒÒe sÊhÈdÊnaÑ saddo Èvajjitabbo. VihÈre ghaÓÉisaddo1 bherisaddo sa~khasaddo sÈmaÓeradaharabhikkh|naÑ sabbathÈmena sajjhÈyantÈnaÑ sajjhÈyanasaddo pakatikathaÑ kathentÈnaÑ “kiÑ bhante, kiÑ Èvuso”ti-Èdisaddo sakuÓasaddo vÈtasaddo padasaddo pakkuthita-udakassa cicciÔÈyanasaddo Ètape sussamÈnatÈlapaÓÓasaddo kunthakipillikÈdisaddoti evaÑ sabboÄÈrikato pabh|ti yathÈkkamena sukhumasukhumasaddÈ ÈvajjitabbÈ.

EvaÑ karontena ca puratthimÈdÊsu dasasu disÈsu kamena ekekissÈ disÈya saddanimittaÑ vuttanayena manasi kÈtabbaÑ. Manasi karontena ca ye saddÈ pakatisotassa suyyanti, tesu pakatisotamodhÈya manodvÈrikena cittena manasi kÈtabbaÑ. Tassa te saddÈ pakaticittassÈpi pÈkaÔÈ honti, parikammasamÈdhicittassa pana ativiya pÈkaÔÈ honti. TassevaÑ saddanimittaÑ manasikaroto idÈni dibbasotadhÈtu uppajjissatÊti tesu saddesu aÒÒataraÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ manodvÈrÈvajjanaÑ uppajjati, tasmiÑ niruddhe cattÈri paÒca vÈ javanÈni javanti. YesaÑ purimÈni tÊÓi cattÈri vÈ parikammopacÈrÈnulomagotrabhunÈmakÈni kÈmÈvacarÈni, catutthaÑ paÒcamaÑ vÈ appanÈcittaÑ r|pÈvacaracatutthajjhÈnikaÑ. Tattha yaÑ tena appanÈcittena saddhiÑ uppannaÑ ÒÈÓaÑ, ayaÑ dibbasotadhÈtu. TaÑ thÈmagataÑ karontena “etthantare saddaÑ suÓÈmÊ”ti eka~gulamattaÑ paricchinditvÈ vaÉÉhetabbaÑ, tato dva~gulacatura~gula-aÔÔha~gulavidatthiratana-antogabbhapamukhapÈsÈdapariveÓasaÑghÈrÈmagocaragÈmajanapadÈdivasena yÈva cakkavÈÄaÑ, tato vÈ bhiyyopi paricchinditvÈ paricchinditvÈ vaÉÉhetabbaÑ. EvaÑ adhigatÈbhiÒÒo esa pÈdakajjhÈnÈrammaÓena phuÔÔhokÈsabbhantaragate sadde puna pÈdakajjhÈnaÑ asamÈpajjitvÈpi abhiÒÒÈÒÈÓena suÓÈtiyeva. EvaÑ suÓanto ca sacepi yÈvabrahmalokÈ sa~khabheripaÓavÈdisaddehi ekakolÈhalaÑ hoti, pÈÔiyekkaÑ vavatthÈpetukÈmatÈya sati “ayaÑ sa~khasaddo, ayaÑ bherisaddo”ti vavatthÈpetuÑ sakkotiyeva. AbhiÒÒÈÒÈÓena sute sÈtthake sadde pacchÈ kÈmÈvacaracittena atthaÑ jÈnÈti. ______________________________________________________________ 1. GaÓÉisaddo (SÊ)

314 KhuddakanikÈya

DibbasotaÑ pakatisotavatoyeva uppajjati, no badhirassa. PacchÈ pakatisote vinaÔÔhepi dibbasotaÑ na vinassatÊti vadanti.

So dibbÈya sotadhÈtuyÈti ettha dibbasadisattÈ dibbÈ. DevÈnaÑ hi sucaritakammÈbhinibbattÈ pittasemharudhirÈdÊhi apalibuddhÈ upakkilesavimuttatÈya d|repi ÈrammaÓasampaÔicchanasamatthÈ dibbÈ pasÈdasotadhÈtu hoti. AyaÒcÈpi imassa bhikkhuno vÊriyabhÈvanÈbalanibbattÈ ÒÈÓasotadhÈtu tÈdisÈyevÈti dibbasadisattÈ dibbÈ. Apica dibbavihÈravasena paÔiladdhattÈ, attanÈ ca dibbavihÈrasannissitattÈpi dibbÈ, savanaÔÔhena nijjÊvaÔÔhena ca sotadhÈtu, sotadhÈtukiccakaraÓena ca sotadhÈtu viyÈtipi sotadhÈtu. TÈya dibbÈya sotadhÈtuyÈ. VisuddhÈyÈti parisuddhÈya nirupakkilesÈya. AtikkantamÈnusikÈyÈti manuss|pacÈraÑ atikkamitvÈ saddasavanena mÈnusikaÑ maÑsasotadhÈtuÑ atikkantÈya vÊtivattitvÈ ÔhitÈya. Ubho sadde suÓÈtÊti dve sadde suÓÈti. Katame dve? Dibbe ca mÈnuse ca, devÈnaÒca manussÈnaÒca saddeti vuttaÑ hoti. Etena padesapariyÈdÈnaÑ veditabbaÑ. Ye d|re santike cÈti ye saddÈ d|re paracakkavÈÄepi, ye ca santike antamaso sadehasannissitapÈÓakasaddÈpi, te suÓÈtÊti vuttaÑ hoti. Etena nippadesapariyÈdÈnaÑ veditabbanti.

SotadhÈtuvisuddhiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

52. CetopariyaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

104. CetopariyaÒÈÓaniddese so evaÑ pajÈnÈtÊti idÈni vattabbaÑ vidhÈnaÑ upadisati. IdaÑ r|paÑ somanassindriyasamuÔÔhitanti-Èdi Èdikammikena jhÈyinÈ paÔipajjitabbaÑ vidhÈnaÑ. KathaÑ? EtaÑ hi ÒÈÓaÑ uppÈdetukÈmena jhÈyinÈ paÔhamaÑ tÈva dibbacakkhuÒÈÓaÑ uppÈdetabbaÑ. EtaÑ hi dibbacakkhuvasena ijjhati, taÑ etassa parikammaÑ. TasmÈ tena bhikkhunÈ ÈlokaÑ vaÉÉhetvÈ dibbena cakkhunÈ parassa hadayar|paÑ nissÈya vattamÈnassa lohitassa vaÓÓaÑ passitvÈ passitvÈ cittaÑ pariyesitabbaÑ. TaÑ hi lohitaÑ kusalasomanasse vattamÈne rattaÑ hoti nigrodhapakkavaÓÓaÑ, akusalasomanasse vattamÈne tadeva luÄitaÑ hoti, domanasse vattamÈne


kÈÄakaÑ hoti jambupakkavaÓÓaÑ luÄitaÑ. Kusal|pekkhÈya vattamÈnÈya pasannaÑ hoti tilatelavaÓÓaÑ. Akusal|pekkhÈya vattamÈnÈya tadeva l|ÄitaÑ hoti. TasmÈ tena “idaÑ r|paÑ somanassindriyasamuÔÔhitaÑ, idaÑ r|paÑ domanassindriyasamuÔÔhitaÑ, idaÑ r|paÑ upekkhindriyasamuÔÔhitan”ti parassa hadayalohitavaÓÓaÑ passitvÈ passitvÈ cittaÑ pariyesantena cetopariyaÒÈÓaÑ thÈmagataÑ kÈtabbaÑ. EvaÑ thÈmagate hi tasmiÑ anukkamena sabbampi kÈmÈvacarÈdibhedaÑ cittaÑ pajÈnÈti cittÈ cittameva sa~kamanto vinÈ hadayar|padassanena. Vuttampi cetaÑ AÔÔhakathÈyaÑ– “Œruppe parassa cittaÑ jÈnitukÈmo kassa hadayar|paÑ passati, kassindriyavikÈraÑ oloketÊti? Na kassaci. Iddhimato visayo esa, yadidaÑ yattha katthaci cittaÑ Èvajjanto soÄasappabhedaÑ cittaÑ jÈnÈti. AkatÈbhinivesassa pana vasena ayaÑ kathÈ”ti1.

ParasattÈnanti attÈnaÑ ÔhapetvÈ sesasattÈnaÑ. ParapuggalÈnanti idampi iminÈ ekatthameva, veneyyavasena pana desanÈvilÈsena ca byaÒjanena nÈnattaÑ kataÑ. CetasÈ ceto paricca pajÈnÈtÊti attano cittena tesaÑ cittaÑ paricchinditvÈ sarÈgÈdivasena nÈnappakÈrato jÈnÈti. SarÈgaÑ vÈti-ÈdÊsu vÈ-saddo samuccayattho. Tattha aÔÔhavidhaÑ lobhasahagatacittaÑ sarÈgaÑ cittaÑ nÈma, avasesaÑ catubh|makakusalÈbyÈkatacittaÑ vÊtarÈgaÑ nÈma. Dve domanassacittÈni dve vicikicchÈ-uddhaccacittÈnÊti imÈni pana cattÈri cittÈni imasmiÑ duke sa~gahaÑ na gacchanti. Keci pana therÈ tÈnipi vÊtarÈgapadena sa~gaÓhanti. DuvidhaÑ pana domanassasahagataÑ cittaÑ sadosaÑ cittaÑ nÈma, sabbampi catubh|makaÑ kusalÈbyÈkataÑ vÊtadosaÑ nÈma. SesÈni dasa akusalacittÈni imasmiÑ duke sa~gahaÑ na gacchanti. Keci pana therÈ tÈnipi vÊtadosapadena sa~gaÓhanti. SamohaÑ vitamohanti ettha pana mohekahetukavasena vicikicchÈ-uddhaccasahagatadvayameva samohaÑ. Mohassa pana sabbÈkusalesu sambhavato dvÈdasavidhampi akusalaÑ cittaÑ “samohan”ti veditabbaÑ. AvasesaÑ kusalÈbyÈkataÑ vÊtamohaÑ. ThinamiddhÈnugataÑ pana saÑkhittaÑ, uddhaccÈnugataÑ vikkhittaÑ. R|pÈvacarÈr|pÈvacaraÑ mahaggataÑ, avasesaÑ amahaggataÑ. Sabbampi tebh|makaÑ sa-uttaraÑ, ______________________________________________________________ 1. Visuddhi 2. 39 piÔÔhe.

316 KhuddakanikÈya

lokuttaraÑ anuttaraÑ. UpacÈrappattaÑ appanÈppattaÒca samÈhitaÑ, tadubhayamasampattaÑ asamÈhitaÑ. Tada~gavikkhambhanasamuccheda-paÔippassaddhinissaraÓavimuttippattaÑ vimuttaÑ, paÒcavidhampi etaÑ vimuttimappattaÑ avimuttanti veditabbaÑ. Iti cetopariyaÒÈÓalÈbhÊ bhikkhu soÄasappabhedampi cittaÑ pajÈnÈti. PuthujjanÈ pana ariyÈnaÑ maggaphalacittaÑ na jÈnanti, ariyÈpi ca heÔÔhimÈ heÔÔhimÈ uparimÈnaÑ uparimÈnaÑ maggaphalacittaÑ na jÈnanti, uparimÈ uparimÈ pana heÔÔhimÈnaÑ heÔÔhimÈnaÑ cittaÑ jÈnantÊti.

CetopariyaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

53. PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

105. PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaniddese evaÑ pajÈnÈtÊti-Èdi cat|su iddhipÈdesu paribhÈvitacittassa pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ uppÈdetukÈmassa taduppÈdanavidhÈnadassanatthaÑ vuttaÑ. Kamato hi paÔiccasamuppÈdaÑ passitvÈ viÒÒÈÓanÈmar|pasaÄÈyatanaphassavedanÈsa~khÈtaÑ paccuppannaÑ phalasa~khepaÑ passati, tassa paccayaÑ purimabhave kammakilesa-sa~khÈtaÑ hetusa~khepaÑ passati, tassa paccayaÑ purimabhaveyeva phalasa~khepaÑ passati, tassa paccayaÑ tatiyabhave hetusa~khepaÑ passati. EvaÑ paÔiccasamuppÈdadassanena jÈtiparamparaÑ passati. EvaÑ bah|pakÈro pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓassa paÔiccasamuppÈdamanasikÈro. Tattha “imasmiÑ sati idaÑ hoti, imassuppÈdÈ idaÑ uppajjatÊ”ti idaÑ paÔiccasamuppÈdaniddesassa uddesavacanaÑ. EvaÑ tesaÑ aÒÒataravacaneneva atthe siddhe dvidhÈ vacanaÑ kasmÈti ce? AtthanÈnattasabbhÈvato. KathaÑ? ImasmiÑ satÊti imasmiÑ paccaye vijjamÈne. IdaÑ sabbapaccayÈnaÑ sÈdhÈraÓavacanaÑ. IdaÑ hotÊti idaÑ paccayuppannaÑ bhavati. IdaÑ sabbapaccayuppannÈnaÑ sÈdhÈraÓavacanaÑ. IminÈ sakalena vacanena ahetukavÈdo paÔisiddho hoti. Ye hi dhammÈ paccayasambhavÈ honti, na paccayÈbhÈvÈ, te ahetukÈ nÈma na hontÊti. ImassuppÈdÈti imassa paccayassa uppÈdahetu. IdaÑ sabbapaccayÈnaÑ uppÈdavantatÈdÊpanavacanaÑ. IdaÑ uppajjatÊti idaÑ paccayuppannaÑ uppajjati. IdaÑ sabbapaccayuppannÈnaÑ tato uppajjamÈnatÈdÊpanavacanaÑ. IminÈ sakalena vacanena sassatÈhetukavÈdo paÔisiddho hoti. Ye hi uppÈdavanto dhammÈ, te aniccÈ. TasmÈ satipisahetukatte aniccahetukÈ ete dhammÈ na loke niccasammatapakatipurisÈdihetukÈti vuttaÑ hoti.


Yadidanti niddisitabbatthasandassanaÑ. AvijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈti ettha yaÑ paÔicca phalameti, so paccayo. PaÔiccÈti na vinÈ, apaccakkhitvÈti attho. EtÊti uppajjati ceva pavattati cÈti attho. Apica upakÈrakaÔÔho paccayaÔÔho, avijjÈ ca sÈ paccayo cÈti avijjÈpaccayo. TasmÈ avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ sambhavantÊti yojanÈ. EvaÑ sambhavanti -saddassa sesapadehipi yojanÈ kÈtabbÈ. SokÈdÊsu ca socanaÑ soko. ParidevanaÑ paridevo. DukkhayatÊti dukkhaÑ. UppÈdaÔÔhitivasena vÈ dvedhÈ khanatÊtipi dukkhaÑ. Dummanassa bhÈvo domanassaÑ. Bhuso ÈyÈso upÈyÈso. SambhavantÊti nibbattanti. Evanti niddiÔÔhanayanidassanaÑ. Tena avijjÈdÊheva kÈraÓehi, na issaranimmÈnÈdÊhÊti dasseti. EtassÈti yathÈvuttassa. KevalassÈti asammissassa, sakalassa vÈ. DukkhakkhandhassÈti dukkhasam|hassa, na sattassa na sukhasubhÈdÊnaÑ. Samudayoti nibbatti. HotÊti sambhavati.

Tattha katamÈ avijjÈ? Dukkhe aÒÒÈÓaÑ dukkhasamudaye aÒÒÈÓaÑ dukkhanirodhe aÒÒÈÓaÑ dukkhanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya aÒÒÈÓaÑ pubbante aÒÒÈÓaÑ aparante aÒÒÈÓaÑ pubbantÈparante aÒÒÈÓaÑ idappaccayatÈpaÔiccasamuppannesu dhammesu aÒÒÈÓaÑ. Katame sa~khÈrÈ? PuÒÒÈbhisa~khÈro apuÒÒÈbhisa~khÈro ÈneÒjÈbhisa~khÈro kÈyasa~khÈro vacÊsa~khÈro cittasa~khÈro. AÔÔha kÈmÈvacarakusalacetanÈ paÒca r|pÈvacarakusalacetanÈ puÒÒÈbhisa~khÈro, dvÈdasa akusalacetanÈ apuÒÒÈbhisa~khÈro, catasso ar|pÈvacarakusalacetanÈ ÈneÒjÈbhisa~khÈro. KÈyasaÒcetanÈ kÈyasa~khÈro, vacÊsaÒcetanÈ vacÊsa~khÈro, manosaÒcetanÈ cittasa~khÈro.

Tattha siyÈ–kathaÑ panetaÑ jÈnitabbaÑ “ime sa~khÈrÈ avijjÈpaccayÈ hontÊ”ti? AvijjÈbhÈve bhÈvato. Yassa hi dukkhÈdÊsu avijjÈsa~khÈtaÑ aÒÒÈÓaÑ appahÊnaÑ hoti, so dukkhe tÈva pubbantÈdÊsu ca aÒÒÈÓena saÑsÈradukkhaÑ sukhasaÒÒÈya gahetvÈ tasseva1 hetubh|te tividhepi sa~khÈre Èrabhati. Samudaye aÒÒÈÓena dukkhahetubh|tepi taÓhÈparikkhÈre sa~khÈre sukhahetuto maÒÒamÈno Èrabhati. Nirodhe pana magge ca aÒÒÈÓena dukkhassa anirodhabh|tepi gativisese dukkhanirodhasaÒÒÊ hutvÈ nirodhassa ca amaggabh|tesupi yaÒÒÈmaratapÈdÊsu ______________________________________________________________ 1. Tassa (SyÈ, Ka, Abhi-®Ôha 2. 138 piÔÔhe ca.)

318 KhuddakanikÈya

nirodhamaggasaÒÒÊ hutvÈ dukkhanirodhaÑ patthayamÈno yaÒÒÈmaratapÈdimukhena tividhepi sa~khÈre Èrabhati.

Apica so tÈya cat|su saccesu appahÊnÈvijjatÈya visesato jÈtijarÈrogamaraÓÈdi-anekÈdÊnavavokiÓÓampi puÒÒaphalasa~khÈtaÑ dukkhaÑ dukkhato ajÈnanto tassa adhigamÈya kÈyavacÊcittasa~khÈrabhedaÑ puÒÒÈbhisa~khÈraÑ Èrabhati devaccharakÈmako viya marupapÈtaÑ. SukhasammatassÈpi ca tassa puÒÒaphalassa ante mahÈpariÄÈhajanikaÑ vipariÓÈmadukkhataÑ appassÈdataÒca apassantopi tappaccayaÑ vuttappakÈrameva puÒÒÈbhisa~khÈraÑ Èrabhati salabho viya dÊpasikhÈbhinipÈtaÑ, madhubindugiddho viya ca madhulittasatthadhÈrÈlehanaÑ. KÈm|pasevanÈdÊsu ca savipÈkesu ÈdÊnavaÑ apassanto sukhasaÒÒÈya ceva kilesÈbhibh|tatÈya ca dvÈrattayappavattampi apuÒÒÈbhisa~khÈraÑ Èrabhati bÈlo viya g|thakÊÄanaÑ, maritukÈmo viya ca visakhÈdanaÑ. ŒruppavipÈkesu cÈpi sa~khÈravipariÓÈmadukkhataÑ anavabujjhamÈno sassatÈdivipallÈsena cittasa~khÈrabh|taÑ ÈneÒjÈbhisa~khÈraÑ Èrabhati disÈm|Äho viya pisÈcanagarÈbhimukhamaggagamanaÑ. EvaÑ yasmÈ avijjÈbhÈvatova sa~khÈrabhÈvo, na abhÈvato, tasmÈ jÈnitabbametaÑ “ime sa~khÈrÈ avijjÈpaccayÈ hontÊ”ti.

EtthÈha–gaÓhÈma tÈva etaÑ “avijjÈ sa~khÈrÈnaÑ paccayo”ti. KiÑ panÈyamekÈva avijjÈ sa~khÈrÈnaÑ paccayo, udÈhu aÒÒepi paccayÈ santÊti? KiÑ panettha1 yadi tÈva ekÈva, ekakÈraÓavÈdo Èpajjati. Atha aÒÒepi santi, “avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ”ti ekakÈraÓaniddeso nupapajjatÊti? Na nupapajjati2. KasmÈ? YasmÈ–

EkaÑ na ekato idha, nÈnekamanekatopi no ekaÑ. Phalamatthi atthi pana eka-hetuphaladÊpane attho.

BhagavÈ hi katthaci padhÈnattÈ katthaci pÈkaÔattÈ katthaci asÈdhÈraÓattÈ desanÈvilÈsassa ca veneyyÈnaÒca anur|pato ekameva hetuÒca phalaÒca dÊpeti. TasmÈ ayamidha avijjÈ vijjamÈnesupi aÒÒesu vatthÈrammaÓasahajÈtadhammÈdÊsu sa~khÈrakÈraÓesu “assÈdÈnupassino ______________________________________________________________ 1. KiÒcettha (Abhi-®Ôha 2. 139 piÔÔhe) 2. N|papajjati (SÊ), na uppajjati (SyÈ)


taÓhÈ pavaÉÉhatÊ”ti1 ca, “avijjÈsamudayÈ Èsavasamudayo”ti2 ca vacanato aÒÒesampi taÓhÈdÊnaÑ sa~khÈrahet|naÑ het|ti padhÈnattÈ, “avidvÈ bhikkhave avijjÈgato puÒÒÈbhisa~khÈrampi abhisa~kharotÊ”ti pÈkaÔattÈ, asÈdhÈraÓattÈ ca sa~khÈrÈnaÑ hetubhÈvena dÊpitÈti veditabbÈ. Eteneva ca ekekahetuphaladÊpanaparihÈravacanena sabbattha ekekahetuphaladÊpane payojanaÑ veditabbanti.

EtthÈha–evaÑ santepi ekantÈniÔÔhaphalÈya sÈvajjÈya avijjÈya kathaÑ puÒÒÈneÒjÈbhisa~khÈrapaccayattaÑ yujjati? Na hi nimbabÊjato ucchu uppajjatÊti. KathaÑ na yujjissati? LokasmiÑ hi–

Viruddho cÈviruddho ca, sadisÈsadiso tathÈ. DhammÈnaÑ paccayo siddho, vipÈkÈ eva te ca na.

Iti ayaÑ avijjÈ vipÈkavasena ekantÈniÔÔhaphalÈ, sabhÈvavasena ca sÈvajjÈpi samÈnÈ sabbesampi etesaÑ puÒÒÈbhisa~khÈrÈdÊnaÑ yathÈnur|paÑ ÔhÈnakiccasabhÈvaviruddhÈviruddhapaccayavasena sadisÈsadisapaccayavasena ca paccayo hotÊti veditabbÈ.

Apica–

Cut|papÈte saÑsÈre, sa~khÈrÈnaÒca lakkhaÓe. Yo paÔiccasamuppanna-dhammesu ca vimuyhati.

Abhisa~kharoti so ete, sa~khÈre tividhe yato. AvijjÈ paccayo tesaÑ, tividhÈnaÑ ayaÑ3 tato.

YathÈpi nÈma jaccandho, naro4 apariÓÈyako. EkadÈ yÈti maggena, ummaggenÈpi ekadÈ.

SaÑsÈre saÑsaraÑ bÈlo, tathÈ apariÓÈyako. Karoti ekadÈ puÒÒaÑ, apuÒÒamapi ekadÈ.

YadÈ ca ÒatvÈ so dhammaÑ, saccÈni abhisamessati. TadÈ avijj|pasamÈ, upasanto carissatÊti. ______________________________________________________________ 1. SaÑ 1. 311 piÔÔhe. 2. Ma 1. 68 piÔÔhe. 3. TividhÈnaÑ sayaÑ (SyÈ), tividhÈnampi yaÑ (Abhi-®Ôha 2. 141 piÔÔhe) 4. SÈmaÑ (GaÓÔhipade) Abhi-®Ôha 2. 142; Visuddhi 2. 177 piÔÔhesu pana passitabbaÑ.

320 KhuddakanikÈya

Sa~khÈrapaccayÈ viÒÒÈÓanti cha viÒÒÈÓakÈyÈ cakkhuviÒÒÈÓaÑ sotaviÒÒÈÓaÑ ghÈnaviÒÒÈÓaÑ jivhÈviÒÒÈÓaÑ kÈyaviÒÒÈÓaÑ manoviÒÒÈÓaÑ. Tattha cakkhuviÒÒÈÓaÑ kusalavipÈkaÑ akusalavipÈkanti duvidhaÑ. TathÈ sotaghÈnajivhÈkÈyaviÒÒÈÓÈni. ManoviÒÒÈÓaÑ dve vipÈkamanodhÈtuyo, tisso ahetukamanoviÒÒÈÓadhÈtuyo, aÔÔha sahetukavipÈkacittÈni, paÒca r|pÈvacarÈni, cattÈri ar|pÈvacarÈnÊti bÈvÊsatividhaÑ. Iti sabbÈni bÈttiÑsa lokiyavipÈkaviÒÒÈÓÈni.

Tattha siyÈ–kathaÑ panetaÑ jÈnitabbaÑ “idaÑ vuttappakÈraÑ viÒÒÈÓaÑ sa~khÈrapaccayÈ hotÊ”ti? UpacitakammÈbhÈve vipÈkÈbhÈvato. VipÈkaÑ hetaÑ, vipÈkaÒca na upacitakammÈbhÈve uppajjati. Yadi uppajjeyya, sabbesaÑ sabbavipÈkÈni uppajjeyyuÑ, na ca uppajjantÊti jÈnitabbametaÑ “sa~khÈrapaccayÈ idaÑ viÒÒÈÓaÑ hotÊ”ti. Sabbameva hi idaÑ pavattipaÔisandhivasena dvedhÈ pavattati. Tattha dve paÒcaviÒÒÈÓÈni dve manodhÈtuyo somanassasahagatÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈt|ti imÈni terasa paÒcavokÈrabhave pavattiyaÑyeva pavattanti, sesÈni ek|navÊsati tÊsu bhavesu yathÈnur|paÑ pavattiyampi paÔisandhiyampi pavattanti.

Laddhappaccayamiti dhamma-mattametaÑ bhavantaramupeti. NÈssa tato sa~kanti, na tato hetuÑ vinÈ hoti.

Iti hetaÑ laddhappaccayaÑ r|pÈr|padhammamattaÑ uppajjamÈnaÑ bhavantaramupetÊti vuccati, na satto, na jÊvo. Tassa ca nÈpi atÊtabhavato idha sa~kanti atthi, nÈpi tato hetuÑ vinÈ idha pÈtubhÈvo. Ettha ca purimaÑ cavanato cuti, pacchimaÑ bhavantarÈdipaÔisandhÈnato paÔisandhÊti vuccati.

EtthÈha–nanu evaÑ asa~kantipÈtubhÈve sati ye imasmiÑ manussattabhÈve khandhÈ, tesaÑ niruddhattÈ, phalappaccayassa ca kammassa tattha agamanato, aÒÒassa aÒÒato ca taÑ phalaÑ siyÈ. UpabhuÒjake ca asati kassa taÑ phalaÑ siyÈ. TasmÈ na sundaramidaÑ vidhÈnanti. TatridaÑ vuccati–

“SantÈne yaÑ phalaÑ etaÑ, nÈÒÒassa na ca aÒÒato. BÊjÈnaÑ abhisa~khÈro, etassatthassa sÈdhako.

PhalassuppattiyÈ eva, siddhÈ bhuÒjakasammuti. PhaluppÈdena rukkhassa, yathÈ phalati sammutÊ”ti.


Yopi vadeyya “evaÑ santepi ete sa~khÈrÈ vijjamÈnÈ vÈ phalassa paccayÈ siyuÑ avijjamÈnÈ vÈ. Yadi ca vijjamÈnÈ, pavattikkhaÓeyeva nesaÑ vipÈkena bhavitabbaÑ. AthÈpi avijjamÈnÈ, pavattito pubbe pacchÈ ca niccaÑ phalÈvahÈ siyun”ti. So evaÑ vattabbo–

“KatattÈ paccayÈ ete, na ca niccaÑ phalÈvahÈ. PÈÔibhogÈdikaÑ tattha, veditabbaÑ nidassanan”ti.

ViÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|panti idha vedanÈ saÒÒÈ sa~khÈrakkhandhÈ nÈmaÑ, cattÈri ca mahÈbh|tÈni catunnaÒca mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈyar|paÑ r|paÑ. AbhÈvakagabbhaseyyakÈnaÑ aÓÉajÈnaÒca paÔisandhikkhaÓe vatthudasakaÑ kÈyadasakanti vÊsati r|pÈni, tayo ca ar|pino khandhÈti ete tevÊsati dhammÈ viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|panti veditabbÈ. SabhÈvakÈnaÑ bhÈvadasakaÑ pakkhipitvÈ tettiÑsa, opapÈtikasattesu brahmakÈyikÈdÊnaÑ paÔisandhikkhaÓe cakkhusotavatthudasakÈni jÊvitindriyanavakaÒcÈti ek|nacattÈlÊsa r|pÈni, tayo ca ar|pino khandhÈti ete dvÈcattÈlÊsa dhammÈ viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|paÑ. KÈmabhave pana sesa-opapÈtikÈnaÑ saÑsedajÈnaÑ vÈ sabhÈvakaparipuÓÓÈyatanÈnaÑ paÔisandhikkhaÓe cakkhusotaghÈnajÊvhÈkÈyavatthubhÈvadasakÈnÊti sattati r|pÈni, tayo ca ar|pino khandhÈti ete tesattati dhammÈ viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|paÑ. Esa ukkaÑso. AvakaÑsena pana taÑtaÑdasakavikalÈnaÑ tassa tassa vasena hÈpetvÈ hÈpetvÈ paÔisandhiyaÑ viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|pasa~khÈ veditabbÈ. Ar|pÊnaÑ pana tayova ar|pino khandhÈ, asaÒÒÈnaÑ r|pato jÊvitindriyanavakamevÈti. Esa tÈva paÔisandhiyaÑ nayo.

Tattha siyÈ–kathaÑ panetaÑ jÈnitabbaÑ “paÔisandhinÈmar|paÑ viÒÒÈÓapaccayÈ hotÊ”ti? Suttato yuttito ca. Sutte hi “cittÈnuparivattino dhammÈ”ti-ÈdinÈ1 nayena bahudhÈ vedanÈdÊnaÑ viÒÒÈÓapaccayatÈ siddhÈ. Yuttito pana–

Cittajena hi r|pena, idha diÔÔhena sijjhati. AdiÔÔhassÈpi r|passa, viÒÒÈÓaÑ paccayo iti. ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 10 piÔÔhÈdÊsu.

322 KhuddakanikÈya

NÈmar|papaccayÈ saÄÈyatananti nÈmaÑ vuttameva. Idha pana r|paÑ niyamato cattÈri bh|tÈni cha vatth|ni jÊvitindriyanti ekÈdasavidhaÑ. SaÄÈyatanaÑ cakkhÈyatanaÑ sotÈyatanaÑ ghÈnÈyatanaÑ jivhÈyatanaÑ kÈyÈyatanaÑ manÈyatanaÑ.

Tattha siyÈ–kathaÑ panetaÑ jÈnitabbaÑ “nÈmar|paÑ saÄÈyatanassa paccayo”ti? NÈmar|pabhÈve bhÈvato. Tassa tassa hi nÈmassa r|passa ca bhÈve taÑ taÑ ÈyatanaÑ hoti, na aÒÒÈthÈti.

SaÄÈyatanapaccayÈ phassoti–

ChaÄeva phassÈ sa~khepÈ, cakkhusamphassa-Èdayo. ViÒÒÈÓamiva bÈttiÑsa, vitthÈrena bhavanti te.

PhassapaccayÈ vedanÈti–

DvÈrato vedanÈ vuttÈ, cakkhusamphassajÈdikÈ. ChaÄeva tÈ pabhedena, idha bÈttiÑsa vedanÈ.

VedanÈpaccayÈ taÓhÈti–

R|pataÓhÈdibhedena, cha taÓhÈ idha dÊpitÈ. EkekÈ tividhÈ tattha, pavattÈkÈrato matÈ.

DukkhÊ sukhaÑ patthayati, sukhÊ bhiyyopi icchati. UpekkhÈ pana santattÈ, sukhamicceva bhÈsitÈ.

TaÓhÈya paccayÈ tasmÈ, honti tissopi vedanÈ. VedanÈpaccayÈ taÓhÈ, iti vuttÈ MahesinÈ.

TaÓhÈpaccayÈ upÈdÈnanti cattÈri upÈdÈnÈni kÈmupÈdÈnaÑ diÔÔhupÈdÈnaÑ sÊlabbatupÈdÈnaÑ attavÈdupÈdÈnaÑ. UpÈdÈnapaccayÈ bhavoti idha kammabhavo adhippeto. Upapattibhavo pana paduddhÈravasena vutto. BhavapaccayÈ jÈtÊti kammabhavapaccayÈ paÔisandhikhandhÈnaÑ pÈtubhÈvo.

Tattha siyÈ–kataÑ panetaÑ jÈnitabbaÑ “bhavo jÈtiyÈ paccayo”ti ce? BÈhirapaccayasamattepi hÊnapaÓÊtÈdivisesadassanato. BÈhirÈnaÑ hi janakajananisukkasoÓitÈhÈrÈdÊnaÑ paccayÈnaÑ samattepi sattÈnaÑ yamakÈnampi sataÑ hÊnappaÓÊtatÈdiviseso dissati. So ca na ahetuko


sabbadÈ ca sabbesaÒca abhÈvato, na kammabhavato aÒÒahetuko tadabhinibbattakasattÈnaÑ ajjhattasantÈne aÒÒassa kÈraÓassa abhÈvatoti kammabhavahetukoyeva. KammaÑ hi sattÈnaÑ hÊnappaÓÊtatÈdivisesassa hetu. TenÈha BhagavÈ “kammaÑ satte vibhajati, yadidaÑ hÊnappaÓÊtatÈyÈ”ti1.

JÈtipaccayÈ jarÈmaraÓanti-ÈdÊsu yasmÈ asati jÈtiyÈ jarÈmaraÓaÑ nÈma sokÈdayo vÈ dhammÈ na honti, jÈtiyÈ pana sati jarÈmaraÓaÒceva jarÈmaraÓasa~khÈtadukkhadhammaphuÔÔhassa ca bÈlassa jarÈmaraÓÈbhisambandhÈ vÈ tena tena dukkhadhammena phuÔÔhassa anabhisambandhÈ vÈ sokÈdayo ca dhammÈ honti, tasmÈ ayaÑ jÈti jarÈmaraÓassa ceva sokÈdÊnaÒca paccayo hotÊti veditabbÈ.

So tathÈbhÈvitena cittenÈti-ÈdÊsu pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓÈyÈti etassa ÒÈÓassa adhigamÈya, pattiyÈti vuttaÑ hoti. Anekavihitanti anekavidhaÑ nÈnappakÈraÑ, anekehi vÈ pakÈrehi pavattitaÑ, saÑvaÓÓitanti attho. PubbenivÈsanti samanantarÈtÊtaÑ bhavaÑ ÈdiÑ katvÈ tattha tattha nivutthasantÈnaÑ. AnussaratÊti khandhapaÔipÈÔivasena cutipaÔisandhivasena vÈ anugantvÈ anugantvÈ sarati. ImaÑ hi pubbenivÈsaÑ cha janÈ anussaranti titthiyÈ pakatisÈvakÈ mahÈsÈvakÈ aggasÈvakÈ PaccekabuddhÈ BuddhÈti. Tattha titthiyÈ cattÈlÊsaÑyeva kappe anussaranti, na tato paraÑ. KasmÈ? DubbalapaÒÒattÈ. TesaÑ hi nÈmar|paparicchedavirahitattÈ dubbalÈ paÒÒÈ hoti. PakatisÈvakÈ kappasatampi kappasahassampi anussarantiyeva balavapaÒÒattÈ. AsÊti mahÈsÈvakÈ satasahassakappe anussaranti. Dve aggasÈvakÈ ekamasa~kheyyaÑ kappasatasahassaÒca. PaccekabuddhÈ dve asa~kheyyÈni satasahassaÒca. Ettako hi tesaÑ abhinÊhÈro. BuddhÈnaÑ pana paricchedo nÈma natthi. TitthiyÈ ca khandhapaÔipÈÔimeva saranti, paÔipÈÔiÑ muÒcitvÈ cutipaÔisandhivasena sarituÑ na sakkonti. YathÈ andhÈ yaÔÔhiÑ amuÒcitvÈva gacchanti, evaÑ te khandhapaÔipÈÔiÑ amuÒcitvÈva saranti. PakatisÈvakÈ khandhapaÔipÈÔiyÈpi anussaranti, cutipaÔisandhivasenÈpi sa~kamanti, tathÈ asÊti mahÈsÈvakÈ. DvinnaÑ pana aggasÈvakÈnaÑ khandhapaÔipÈÔikiccaÑ natthi. Ekassa attabhÈvassa ______________________________________________________________ 1. Ma 3. 244 piÔÔhe.

324 KhuddakanikÈya

cutiÑ disvÈ paÔisandhiÑ passanti, puna aparassa cutiÑ disvÈ paÔisandhinti evaÑ cutipaÔisandhivaseneva sa~kamantÈ gacchanti, tathÈpaccekabuddhÈ. BuddhÈnaÑ pana neva khandhapaÔipÈÔikiccaÑ, na cutipaÔisandhivasena sa~kamanakiccaÑ atthi. TesaÑ hi anekÈsu kappakoÔÊsu heÔÔhÈ vÈ upari vÈ yaÑ yaÑ ÔhÈnaÑ icchanti, taÑ taÑ pÈkaÔameva hoti. TasmÈ anekÈpi kappakoÔiyo sa~khipitvÈ yaÑ yaÑ icchanti, tatha tattheva okkamantÈ sÊhokkantavasena gacchanti. EvaÑ gacchantÈnaÒca nesaÑ ÒÈÓaÑ antarantarÈsu jÈtÊsu asajjamÈnaÑ icchiticchitaÔÔhÈnameva gaÓhÈti.

Imesu pana chasu pubbenivÈsaÑ anussarantesu titthiyÈnaÑ pubbenivÈsadassanaÑ khajjopanakappabhÈsadisaÑ hutvÈ upaÔÔhÈti, pakatisÈvakÈnaÑ dÊpappabhÈsadisaÑ, mahÈsÈvakÈnaÑ ukkÈpabhÈsadisaÑ, aggasÈvakÈnaÑ osadhitÈrakÈpabhÈsadisaÑ, PaccekabuddhÈnaÑ candappabhÈsadisaÑ. BuddhÈnaÑ rasmisahassapaÔimaÓÉitasaradas|riyamaÓÉalasadisaÑ hutvÈ upaÔÔhÈti. TitthiyÈnaÑ pubbenivÈsÈnussaraÓaÑ andhÈnaÑ yaÔÔhikoÔigamanaÑ viya hoti. PakatisÈvakÈnaÑ daÓÉakasetugamanaÑ viya, mahÈsÈvakÈnaÑ ja~ghasetugamanaÑ viya, aggasÈvakÈnaÑ sakaÔasetugamanaÑ viya, PaccekabuddhÈnaÑ ja~ghamaggagamanaÑ viya, BuddhÈnaÑ mahÈsakaÔamaggagamanaÑ viya hoti. ImasmiÑ pana adhikÈre sÈvakÈnaÑ pubbenivÈsÈnussaraÓaÑ adhippetaÑ.

TasmÈ evaÑ anussaritukÈmena Èdikammikena bhikkhunÈ pacchÈbhattaÑ piÓÉapÈtapaÔikkantena rahogatena paÔisallÊnena paÔipÈÔiyÈ cattÈri jhÈnÈni samÈpajjitvÈ abhiÒÒÈpÈdakajjhÈnato vuÔÔhÈya vuttanayena paÔiccasamuppÈdaÑ paccavekkhitvÈ sabbapacchimÈ nisajjÈ ÈvajjitabbÈ. Tato ÈsanapaÒÒÈpanaÑ senÈsanappavesanaÑ pattacÊvarapaÔisÈmanaÑ bhojanakÈlo gÈmato ÈgamanakÈlo gÈme piÓÉÈya caritakÈlo gÈmaÑ piÓÉÈya paviÔÔhakÈlo vihÈrato nikkhamanakÈlo cetiyabodhivandanakÈlo pattadhovanakÈlo pattapaÔiggahaÓakÈlo pattapaÔiggahaÓato yÈva mukhadhovanÈ katakiccaÑ pacc|sakÈle katakiccaÑ majjhimayÈme paÔhamayÈme katakiccanti evaÑ paÔilomakkamena sakalaÑ rattindivaÑ katakiccaÑ ÈvajjitabbaÑ. EttakaÑ pana pakaticittassapi pÈkaÔaÑ hoti, parikammasamÈdhicittassa pana atipÈkaÔameva. Sace panettha kiÒci na pÈkaÔaÑ hoti, puna pÈdakajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya ÈvajjitabbaÑ. Ettakena dÊpe jalite viya pÈkaÔaÑ


hoti. EvaÑ paÔilomakkameneva dutiyadivasepi tatiyacatutthapaÒcamadivasesupi dasÈhepi addhamÈsepi mÈsepi saÑvaccharepi katakiccaÑ ÈvajjitabbaÑ. Eteneva upÈyena dasa vassÈni vÊsati vassÈnÊti yÈva imasmiÑ bhave attano paÔisandhi, tÈva Èvajjantena purimabhave cutikkhaÓe pavattaÑ nÈmar|paÑ ÈvajjitabbaÑ. Pahoti hi paÓÉito bhikkhu paÔhamavÈreneva paÔisandhiÑ ugghÈÔetvÈ cutikkhaÓe nÈmar|paÑ ÈrammaÓaÑ kÈtuÑ. YasmÈ pana purimabhave nÈmar|paÑ asesaÑ niruddhaÑ, idha aÒÒaÑ uppannaÑ, tasmÈ taÑ ÔhÈnaÑ ÈhundarikaÑ andhatamamiva hoti sududdasaÑ duppaÒÒena. TenÈpi “na sakkomahaÑ paÔisandhiÑ ugghÈÔetvÈ cutikkhaÓe nÈmar|pÈrammaÓaÑ kÈtun”ti dhuranikkhepo na kÈtabbo. Tadeva pana pÈdakajjhÈnaÑ punappunaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya vuÔÔhÈya taÑ ÔhÈnaÑ ÈvajjitabbaÑ.

EvaÑ karonto hi seyyathÈpi nÈma balavÈ puriso k|ÔÈgÈrakaÓÓikatthÈya mahÈrukkhaÑ chindanto sÈkhÈpalÈsacchedanamatteneva pharasudhÈrÈya vipannÈya mahÈrukkhaÑ chindituÑ asakkontopi dhuranikkhepaÑ akatvÈva kammÈrasÈlaÑ gantvÈ tikhiÓaÑ pharasuÑ kÈrÈpetvÈ puna ÈgantvÈ chindeyya, puna vipannÈya ca punapi tatheva kÈretvÈ chindeyya, so evaÑ chindanto chinnassa chinnassa puna chettabbÈbhÈvato achinnassa ca chedanato nacirasseva mahÈrukkhaÑ pÈteyya, evameva pÈdakajjhÈnÈ vuÔÔhÈya pubbe ÈvajjitaÑ anÈvajjitvÈ paÔisandhimeva Èvajjanto taÑ nacirasseva paÔisandhiÑ ugghÈÔetvÈ cutikkhaÓe nÈmar|paÑ ÈrammaÓaÑ kareyyÈti. Tattha pacchimanisajjato pabhuti yÈva paÔisandhito ÈrammaÓaÑ katvÈ pavattaÑ ÒÈÓaÑ pubbenivÈsaÒÈÓaÑ nÈma na hoti, taÑ pana parikammasamÈdhiÒÈÓaÑ nÈma hoti. “AtÊtaÑsaÒÈÓan”tipetaÑ eke vadanti. TaÑ atÊtaÑsaÒÈÓassa r|pÈvacarattÈ r|pÈvacaraÑ sandhÈya vacanaÑ na yujjati. YadÈ panassa bhikkhuno paÔisandhiÑ atikkamma cutikkhaÓe pavattaÑ nÈmar|paÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ manodvÈrÈvajjanaÑ uppajjitvÈ pubbe vuttanayena appanÈcittaÑ uppajjati, tadÈssa tena cittena sampayuttaÑ ÒÈÓaÑ pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ nÈma. Tena ÒÈÓena sampayuttÈya satiyÈ pubbenivÈsaÑ anussarati.

Tattha seyyathidanti ÈraddhappakÈradassanatthe nipÈto. Teneva yvÈyaÑ pubbenivÈso Èraddho, tassa pakÈrappabhedaÑ dassento ekampi jÈtinti-ÈdimÈha. Tattha ekampi jÈtinti ekampi paÔisandhim|laÑ

326 KhuddakanikÈya

cutipariyosÈnaÑ ekabhavapariyÈpannaÑ khandhasantÈnaÑ. Esa nayo dvepi jÈtiyoti-ÈdÊsu. Anekepi saÑvaÔÔakappeti-ÈdÊsu pana parihÈyamÈno kappo saÑvaÔÔakappo tadÈ sabbesaÑ brahmaloke sannipatanato. VaÉÉhamÈno kappo vivaÔÔakappo tadÈ brahmalokato sattÈnaÑ vivaÔÔanato. Tattha saÑvaÔÔena saÑvaÔÔaÔÔhÈyÊ gahito hoti taÑm|lakattÈ. VivaÔÔena ca vivaÔÔaÔÔhÈyÊ. EvaÑ hi sati “cattÈrimÈni bhikkhave kappassa asa~khyeyyÈni. KatamÈni cattÈri, yadÈ bhikkhave kappo saÑvaÔÔati, taÑ na sukaraÑ sa~khÈtuÑ. YadÈ bhikkhave kappo saÑvaÔÔo tiÔÔhati -pa-. YadÈ bhikkhave kappo vivaÔÔati -pa-. YadÈ bhikkhave kappo vivaÔÔo tiÔÔhati, taÑ na sukaraÑ sa~khÈtun”ti1 vuttÈni cattÈri asa~kheyyÈni pariggahitÈni honti.

Tattha tayo saÑvaÔÔÈ tejosaÑvaÔÔo ÈposaÑvaÔÔo vÈyosaÑvaÔÔoti. Tisso saÑvaÔÔasÊmÈ ŒbhassarÈ SubhakiÓhÈ VehapphalÈti. YadÈ kappo tejena saÑvaÔÔati, Œbhassarato heÔÔhÈ agginÈ Éayhati. YadÈ Èpena saÑvaÔÔati, SubhakiÓhato heÔÔhÈ udakena vilÊyati. YadÈ vÈyunÈ saÑvaÔÔati, Vehapphalato heÔÔhÈ vÈtena viddhaÑsÊyati. VitthÈrato pana sadÈpi ekaÑ BuddhakkhettaÑ vinassati. BuddhakkhettaÑ nÈma tividhaÑ hoti jÈtikkhettaÑ ÈÓÈkkhettaÑ visayakkhettaÒca. Tattha jÈtikkhettaÑ dasasahassacakkavÈÄapariyantaÑ hoti, yaÑ TathÈgatassa paÔisandhigahaÓÈdÊsu kampati. ŒÓÈkkhettaÑ koÔisatasahassacakkavÈÄapariyantaÑ, yattha RatanaparittaÑ KhandhaparittaÑ DhajaggaparittaÑ ŒÔÈnÈÔiyaparittaÑ Moraparittanti imesaÑ parittÈnaÑ ÈnubhÈvo vattati. VisayakkhettaÑ anantamaparimÈÓaÑ, yaÑ “yÈvatÈ vÈ pana Èka~kheyyÈ”ti2 vuttaÑ. Tattha yaÑ yaÑ TathÈgato Èka~khati, taÑ taÑ jÈnÈti. Evametesu tÊsu Buddhakkhettesu ekaÑ ÈÓÈkkhettaÑ vinassati, tasmiÑ pana vinassante jÈtikkhettaÑ vinaÔÔhameva hoti, vinassantaÒca ekatova vinassati, saÓÔhahantaÒca ekatova saÓÔhahati.

TassevaÑ vinÈso ca saÓÔhahanaÒca veditabbaÑ–yasmiÑ samaye kappo agginÈ nassati, Èditova kappavinÈsakamahÈmegho vuÔÔhahitvÈ koÔisatasahassacakkavÈÄe ekaÑ mahÈvassaÑ vassati. ManussÈ tuÔÔhÈ sabbabÊjÈni nÊharitvÈ vapanti. Sassesu pana gokhÈyitakamattesu jÈtesu ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 460 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 229 piÔÔhe.


gadrabharavaÑ ravanto ekabindumattampi na vassati, tadÈ pacchinnaÑ pacchinnameva vassaÑ hoti. Vass|pajÊvino sattÈ kamena brahmaloke nibbattanti, pupphaphal|pajÊviniyo1 ca devatÈ. EvaÑ dÊghe addhÈne vÊtivatte tattha tattha udakaÑ parikkhayaÑ gacchati, athÈnukkamena macchakacchapÈpi kÈlaÑ katvÈ brahmaloke nibbattanti, nerayikasattÈpi. Tattha “nerayikÈ sattamas|riyapÈtubhÈve vinassantÊ”ti eke. JhÈnaÑ vinÈ natthi brahmaloke nibbatti, etesaÒca keci dubbhikkhapÊÄitÈ, keci abhabbÈ jhÈnÈdhigamÈya, te kathaÑ tattha nibbattantÊti? Devaloke paÔiladdhajjhÈnavasena. TadÈ hi “vassasatasahassassa accayena kappavuÔÔhÈnaÑ bhavissatÊ”ti lokaby|hÈ nÈma kÈmÈvacaradevÈ muttasirÈ vikiÓÓakesÈ rudamukhÈ ass|ni hatthehi puÒchamÈnÈ rattavatthanivatthÈ ativiya vir|pavesadhÈrino hutvÈ manussapathe vicarantÈ evaÑ Èrocenti “mÈrisÈ mÈrisÈ ito vassasatasahassassa accayena kappavuÔÔhÈnaÑ bhavissati, ayaÑ loko vinassissati, mahÈsamuddopi ussussissati, ayaÒca mahÈpathavÊ Sineru ca pabbatarÈjÈ uddayhissanti vinassissanti, yÈva brahmalokÈ lokavinÈso bhavissati, mettaÑ mÈrisÈ bhÈvetha, karuÓaÑ, muditaÑ, upekkhaÑ mÈrisÈ bhÈvetha, mÈtaraÑ upaÔÔhahatha, pitaraÑ upaÔÔhahatha, kule jeÔÔhÈpacÈyino hothÈ”ti. TesaÑ vacanaÑ sutvÈ yebhuyyena manussÈ ca bhummÈ devÈ ca saÑvegajÈtÈ aÒÒamaÒÒaÑ muducittÈ hutvÈ mettÈdÊni puÒÒÈni karitvÈ devaloke nibbattanti. Tattha dibbasudhÈbhojanaÑ bhuÒjitvÈ vÈyokasiÓe parikammaÑ katvÈ jhÈnaÑ paÔilabhanti. TadaÒÒe pana aparapariyavedanÊyena kammena devaloke nibbattanti. AparapariyavedanÊyakammarahito hi saÑsÈre saÑsaranto nÈma satto natthi. Tepi tattha tatheva jhÈnaÑ paÔilabhanti. EvaÑ devaloke paÔiladdhajjhÈnavasena sabbepi brahmaloke nibbattantÊti.

Vass|pacchedato pana uddhaÑ dÊghassa addhuno accayena dutiyo s|riyo pÈtubhavati, tasmiÑ pÈtubh|te neva rattiparicchedo, na divÈparicchedo paÒÒÈyati. Eko s|riyo udeti, eko atthaÑ gacchati, avicchinnas|riyasantÈpova loko hoti. YathÈ ca pakatis|riye ______________________________________________________________ 1. PuÒÒaphal|pajÊviniyo (SÊ, SyÈ), GaÓÔhipade pana passitabbaÑ.

328 KhuddakanikÈya

Suriyadevaputto hoti, evaÑ kappavinÈsakas|riye natthi. Tattha pakatis|riye vattamÈne ÈkÈse valÈhakÈpi dh|masikhÈpi caranti. KappavinÈsakas|riye vattamÈne vigatadh|mavalÈhakaÑ ÈdÈsamaÓÉalaÑ viya nimmalaÑ nabhaÑ hoti. ®hapetvÈ paÒca mahÈnadiyo sesakunnadÊ-ÈdÊsu udakaÑ sussati.

Tatopi dÊghassa addhuno accayena tatiyo s|riyo pÈtubhavati, yassa pÈtubhÈvÈ mahÈnadiyopi sussanti.

Tatopi dÊghassa addhuno accayena catuttho s|riyo pÈtubhavati, yassa pÈtubhÈvÈ Himavati mahÈnadÊnaÑ pabhavÈ “SÊhapapÈtano HaÑsapÈtano KaÓÓamuÓÉako RathakÈradaho Anotattadaho Chaddantadaho KuÓÈladaho”ti ime satta mahÈsarÈ sussanti.

Tatopi dÊghassa addhuno accayena paÒcamo s|riyo pÈtubhavati, yassa pÈtubhÈvÈ anupubbena mahÈsamudde a~gulipabbatemanamattampi udakaÑ na saÓÔhÈti.

Tatopi dÊghassa addhuno accayena chaÔÔho s|riyo pÈtubhavati, yassa pÈtubhÈvÈ sakalacakkavÈÄaÑ ekadh|maÑ hoti pariyÈdinnasinehaÑ dh|mena. YathÈ cidaÑ, evaÑ koÔisatasahassacakkavÈÄÈnipi.

Tatopi dighassa addhuno accayena sattamo s|riyo pÈtubhavati, yassa pÈtubhÈvÈ sakalacakkavÈÄaÑ ekajÈlaÑ hoti saddhiÑ koÔisatasahassacakkavÈÄehi. YojanasatikÈdibhedÈni Sineruk|ÔÈnipi palujjitvÈ ÈkÈseyeva antaradhÈyanti. SÈ aggijÈlÈ uÔÔhahitvÈ CÈtumahÈrÈjike gaÓhÈti. Tattha kanakavimÈnaratanavimÈnamaÓivimÈnÈni jhÈpetvÈ TÈvatiÑsabhavanaÑ gaÓhÈti. Eteneva upÈyena yÈva paÔhamajjhÈnabh|miÑ gaÓhÈti. Tattha tayopi brahmaloke jhÈpetvÈ Œbhassare Èhacca tiÔÔhati. SÈ yÈva aÓumattampi sa~khÈragataÑ atthi, tÈva na nibbÈyati. Sabbasa~khÈraparikkhayÈ pana sappitelajhÈpanaggisikhÈ viya chÈrikampi anavasesetvÈ nibbÈyati. HeÔÔhÈ-ÈkÈsena saha upari-ÈkÈso eko hoti mahandhakÈro.

Atha dÊghassa addhuno accayena mahÈmegho uÔÔhahitvÈ paÔhamaÑ sukhumaÑ sukhumaÑ vassati. Anupubbena kumudanÈÄayaÔÔhimusalatÈlakkhandhÈdippamÈÓÈhi


dhÈrÈhi vassanto koÔisatasahassacakkavÈÄesu sabbaÑ daÉÉhaÔÔhÈnaÑ p|retvÈ antaradhÈyati. TaÑ udakaÑ heÔÔhÈ ca tiriyaÒca vÈto samuÔÔhahitvÈ ghanaÑ karoti parivaÔumaÑ paduminipatthe udakabindusadisaÑ. KathaÑ tÈva mahantaÑ udakarÈsiÑ ghanaÑ karotÊti ce? VivarasampadÈnato. TaÑ hissa tahiÑ tahiÑ vivaraÑ deti. TaÑ evaÑ vÈtena sampiÓÉiyamÈnaÑ ghanaÑ kariyamÈnaÑ parikkhayamÈnaÑ anupubbena heÔÔhÈ otarati. OtiÓÓe otiÓÓe udake brahmalokaÔÔhÈne brahmalokÈ, upari catukÈmÈvacaradevalokaÔÔhÈne ca devalokÈ pÈtubhavanti. PurimapathaviÔÔhÈnaÑ otiÓÓe pana balavavÈtÈ uppajjanti. Te taÑ pihitadvÈre dhamakaraÓe Ôhita-udakamiva nirussÈsaÑ1 katvÈ rumbhanti. MadhurodakaÑ parikkhayaÑ gacchamÈnaÑ upari rasapathaviÑ samuÔÔhÈpeti. SÈ vaÓÓasampannÈ ceva hoti gandharasasampannÈ ca nirudakapÈyÈsassa upari paÔalaÑ viya. TadÈ ca Œbhassarabrahmaloke paÔhamatarÈbhinibbattÈ sattÈ ÈyukkhayÈ vÈ puÒÒakkhayÈ vÈ tato cavitvÈ idh|papajjanti. Te honti sayaÑpabhÈ antalikkhacarÈ. Te AggaÒÒasutte2 vuttanayena taÑ rasapathaviÑ sÈyitvÈ taÓhÈbhibh|tÈ ÈluppakÈrakaÑ paribhuÒjituÑ upakkamanti.

Atha tesaÑ sayaÑpabhÈ antaradhÈyati, andhakÈro hoti. Te andhakÈraÑ disvÈ bhÈyanti. Tato nesaÑ bhayaÑ nÈsetvÈ s|rabhÈvaÑ janayantaÑ paripuÓÓapaÒÒÈsayojanaÑ s|riyamaÓÉalaÑ pÈtubhavati. Te taÑ disvÈ “ÈlokaÑ paÔilabhimhÈ”ti haÔÔhatuÔÔhÈ hutvÈ “amhÈkaÑ bhÊtÈnaÑ bhayaÑ nÈsetvÈ s|rabhÈvaÑ janayanto uÔÔhito, tasmÈ s|riyo hot|”ti s|riyotvevassa nÈmaÑ karonti. Atha s|riye divasaÑ ÈlokaÑ katvÈ attha~gate “yampi ÈlokaÑ labhimha, sopi no naÔÔho”ti puna bhÊtÈ honti, tesaÑ evaÑ hoti “sÈdhu vatassa sace aÒÒaÑ ÈlokaÑ labheyyÈmÈ”ti. TesaÑ cittaÑ ÒatvÈ viya ek|napaÒÒÈsayojanaÑ candamaÓÉalaÑ pÈtubhavati. Te taÑ disvÈ bhiyyoso mattÈya haÔÔhatuÔÔhÈ hutvÈ “amhÈkaÑ chandaÑ ÒatvÈ viya uÔÔhito, tasmÈ cando hot|”ti candotvevassa nÈmaÑ karonti.

EvaÑ candimas|riyesu pÈtubh|tesu nakkhattÈni tÈrakar|pÈni pÈtubhavanti. Tato pabhuti rattindivÈ paÒÒÈyanti anukkamena ca mÈsaddhamÈsa-utusaÑvaccharÈ. Candimas|riyÈnaÑ pana pÈtubh|tadivaseyeva SinerucakkavÈÄahimavantapabbatÈ ______________________________________________________________ 1. NirassÈsaÑ (SyÈ, Visuddhi 2. 47 piÔÔhe ca) 2. DÊ 3. 70 piÔÔhe.

330 KhuddakanikÈya

pÈtubhavanti. Te ca kho apubbaÑ acarimaÑ phagguÓapuÓÓamadivaseyeva pÈtubhavanti. KathaÑ? YathÈ nÈma ka~gubhatte paccamÈne ekappahÈreneva pubbuÄakÈ1 uÔÔhahanti, eke padesÈ th|path|pÈ honti eke ninnaninnÈ eke samasamÈ, evamevaÑ th|path|paÔÔhÈne pabbatÈ honti ninnaninnaÔÔhÈne samuddÈ samasamaÔÔhÈne dÊpÈti.

Atha tesaÑ sattÈnaÑ rasapathaviÑ paribhuÒjantÈnaÑ kamena ekacce vaÓÓavanto, ekacce dubbaÓÓÈ honti. Tattha vaÓÓavanto dubbaÓÓe atimaÒÒanti. TesaÑ atimÈnapaccayÈ sÈ rasapathavÊ antaradhÈyati, bh|mipappaÔako pÈtubhavati. Atha tesaÑ teneva nayena sopi antaradhÈyati, padÈlatÈ2 pÈtubhavati. Teneva nayena sÈpi antaradhÈyati, akaÔÔhapÈko sÈli pÈtubhavati akaÓo athuso suddho sugandho taÓÉulapphalo. Tato nesaÑ bhÈjanÈni uppajjanti. Te sÈliÑ bhÈjane ÔhapetvÈ pÈsÈÓapiÔÔhiyaÑ Ôhapenti. Sayameva jÈlÈsikhÈ uÔÔhahitvÈ taÑ pacati. So hoti odano sumanajÈtipupphasadiso. Na tassa s|pena vÈ byaÒjanena vÈ karaÓÊyaÑ atthi, yaÑyaÑrasaÑ bhuÒjitukÈmÈ honti, taÑtaÑrassova hoti. TesaÑ taÑ oÄÈrikaÑ ÈhÈraÑ ÈharayataÑ tato pabhuti muttakarÊsaÑ saÒjÈyati. Atha nesaÑ tassa nikkhamanatthÈya vaÓamukhÈni pabhijjanti. Purisassa purisabhÈvo, itthiyÈ itthibhÈvo pÈtubhavati. Tatra sudaÑ itthÊ purisaÑ, puriso ca itthiÑ ativelaÑ upanijjhÈyati. TesaÑ ativelaÑ upanijjhÈyanapaccayÈ kÈmapariÄÈho uppajjati. Tato methunaÑ dhammaÑ paÔisevanti. Te asaddhammapaÔisevanapaccayÈ viÒÒ|hi garahiyamÈnÈ viheÔhiyamÈnÈ tassa asaddhammassa paÔicchÈdanahetu agÈrÈni karonti. Te agÈraÑ ajjhÈvasamÈnÈ anukkamena aÒÒatarassa alasajÈtikassa sattassa diÔÔhÈnugatiÑ ÈpajjantÈ sannidhiÑ karonti. Tato pabhuti kaÓopi thusopi taÓÉulaÑ pariyonandhati, lÈyitaÔÔhÈnampi na paÔivir|hati, te sannipatitvÈ anutthunanti “pÈpakÈ vata bho dhammÈ sattesu pÈtubh|tÈ, mayaÑ hi pubbe manomayÈ ahumhÈ”ti AggaÒÒasutte3 vuttanayena vitthÈretabbaÑ. Tato mariyÈdaÑ Ôhapenti.

Atha aÒÒataro satto aÒÒassa bhÈgaÑ adinnaÑ Èdiyati. TaÑ dvikkhattuÑ paribhÈsitvÈ tatiyavÈre pÈÓileÉÉudaÓÉehi paharanti. Te evaÑ ______________________________________________________________ 1. PubbulakÈ (SÊ) 2. BadÈlatÈ (SÊ) 3. DÊ 3. 75 piÔÔhe.


adinnÈdÈnagarahamusÈvÈdadaÓÉÈdÈnesu uppannesu sannipatitvÈ cintayanti “yaÑn|na mayaÑ ekaÑ sattaÑ sammanneyyÈma, yo no sammÈ khÊyitabbaÑ khÊyeyya, garahitabbaÑ garaheyya, pabbÈjetabbaÑ pabbÈjeyya. MayaÑ panassa sÈlÊnaÑ bhÈgaÑ anupadassamÈ”ti. EvaÑ katasanniÔÔhÈnesu pana sattesu imasmiÑ tÈva kappe ayameva BhagavÈ bodhisattabh|to tena samayena tesu sattesu abhir|pataro ca dassanÊyataro ca mahesakkhataro ca buddhisampanno paÔibalo niggahapaggahaÑ kÈtuÑ. Te taÑ upasa~kamitvÈ yÈcitvÈ sammanniÑsu. So “tena mahÈjanena sammatoti mahÈsammato, khettÈnaÑ adhipatÊti khattiyo, dhammena samena pare raÒjetÊti rÈjÈ”ti tÊhi nÈmehi paÒÒÈyittha. YaÑ hi loke acchariyaÔÔhÈnaÑ, bodhisattova tattha Èdipurisoti. EvaÑ bodhisattaÑ ÈdiÑ katvÈ khattiyamaÓÉale saÓÔhite anupubbena brahmaÓÈdayopi vaÓÓÈ saÓÔhahiÑsu. Tattha kappavinÈsakamahÈmeghato yÈva jÈl|pacchedo, idamekamasa~kheyyaÑ saÑvaÔÔoti vuccati. KappavinÈsakajÈl|pacchedato yÈva koÔisatasahassacakkavÈÄaparip|rako sampattimahÈmegho, idaÑ dutiyamasa~kheyyaÑ saÑvaÔÔaÔÔhÈyÊti vuccati. SampattimahÈmeghato yÈva candimas|riyapÈtubhÈvo, idaÑ tatiyamasa~kheyyaÑ vivaÔÔoti vuccati. Candimas|riyapÈtubhÈvato yÈva puna kappavinÈsakamahÈmegho, idaÑ catutthamasa~kheyyaÑ vivaÔÔaÔÔhÈyÊti vuccati. ImÈni cattÈri asa~kheyyÈni eko mahÈkappo hoti. EvaÑ tÈva agginÈ vinÈso ca saÓÔhahanaÒca veditabbaÑ.

YasmiÑ pana samaye kappo udakena nassati, Èditova kappavinÈsakamahÈmegho uÔÔhahitvÈti pubbe vuttanayeneva vitthÈretabbaÑ. AyaÑ pana viseso–yathÈ tattha dutiyo s|riyo, evamidha kappavinÈsako khÈr|dakamahÈmegho uÔÔhÈti. So Èdito sukhumaÑ sukhumaÑ vassanto anukkamena mahÈdhÈrÈhi koÔisatasahassacakkavÈÄÈnaÑ1 p|rento vassati. KhÈr|dakena phuÔÔhaphuÔÔhÈ pathavÊpabbatÈdayo vilÊyanti. UdakaÑ samantato vÈtehi dhÈrÊyati. Pathavito yÈva dutiyajjhÈnabh|miÑ udakaÑ gaÓhÈti, tattha tayopi brahmaloke vilÊyÈpetvÈ SubhakiÓhe Èhacca tiÔÔhati. TaÑ yÈva aÓumattampi sa~khÈragataÑ atthi, tÈva na v|pasammati. ______________________________________________________________ 1. ...cakkavÈÄaÑ (SÊ)

332 KhuddakanikÈya

UdakÈnugataÑ pana sabbasa~khÈragataÑ abhibhavitvÈ sahasÈ v|pasammati, antaradhÈnaÑ gacchati. HeÔÔhÈ-ÈkÈsena saha upari-ÈkÈso eko hoti mahandhakÈroti sabbaÑ vuttasadisaÑ. KevalaÑ panidha ŒbhassarabrahmalokaÑ ÈdiÑ katvÈ loko pÈtubhavati. SubhakiÓhato ca cavitvÈ ŒbhassaraÔÔhÈnÈdÊsu sattÈ nibbattanti. Tattha kappavinÈsakamahÈmeghato yÈva kappavinÈsakakhÈr|dak|pacchedo, idamekaÑ asa~kheyyaÑ. Udak|pacchedato yÈva sampattimahÈmegho, idaÑ dutiyamasa~kheyyaÑ. SampattimahÈmeghato -pa-. ImÈni cattÈri asa~kheyyÈni eko mahÈkappo hoti. EvaÑ udakena vinÈso ca saÓÔhahanaÒca veditabbaÑ.

YasmiÑ pana samaye kappo vÈtena vinassati, Èditova kappavinÈsakamahÈmegho vuÔÔhahitvÈti pubbe vuttanayeneva vitthÈretabbaÑ. AyaÑ pana viseso–yathÈ tattha dutiyas|riyo, evamidha kappavinÈsanatthaÑ vÈto samuÔÔhÈti. So paÔhamaÑ th|larajaÑ uÔÔhÈpeti, tato saÓharajaÑ sukhumavÈlikaÑ th|lavÈlikaÑ sakkharapÈsÈÓÈdayoti yÈva k|ÔÈgÈramatte pÈsÈÓe visamaÔÔhÈne ÔhitamahÈrukkhe ca uÔÔhÈpeti. Te pathavito nabhamuggatÈ na puna patanti, tattheva cuÓÓavicuÓÓÈ hutvÈ abhÈvaÑ gacchanti. AthÈnukkamena heÔÔhÈmahÈpathaviyÈ vÈto samuÔÔhahitvÈ pathaviÑ parivattetvÈ uddhaÑ m|laÑ katvÈ ÈkÈse khipati. YojanasatappamÈÓÈ pathavippadesÈ dviyojanatiyojanacatuyojanapaÒcayojanasatappamÈÓÈpi bhijjitvÈ vÈtavegukkhittÈ ÈkÈseyeva cuÓÓavicuÓÓÈ hutvÈ abhÈvaÑ gacchanti. CakkavÈÄapabbatampi Sinerupabbatampi vÈto ukkhipitvÈ ÈkÈse khipati. Te aÒÒamaÒÒaÑ abhihantvÈ cuÓÓavicuÓÓÈ hutvÈ vinassanti. Eteneva upÈyena bh|maÔÔhakavimÈnÈni ca ÈkÈsaÔÔhakavimÈnÈni ca vinÈsento cha kÈmÈvacaradevaloke vinÈsetvÈ koÔisatasahassacakkavÈÄÈni vinÈseti. Tattha cakkavÈÄÈ cakkavÈÄehi, HimavantÈ Himavantehi, Siner| Siner|hi aÒÒamaÒÒaÑ samÈgantvÈ1 cuÓÓavicuÓÓÈ hutvÈ vinassanti. Pathavito yÈva tatiyajjhÈnabh|miÑ vÈto gaÓhÈti, tattha tayo brahmaloke vinÈsetvÈ Vehapphale Èhacca tiÔÔhati. EvaÑ sabbasa~khÈragataÑ vinÈsetvÈ sayampi vinassati. HeÔÔhÈ-ÈkÈsena saha upari-ÈkÈso eko hoti mahandhakÈroti sabbaÑ vuttasadisaÑ. Idha ______________________________________________________________ 1. SamÈhatÈ (SÊ, SyÈ)


pana SubhakiÓhabrahmalokaÑ ÈdiÑ katvÈ loko pÈtubhavati. Vehapphalato ca cavitvÈ SubhakiÓhaÔÔhÈnÈdÊsu sattÈ nibbattanti. Tattha kappavinÈsakamahÈmeghato yÈva kappavinÈsakavÈt|pacchedo, idamekaÑ asa~kheyyaÑ. VÈt|pacchedato yÈva sampattimahÈmegho, idaÑ dutiyamasa~kheyyaÑ -pa-. ImÈni cattÈri asa~kheyyÈni eko mahÈkappo hoti. EvaÑ vÈtena vinÈso ca saÓÔhahanaÒca veditabbaÑ.

KiÑ kÈraÓÈ evaÑ loko vinassati? Akusalam|lakÈraÓÈ. Akusalam|lesu hi ussannesu evaÑ loko vinassati. So ca kho rÈge ussannatare agginÈ vinassati, dose ussannatare udakena vinassati. Keci pana “dose ussannatare agginÈ, rÈge udakenÈ”ti vadanti. Mohe ussannatare vÈtena vinassati. EvaÑ vinassantopi ca nirantarameva satta vÈre agginÈ nassati, aÔÔhame vÈre udakena. Puna satta vÈre agginÈ, aÔÔhame vÈre udakenÈti evaÑ aÔÔhame aÔÔhame vÈre vinassanto sattakkhattuÑ udakena vinassitvÈ puna satta vÈre agginÈ nassati. EttÈvatÈ tesaÔÔhi kappÈ atÊtÈ honti. Etthantare udakena nassanavÈraÑ sampattampi paÔibÈhitvÈ laddhokÈso vÈto paripuÓÓacatusaÔÔhikappÈyuke SubhakiÓhe viddhaÑsento lokaÑ vinÈseti.

PubbenivÈsaÑ anussarantopi ca kappÈnussaraÓako bhikkhu etesu kappesu anekepi saÑvaÔÔakappe anekepi vivaÔÔakappe anekepi saÑvaÔÔavivaÔÔakappe anussarati. SaÑvaÔÔakappe vivaÔÔakappeti ca kappassa aÉÉhaÑ gahetvÈ vuttaÑ. SaÑvaÔÔavivaÔÔakappeti sakalakappaÑ gahetvÈ vuttaÑ. KathaÑ anussaratÊti ce? AmutrÈsinti-ÈdinÈ nayena. Tattha amutrÈsinti amumhi saÑvaÔÔakappe ahaÑ amumhi bhave vÈ yoniyÈ vÈ gatiyÈ vÈ viÒÒÈÓaÔÔhitiyÈ vÈ sattÈvÈse vÈ sattanikÈye vÈ ÈsiÑ. EvaÑnÈmoti Tisso vÈ Phusso vÈ. EvaÑgottoti KaccÈno vÈ Kassapo vÈ. Idamassa atÊtabhave attano nÈmagottÈnussaraÓavasena vuttaÑ. Sace pana tasmiÑ kÈle attano vaÓÓasampattiÑ vÈ l|khapaÓÊtajÊvikabhÈvaÑ vÈ sukhadukkhabahulataÑ vÈ appÈyukadÊghÈyukabhÈvaÑ vÈ anussaritukÈmo, hoti tampi anussaratiyeva. TenÈha “evaÑvaÓÓo -pa- evamÈyupariyanto”ti. Tattha evaÑvaÓÓoti odÈto vÈ sÈmo vÈ. EvamÈhÈroti sÈlimaÑsodanÈhÈro vÈ pavattaphalabhojano vÈ. EvaÑsukhadukkhappaÔisaÑvedÊti

334 KhuddakanikÈya

anekappakÈrena kÈyikacetasikÈnaÑ sÈmisanirÈmisÈdippabhedÈnaÑ vÈ sukhadukkhÈnaÑ paÔisaÑvedÊ. EvamÈyupariyantoti evaÑ vassasataparimÈÓÈyupariyanto vÈ caturÈsÊtikappasatasahassÈyupariyanto vÈ.

So tato cuto amutra udapÈdinti so ahaÑ tato bhavato yonito gatito viÒÒÈÓaÔÔhitito sattÈvÈsato sattanikÈyato vÈ cuto puna amukasmiÑ nÈma bhave yoniyÈ gatiyÈ viÒÒÈÓaÔÔhitiyÈ sattÈvÈse sattanikÈye vÈ udapÈdiÑ. TatrÈpÈsinti atha tatrÈpi bhave yoniyÈ gatiyÈ viÒÒÈÓaÔÔhitiyÈ sattÈvÈse sattanikÈye vÈ puna ahosiÑ. EvaÑnÈmoti-Èdi vuttanayameva. Apica yasmÈ amutrÈsinti idaÑ anupubbena Èrohantassa yÈvaticchakaÑ1 anussaraÓaÑ, so tato cutoti paÔinivattantassa paccavekkhaÓaÑ, tasmÈ idh|papannoti imissÈ idh|papattiyÈ anantaramevassa upapattiÔÔhÈnaÑ sandhÈya amutra udapÈdinti idaÑ vuttanti veditabbaÑ. TatrÈpÈsinti evamÈdi panassa tatra imissÈ upapattiyÈ anantare upapattiÔÔhÈne nÈmagottÈdÊnaÑ anussaraÓadassanatthaÑ vuttaÑ. So tato cuto idh|papannoti svÈhaÑ tato anantar|papattiÔÔhÈnato cuto idha amukasmiÑ nÈma khattiyakule vÈ brahmaÓakule vÈ nibbattoti. ItÊti evaÑ. SÈkÈraÑ sa-uddesanti nÈmagottavasena sa-uddesaÑ, vaÓÓÈdivasena sÈkÈraÑ. NÈmagottena hi satto Tisso Phusso Kassapoti uddisÊyati, vaÓÓÈdÊhi sÈmo odÈtoti nÈnattato paÒÒÈyati. TasmÈ nÈmagottaÑ uddeso, itare ÈkÈrÈti.

PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

54. DibbacakkhuÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

106. DibbacakkhuÒÈÓaniddese ÈlokasaÒÒaÑ manasi karotÊti divÈ vÈ rattiÑ vÈ s|riyajoticandamaÓi-ÈlokaÑ Èlokoti manasi karoti. EvaÑ manasikaronto ca Èlokoti saÒÒaÑ manasi pavattanato “ÈlokasaÒÒaÑ manasi karotÊ”ti vuccati. DivÈsaÒÒaÑ adhiÔÔhÈtÊti evaÑ ÈlokasaÒÒaÑ manasikaritvÈ divÈti saÒÒaÑ Ôhapeti. ______________________________________________________________ 1. YÈvadicchakaÑ (Visuddhi 2. 53; Vi-®Ôha 1. 129 piÔÔhesu.)


YathÈ divÈ tathÈ rattinti yathÈ divÈ Èloko diÔÔho, tatheva rattimpi manasi karoti. YathÈ rattiÑ tathÈ divÈti yathÈ rattiÑ Èloko diÔÔho, tatheva divÈpi manasi karoti. Iti vivaÔena cetasÈti evaÑ apihitena cittena. ApariyonaddhenÈti samantato anaddhena. SappabhÈsaÑ cittaÑ bhÈvetÊti sa-obhÈsaÑ cittaÑ vaÉÉheti. Etena dibbacakkhussa parikammÈlokÈrammaÓaÑ cittaÑ kathitaÑ. ŒlokakasiÓÈrammaÓaÑ catutthajjhÈnameva vÈ sandhÈya vuttaÑ. TassevaÑ bhÈvayato obhÈsajÈtaÑ cittaÑ hoti vigatandhakÈrÈvaraÓaÑ. Tena hi dibbacakkhuÑ uppÈdetukÈmena Èdikammikena kulaputtena imissÈyeva PÈÄiyÈ anusÈrena kasiÓÈrammaÓaÑ abhiÒÒÈpÈdakajjhÈnaÑ sabbÈkÈrena abhinÊhÈrakkhamaÑ katvÈ “tejokasiÓaÑ odÈtakasiÓaÑ ÈlokakasiÓan”ti imesu tÊsu kasiÓesu aÒÒataraÑ ÈsannaÑ kÈtabbaÑ, upacÈrajjhÈnagocaraÑ katvÈ vaÉÉhetvÈ ÔhapetabbaÑ, na tattha appanÈ uppÈdetabbÈti adhippÈyo. Sace hi uppÈdeti, pÈdakajjhÈnanissayaÑ hoti, na parikammanissayaÑ. Imesu ca pana tÊsu ÈlokakasiÓaÑyeva seÔÔhataraÑ, tadanulomena pana itaraÑ kasiÓadvayampi vuttaÑ. TasmÈ ÈlokakasiÓaÑ itaresaÑ vÈ aÒÒataraÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ cattÈri jhÈnÈni uppÈdetvÈ puna upacÈrabh|miyaÑyeva ÔhatvÈ kasiÓaÑ vaÉÉhetabbaÑ. VaÉÉhitavaÉÉhitaÔÔhÈnassa antoyeva r|pagataÑ passitabbaÑ. R|pagataÑ passato panassa tena byÈpÈrena parikammacittena ÈlokapharaÓaÑ akubbato parikammassa vÈro atikkamati, tato Èloko antaradhÈyati, tasmiÑ antarahite r|pagatampi na dissati. AthÈnena punappunaÑ pÈdakajjhÈnameva pavisitvÈ tato vuÔÔhÈya Èloko pharitabbo. EvaÑ anukkamena Èloko thÈmagato hotÊti. “Ettha Èloko hot|”ti yatthakaÑ ÔhÈnaÑ paricchindati, tattha Èloko tiÔÔhatiyeva. Divasampi nisÊditvÈ passato r|padassanaÑ1 hoti. Tattha yadÈ tassa bhikkhuno maÑsacakkhussa anÈpÈthagataÑ antokucchigataÑ hadayavatthunissitaÑ heÔÔhÈpathavÊtalanissitaÑ tirokuÔÔapabbatapÈkÈragataÑ paracakkavÈÄagatanti idaÑ r|paÑ ÒÈÓacakkhussa ÈpÈthaÑ Ègacchati, maÑsacakkhunÈ dissamÈnaÑ viya hoti, tadÈ dibbacakkhu uppannaÑ hoti. Tadeva cettha r|padassanasamatthaÑ, na pubbabhÈgacittÈni. ______________________________________________________________ 1. R|padassanaÑ viya (SyÈ), r|padassanampissa (Ka)

336 KhuddakanikÈya

TatrÈyaÑ dibbacakkhuno uppattikkamo–vuttappakÈrametaÑ r|pamÈrammaÓaÑ katvÈ manodvÈrÈvajjane uppajjitvÈ niruddhe tadeva r|pamÈrammaÓaÑ katvÈ cattÈri paÒca vÈ javanÈni uppajjantÊti pubbe vuttanayeneva veditabbaÑ. IdaÑ pana ÒÈÓaÑ “sattÈnaÑ cut|papÈte ÒÈÓan”tipi “dibbacakkhuÒÈÓan”tipi vuccati. TaÑ panetaÑ puthujjanassa paripantho hoti. So hi “yattha yattha Èloko hot|”ti adhiÔÔhÈti, taÑ taÑ pathavÊsamuddapabbate vinivijjhitvÈpi ekÈlokaÑ hoti. Athassa tattha bhayÈnakÈni yakkharakkhasÈdir|pÈni passato bhayaÑ uppajjati. Tena cittavikkhepaÑ patvÈ jhÈnavibbhantako hoti. TasmÈ r|padassane appamattena bhavitabbaÑ.

SattÈnaÑ cut|papÈtaÒÈÓÈyÈti sattÈnaÑ cutiyÈ ca upapÈte ca ÒÈÓÈya. Yena ÒÈÓena sattÈnaÑ cuti ca upapÈto ca ÒÈyati, tadatthaÑ dibbacakkhuÒÈÓatthanti vuttaÑ hoti. Dibbena cakkhunÈti vuttatthameve. VisuddhenÈti cut|papÈtadassanena diÔÔhivisuddhihetuttÈ visuddhaÑ. Yo hi cutimattameva passati, na upapÈtaÑ, so ucchedadiÔÔhiÑ gaÓhÈti. Yo upapÈtameva passati, na cutiÑ, so navasattapÈtubhÈvadiÔÔhiÑ gaÓhÈti. Yo pana tadubhayaÑ passati, so yasmÈ duvidhampi taÑ diÔÔhigatamativattati, tasmÈssa taÑ dassanaÑ diÔÔhivisuddhihetu hoti. UbhayaÒcetaÑ BuddhaputtÈ passanti. Tena vuttaÑ “cut|papÈtadassanena diÔÔhivisuddhihetuttÈ visuddhan”ti. Manuss|pacÈraÑ atikkamitvÈ r|padassanena atikkantamÈnusakaÑ, mÈnusakaÑ vÈ maÑsacakkhuÑ atikkantattÈ atikkantamÈnusakaÑ. Tena dibbena cakkhunÈ visuddhena atikkantamÈnusakena.

Satte passatÊti manussÈnaÑ maÑsacakkhunÈ viya satte oloketi. CavamÈne upapajjamÈneti ettha cutikkhaÓe upapattikkhaÓe vÈ dibbacakkhunÈ daÔÔhuÑ na sakkÈ, ye pana ÈsannacutikÈ idÈni cavissanti, te cavamÈnÈ. Ye ca gahitapaÔisandhikÈ sampatinibbattÈ vÈ1, te upapajjamÈnÈti adhippetÈ. Te evar|pe cavamÈne ca upapajjamÈne ca passatÊti dasseti. HÊneti mohanissandayuttattÈ hÊnÈnaÑ jÈtikulabhogÈdÊnaÑ vasena hÊÄite ohÊÄite oÒÒÈte avaÒÒÈte. PaÓÊteti amohanissandayuttattÈ tabbiparÊte. SuvaÓÓeti adosanissandayuttattÈ iÔÔhakantamanÈpavaÓÓayutte. DubbaÓÓeti dosanissandayuttattÈ aniÔÔhÈkantÈmanÈpavaÓÓayutte, ______________________________________________________________ 1. SampatinibbattÈ (SÊ), sampatinibbattÈva (Visuddhi 2. 54 piÔÔhe)


anabhir|pe vir|petipi attho. Sugateti sugatigate, alobhanissandayuttattÈ vÈ aÉÉhe mahaddhane. Duggateti duggatigate, lobhanissandayuttattÈ vÈ dalidde appannapÈne. YathÈkamm|pageti yaÑ yaÑ kammaÑ upacitaÑ, tena tena upagate. Tattha purimehi “cavamÈne”ti-ÈdÊhi dibbacakkhukiccaÑ vuttaÑ, iminÈ pana padena yathÈkamm|pagaÒÈÓakiccaÑ.

Tassa ca ÒÈÓassa ayamuppattikkamo–idha bhikkhu heÔÔhÈnirayÈbhimukhaÑ ÈlokaÑ vaÉÉhetvÈ nerayike satte passati mahÈdukkhamanubhavamÈne, taÑ dassanaÑ dibbacakkhukiccameva. So evaÑ manasi karoti “kiÑnu kho kammaÑ katvÈ ime sattÈ etaÑ dukkhamanubhavantÊ”ti. Athassa “idaÑ nÈma katvÈ”ti taÑkammÈrammaÓaÑ ÒÈÓamuppajjati. TathÈ uparidevalokÈbhimukhaÑ ÈlokaÑ vaÉÉhetvÈ NandanavanamissakavanaphÈrusakavanÈdÊsu satte passati mahÈsampattiÑ anubhavamÈne, tampi dassanaÑ dibbacakkhukiccameva. So evaÑ manasi karoti “kiÑ nu kho kammaÑ katvÈ ime sattÈ etaÑ sampattiÑ anubhavantÊ”ti. Athassa “idaÑ nÈma katvÈ”ti taÑkammÈrammaÓaÑ ÒÈÓamuppajjati. IdaÑ yathÈkamm|pagaÒÈÓaÑ nÈma. Imassa visuÑ parikammaÑ nÈma natthi. YathÈ cimassa, evaÑ anÈgataÑsaÒÈÓassÈpi. DibbacakkhupÈdakÈneva hi imÈni dibbacakkhunÈ saheva ijjhanti.

Ime vata bhontoti-ÈdÊsu imeti dibbacakkhunÈ diÔÔhÈnaÑ nidassanavacanaÑ. VatÈti anulomavacanatthe nipÈto. Bhontoti bhavanto. DuÔÔhucaritaÑ, duÔÔhaÑ vÈ caritaÑ kilesap|tikattÈti duccaritaÑ, kÈyena duccaritaÑ, kÈyato vÈ uppannaÑ duccaritanti kÈyaduccaritaÑ. Itaresupi eseva nayo. SamannÈgatÈti sama~gÊbh|tÈ. AriyÈnaÑ upavÈdakÈti BuddhapaccekabuddhasÈvakÈnaÑ ariyÈnaÑ antamaso gihisotÈpannÈnampi anatthakÈmÈ hutvÈ antimavatthunÈ vÈ guÓaparidhaÑsanena vÈ upavÈdakÈ, akkosakÈ garahakÈti vuttaÑ hoti. Tattha “natthi imesaÑ samaÓadhammo, assamaÓÈ ete”ti vadanto antimavatthunÈ upavadati, “natthi imesaÑ jhÈnaÑ vÈ vimokkho vÈ maggo vÈ phalaÑ vÈ”ti-ÈdÊni vadanto guÓaparidhaÑsanena upavadatÊti veditabbo. So ca jÈnaÑ vÈ upavadeyya ajÈnaÑ vÈ, ubhayathÈpi ariy|pavÈdova hoti. BhÈriyaÑ kammaÑ ÈnantariyasadisaÑ saggÈvaraÓaÑ maggÈvaraÓaÒca, satekicchaÑ pana hoti. TasmÈ yo ariyaÑ upavadati, tena gantvÈ sace attanÈ vuÉÉhataro hoti, ukkuÔikaÑ nisÊditvÈ “ahaÑ

338 KhuddakanikÈya

ÈyasmantaÑ idaÒcidaÒca avacaÑ, taÑ me khamÈhÊ”ti khamÈpetabbo. Sace navakataro hoti, vanditvÈ ukkuÔikaÑ nisÊditvÈ aÒjaliÑ paggahetvÈ “ahaÑ bhante tumhe idaÒcidaÒca avacaÑ, taÑ me khamathÈ”ti khamÈpetabbo. Sace disÈpakkanto hoti, sayaÑ vÈ gantvÈ saddhivihÈrikÈdike vÈ pesetvÈ khamÈpetabbo. Sace nÈpi gantuÑ na pesetuÑ sakkÈ hoti, ye tasmiÑ vihÈre bhikkh| vasanti, tesaÑ santikaÑ gantvÈ sace navakatarÈ honti, ukkuÔikaÑ nisÊditvÈ, sace vuÉÉhatarÈ, vuÉÉhe vuttanayeneva paÔipajjitvÈ “ahaÑ bhante asukaÑ nÈma ÈyasmantaÑ idaÒcidaÒca avacaÑ, khamatu me so ÈyasmÈ”ti vatvÈ khamÈpetabbo. SammukhÈ akkhamantepi etadeva kÈtabbaÑ. Sace ekacÈrikabhikkhu hoti, neva tassa vasanaÔÔhÈnaÑ, na gataÔÔhÈnaÑ paÒÒÈyati, ekassa paÓÉitassa bhikkhuno santikaÑ gantvÈ “ahaÑ bhante asukaÑ nÈma ÈyasmantaÑ idaÒcidaÒca avacaÑ, taÑ me anussarato vippaÔisÈro hoti, kiÑ karomÊ”ti vattabbaÑ. So vakkhati “tumhe mÈ cintayittha, thero tumhÈkaÑ khamati, cittaÑ v|pasamethÈ”ti. TenÈpi ariyassa gatadisÈbhimukhena aÒjaliÑ paggahetvÈ “khamathÈ”ti vattabbaÑ. Yadi so parinibbuto hoti, parinibbutamaÒcaÔÔhÈnaÑ gantvÈ yÈva sivathikaÑ gantvÈpi khamÈpetabbaÑ. EvaÑ kate neva saggÈvaraÓaÑ, na maggÈvaraÓaÑ hoti, pÈkatikameva hotÊti.

MicchÈdiÔÔhikÈti viparÊtadassanÈ. MicchÈdiÔÔhikammasamÈdÈnÈti micchÈdiÔÔhivasena sammÈdinnanÈnÈvidhakammÈ, ye ca micchÈdiÔÔhim|lakesu kÈyakammÈdÊsu aÒÒepi samÈdapenti. Ettha ca vacÊduccaritaggahaÓeneva ariy|pavÈde, manoduccaritaggahaÓena ca micchÈdiÔÔhiyÈ sa~gahitÈyapi imesaÑ dvinnaÑ puna vacanaÑ mahÈsÈvajjabhÈvadassanatthanti veditabbaÑ. MahÈsÈvajjo hi ariy|pavÈdo ÈnantariyasadisattÈ. Vuttampi cetaÑ “seyyathÈpi SÈriputta bhikkhu sÊlasampanno samÈdhisampanno paÒÒÈsampanno diÔÔheva dhamme aÒÒaÑ ÈrÈdheyya, evaÑsampadamidaÑ SÈriputta vadÈmi taÑ vÈcaÑ appahÈya taÑ cittaÑ appahÈya taÑ diÔÔhiÑ appaÔinissajjitvÈ yathÈbhataÑ nikkhitto, evaÑ niraye”ti1. MicchÈdiÔÔhito ca mahÈsÈvajjataraÑ nÈma aÒÒaÑ natthi. YathÈha “nÈhaÑ bhikkhave aÒÒaÑ ekadhammampi samanupassÈmi, yaÑ evaÑ mahÈsÈvajjaÑ, yathayidaÑ bhikkhave micchÈdiÔÔhi, micchÈdiÔÔhiparamÈni bhikkhave vajjÈnÊ”ti2. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 102 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 35 piÔÔhe.


KÈyassa bhedÈti upÈdinnakkhandhapariccÈgÈ. ParaÑ maraÓÈti tadanantaraÑ abhinibbattikkhandhaggahaÓe1. Atha vÈ kÈyassa bhedÈti jÊvitindriyassupacchedÈ. ParaÑ maraÓÈti cuticittato uddhaÑ. ApÈyanti-evamÈdi sabbaÑ nirayavevacanameva. Nirayo hi saggamokkhahetubh|tÈ puÒÒasammatÈ ayÈ apetattÈ, sukhÈnaÑ vÈ Èyassa abhÈvÈ apÈyo. Dukkhassa gati paÔisaraÓanti duggati, dosabahulatÈya vÈ duÔÔhena kammunÈ nibbattÈ gati duggati. VivasÈ nipatanti tattha dukkaÔakÈrinoti vinipÈto, vinassantÈ vÈ ettha patanti sambhijjamÈna~gapacca~gÈtipi vinipÈto. Natthi ettha assÈdasaÒÒito ayoti nirayo.

Atha vÈ apÈyaggahaÓena tiracchÈnayoniÑ dÊpeti. TiracchÈnayoni hi apÈyo sugatito apetattÈ, na duggati mahesakkhÈnaÑ nÈgarÈjÈdÊnaÑ sambhavato. DuggatiggahaÓena pettivisayaÑ. So hi apÈyo ceva duggati ca sugatito apetattÈ dukkhassa ca gatibh|tattÈ, na tu vinipÈto asurasadisaÑ avinipatitattÈ2. VinipÈtaggahaÓena asurakÈyaÑ. So hi yathÈvuttena atthena apÈyo ceva duggati ca sabbasamussayehi ca vinipatitattÈ vinipÈtoti vuccati. NirayaggahaÓena AvÊci-ÈdimanekappakÈraÑ nirayamevÈti. UpapannÈti upagatÈ, tattha abhinibbattÈti adhippÈyo. VuttavipariyÈyena sukkapakkho veditabbo.

AyaÑ pana viseso–tattha sugatiggahaÓena manussagatipi sa~gayhati, saggaggahaÓena devagatiyeva. Tattha sundarÈ gatÊti sugati. R|pÈdÊhi visayehi suÔÔhu aggoti saggo. So sabbopi lujjanapalujjanaÔÔhena lokoti ayaÑ vacanattho. Iti “dibbena cakkhunÈ”ti-Èdi sabbaÑ nigamanavacanaÑ. EvaÑ dibbena cakkhunÈ passatÊti ayamettha sa~khepatthoti. DibbacakkhuÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

Imesu paÒcasu ÒÈÓesu iddhividhaÒÈÓaÑ parittamahaggata-atÊtÈnÈgatapaccuppanna-ajjhattabahiddhÈrammaÓavasena sattasu ÈrammaÓesu pavattati. SotadhÈtuvisuddhiÒÈÓaÑ parittapaccuppanna-ajjhattabahiddhÈrammaÓavasena cat|su ÈrammaÓesu pavattati. CetopariyaÒÈÓaÑ parittamahaggata-appamÈÓamagga-atÊtÈnÈgatapaccuppannabahiddhÈrammaÓavasena aÔÔhasu ÈrammaÓesu pavattati. ______________________________________________________________ 1. AbhinibbattikhandhakkhaÓe (SÊ) 2. AvinipÈtattÈ (Ka)

340 KhuddakanikÈya

PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ Parittamahaggata-appamÈÓamagga-atÊta-ajjhattabahiddhÈnavattabbÈrammaÓavasena aÔÔhasu ÈrammaÓesu pavattati. DibbacakkhuÒÈÓaÑ parittapaccuppanna-ajjhattabahiddhÈrammaÓavasena cat|su ÈrammaÓesu pavattati. YathÈkamm|pagaÒÈÓaÑ parittamahaggata-atÊta-ajjhattabahiddhÈrammaÓavasena paÒcasu ÈrammaÓesu pavattati. AnÈgataÑsaÒÈÓaÑ parittamahaggata-appamÈÓamagga-anÈgata-ajjhattabahiddhÈnavattabbÈrammaÓavasena aÔÔhasu ÈrammaÓesu pavattatÊti.

PaÒcaÒÈÓapakiÓÓakaÑ niÔÔhitaÑ. _____

55. ŒsavakkhayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

107. ŒsavakkhayaÒÈÓaniddese anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyÈdÊni vuttatthÈni. Kati ÔhÈnÈni gacchatÊti ekekassa uppattiÔÔhÈnaniyamanatthaÑ pucchÈ. EkaÑ ÔhÈnaÑ gacchatÊti ekasmiÑ ÔhÈne uppajjatÊti vuttaÑ hoti. Uppatti-okÈsaÔÔhÈnaÑ hi tiÔÔhati etthÈti ÔhÈnanti vuccati. Cha ÔhÈnÈnÊti cha maggaphalakkhaÓe. IndriyÈnaÑ anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyÈdÊsu tÊsu ekekameva adhikaÑ hotÊti dassanatthaÑ saddhindriyaÑ adhimokkhaparivÈraÑ hotÊti-Èdi vuttaÑ. YathÈ “saddhindriyassa adhimokkhaÔÔho”ti-ÈdÊsu1 adhimokkhÈdayo saddhindriyÈdÊnaÑ kiccavasena vuttÈ, evamidhÈpi “adhimokkhaparivÈraÑ hotÊ”ti saddhindriyaÑ adhimokkhatthena parivÈraÑ hotÊti vuttaÑ hoti. Esa nayo sesesupi. ParivÈranti ca li~gavipallÈso kato. PaÒÒindriyanti anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyameva pajÈnanasabhÈvadassanatthaÑ visuÑ katvÈ vuttaÑ. Abhidhammepi2 hi paÒÒÈya kiccavisesadassanatthaÑ maggakkhaÓe ca phalakkhaÓe ca ekÈva paÒÒÈ aÔÔhadhÈ vibhattÈ. AbhisandanaparivÈranti nhÈniyacuÓÓÈnaÑ udakaÑ viya cittacetasikÈnaÑ sinehanakiccena parivÈraÑ hoti. IdaÑ somanassasampayuttamaggavaseneva vuttaÑ. UpekkhÈsampayuttamagge pana somanassindriyaÔÔhÈne upekkhindriyaÑ daÔÔhabbaÑ. TaÑ pana sampayuttÈnaÑ nÈti-upabr|hanaparivÈranti gahetabbaÑ. PavattasantatÈdhipateyyaparivÈranti pavattÈ santati pavattasantati, vattamÈnasantÈnanti attho. AdhipatibhÈvo ÈdhipateyyaÑ, pavattasantatiyÈ ÈdhipateyyaÑ pavattasantatÈdhipateyyaÑ. VattamÈnajÊvitindriyassa uparipavattiyÈ ca paccayattÈ pubbÈparavasena pavattasantatiyÈ adhipatibhÈvena anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyassa parivÈraÑ hoti. ______________________________________________________________ 1. Khu 9. 17 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 128 piÔÔhe.


SotÈpattimaggakkhaÓe jÈtÈ dhammÈti-Èdi sabbesaÑ maggasampayuttakÈnaÑ vaÓÓabhaÓanatthaÑ vuttaÑ. Tattha maggakkhaÓe jÈtÈti maggasamuÔÔhitÈ eva, na aÒÒe. YasmÈ pana maggasamuÔÔhitampi r|paÑ kusalÈdinÈmaÑ na labhati, tasmÈ taÑ apanento ÔhapetvÈ cittasamuÔÔhÈnaÑ r|panti Èha. Sabbeva hi te dhammÈ kucchitÈnaÑ salanÈdÊhi atthehi kusalÈ. Te ÈrammaÓaÑ katvÈ pavattamÈnÈ natthi etesaÑ ÈsavÈti anÈsavÈ. VaÔÔam|laÑ chindantÈ nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ vaÔÔato niyyantÊti niyyÈnikÈ. KusalÈkusalasa~khÈtÈ cayÈ apetattÈ apacayasa~khÈtaÑ nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ pavattanato apacayaÑ gacchantÊti apacayagÈmino, pavattaÑ apacinantÈ viddhaÑsentÈ gacchantÊtipi apacayagÈmino. Loke apariyÈpannabhÈvena lokato uttarÈ uttiÓÓÈti lokuttarÈ. NibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ etesanti nibbÈnÈrammaÓÈ.

ImÈni aÔÔhindriyÈnÊti-Èdi pubbe vuttaparivÈrabhÈvassa ca tena sahagatÈdibhÈvassa ca Èdivutta-ÈkÈrÈnaÒca dÊpanatthaÑ vuttaÑ. Tattha aÔÔhindriyÈnÊti pubbe vuttanayena paÒÒindriyena saha aÔÔha. SahajÈtaparivÈrÈti aÔÔhasu ekekena saha itare itare satta sahajÈtÈ hutvÈ tassa sahajÈtaparivÈrÈ honti. Tatheva aÒÒaÑ aÒÒassa aÒÒaÑ aÒÒassÈti evaÑ aÒÒamaÒÒaparivÈrÈ honti. Tatheva aÒÒamaÒÒaÑ nissayaparivÈrÈ sampayuttaparivÈrÈ ca honti. SahagatÈti tena anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyena saha ekuppÈdÈdibhÈvaÑ gatÈ. SahajÈtÈti teneva saha jÈtÈ. SaÑsaÔÔhÈti teneva saha missitÈ. SampayuttÈti teneva samaÑ ekuppÈdÈdipakÈrehi yuttÈ. TevÈti te eva aÔÔha indriyadhammÈ. TassÈti anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyassa. ŒkÈrÈti parivÈrakoÔÔhÈsÈ.

PhalakkhaÓe jÈtÈ dhammÈ sabbeva abyÈkatÈ hontÊti r|passapi abyÈkatattÈ cittasamuÔÔhÈnar|pena saha vuttÈ. Maggasseva kusalattÈ niyyÈnikattÈ apacayagÈmittÈ ca phalakkhaÓe “kusalÈ”ti ca “niyyÈnikÈ”ti ca “apacayagÈmino”ti ca na vuttaÑ. ItÊti-Èdi vuttappakÈranigamanaÑ. Tattha aÔÔhaÔÔhakÈnÊti aÔÔhasu maggaphalesu ekekassa aÔÔhakassa vasena aÔÔha indriya-aÔÔhakÈni. CatusaÔÔhi hontÊti catusaÔÔhi ÈkÈrÈ honti. ŒsavÈti-Èdi heÔÔhÈ vuttatthameva. Idha

342 KhuddakanikÈya

arahattamaggavajjheyeva Èsave avatvÈ sesamaggattayavajjhÈnampi vacanaÑ ÈsavakkhayavacanasÈmaÒÒamattena vuttanti veditabbaÑ. ArahattamaggaÒÈÓameva hi keci Èsave asesetvÈ ÈsavÈnaÑ khepanato “khaye ÒÈÓan”ti vuccati. TasmÈyeva ca arahÈyeva khÊÓÈsavoti vuccatÊti.

ŒsavakkhayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

56-63. SaccaÒÈÓacatukkadvayaniddesavaÓÓanÈ

108-109. SaccaÒÈÓacatukkadvayaniddese dukkhassa pÊÄanaÔÔhoti-ÈdÊni vuttatthÈneva. Maggasama~gissa ÒÈÓaÑ dukkhepetaÑ ÒÈÓanti-Èdi anantaracatukke viya ekÈbhisamayavasena vuttaÑ. DuvidhaÑ hi saccaÒÈÓaÑ lokiyaÑ lokuttaraÒca. LokikaÑ duvidhaÑ anubodhaÒÈÓaÑ paccavekkhaÓaÒÈÓaÒca. AnubodhaÒÈÓaÑ Èdikammikassa anussavÈdivasena nirodhe magge ca pavattati, dukkhe samudaye ca ÈrammaÓakaraÓavasena. PaccavekkhaÓaÒÈÓaÑ paÔividdhasaccassa cat|supi saccesu ÈrammaÓakaraÓavasena. LokuttaraÑ paÔivedhaÒÈÓaÑ nirodhamÈrammaÓaÑ katvÈ kiccato cattÈri saccÈni paÔivijjhati. YathÈha “yo bhikkhave dukkhaÑ passati, dukkhasamudayampi so passati, dukkhanirodhampi passati, dukkhanirodhagÈminiÑ paÔipadampi passatÊ”ti1 sabbaÑ vattabbaÑ. IdhÈpi iminÈ vÈrena idameva vuttaÑ. TaÑ pana lokuttarampi “dukkhe ÒÈÓan”ti-ÈdÊni nÈmÈni labhatÊti dassanatthaÑ vuttaÑ. Idha pana lokikaÒÈÓameva adhippetaÑ. TasmÈyeva ca tattha katamaÑ dukkhe ÒÈÓanti-ÈdimÈha.

Tattha dukkhaÑ ÈrabbhÈti dukkhasaccaÑ ÈlambitvÈ, ÈrammaÓaÑ katvÈti attho. PaÒÒÈti-ÈdÊsu tassa tassa atthassa pÈkaÔakaraÓasa~khÈtena paÒÒÈpanaÔÔhena paÒÒÈ, tena tena vÈ aniccÈdinÈ pakÈrena dhamme jÈnÈtÊtipi paÒÒÈ. IdamassÈ sabhÈvapadaÑ. PajÈnanÈkÈro pajÈnanÈ. AniccÈdÊni vicinÈtÊti vicayo. Pavicayoti upasaggena padaÑ vaÉÉhitaÑ, pakÈrena vicayoti attho. CatusaccadhammaÑ vicinÈtÊti dhammavicayo. AniccÈdÊnaÑ sammÈ lakkhaÓavasena sallakkhaÓÈ. SÈ eva upasagganÈnattena ______________________________________________________________ 1. SaÑ 3. 382 piÔÔhe.


upalakkhaÓÈ paccupalakkhaÓÈti vuttÈ. BhusaÑ lakkhaÓÈ te te aniccÈdidhamme paÔicca upalakkhaÓÈti attho. PaÓÉitabhÈvo paÓÉiccaÑ. KusalabhÈvo kosallaÑ. NipuÓabhÈvo nepuÒÒaÑ. AniccÈdÊnaÑ vibhÈvanavasena1 vebhabyÈ. AniccÈdÊnaÑ cintanakavasena cintÈ, yassa uppajjati, taÑ aniccÈdÊni cintÈpetÊtipi cintÈ. AniccÈdÊni upaparikkhatÊti upaparikkhÈ. Bh|rÊti pathavÊ. Ayampi saÓhaÔÔhena vitthataÔÔhena ca bh|rÊ viyÈti bh|rÊ. Atha vÈ paÒÒÈyeva bh|te atthe ramatÊti bh|rÊti vuccati. Asani viya siluccaye kilese medhati hiÑsatÊti medhÈ, khippaÑ gahaÓadhÈraÓaÔÔhena vÈ medhÈ. Yassa uppajjati, taÑ attahitapaÔipattiyaÑ2 sampayuttadhamme ca yÈthÈvalakkhaÓapaÔivedhe parinetÊti3 pariÓÈyikÈ. Dhamme aniccÈdivasena vividhÈ passatÊti vipassanÈ. SammÈ pakÈrehi aniccÈdÊni jÈnÈtÊti sampajÈno, tassa bhÈvo sampajaÒÒaÑ. UppathapaÔipanne sindhave vÊthi-ÈropanatthaÑ patodo viya uppathe dhÈvanakaÑ k|ÔacittaÑ vÊthi-ÈropanatthaÑ vijjhatÊti patodo viya patodo.

DassanalakkhaÓe indaÔÔhaÑ karotÊti indriyaÑ, paÒÒÈsa~khÈraÑ indriyaÑ paÒÒindriyaÑ. KiÑ vuttaÑ hoti? NayidaÑ “purisassa indriyaÑ purisindriyan”ti-Èdi viya paÒÒÈya indriyaÑ paÒÒindriyaÑ, atha kho paÒÒÈ eva indriyaÑ paÒÒindriyanti vuttaÑ hoti. AvijjÈya na kampatÊti paÒÒÈbalaÑ. KilesacchedanaÔÔhena paÒÒÈva satthaÑ paÒÒÈsatthaÑ. AccuggataÔÔhenapaÒÒÈva pÈsÈdo paÒÒÈpÈsÈdo. ŒlokanaÔÔhena paÒÒÈva Èloko paÒÒÈ-Èloko. ObhÈsanaÔÔhena paÒÒÈva obhÈso paÒÒÈ-obhÈso. PajjotanaÔÔhena paÒÒÈva pajjoto paÒÒÈpajjoto. PaÒÒavato hi ekapalla~kena nisinnassa dasasahassilokadhÈtu ekÈlokÈ ekobhÈsÈ ekapajjotÈ hoti. TenetaÑ vuttaÑ. Imesu pana tÊsu padesu ekapadenÈpi etasmiÑ atthe siddhe yÈni panetÈni BhagavatÈ “cattÈrome bhikkhave ÈlokÈ. Katame cattÈro, candÈloko s|riyÈloko aggÈloko paÒÒÈloko. Ime kho bhikkhave cattÈro ÈlokÈ. EtadaggaÑ bhikkhave imesaÑ catunnaÑ ÈlokÈnaÑ yadidaÑ paÒÒÈloko”. TathÈ ______________________________________________________________ 1. VibhÈvanabhÈvavasena (GaÓÔhipade) 2. SattahitapaÔipattiyaÑ (SÊ, SyÈ, Ka) Abhi-®Ôha 1. 192 piÔÔhe pana passitabbaÑ. 3. PariÓÈmetÊti (Sabbattha) Abhi-®Ôha 1. 192 piÔÔhe pana passitabbaÑ.

344 KhuddakanikÈya

“cattÈrome bhikkhave obhÈsÈ. CattÈrome bhikkhave pajjotÈ”ti1 sattÈnaÑ ajjhÈsayavasena suttÈni desitÈni. Tadanur|peneva idhÈpi therena desanÈ katÈ. Attho hi anekehi ÈkÈrehi vibhajjamÈno suvibhatto hoti, aÒÒathÈ ca aÒÒo bujjhati, aÒÒathÈ aÒÒoti. RatikaraÓaÔÔhena pana ratidÈyakaÔÔhena ratijanakaÔÔhena cittÊkataÔÔhena dullabhapÈtubhÈvaÔÔhena atulaÔÔhena anomasattaparibhogaÔÔhena ca paÒÒÈva ratanaÑ paÒÒÈratanaÑ.

Na tena sattÈ muyhanti, sayaÑ vÈ ÈrammaÓe na muyhatÊti amoho. DhammavicayapadaÑ vuttatthameva. KasmÈ panetaÑ puna vuttanti? Amohassa mohapaÔipakkhabhÈvadÊpanatthaÑ. TenetaÑ dÊpeti “yvÈyaÑ amoho, so na kevalaÑ mohato aÒÒo dhammo, mohassa pana paÔipakkho dhammavicayasa~khÈto amoho nÈma idha adhippeto”ti. SammÈdiÔÔhÊti yÈthÈvaniyyÈnikakusaladiÔÔhi. “Tattha katamaÑ dukkhasamudaye ÒÈÓaÑ, tattha katamaÑ dukkhanirodhe ÒÈÓaÑ, tattha katamaÑ dukkhanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya ÒÈÓan”ti pucchÈvacanÈni sa~khepavasena vuttÈnÊti.

SaccaÒÈÓacatukkadvayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

64-67. SuddhikapaÔisambhidÈÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ

110. SuddhikapaÔisambhidÈÒÈÓaniddese imesaÑ ÒÈÓÈnaÑ pabhedÈbhÈvatoyeva heÔÔhÈ viya pabhedaÑ adassetvÈyeva atthesu ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈti-Èdi vuttaÑ. paÒÒÈpabhedÈbhÈvepi attanÈ paÔividdhacatusaccadhammamattavasena nÈnattasabbhÈvato atthanÈnatte paÒÒÈ atthapaÔisambhide ÒÈÓanti-Èdi vuttaÑ. Tattha nÈnatteti atthÈdÊnaÑ anekabhÈve. VavatthÈneti atthÈdÊnaÑ nicchayane. SallakkhaÓeti atthÈdÊnaÑ sammÈdassane. UpalakkhaÓeti atthÈdÊnaÑ bhusaÑdassane. Pabhedeti atthÈdÊnaÑ nÈnÈbhede. PabhÈvaneti atthÈdÊnaÑ pÈkaÔÊkaraÓena uppÈdane. Jotaneti atthÈdÊnaÑ dÊpane. Virocaneti atthÈdÊnaÑ vividhÈ dÊpane. PakÈsaneti atthÈdÊnaÑ ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 456, 457 piÔÔhesu.


pabhÈsane. “NÈnatte”ti m|lapadaÑ katvÈ sabbasÈdhÈraÓavasena vuttaÑ. “VavatthÈne”ti sotÈpannassa vasena, “sallakkhaÓe upalakkhaÓe”ti sakadÈgÈmissa vasena, “pabhede pabhÈvane”ti anÈgÈmissa vasena, “jotane virocane pakÈsane”ti arahato vasena vuttanti evampettha yojanÈ kÈtabbÈti.

SuddhikapaÔisambhidÈÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

Iti SaddhammappakÈsiniyÈ

PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈya paÔhamo bhÈgo.


PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈya paÔhamabhÈge

SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ

PadÈnukkamo PiÔÔha~kÈ

[ A ] AkaniÔÔhe 270 AkantÈ 144 AkampiyaÔÔho 89, 90 AkuppÈ cetovimutti 125 AkusalakammapathÈ 273 AkusalÈnaÑ dhammÈnaÑ 155 AkhaÓÉÈni 201 AgamanÊyaÔÔhÈnaÑ 204 AguÓatejaÑ 293 AggasÈvakÈ 323 AjjhattaÑ 171, 228 Ajjhatta 31 AjjhattavavatthÈne 30 AjjhattikÈni ÈyatanÈni 103 AjjhupekkhanaÔÔho 89 AjjhupekkhitvÈ 278 AjjhosÈnaÑ 112 AÒÒamaÒÒaÑ nÈtivattanti 122 AÒÒamaÒÒaparivÈrÈ 341 AÒÒÈÓacariyÈ 265, 267 AÒÒÈtÈvindriyaÑ 81 AÒÒÈti 226 AÒÒÈte 267 AÒÒindriyaÑ 81 AÔÔha~giko 118, 149 AÔÔhaÔÔhakÈni 341


[ A ] AÔÔhahÈkÈrehi 245 AÔÔhikaÑ 219 AÔÔhindriyÈni 341 AÔÔhimiÒjÈ 76 AÔÔhÊ 76 AÓusahagatÈ 257 AtikkantamÈnusakaÑ 336 AtikkantamÈnusikÈya 314 AtittatÈ 251 AtimÈno 293 AtÊtÈnÈgatapaccuppannÈnaÑ 18 Attaniyena 302 AttasammÈpaÓidhi 272 AttÈ 40, 41 Attha~gamÈ 177 AtthacariyÈ 271 AtthapaÔisambhidÈ 3 Atthasandassane 42 Attho 3 AddhÈnaÑ 222 AdinnaÑ 204 AdinnÈdÈnaÑ 204 AdukkhamasukhaÑ 74, 179 AdukkhamasukhasahagatÈ 130 AddhuvaÑ 263 AdvayaÑ 120

PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈya paÔhamabhÈge 348


[ A ] AdhammatejaÑ 294 Adhigamo 6, 7 AdhicittaÑ 212 AdhiÔÔhÈti 285, 301 AdhiÔÔhÈnaÔÔho 93 AdhiÔÔhÈnavasena 47 AdhiÔÔhÈne paÒÒÈ 45 AdhipaÒÒÈ 212 AdhipaÒÒÈdhammavipassanÈ 97 AdhipaÒÒÈ vipassanÈ 241 AdhipatattÈ paÒÒÈ 45 AdhimuttatÈ 282 AdhimuttattÈ 278 AdhimokkhaÔÔho 89, 95 Adhimokkho 292 AdhisÊlaÑ 212 AdhisÊlasikkhÈ 212 AnaÒÒathatÈ 227 AnativattanaÔÔho 88, 89 AnattaÔÔhena 296 AnattaÔÔho 96 Anattato 250 AnattÈ 58 AnattÈ asÈrakaÔÔhena 131 AnattÈnupassanÈ 86 AnatthakÈmÈ 144 AnavajjÈni 266 Anavaseso 279 AnÈgataÑsaÒÈÓaÑ 340 AnÈgÈmiphalaÑ 99


[ A ] AnÈgÈmimaggo 99 AnÈvilaÔÔhena 220 AnÈvilaÔÔho 88 AnÈsavaÔÔho 88 AnÈsavÈ 341 AniccaÑ 233 AniccaÑ khayaÔÔhena 131 Aniccato 250 AniccÈ 58 AniccÈnupassanÈ 86, 96 AniccÈnupassÊ 281 AniÒjanaÔÔhena 220 AniÒjanaÔÔho 88 AniÔÔha~gatÈya 267 AniÔÔhÈ 144 AnimittaÔÔho 88 AnimittavihÈrasamÈpatti 278 AnimittÈnupassanÈ 97 AnimittÈ samÈpatti 278 Animitte 278 Animitto samÈdhi 218 Animitto vihÈro 278, 281 AnuÔÔhitaÔÔho 93 AnuttaraÑ 316 AnuttariyÈni 65 AnupaÔÔhÈnatÈ 38 Anuparivattanti 106 AnupasampannÈnaÑ 187 AnupassanaÔÔhena 250 AnupassanaÔÔho 89

SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ 349


[ A ] Anupassati 239 AnupassanÈ 234 AnupassanÈsu 241 AnupÈdisesÈya 290 AnupubbanirodhÈ 128 AnupubbavihÈrÈ 70 AnuppannÈ 156 AnuppannÈnaÑ 155, 294 AnuppÈdÈya 155, 294 AnuppÈde 100 AnuppÈdo 243 AnubujjhanaÔÔho 94 AnubodhaÒÈÓaÑ 342 AnusayÈ 257, 266 Anusahagate 125 AnussatiÔÔhÈnÈni 118 Anussarati 323 AnekavihitaÑ 307, 323 AntaÑ 77 AntaguÓaÑ 77 AntaradhÈnaÑ 141 Antavantato 263 Anto karitvÈ 269 Antosoko 143 ApacayagÈmino 341 AparÈmaÔÔhÈ 187 ApariyantasikkhÈpadÈnaÑ 188 ApariyantÈ 187 ApariyÈpannÈ 121, 269 Apariyonaddhena 335


[ A ] ApÈyaÑ 339 ApÈyagamanÊyo 279 Api 145 ApuÒÒatejaÑ 294 ApubbaÑ acarimaÑ 39 AppaÔisa~khaÑ 124 AppaÓihitaÑ 255 AppaÓihitaÔÔho 88 AppaÓihitÈnupassanÈ 97 AppaÓihite 278 AppaÓihito samÈdhi 218 AppaÓihito vihÈro 282 Appattassa pattiyÈ 301 AppamaÒÒÈyo 271 AppamÈÓaÑ 120 AppamÈÓÈbhÈ 105 Appiyasampayogo 137 AphÈsukÈmÈ 144, 145 AbyÈkatÈ 250 AbyÈpÈdasa~kappo 153 Abhi 245 AbhijÈnanaÔÔhena 296 AbhijÈnanaÔÔho 96 AbhijjamÈne 310 AbhijjhÈ 206 AbhijjhÈdomanassaÑ 163 AbhiÒÒÈ 126 AbhiÒÒÈtÈ 276 AbhiÒÒÈpaÒÒÈ 33 AbhiÒÒÈya 201



[ A ] AbhiÒÒÈya ÒÈtaÔÔho 92 AbhiÒÒeyyaÑ 101 AbhiÒÒeyyÈ 57, 100 Abhinandati 246 Abhinibbatti 139 AbhiniropanÈ 265 AbhiniropitattÈ 265 AbhinivesaÑ 124, 278 AbhininnÈmeti 307 AbhinÊharati 307 AbhinÊhÈrakusalatÈ 216 AbhinÊhÈraÔÔho 93 AbhinÊhÈro 245, 250 AbhippamodayaÑ 281 AbhibhÈyatanÈni 68 Abhibhuyyati 253 AbhilÈpe 4 Abhisa~khÈrÈ 293 AbhisandanaÔÔho 92 AbhisandanaparivÈraÑ 340 AbhisamayaÒÈÓaÑ 153 AbhisamayaÔÔhena 296 AbhisamayaÔÔho 96 Abhisambujjhati 227 Abhisameti 227 AmaccÈ 145 AmataÔÔho 95 AmatogadhaÑ 101 AmatogadhaÑ nibbÈnaÑ 115 AmanÈpÈ 144


[ A ] AmalaÔÔho 94 AmahaggataÑ 315 AmutrÈsiÑ 333 Amoho 344 AyaÑ 39 AyaÑ vuccati jÈti 140 Aya 51 Ayameva 149 Ayaso 106 AyogakkhemakÈmÈ 144 AraÓavihÈre 36 ArahattaphalaÑ 99 Arahattamaggo 99 ArahantÈnaÑ 197 AriyasaccaÑ 58 AriyasÈvako 155 AriyavaÑsÈ 271 AriyÈnaÑ 337 AriyÈni 58 Ariyo 118, 149 Ar|padhÈtu 82 Ar|parÈgÈ 257 Ar|pasamÈpattiyo 271 Ar|pÈvacarÈ 121, 269 Ar|pÈvacaro 218 Ala~kÈrÈya 211 AlÈbho 106 AvariyÈni 53 AvikkhepaÔÔhena 219, 262



[ A ] AvikkhepaÔÔho 88, 95 AvikkhepaparisuddhattÈ 34 AvikkhepapÈrisuddhi 212 Avikkhepavasena 280 Avikkhepo 96, 214, 279, 292 AvijjÈ 84, 109 AvijjÈya 89, 257 AvijjÈya ca 283 AvijjÈsavo 279 AvijjÈsahagatakilese ca 283 AvitakkaÑ avicÈraÑ 172 Avitakka-avicÈro 213 AvitakkavicÈramatto 213 AvitakkasahagatÈ 130 AvitathatÈ 227 AviditaÔÔhena 251 AvipariÓÈmadhammena 302 AvippaÔisÈravatthukÈni 200 AvippaÔisÈrÈya 210 AvimuttaÑ 316 AvisÈraÔÔho 88 AvihiÑsÈsa~kappo 153 AvÊcinirayaÑ 269 AvÊtikkamaÔÔhena sÊlaÑ 203 AvÊtikkamo sÊlaÑ 202 AvuÔÔhitaÑ 255 Asa~khataÔÔho 92, 95 Asa~khatÈ ca dhÈtu 270 AsajjamÈno 309 AsaÒÒasattÈ 105


[ A ] AsaÒÒÈbhavo 82 Asati jÈtiyÈ 234 AsamapekkhanasmiÑ 267 AsamÈdhisaÑvattanikÈni 200 AsamÈhitaÑ 316 AsammosÈya 155, 295 AsallÊnatta... 40 AsassataÑ 263 AsÈtaÑ 144 AsÈrakaÔÔhena 229 AsekkhaÑ sammÈÒÈÓaÑ 129 AsekkhÈ dhammÈ 128 AsesavirÈganirodho 148 AsmimÈno 108 AssaddhiyaÑ 89 Assu 77 AhitakÈmÈ 144

[ Œ ] ŒkÈrÈ 341 ŒkÈrehi 226 ŒkÈsakasiÓaÑ 75, 120 ŒkÈsÈnaÒcÈyatana- samÈpatti 83 ŒkÈse 310 ŒkÈsepi 311 ŒkÈso 75 ŒkiÒcaÒÒÈyatanaÑ 83 Œgamo 7



[ Œ ] Œcikkhati 227 ŒÓÈkkhettaÑ 326 ŒtÈpÊ 162 ŒdÈnaÑ 124, 240 ŒdÊnavÈnupassanÈ 97 ŒdÊnave 20 Œdevo 143 ŒdhipateyyaÔÔhena 101 ŒdhipateyyaÔÔho 96 ŒnantarikasamÈdhimhi ÒÈÓaÑ 35 ŒnÈpÈnassati 280 Œpo 75 ŒbhassarÈ 105 ŒyatanaÑ 84 ŒyatanaÔÔho 92 ŒyatanÈnaÑ 140 ŒyatanÈni 68 ŒyavaÑ 301 ŒyÈsitattaÑ 144 ŒyÈso 144 Œyuno saÑhÈni 140 Œy|hanaÑ 124 Œy|hanaÔÔhiti 222 Œy|hanaÔÔho 95 Œy|hanÈ 87, 242 Œy|hanÈ sa~khÈrÈ 223 Œyo 161 ŒrakkhÈdhikaraÓaÑ 112 Œrakkho 112 Œrambha 41


[ Œ ] ŒrammaÓaÑ 19 ŒrammaÓaÒca 241 ŒrammaÓaÔÔho 88, 93 ŒrammaÓato 207 ŒrammaÓaÑ paÔisa~khÈ 19 ŒrammaÓÈni 271 ŒruppaÑ 113 ŒlayÈbhinivesaÑ 124 ŒlokapharaÓatÈ 117 ŒlokasaÒÒaÑ 334 ŒlokasaÒÒÈ 96 ŒvajjanakiriyÈ- byÈkatÈ 265, 266 ŒvajjanaÔÔho 92 ŒvajjanÈya 285 ŒvajjitvÈ 278 ŒvibhÈvaÑ 309 ŒsayÈnusaye 53 Œsavasamucchede 34 ŒsavÈ 341 ŒsavÈnaÑ khaye ÒÈÓaÑ 50 Œsevati 123 ŒsevanaÔÔhena 123 ŒsevanaÔÔho 93 ŒsevanÈbhÈvanÈ 122 ŒsevanÈya 211 ŒhÈraÔÔhitikÈ 59 ŒhÈrasamudayÈ 235 ŒhÈrÈ 102



[ I ] IcchÈ uppajjati 145 IjjhanaÔÔhe paÒÒÈ 47 IjjhanaÔÔho 91, 95 Ijjhanti 47 Iti 220 Iti 243, 279, 334, 341 Iti kho 227 Itime 225 ItthindriyaÑ 80 IdappaccayatÈ 227 Idampi 145 IddhipÈdaÑ 304 IddhipÈdÈ 271 IddhipÈdo 91 IddhividhaÑ 307 IddhividhaÒÈÓaÑ 339 IddhividhaÒÈÓÈya 307 Iddhividhe ÒÈÓaÑ 47 Idha 144, 155, 199 IdhaÔÔhassa 273 Idha paÔisandhiyÈ paccayÈ 224 Idha bhikkhu 155, 304 IdhupapattibhavasmiÑ 224 Idh|papanno 334 IndriyaparopariyattaÒÈÓaÑ 53 IndriyÈnaÑ 48 IndriyÈnaÑ ekarasaÔÔhena 123 ImasmiÑ 316 ImassuppÈdÈ 316 IssÈ 292


[ U ] U 51 UjjotanÈnujjotana- paÔijjotanasaÒjotanaÔÔho 94 UttaripaÔilÈbhatthÈya 251 UttaripaÔivedhaÔÔho 89 UttaripaÔivedhassa 250 UttÈnÊkaroti 227 Udakepi 310 Udayo 234 UdariyaÑ 77 UddhaÑ 120 UddhaccaÑ 266, 283 Uddhaccasahagatakilese ca 283 UddhaccÈ 257 Uddhacce 89 Uddhacce ca 283 UddhumÈtakaÑ 218 UddhumÈtakasaÒÒÈvasena 219 UpakkilesÈ 260 UpagamanaÑ upÈdÈnaÑ 223 UpaÔÔhÈti 291 UpaÔÔhÈnaÑ 292 UpaÔÔhÈnaÔÔho 89, 95 UpanÈho 292 UpapajjamÈnÈ 336 Upapatti 87, 242 Upapannassa 270 UpapannÈ 339 UpaparikkhÈ 343 Uparito 269



[ U ] UpalakkhaÓe 344 UpavÈdakÈ 337 UpavicÈraÔÔho 92 UpasamaÔÔho 90 Upasampajja 170 UpasamÈnussati 280 UpasamÈya 201 UpÈdÈnaÑ 84 UpÈdÈnakkhandhÈ 102, 138 UpÈdÈnapaccayÈ 322 UpÈdÈniyo 102 UpÈyÈsitattaÑ 144 UpÈyÈso 87, 137, 144, 243, 317 Upekkhako ca viharati 173 UpekkhÈ 83, 90 UpekkhÈsatipÈrisuddhiÑ 179 UpekkhÈsukhasahagatÈ 130 UpekkhindriyaÑ 80 Uppajjati 146, 260 UppajjamÈnÈ 147 UppÈdaÑ 252 UppÈdaÔÔhiti 221 UppÈdÈya 155, 295 UppÈdÈ vÈ anuppÈdÈ vÈ 227 UppÈdo 87, 242 UppannaÑ 263 UppannÈ 158 UppannÈnaÑ 155, 294-5


[ U ] Uppanno 263 UbbegÈ pÊti 169 UmmujjaÑ 310

[ E ] EkaÑ ÔhÈnaÑ gacchati 340 EkaggaÔÔhena 219 EkaggaÔÔho 88 EkaggatÈ 213, 279 Ekacce ca devÈ 104 Ekacco 199 EkattaÑ 293, 297 EkattakÈyÈ 105 EkattasaÒÒino 105 Ekatte 93 EkantanibbidÈya 211 EkarasaÔÔhe ÒÈÓaÑ 33 EkarasaÔÔho 88 EkarasÈ 276 EkarasÈ honti 125 EkavavatthanÈ 241 EkavavatthÈnatÈ 47 EkavokÈrabhavo 82 Ekasa~gahatÈ 42 Ekasa~gahitÈ 296 EkarasÈbhÈvanÈ 122 EkodaÔÔho 92 Ekodi 92, 171 EkodibhÈvaÑ 171 Ekopi hutvÈ 307



[ E ] Eko samÈdhi 213 Etassa 317 Eti 317 Ettha pariyÈpannÈ 270 EtthÈvacarÈ 269 EvaÑ 317 EvaÑgotto 333 EvaÑnÈmo 333 EvaÑvaÓÓo 333 EvaÑsukhadukkhappaÔi- saÑvedÊ 333 EvamÈyupariyanto 334 EvamÈhÈro 333 Evar|pÈni 200 EsanÈbhÈvanÈ 122

[ O ] Okkanti 139, 224 OkkantikÈ pÊti 169 OkkamitvÈ 307 OghÈ 110 OparÈni 53 ObhÈsavasena 49 OÄÈrikaÑ 228 OÄÈrikÈ 257 OÄÈrikÈnaÑ 312 OÄÈrike 125

[ Ka ] Ka~khÈvitaraÓavisuddhi 119 KatamaÑ 131 KatidhammasamodhÈnaÑ 201


[ Ka ] KatihÈkÈrehi 245 Kamati 311 Kampati 241, 283 KammaniyaÑ 306 Kammapathe 273 KammÈsÈni 200 KarÊsaÑ 77 Kalaho 112 KallatÈ 215 KallatÈkusalatÈ 215 KasiÓaÑ 75 KasiÓÈyatanÈni 119 KaÄevarassa nikkhepo 141 KÈmacchandaÑ 301 KÈmacchandato 301 KÈmacchando 295 KÈmacchando nÈnattaÑ 301 KÈmataÓhÈ 146 KÈmadhÈtu 82 KÈmarÈgasaÒÒojanÈ 257 KÈmÈvacarÈ 268 KÈmÈsavo 279 KÈmesu 204 KÈyagatÈsati 116, 280 KÈyaduccaritaÑ 337 KÈyampi 46, 306 KÈyavasena 307 KÈyasa~khÈraÑ 281 KÈyasa~khÈrÈ 284



[ Ka ] KÈyasamphassajaÑ 144 KÈyassa bhedÈ 339 KÈyÈnupassÊ 161 KÈyikaÑ 144 KÈyindriyaÑ 80 KÈye 161, 190, 307 KÈye kÈyÈnupassÊ 162 KÈyo 74, 274 KÈraÓaÑ 199 KÈlakiriyÈ 141 KÈÄe 123 KiÑsamuÔÔhÈnaÑ 201 KiÑ so vÊtikkamissati 201 KiriyaÑ 273 Kilissati 250 KilesÈmisaÑ 254 Kileso 292 KilomakaÑ 76 KuÔÔo 309 Kusala 120, 189 KusalakammapathÈ 273 Kusaladhamme 189 KusalÈ 250, 341 Kevalassa 317 KesÈ 76 KoÔÔhÈsato 207 Kodho 292 Kosajje 89 KosallaÑ 343


[ Kha ] KhaÑ 51 KhaÓavasena 228 KhaÓikamaraÓaÑ 136 KhaÓikÈ pÊti 169 KhaÓÉÈni 200 KhaÓÉiccaÑ 140 Khattiyo 331 KhantiÒÈÓaÑ 43 KhandhaÔÔho 92 KhandhÈnaÑ 139 KhandhÈnaÑ bhedo 141 Khandhe ca 283 Khandhehi 256 KhayagÈmimaggo 113 KhayadhammaÑ 233 KhayÈnupassanÈ 96 KhÊÓÈsavabalÈni 127 KhÊÓÈsavÈnaÑ 190 KhÊyanti 279 KhemaÑ 88 Khemanti 243 KheÄo 78

[ Ga ] GataÔÔho 93 Gati 87, 242 Gato 196 GandhÈ 74 Garusannissayo 7 GuÓatejo 293



[ Ga ] GocarakusalatÈ 216 GocaraÔÔho 88, 89, 93 GocaranÈnatte 31 Gocaro 292 Gotrabh| 248

[ Gha ] GhanasaÒÒaÑ 124 GhÈnaÑ 74 GhÈnindriyaÑ 80

[ Ca ] Ca 35 CakkÈni 272 CakkhÈyatanaÑ 79 Cakkhusamphasso 74 Cakkhu 74 CakkhudhÈtu 79 CakkhundriyaÑ 80 CakkhupavattaÑ 291 CakkhuviÒÒÈÓaÑ 74, 265 Catasso 3 CatutthaÑ 179 CatutthaÑ jhÈnaÑ 83 CatudhammavavatthÈne 31 CatuvokÈrabhavo 82 Catusa~khepe 225 CatusaÔÔhi 341 CattÈri ariyasaccÈni 63 CaraÓatejo 293 CariyaÔÔho 93


[ Ca ] CariyÈvavatthÈne 31 Calati 283 CavanatÈ 141 CavamÈnÈ 336 CÈgÈnussati 214, 280 CÈgo 148 CittaÑ 239 CittaÑ paggaÓhÈti 155 CittaÔÔho 92, 95 Cittampi 46, 306 Cittampi na uppÈdeti 201 Cittavasena 307 CittavivaÔÔe ÒÈÓaÑ 45 CittavivaÔÔo 303 Cittavisuddhi 99 Cittasa~khÈrapaÔisaÑvedÊ 281 Cittasa~khÈrÈ 284 CittÈnantariyaÔÔho 92 CintÈ 343 Cuti 141 Cut|papÈtaÒÈÓÈya 336 CetanÈ bhavo 224 CetanÈ sÊlaÑ 201 Cetayato 301 Cetayanto 303 CetasikaÑ 144, 201 CetasikÈ 270 Ceto 45 CetopariyaÒÈÓaÑ 49, 339 CetopharaÓatÈ 117



[ Ca ] Cetovimutti 125 CetovivaÔÔe ÒÈÓaÑ 45 CetovivaÔÔo 303 CetosamphassajaÑ 144

[ Cha ] ChandaÑ janeti 155 ChandaÔÔho 95 ChandanÈnattaÑ 275 ChandapaccayÈpi 300 ChandarÈganirodho 85 ChandarÈgo 112 Chandav|pasamapaccayÈ 300 Chando 100, 112 ChiddÈni 200 ChinnavaÔumÈnupassane 27

[ Ja ] JarÈ 84, 87, 140, 243 JarÈmaraÓaÑ 323 JarÈmaraÓassa 222 JÈtÈnaÑ 123 JÈti 84, 87, 139, 243 JÈtikkhettaÑ 326 JÈtidhammÈnaÑ 145 JÈtipaccayÈ 323 JÈnato 302 JÈnÈti 226 JivhÈ 74 JivhindriyaÑ 80


[ Ja ] JÊraÓatÈ 140 JÊvikaÑ kappeti 155 JÊvitindriyaÑ 80 JÊvite 190 JuÓhe 123 JotanaÔÔho 94 Jotane 344

[ Jha ] JhÈtattÈ 221 JhÈnaÑ 82, 170 JhÈnÈni 271 JhÈpeti 221 JhÈyati 220

[ ©a ] ©ÈÓaÑ 96, 100 ©ÈÓacakkhu 73 ©ÈÓacariyÈ 265 ©ÈÓacariyÈhi 38 ©ÈÓavinicchayo 112 ©ÈÓavivaÔÔe ÒÈÓaÑ 46 ©ÈÓavivaÔÔo 303 ©ÈÓesu ÒÈÓaÑ 6 ©ÈtaÔÔhe ÒÈÓaÑ 33 ©ÈtaÔÔhena 296 ©ÈtaÔÔho 96 ©ÈtÈ 276 ©Ètibyasanena 143 ©ÈtÊ 145 ©Ète 268



[ ®ha ] ®hÈnÈni 340 ®hitaÔÔho 88 ®hitÈva sÈ dhÈtu 227 ®hiti 59 ®hitikusalatÈ 214 ®hitibhÈgiyÈ 57 ®hitiyÈ 155, 295

[ Ta ] TaÑ 227 TaÑ ÈrammaÓaÑ paÔisa~khÈ 239 TaÑÒÈtaÔÔhena ÒÈÓaÑ 101 TaÑ taÑ khamati 298 TaÑpayogappaÔippassaddhattÈ 260 TaÑvimutti ÒÈtaÔÔhena 261 Taco 76 TaÓhaÑ paÔicca 111 TaÓhÈ 75, 84, 109 TaÓhÈkÈyÈ 110 TaÓhÈpaccayÈ 322 TaÓhÈm|lakÈ 111 TaÓhÈvinicchayo 112 TatiyaÑ 177 TatiyaÑ jhÈnaÑ 83 Tatra 4 Tatra tatrÈbhinandinÊ 146 TatrÈpÈsiÑ 334 Tatr|papannassa 274 TathaÔÔhena 261, 296 TathaÔÔhe paÒÒÈ 46, 303


[ Ta ] TathaÔÔho 91, 96 TathatÈ 227 TathalakkhaÓaÑ 192 TathÈgatasÈvakÈnaÑ 190 TathÈgatÈnaÑ 190 TathÈbhÈvitena 307 TadanudhammatÈ 130 Tada~gappahÈnaÑ 115 TadajjhupekkhitvÈ 249 TadupagavÊriyavÈhanaÔÔhena 123 TaduttaraÔÔhena 101 TappaccayÈ 300 Tampi dukkhaÑ 138 Tayo addhe 225 Tayo ca 37 TaraÓaÔÔho 88 Tassa 234, 341 TiÓÓaÑ cittÈnaÑ 48 TittattÈ 251 TiriyaÑ 120 TirokuÔÔaÑ 309 TirobhÈvaÑ 309 Tisso dhÈtuyo 62 TÊraÓaÔÔhe ÒÈÓaÑ 33 TÊritÈ 276 TÊritÈ ca 108 TuvaÑtuvaÑ 112 Tejo 75 Teva 341



[ Tha ] Thambho 293 ThÈmagatassa 267

[ Da ] DaÓÉÈdÈnaÑ 112 DantÈ 76 DandhÈyitattaÑ 285 DasÈyatanÈni 107 DassanaÑ 35, 259, 292 DassanaÔÔhe 49 DassanaÔÔhena 262 DassanaÔÔho 95, 96, 89, 265 DassanatthÈya 265 DassanapÈrisuddhi 212 DassanavisuddhiÒÈÓaÑ 43 DassanÈdhipateyyaÑ 35 DÈnaÑ 271 DiÔÔhattÈ 265 DiÔÔhÈsavo 279 DiÔÔhi 266 DiÔÔhigatÈnaÑ 115 DiÔÔhibyasanaÑ 143 DiÔÔhivinicchayo 112 DiÔÔhivisuddhi 99, 119 DiÔÔhekaÔÔhe 124 Dibbacakkhu 73 DibbacakkhuÒÈÓaÑ 49, 340 DivÈsaÒÒaÑ 334 DÊghaÑ assÈsavasena 281 Du 51


[ Da ] DukkhaÑ 74, 88, 106, 144 DukkhaÑ ariyasaccaÑ 132 DukkhaÑ Èrabbha 342 DukkhaÑ bhayaÔÔhena 131 Dukkhakkhandhassa 317 Dukkhato 250 Dukkhadhammena 143 DukkhanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya 51 Dukkhanirodhe 51 Dukkhasamudaye 51 Dukkhassa assÈdo 85 Dukkhassa ÈdÊnavo 85 Dukkhassa nissaraÓaÑ 85 DukkhÈ 58 DukkhÈnupassanÈ 86 DukkhindriyaÑ 80 Dukkhe 51 Duggati 339 Duggate 337 DuccaritÈ 293 DutiyaÑ 172 DutiyaÑ jhÈnaÑ 82 DuppaÒÒatejaÑ 294 DubbaÓÓe 336 Dubhato 25 D|repi 312 DevatÈnussati 214, 280 DesabhÈsÈ 7 Deseti 227 DomanassaÑ 137, 143, 144



[ Da ] DomanassindriyaÑ 80 Doso 266, 292 DvÊhi balehi 37 Dve dhÈtuyo 62

[ Dha ] Dhamma 17 DhammakkhandhÈ 126 Dhammacakkhu 73 DhammaÔÔhitiÒÈÓaÑ 17 DhammaÔÔhena 296 DhammaÔÔho 96 Dhammatejo 293 Dhammato 207 DhammadhÈtu 79 DhammaniruttÈbhilÈpe ÒÈÓaÑ 4 DhammapaÔisambhidÈ 3 DhammapadÈni 272 DhammavavatthÈnaÑ 96 Dhammavicayo 342 DhammÈ 75, 264 DhammÈnussati 214, 280 Dhammesu 267 Dhammo 3, 130 DhÈtu 79 DhÈtuÔÔhena 296 DhÈtuÔÔho 92, 96 DhuvasaÒÒaÑ 124 Dhuvena 302


[ Na ] NakhÈ 76 NandiÑ 124, 240 NandirÈgasahagatÈ 146 NavadhammavavatthÈne 32 Navahi 38 NÈnattaÑ 293, 297 NÈnattakÈyÈ 104 NÈnattakÈyÈ ekatta- saÒÒino 104 NÈnattasaÒÒaÑ 124 NÈnattasaÒÒino 104 NÈnatte 344 NÈnattekattaÑ 293 NÈnattekattakammavipphÈra- vasena 49 NÈnattekattakovido 259 NÈnattekattapaÔivedhe 42 NÈnattekattar|panimittÈnaÑ 49 NÈnattekattaviÒÒÈÓacariyÈ 48 NÈnattekattasaddanimittÈnaÑ 48 NÈnatte paÒÒÈ 45 NÈnÈdiÔÔhÊsu 241, 253 NÈnÈdiÔÔhÊsu na kampati 244 NÈnÈdhammappakÈsanatÈ 42 NÈnÈdhammÈ 295 NÈnÈbaddha-avikopanaÑ 287 NÈnusayÈ 266 NÈmaÑ 84, 102 NÈmar|paÑ 321 NÈmar|papaccayÈ 322 NhÈr| 76



[ Na ] Ni 51 Nikanti taÓhÈ 223 NikkilesaÔÔhena 266 NiggahaÔÔho 89 NiccasaÒÒaÑ 124 Niccena 302 Nijjaravatth|ni 71 NidÈnaÔÔho 95 Niddasavatth|ni 68 NindÈ 106 Nibbatti 87 NibbattilakkhaÓaÑ 234-5 NibbÈnaÑ 88, 101, 274 NibbÈnadhÈtuyÈ 290 NibbÈnÈya 201 NibbÈnÈrammaÓÈ 341 NibbidÈnupassanÈ 86 NibbidÈya 201 NibbidÈsahagatÈ 130 Nibbindati 275 NibbedhabhÈgiyaÑ samÈdhiÑ 115 NibbedhabhÈgiyÈ 57 NimittaÑ 124, 242, 278 NimittaÔÔhiti 222 NimujjaÑ 310 NimmalaÔÔho 94 NiyyÈnaÔÔho 89, 90, 93, 96 NiyyÈnikÈ 341 Nirayo 339


[ Na ] NirÈmisaÑ 88, 254 NiruttipaÔisambhidÈ 3 NirodhacariyaÔÔho 95 NirodhaÔÔho 95 NirodhadhammaÑ 233 NirodhasamÈpatti 38 NirodhasamÈpattiyÈ 38 NirodhÈnupassanÈ 86 NirodhÈnupassÊ 281 NirodhÈya 201 Nirodhe 38 Nirodheti 291 Nirodho 113 Nirodho nibbÈnaÑ 115 NivattanaÔÔho 88 Nivisati 146 NivutthÈ 49 NissaraÓaÑ 113 NissaraÓaÔÔho 93, 95 NÊ 245 NÊvaraÓÈnaÑ 114 NÊvaraÓÈni 110 NÊvaraÓe 283 NÊvaraÓe paÔisa~khÈ 251 NekkhammaÑ 96, 113, 295 NekkhammaÑ ekattaÑ 301 Nekkhammavasena 301 Nekkhammasa~kappo 153 NekkhammekattaÑ 301



[ Na ] NepuÒÒaÑ 343 NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈbhavo 82 NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ 83

[ Pa ] PakatiparisuddhamidaÑ 266 PakatisÈvakÈ 323 PakÈsanatÈ 42 PakÈsane 344 PakÈseti 295 PakkhandanaÔÔho 93 PakkhÊsakuÓo 311 PaggahaÔÔhe 41 PaggahaÔÔho 89, 95 Paggaho 292 PaccayaÔÔhiti 222 PaccayaÔÔho 93 PaccayanirodhaÔÔhena 236 Paccayapariggahe paÒÒÈ 17 PaccayappavattÈnaÑ 49 PaccayasamudayaÔÔhena 235 Paccayo 199, 223 PaccavekkhaÓaÒÈÓaÑ 342 PaccavekkhaÓanimittaÑ 117 PaccavekkhaÓe ÒÈÓaÑ 28 Paccavekkhati 285 PaccuppannÈnaÑ 19 PaccekabuddhÈ 323 PaccekabuddhÈnaÑ 190 PacchÈ ÒÈÓaÑ 279


[ Pa ] PacchÈbhattaÑ 123 Pajahanto 295, 301 PajahÈti 114 PajÈnanaÔÔhena paÒÒÈ 101 PajÈnanaÔÔho 92 PajÈnanÈ 342 PaÒca 138 PaÒcakkhandhÈ 291, 295 PaÒca lakkhaÓÈni 235 PaÒcavokÈrabhavo 82 PaÒÒÈ 12, 101, 119, 342 PaÒÒÈ-Èloko 343 PaÒÒÈ-obhÈso 343 PaÒÒÈtejo 293 PaÒÒÈpajjoto 343 PaÒÒÈpÈsÈdo 343 PaÒÒÈpeti 227 PaÒÒÈbalaÑ 343 PaÒÒÈya ca vivaÔÔanÈ 240 PaÒÒÈratanaÑ 344 PaÒÒÈsatthaÑ 343 PaÒÒindriyaÑ 81, 340, 343 PaÔighasaÒÒaÑ 123 PaÔighasaÒÒojanÈ 257 PaÔicca 17, 317 PaÔiccasamuppannaÑ 113, 233 PaÔiccasamuppannÈ dhammÈ 226 PaÔiccasamuppÈdo 226 PaÔinissaggÈnupassanÈ 86 PaÔinissaggÈnupassÊ 281



[ Pa ] PaÔipadÈ 271 PaÔippassaddhaÔÔhena 100 PaÔippassaddhaÔÔho 91 PaÔippassaddhi 187 PaÔippassaddhippahÈnaÑ 113 PaÔippassaddhiyÈ 38 PaÔibujjhanaÔÔho 94 PaÔibhÈnapaÔisambhidÈ 3 PaÔilÈbhabhÈvanÈ 122 PaÔilÈbhatthÈya 284 PaÔilÈbho 140 PaÔivijjhati 226 PaÔividitÈ 277 PaÔivedhaÔÔhena 100, 296 PaÔivedhaÔÔhena vijjÈ 99, 262 PaÔivedhaÔÔho 96 PaÔisa~khÈ 19, 240 PaÔisa~khÈnupassanÈ 97 PaÔisa~khÈya 246 PaÔisandhi 87, 242 PaÔisambhidÈ 3 PaÔisambhidÈnaÑ maggo 2 PaÔhamaÑ 170 PaÔhamaÑ jhÈnaÑ 82, 282 PaÔhamaÑ samatho 279 PaÔhamÈbhinibbattÈ 104 PaÔÔhapeti 227 PaÓidhiÑ 124, 278 PaÓihitaÑ 254


[ Pa ] PaÓÊtaÔÔho 88 PaÓÊtÈ 122 PaÓÊtÈdhimuttatÈ 35 PaÓÊte 336 PaÓÊto 35, 217 PaÓÉiccaÑ 343 PatÈpanaÔÔho 94 PatiÔÔhÈpakaÔÔho 89 Patir|padesavÈso 272 Patodo 343 PathavÊ 75 PathavÊkasiÓavasena 280 Padahati 155 PadahanaÔÔho 91 PadesavihÈre ÒÈÓaÑ 44 PadhÈnaÔÔho 95 PapphÈsaÑ 76 Pabbato 309 PabhÈvane 344 Pabhede 344 PamÈde 89 PamÈdo 293 PamukhaÔÔhena 100 Pamuditassa 274 PayogappaÔippassaddhipaÒÒÈ 27 PayogÈnaÑ 91 Payogo 27 ParaÑ maraÓÈ 339 ParanimmitavasavattÊ deve 269 ParapuggalÈnaÑ 315



[ Pa ] ParasattÈnaÑ 315 ParÈmaÔÔhÈni 200 ParÈmaÔÔhÈya 267 ParÈmasati 312 ParÈmÈso 292 ParikkhÈrÈya 211 PariggahaÔÔhena 219 PariggahaÔÔho 88, 90 Pariggaho 112 ParicitaÔÔho 93 PariccattajÊvitÈnaÑ 190 PariccattÈ 276 PariccÈgaÔÔhe ÒÈÓaÑ 33 PariccÈgaÔÔhena vimutti 100, 262 PariccÈgaÔÔho 88 PariccitÈ 255 ParijÈnanaÔÔhena 296 ParijÈnanaÔÔho 96 ParijÈnanto 302 ParijjhÈyanÈ 143 PariÒÒaÔÔhe 50 PariÒÒÈtÈ 276 PariÒÒÈtÈ ceva 108 PariÒÒÈpaÒÒÈ 33 PariÒÒÈpaÔivedhaÑ 114 PariÒÒÈpaÔivedhaÔÔho 85 PariÒÒÈya tÊraÓaÔÔho 92 PariÒÒeyyÈ 57 PariÓÈmeti 307 PariÓÈyikÈ 343


[ Pa ] Parittasubha AppamÈÓasubha- subhakiÓhÈ 105 ParittÈbhÈ 105 Paridameti 306 Paridevo 87, 136, 143, 243 ParinibbÈne 38 ParipakkattÈ 224 ParipÈko 140 ParipucchÈ 6, 7 Parip|rakÈrÊnaÑ 189 Parip|raÔÔhena 219 Parip|raÔÔho 88 ParibhÈveti 306 Parimajjati 312 Pariyatti 6 PariyantaÑ karitvÈ 269 PariyantapÈrisuddhisÊlaÑ 187 PariyantasikkhÈpadÈnaÑ 188 PariyÈdÈnaÑ 39 PariyÈdiyati 290-1 PariyÈyadukkhaÑ 133 PariyesanÈ 111 PariyesanÈnÈnattaÑ 276 Pariyogahati 298 PariyogÈhaÓe ÒÈÓaÑ 43 PariyogÈhaÓe paÒÒÈ 48 PariyodÈtena 307 PariyosÈnaÔÔhena 101 ParivÈraÑ 340 ParivÈraÔÔhena 219



[ Pa ] ParivÈraÔÔho 88 ParivÈrÈya 211 Parisuddhena 307 PariÄÈhanÈnattaÑ 276 PalÈpo 143 PalibodhaÔÔhiti 222 PalibodhaÔÔho 95 PalibodhasÊsaÑ 291 Palla~kena 311 PavattaÑ 87, 242, 278, 290 PavattaÔÔhiti 221 PavattapariyÈdÈne 38 PavattasantatÈdhipateyya- parivÈraÑ 340 PavicayaÔÔho 90 Pavicayo 342 PasaÑsÈ 106 PasÈdacakkhu 73 PasÈdavasena 48 PasÈdo ÈyatanaÑ 224 PasÊdanaÔÔho 93 Passati 226, 275 Passato 302 PassaddhakÈyo 275 Passaddhi 90 PassaddhiyÈ 211 PassaddhivatthukÈni 200 PassanaÔÔho 93 Passane paÒÒÈ 28 Passambhati 274


[ Pa ] PassambhayaÑ 281 PahÈtabbaÑ 115 PahÈnaÑ 210 PahÈnaÔÔhe 50 PahÈnaÔÔho 88 PahÈnassa pariccÈgaÔÔho 92 PahÈnÈya 155, 294 PahÈne paÒÒÈ 33 Pahitatta... 40 PahÊnattÈ 251 PahÊnÈ 276 PaÄÈso 292 PÈkÈro 309 PÈÓÈtipÈtaÑ saÑvaraÔÔhena sÊlaÑ 203 PÈÓÈtipÈto 203 PÈÓo 203 PÈtimokkhasaÑvaro 202 PÈtubhÈvo 139 PÈdaÔÔho 95 PÈdo 91 PÈpakÈnaÑ 155, 294 PÈmojjaÑ 96 PÈmojjavatthukÈni 200 PÈmojjÈya 210 PÈrip|riyÈ 155, 211 PÈrisuddhipadhÈniya~gaÑ 119 PÈliccaÑ 140 PitÈ 145 PittaÑ 77



[ Pa ] Piyavippayogo 137 PisuÓÈ vÈcÈ 205 PihakaÑ 76 PÊti 90, 274 PÊtipaÔisaÑvedÊ 281 PÊtipharaÓatÈ 117 PÊtimanassa 274 PÊtiyÈ 211 PÊtiyÈ ca virÈgÈ 172 PÊtivatthukÈni 200 PÊtisukhaÑ 169, 172 PÊtisukhasahagatÈ 130 PÊÄanaÔÔhÈ 302 PÊÄanaÔÔho 95 PuÒÒatejo 293 PuthujjanakalyÈÓakÈnaÑ 188 Puthujjanassa 245 Puthujjano 245 PuthunÈnattatejapariyÈdÈne 40 PubbaÓhasamayaÑ 123 Pubbayogo 6, 7 Pubbe ca katapuÒÒatÈ 272 PubbenivÈsaÑ 323 PubbenivÈsÈnussati 49 PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ 49 Pubbeva 177 Pubbo 77 PurimakammabhavasmiÑ 223-4 Purimepi yÈme 123 PurisindriyaÑ 80


[ Pa ] Purekatassa 224 PurebhattaÑ 123 PuÄavakaÑ 219 PeyyavajjaÑ 271 PonobhavikÈ 146

[ Pha ] PharaÓaÔÔho 90 PharaÓÈ pÊti 169 PharusÈ vÈcÈ 205 PhalÈnaÑ sacchikiriyaÔÔho 91 Phale ÒÈÓaÑ 27 PhassanaÔÔhe ÒÈÓaÑ 33 PhassanaÔÔho 92, 96 PhassanÈnattaÑ paÔicca 275 PhassitÈ 129, 276 Phasso 84, 100, 101 PhuÔÔhattÈ paÒÒÈ 43 PhuÔÔhassa 143 PhuÔÔho 224 Phusati 298 PhusanaÔÔhena 296 Phussa phussa vayaÑ passati 278

[ Ba ] BahiddhÈ 24, 31, 228 BahudhÈ 307 BahulÊkammaÔÔho 94 BÈhusaccaÑ 7 Bujjhati 118 BujjhanaÔÔho 94



[ Ba ] Buddhacakkhu 73 BuddhÈnussati 214, 280 Bojjha~gÈ 118 BoÔÔhabbÈ 74 ByaÒjananiruttÈbhilÈpÈ 277 ByÈdhi 87 ByÈpÈdo 206 BrahmakÈyikÈ 104 BrahmalokaÑ 270

[ Bha ] BhaginÊ 145 Bha~gaÒca anupassati 241 Bha~gÈnupassane 19 BhayaÑ 88, 243 BhayaÔÔhena 229 BhayatupaÔÔhÈne 20 BhavagÈmikammÈ 293 BhavataÓhÈ 109, 146 BhavapaccayÈ 322 BhavarÈgÈnusayÈ 257 BhavÈsavo 279 Bhavo 84 BhÈtÈ 145 BhÈvanaÔÔhe 50 BhÈvanaÔÔho 94 BhÈvanÈ 120, 259 BhÈvanÈpaÒÒÈ 33 BhÈvanÈya 155, 211, 295 BhÈvitÈ 276


[ Bha ] BhÈveti 122, 305 BhÈvetabbÈ 57 Bhikkhu 123 BhiyyobhÈvÈya 155, 295 BhujissÈni 200 Bh|taÑ 113 Bh|maÔÔho 93 Bh|mi 31, 158 Bh|miyo 268 Bh|rÊ 343 Bhedo 141 BhogabyasanaÑ 143 Bhonto 337

[ Ma ] MaÑsaÑ 76 MaÑsacakkhu 73 Makkho 292 MaggakkhaÓe jÈtÈ 341 MaggassetaÑ phalaÑ 260 MaggÈ 270 MaggÈmaggaÒÈÓadassana- visuddhi 119 Magge ÒÈÓaÑ 25 Maccu maraÓaÑ 141 MacchariyaÑ 112, 293 MajjhanhikasamayaÑ 123 MajjhÈ 122 Majjho 217 Matthalu~gaÑ 78 Mado 293



[ Ma ] ManasikÈro 100 ManindriyaÑ 80 ManussÈ 104 Mano 74, 263 ManodhÈtu 79 ManoviÒÒÈÓaÑ 75 ManoviÒÒÈÓadhÈtu 79 Manosamphasso 75 MaraÓaÑ 84, 87 MaraÓassati 280 MahaggataÑ 315 MahÈkaruÓÈsamÈpattiyÈ 54 MahÈsammato 331 MahÈsÈvakÈ 323 MÈtÈ 145 MÈnÈ 257 MÈno 266, 293 MÈyÈ 293 MicchattÈ 111 MicchÈ-ÈjÊvaÑ pahÈya 155 MicchÈ-ÈjÊvo 111 MicchÈkammanto 111 MicchÈcÈro 204 MicchÈÒÈÓaÑ 112, 300 MicchÈdiÔÔhi 111, 207 MicchÈdiÔÔhikammasamÈdÈnÈ 338 MicchÈdiÔÔhikÈ 338 MicchÈdiÔÔhipaccayÈ 298 MicchÈdiÔÔhiv|pasamapaccayÈ 299 MicchÈvÈcÈ 111


[ Ma ] MicchÈvÈyÈmo 111 MicchÈvimutti 112, 300 MicchÈsa~kappÈ vuÔÔhÈti 256 MicchÈsa~kappo 111 MicchÈsamÈdhi 111 Mittasampatti 7 MittÈ 145 MuccanaÔÔho 93 MuÒcitukamyatÈ 22 MuttaÑ 78 MuttaÔÔhena 99 MuditÈ 83 MuduÑ 306 MusÈ 205 M|laÔÔhena 100 M|laÔÔho 95 M|lato 208 MettÈcetovimutti 83 Medo 77 MedhÈ 343 Moho 266, 292 Moho avijjÈ 223

[ Ya ] YaÑ kiÒci 227 YaÑ d|re santike 228 YaÑ yaÑ viditaÑ 298 YakanaÑ 76 YatthicchakaÑ 285 YathÈkamm|page 337



[ Ya ] YathÈ divÈ tathÈ rattiÑ 335 YathÈbh|taÑ pajÈnÈti 275 YathÈbh|taÒÈÓadassanaÑ 97 YathÈ rattiÑ tathÈ divÈ 335 YathÈbh|taÒÈÓadassana- vatthukÈni 201 YadicchakaÑ 285 YadidaÑ 317 YamakapÈÔihÊre 54 YampicchaÑ na labhati 138 Yaso 106, 199 Ya’ssa 144 YÈnÊkataÔÔho 93 YÈyaÑ taÓhÈ 146 YÈvaticchakaÑ 285 YuganaddhaÔÔho 88 YuganaddhÈ vattare 258 Ye d|re 314 Yo tattha 212 Yo tassÈyeva taÓhÈya 147

[ Ra ] RasÈ 74 RÈgaÑ 124, 240 RÈgasampayuttÈni 267 RÈgassa javanatthÈya 266 RÈgassa javanÈ 266 RÈgo 112, 266, 292 RuppanaÔÔhena 102 R|paÑ 75, 84, 102, 227


[ Ra ] R|paÑ passanto bhÈveti 125 R|padhÈtu 82 R|parÈgÈ 257 R|pasaÒÒaÑ 123 R|pasaÒÒÈ 75 R|pasamudayo 235 R|pasahagatÈ 131 R|pÈ 74 R|pÈvacarÈ 120, 269 R|pÈvacaro 217 R|pupÈdÈnakkhandho 146 RogabyasanaÑ 143 Rodha 51

[ La ] LasikÈ 78 LahusaÒÒaÒca 47, 307 LÈbhanÈnattaÑ 276 LÈbhapariyantaÑ 199 LÈbhahetu 199 LÈbhiÑ 129 LÈbho 106 LÈlappanÈ 143 LÈlappitattaÑ 143 LÈlappo 143 LokadhammÈ 106 LokÈmisaÑ 254 LokiyÈ 120 Lokiyo 213



[ La ] LokuttarÈ 120, 341 Lokuttaro 213 Loke 163 Loko 339 LomÈ 76 LohitaÑ 77 LohitakaÑ 219

[ Va ] VakkaÑ 76 VacÊsa~khÈrÈ 283 VatthukataÔÔho 93 VatthuÔÔho 93 VatthunÈnatte 31 VayadhammaÑ 233 VayalakkhaÓavipassanÈ 241 VayÈnupassanÈ 97 Vayo 234 Vayokhandhe 123 ValittacatÈ 140 VavatthÈnaÒÈÓaÑ 153 VavatthÈne 18, 344 VasÈ 78 VasibhÈvatÈ 38, 50 VÈcÈ 143 VÈdo 205 VÈyamati 155 VÈyo 75 VikkhambhanappahÈnaÑ 114 VikkhÈyitakaÑ 219


[ Va ] VikkhitthaÑ 315 VikkhittakaÑ 219 Vikkhepagatassa 267 Vikkhepo 292 Viggaho 112 Vicayo 342 VicÈro 75, 92, 168 VicikicchÈ 260, 266 VicchiddakaÑ 218 VijÈnanaÔÔho 92, 265 VijÈnanatthÈya 265 VijÈnanto 303 VijjÈ 126 ViÒÒÈÓaÑ 75, 84, 102 ViÒÒÈÓakasiÓaÑ 75, 120 ViÒÒÈÓacariyÈ 264, 266 ViÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ 83 ViÒÒÈÓaÔÔhitiyo 103 ViÒÒÈÓapaccayÈ 321 ViÒÒÈte carati 266 ViÒÒuppasatthÈni 200 VitakkapaccayÈ 300 VitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ 171 VitakkavipphÈravasena 47 Vitakkav|pasamapaccayÈ 300 VitakkasahagatÈ 130 Vitakko 75, 91, 168 ViditaÔÔhena 251 ViditattÈ 43 VinipÈtikÈ 104



[ Va ] VinipÈto 339 VinibandhanaÑ 292 Vinibandhassa 267 VinÊlakaÑ 218 Vineyya 163 VipariÓÈmaÔÔho 95 VipariÓÈmadhammaÑ 263 VipariÓÈmalakkhaÓaÑ 236 VipariÓÈmÈnupassanÈ 97 VipariÓÈmÈnupassane 19 Vipassati 246 VipassanÈ 19, 116, 241, 343 VipassanÈbalaÑ 283 VipassanÈsu 241 VippalÈpo 143 VipÈkaÑ 273 VipÈkamanodhÈtu 265 VipphÈrattÈ 48 VipubbakaÑ 218 Vibhajati 227 VibhavataÓhÈ 146 VimalaÔÔho 94 Vimuccati 275 VimuttaÑ 316 VimuttaÔÔhena 220, 262 VimuttaÔÔho 88, 95 VimuttÈyatanÈni 63 Vimutti 27, 101, 119, 126, 262 VimutticariyaÔÔho 95 VimuttiÒÈÓaÑ 27


[ Va ] Vimuttiraso 125 VimokkhacariyaÑ 259 VimokkhavivaÔÔe ÒÈÓaÑ 46 VimokkhÈ 128 VimocayaÑ 281 Vimokkho 99, 262, 292 Virajjati 275 Virati 208 VirÈgacariyaÔÔho 95 VirÈgaÔÔho 95 VirÈgadhammaÑ 233 VirÈgÈnupassanÈ 86 VirÈgÈnupassÊ 281 VirÈgÈya 201 VirÈg|pasaÑhitÈ 130 VirocanaÔÔho 94 Virocane 344 VivaÔÔakappe 333 VivaÔÔaÔÔhÈyÊ 331 VivaÔÔanaÔÔho 93 VivaÔÔanÈnupassanÈ 97 VivaÔÔo 331 Vivarati 227 VivÈdo 112 Vivicca akusalehi dhammehi 167 Vivicceva kÈmehi 166 VivekacariyaÔÔho 94 VivekajaÑ 169 VivekaÔÔho 94, 95 VisaÒÒuttaÑ 255



[ Va ] VisamaÑ nappaÔipajjati 220 VisamaÑ nÈdiyati 220 VisamaÑ nesati 220 VisayakkhettaÑ 326 Visujjhati 297 VisuddhaÑ 297 VisuddhÈnaÑ 89 VisuddhÈya 314 Visuddhena 336 VisesabhÈgiyÈ 57 VisesÈdhigamaÔÔho 89 Viharati 162, 170 VihÈranÈnatte 34 VihÈraÔÔhe 34, 278 VihÈrasamÈpattaÔÔhe 278 VihÈrasamÈpattaÔÔhena 251 VihÈrasamÈpattinÈnatte 34 VihÈrÈdhigamo 35 VihÈro 34 VÊtadosaÑ 315 VÊtamohaÑ 315 VÊtarÈgaÑ 315 VÊtarÈgassa 246, 253 VÊtikkamati 200 VÊtikkamÈya 201 VÊmaÑsaÔÔho 95 VÊriyaÑ Èrabhati 155 VÊriyaÑ vÈheti 125 VÊriyaÔÔho 95 VÊriyÈrambhe 41


[ Va ] VÊriyindriyaÑ 81 VÊsatiyÈ 226 VuÔÔhahitvÈ 262 VuÔÔhÈnakusalatÈ 215 VuÔÔhÈnaÔÔho 88, 92 VuÔÔhÈnavivaÔÔane 24-5 VedanÈ 75, 84 VedanÈto 207 VedanÈnÈnattaÑ 275 VedanÈpaccayÈ 322 VedayitaÑ 74 VedayitaÑ vedanÈ 224 Vedhati 283 VepullÈya 155, 295 VebhabyÈ 343 VehapphalÈ 105 VodÈnaÔÔho 90 VosaggacariyaÔÔho 95 VosaggaÔÔho 95 Vosagge paÒÒÈ 46, 302 Vosajjati 302 Vosajjanto 303

[ Sa ] SaÑ 51 SaÑkhittaÑ 315 SaÑghapaÔimÈnanaÑ 288 SaÑghÈnussati 214, 280 SaÑvaÔÔakappe 326, 333 SaÑvaÔÔaÔÔhÈyÊ 331



[ Sa ] SaÑvaÔÔavivaÔÔakappe 333 SaÑvaÔÔo 331 SaÑvaraÔÔhena 262 SaÑvaraÔÔho 212 SaÑvarapÈrisuddhi 212 SaÑvarasamodhÈnaÑ sÊlaÑ 203 SaÑvaritvÈ 16 SaÑvare paÒÒÈ 14 SaÑvaro sÊlaÑ 202 SaÑsaÔÔhÈ 341 Sa-uttaraÑ 315 Sa-uddesaÑ 334 Sa-uddhaccÈ 267 SakadÈgÈmiphalaÑ 99 SakadÈgÈmimaggo 99 SakkÈyadiÔÔhi 260 Saggo 339 Sa~kappanÈnattaÑ 275 Sa~khataÑ 113, 233 Sa~khataÔÔho 92, 95 Sa~khÈrasÊsaÑ 292 Sa~khÈrÈ 57, 75, 84 Sa~khÈrÈnaÑ 38 Sa~khÈrupekkhaÑ 246 Sa~khÈrupekkhÈya 245 Sa~khÈrupekkhÈsu 22, 251 Sa~khittena 138 Sa~khipitvÈ 18 Sa~gati 145 Sa~gahavatth|ni 271


[ Sa ] Sacca 59 SaccaÔÔhena 296 SaccaÔÔho 96 SaccavivaÔÔe ÒÈÓaÑ 46 SaccavivaÔÔo 303 SaccÈnaÑ 91 SaccÈni 58 SaccÈbhisamayaÔÔho 89 SacchikatÈ 129, 276 Sacchikaroti 129 SacchikÈtabbÈ 57 SacchikiriyaÔÔhe 50 SacchikiriyaÔÔhena 296 SacchikiriyaÔÔho 96 SacchikiriyÈpaÒÒÈ 33 SaÒjÈti 139 SaÒjÈnanaÔÔho 92 SaÒjÈnanto 303 SaÒcetanÈ 75 SaÒÒÈ 75 SaÒÒÈnÈnattaÑ 275 SaÒÒÈbhavo 82 SaÒÒÈmanasikÈrÈ 130 SaÒÒÈvivaÔÔe ÒÈÓaÑ 45 SaÒÒÈvivaÔÔo 303 SaÒÒÈvedayitanirodhaÑ 284 SaÒÒuttaÑ 255 SaÒÒogaÔÔhiti 222 SaÒÒogaÔÔho 95 SaÒÒogÈbhinivesaÑ 124



[ Sa ] SaÓhasaÓhÈnaÑ 312 Sati 101, 130 SatindriyaÑ 81 SatipaÔÔhÈnaÑ 91 SatipaÔÔhÈnÈ 117, 261, 270 SatimÈ 163 Satisambojjha~go 90 Sato 175 SattanikÈye 139 SattÈnaÑ 53 SattÈnusayÈ 111 SattÈvÈsÈ 106 SatthÈdÈnaÑ 112 SatthupakkosanaÑ 288 SadiÔÔhi 267 SadosaÑ 315 SadosÈ 267 SaddanimittaÑ 312 SaddÈnaÑ 312 Saddo 48 SaddhÈbalaÑ 89 SaddhindriyaÑ 81 SantaÔÔho 88 SantÈpaÔÔho 95 SantÈpanaÔÔho 94 Santike 314 SantiÔÔhati 130 SantiÔÔhanaÔÔho 93 SantiÔÔhanÈ 22, 251 Santipade 243


[ Sa ] Santo 35 Sandasseti 295 SandassetuÑ 277 SapariyuÔÔhÈnehi 260 SappabhÈsaÑ 335 SappurisÈvassayo 272 SabalÈni 200 SabbakÈyapaÔisaÑvedÊ 281 Sabbakilese 125 SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ 54 SabbadhammÈnaÑ 38, 42 SabbanimittÈnaÑ 248 Sabbanimittehi 256 Sabbe dhammÈ 58 SamaÑ 291 SamaÑ Èdiyati 220 SamaÑ esati 220 SamaÑ paÔipajjati 220 SamaÔÔho 94 SamathabalaÑ 283 Samathavasena 251 Samatho 116 Samantacakkhu 73 SamannÈgataÑ 304 SamannÈgatassa 143 SamannÈgatÈ 337 SamannÈgatattÈ 37 Samayavasena 228 SamasÊsaÔÔhe ÒÈÓaÑ 38 SamÈgamo 145



[ Sa ] SamÈdahaÑ 281 SamÈdahane paÒÒÈ 16 SamÈdÈnaÔÔho 89 SamÈdÈnavirati 208 SamÈdhi 100, 116, 279 SamÈdhikusalatÈ 214 SamÈdhicariyÈhi 284 SamÈdhijaÑ 172 SamÈdhindriyaÑ 81 SamÈdhiyati 275 SamÈdhivatthukÈni 200 SamÈdhissa vasena 279 SamÈnattatÈ 272 SamÈnabhÈgÈ 258 SamÈnÈ 267 SamÈpajjati 278, 285 SamÈpattaÔÔhe 278 SamÈpatti 34 SamÈpattikusalatÈ 214 SamÈpattinÈnatte 34 SamÈpannassa 270 SamÈhitaÑ 316 SamÈhitena cittena 275 SampajaÒÒaÑ 343 SampajÈnassa 38 SampajÈno 163, 175, 290 Sampattavirati 208 SampayuttÈ 341 SampasÈdanaÑ 171 SamphappalÈpo 205


[ Sa ] Sambhavanti 317 SammappadhÈnaÑ 91 SammappadhÈnÈ 262, 270 SammasanaÒÈÓaÑ 153 Sammasane ÒÈÓaÑ 18 SammÈ 38 SammÈ-ÈjÊvena 155 SammÈ-ÈjÊvo 90, 149 SammÈkammanto 90, 149 SammÈÒÈÓaÑ 300 SammÈdiÔÔhi 149, 344 SammÈdiÔÔhipaccayÈpi 299 SammÈdiÔÔhiyÈ 90 SammÈ passati 213 SammÈvÈcÈ 90, 149 SammÈvÈyÈmo 90, 149 SammÈvimutti 300 SammÈsa~kappo 90, 149 SammÈsati 90, 149 SammÈsamÈdhi 90, 149 SammÈ samucchindati 291 SammÈ samucchinnÈ honti 260 SammÈsambuddhÈnaÑ 198 SamucchedaÔÔhena 262 SamucchedaÔÔhena khaye ÒÈÓaÑ 100 SamucchedappahÈnaÑ 113, 115 SamucchedamaraÓaÑ 136 Samucchedavirati 208 Samucchede 38 SamuÔÔhÈnaÔÔhena 100



[ Sa ] SamuÔÔhÈnaÔÔho 90 SamudayaÑ 124, 240 SamudayaÔÔhiti 222 Samudayanirodho 85 Samudayo 262, 317 SamudÈgatÈ 262 SamudÈgate 28 SamudÈcaranti 130 Samo 221 Samodahati 306 Samodahane paÒÒÈ 44 SamodhÈnaÑ 145 SamodhÈnaÔÔho 93 SamosaraÓaÔÔhena 100 SamohaÑ 315 SamohÈ 267 SambodhÈya 201 SambujjhanaÔÔho 94 SammutimaraÓaÑ 136 SammohÈbhinivesaÑ 124 SarÈgaÑ 315 SarÈgÈ 267 SallakkhaÓÈ 342 SallakkhaÓe 344 SallekhaÔÔhe ÒÈÓaÑ 40, 294 SavanaÑ 6 SavicikicchÈ 267 SavitakkasavicÈro 213 SasambhÈracakkhu 73 Sassatena 302


[ Sa ] Sahagata 116 SahagatÈ 341 SahajÈtaparivÈrÈ 341 SahajÈtÈ 341 SaÄÈyatanaÑ 322 SaÄÈyatanapaccayÈ 322 SÈkÈraÑ 334 SÈÔheyyaÑ 293 SÈtasahagatÈ 116 SÈnusayÈ 267 SÈmaÒÒaphalÈni 126, 274 SÈmisaÑ 88 SÈmisaÒca 254 SÈyanhasamayaÑ 123 SÈraÔÔhena 101 SÈrambho 293 SÈrÈdÈnÈbhinivesaÑ 124 SÈlohitÈ 145 SÈvakasÈdhÈraÓÈni 55 SÈsavo 101 SikkhÈ 89 Si~ghÈÓikÈ 78 SÊlabbataparÈmÈso 260 SÊlabyasanaÑ 143 SÊlamaye ÒÈÓaÑ 15 SÊlavisuddhi 99 SÊlÈni 187, 200 SÊlÈnussati 214, 280 SÊsaÑ 291 SukkÈni 266



[ Sa ] SukhaÑ 74, 88, 106 SukhaÑ vedeti 275 SukhapharaÓatÈ 117 SukhavatthukÈni 200 SukhasaÒÒaÒca 47, 307 SukhindriyaÑ 80 SukhudrayÈni 266 SukhumaÑ 228 SukhumÈnaÑ 312 Sukho 221 Sugati 339 Sugate 337 SuÒÒataÔÔho 88 SuÒÒatÈnupassanÈ 97 SuÒÒate 278, 282 SuÒÒate paÒÒÈ 46 SuÒÒato 278 SuÒÒato ca upaÔÔhÈnaÑ 241 SuÒÒato vihÈro 281 SuÒÒato samÈdhi 218 SuÓÈti 314 Suta 13 SutamayaÒÈÓaÑ 153 Sutamaye ÒÈÓaÑ 13 SutvÈna 14 SuddhÈvÈsÈ 105 SubhakiÓhÈ 105 SuvaÓÓe 336 SuviditÈ 251 SuvimuttaÑ 261


[ Sa ] SuvimuttaÔÔho 94 SusamÈraddhaÔÔho 93 SusamuggataÔÔho 94 Sekkhapariyante 189 Sekkhassa 246 SekkhÈnaÑ 190 Sedo 77 SemhaÑ 77 SeyyathÈpi 104 SeyyathidaÑ 146 So 306-7 SokasallaÑ 143 Soko 87, 136, 143, 243 SocanÈ 143 SotaÑ 74 Sota 12 SotadhÈtuvisuddhiÒÈÓaÑ 48 SotÈpattiphalasamÈpatti 99 SotÈpattimaggo 99 SotÈvadhÈnaÑ 56 SotindriyaÑ 80 SomanassadomanassÈnaÑ 177 SomanassÈya 211 SomanassindriyaÑ 80 SoÄasahi 38

[ Ha ] HatavikkhittakaÑ 219 HadayaÑ 76 HÈnabhÈgiyÈ 57


PadÈnukkamo PiÔÔha~kÈ PadÈnukkamo PiÔÔha~kÈ

[ Ha ] [ Ha ] Hito 221 HeÔÔhato 269

Hetu 223 HÊnaÑ vÈ paÓÊtaÑ vÈ 228 HÊnÈ 122 HetuÔÔhiti 222 HÊne 336 HetuÔÔho 89, 90, 93, 96 HÊno 217 HetuÔÔhena 262



LakkhitabbÈnaÑ anukkamaÓikÈ


[ A ] AkusalakammapathÈ dasa 272 Akusalakammapatha- vinicchaya 207 AjjhattikÈni ÈyatanÈni cha 103 AtÊtaÑ catubbidhaÑ 227, 230 AttacariyÈ 271 Atta, attaniya 302 AttavÈdupÈdÈnaÑ 103 AttasammÈpaÓidhi 272 AtthapaÔisambhidÈ 2, 3 AdiÔÔhajotanÈpucchÈ 56 AdinnÈdÈnassa paÒca sambhÈrÈ 204 AdukkhamasukhÈ vedanÈ 102 AddhÈ (3) 227-8 AdhimokkhaÔÔhena saddhindriyanti-ÈdÊni tettiÑsa 99 AnattÈnupassanÈ 86 AnabhijjhÈ dhammapadaÑ 272 AnÈgataÑ catubbidhaÑ 227, 230 AnÈvaraÓaÒÈÓaÑ 53, 55 AniccÈdÊnaÑ kÈraÓÈni 229, 250 AniccÈnupassanÈ 86 AniccÈnupassanÈdayo satta 86 AnuttariyÈni cha 65 AnupÈdiseso 290 AnupubbanirodhÈ nava 128 AnupubbavihÈrÈ nava 70-71


[ A ] AnubujjhanaÔÔho 94 AnumatipucchÈ 56 AnulomaÒÈÓaÑ 24 AnusayÈ satta 111 AnussatiÔÔhÈnÈni cha 118 AnussatÈnuttariyaÑ 65, 67 Andhaputhujjana 189, 245 ApariyantasikkhÈpada 188 ApÈya, duggatÊnaÑ visesatÈ 339 AppamaÒÒÈyo catasso 271 AbyÈpÈdo dhammapadaÑ 272 AbhijjhÈya dve sambhÈrÈ 206 AbhiÒÒÈ cha 126-7 AbhiÒÒÈÒÈÓÈnaÑ kamo 46 AbhiÒÒÈÒÈÓassa ÈrammaÓÈni 339 AbhibhÈyatanÈni aÔÔha 68-69 AbhisamayaÒÈÓaÑ 153 AmataÑ padaÑ 259 Ayaso 106 AraÓavihÈro 282 ŒriyavaÑsÈ cattÈro 271 AriyasaccÈni cattÈri 63, 183 Ariy|pavÈdatikicchÈ 337-8 Ar|padhÈtu 62

382 PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈya paÔhamabhÈge


[ A ] Ar|pasamÈpattiyo catasso 271 AlÈbho 106 AvijjÈdÊni dvÈdasa 84 AvijjÈya koÔi na paÒÒÈyati 34 AvijjÈya dve pariyÈyÈ 109 AvijjÈgho 110 AvÊcijarÈ 140-1 Asa~khatÈ ca dhÈtu 62 AsaÒÒasattÈ 107 AsallÊnattapahitattapaggahaÔÔhÈ- naÑ visesatÈ 40-1 AsÈdhÈraÓaÒÈÓÈni cha 52 AsekkhÈ dhammÈ dasa 128-129

[ Œ ] ŒkÈsÈnaÒcÈ- yatan|pagÈ 103, 107 ŒkiÒcaÒÒÈyatan|pagÈ 104, 107 ŒjÊvapÈrisuddhisaÑvaro 15 ŒnantariyasadisaÑ kammaÑ 337-8 ŒyatanÈni dvÈdasa 107 Œraddhavipassaka 238 ŒrammaÓato 207, 209 ŒrammaÓÈni cattÈri 271 ŒrammaÓ|panijjhÈnaÑ 170, 258 ŒlokÈ cattÈro 343 ŒvajjanÈdÊni paÒcadasa 92 ŒsayÈnusaye ÒÈÓaÑ 53 ŒhÈrÈ cattÈro 102


[ I ] Itthiyo vÊsati 204 IddhipÈdÈ cattÈro 271 IddhipÈdÈni aÔÔha 91 Iddhividhassa anekavihita- bhÈvo 307 IndriyaparopariyattaÒÈÓaÑ 53 IndriyÈdÊni dasa 90 IriyÈpathacakkaÑ 272 IriyÈpathasamasÊsÊ 39

[ U ] UpÈdÈnakkhandhÈ paÒca 102-3 UpÈdÈnÈni cattÈri 103 UpekkhÈ dasavidhÈ 173,175 Upattikkamo 30 UppannaÑ catubbidhaÑ 158 UppÈdÈdÊni paÒcadasa 86-87 UbbegÈ pÊti 169

[ E ] EkaÔÔhaÑ duvidhaÑ 124, 255 EkattakÈyÈ ekattasaÒÒino 103, 107 EkattakÈyÈ nÈnattasaÒÒino 103, 107 EkattÈdinaya 237 EkattÈdÊni dvÈcattÈlÊsa 93 Ekekamaggassa tÊÓi kiccÈni 149-150



[ O ] OkÈsakatuppannaÑ 158 OkkantikÈ pÊti 169 OghÈ cattÈro 110 ObhÈsÈ cattÈro 344

[ Ka ] KathetukamyatÈpucchÈ 56 Kappassa asa~khyeyyÈni cattÈri 326, 331 Kappassa vinÈsa, saÓÔhahanÈni 326 KabaÄÊkÈro ÈhÈro 102 KamasabbaÒÒ| 54 Kamo paÒcavidho 30 KalyÈÓaputhujjano 189, 245 KasiÓÈyatanÈni dasa 119 KÈmataÓhÈ 109 KÈmadhÈtu 62 KÈmadhÈtu-ÈdÊni dvÈdasa 82 KÈmupÈdÈnaÑ 103 KÈmesu micchÈcÈrassa cattÈro sambhÈrÈ 204 KÈmo duvidho 268 KÈmogho 110 KÈyÈnupassanÈ 165-6 KÈyÈnupassanÈ- satipaÔÔhÈnaÑ 161-3 KÈyÈnupassÊ 165 KiriyÈsa~gaho 43 KilesakÈma 167, 268 Kilesappabheda 292-3


[ Ka ] KusalakammapathÈ dasa 173 Kusalakammapathavini- cchaya 208-9 KusalÈkusalesu paÔÔhÈnanayo 299 KesÈdÊni dvattiÑsa 75-78 KoÔÔhÈsato 207, 209

[ Kha ] KhaÓa (3) 227-8 KhaÓikÈ pÊti 169 KhantisaÑvaro 14, 202 KhÊÓÈsavabalÈni satta 127 KhuddikÈ pÊti 169

[ Ga ] GaÓanasa~gaho 43 Gabbhokkantim|lakÈdibhedaÑ dukkhaÑ 133 Gotrabh|naÑ ÈrammaÓÈni 254

[ Ca ] CakkaÑ paÒcavidhaÑ 272 CakkÈni cattÈri 272 CakkhÈyatanÈdÊni dvÈdasa 78 Cakkhu duvidhaÑ 73 CakkhudhÈtÈdÊni aÔÔhÈrasa 79 CakkhundriyÈdÊni bÈvÊsati 80-1 CittaÔÔhÈdÊni paÒcadasa 92 CittaparidamanÈkÈrÈ cuddasa 306 Cittassa dukÈdÊni 315



[ Ca ] Cittassa nibbÈnaninnaÑ 166 CittÈnupassanÈ 166 CittÈnupassanÈ satipaÔÔhÈnÈ 165 CÊvarasantoso 271 Cuti 320

[ Cha ] Chanda, rÈgÈnaÑ visesatÈ 112 Chando m|laÔÔhenÈti-ÈdÊni nava 100 ChaÄa~gupekkhÈ 173

[ Ja ] JarÈ duvidhÈ 135 JarÈya pÈkaÔÊbh|tatÈ 140 JÈtisa~gaho 42 JÈnÈti-ÈdÊnaÑ visesatÈ 226 JÊvitasamasÊsÊ 39

[ Jha ] JhÈnaÑ duvidhaÑ 170, 258 JhÈna~gapaccanÊkÈni 168 JhÈnÈni cattÈri 271 JhÈnÈ parihÈyanakÈraÓÈni 130 JhÈnupekkhÈ 173-4

[ ©a ] ©ÈÓaÑ (MicchÈ, sammÈ) 300 ©ÈÓacakkhu 73 ©ÈÓasaÑvaro 14, 202 ©ÈÓassa lakkhaÓarasÈdÊni 13


[ ©a ] ©ÈÓena saccavavatthÈnaÑ 238-9 ©ÈtapariÒÒÈ 32 ©ÈtasabbaÒÒ| 54 ©ÈtibyasanaÑ 142 ©ÈtisÈlohitÈnaÑ visesatÈ 145

[ Ta ] TaÓhÈkÈyÈ cha 110 TaÓhÈ tisso 109 TaÓhÈm|lakÈ nava 111 TatramajjhattupekkhÈ 173-4 TathaÔÔhÈdÊni dvÈdasa 96 TÊraÓapariÒÒÈ 32 Tejapabheda 293-4

[ Da ] DassanÈnuttariyaÑ 65 DÈna 271 DÈrucakkaÑ 272 DiÔÔhasaÑsandanÈpucchÈ 56 DiÔÔhibyasanaÑ 143 DiÔÔhupÈdÈnaÑ 103 DiÔÔhogho 110 Dibbacakkhu 73 DibbasotaÑ pakatisotavatoyeva 314 DÊghaÑ assÈsavasena 281 DukkhaÑ 106 DukkhaÑ ariyasaccaÑ 63 DukkhanirodhaÑ ariyasaccaÑ 63



[ Da ] DukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈ ariyasaccaÑ 63 DukkhasamudayaÑ ariyasaccaÑ 63 Dukkhassa Èdimajjha- pariyosÈnaÑ 138 Dukkhassa pÊÄanaÔÔhoti-ÈdÊni soÄasa 95 DukkhÈdÊni aÔÔhasatÈni 84 DukkhÈni anekÈni 132 DukkhÈnupassanÈ 86 DukkhÈ vedanÈ 102 Desanakkamo 30 DesanÈ catubbidhÈ 61 DvÈdasa~gehi vÊsatÈkÈrÈ 225-6

[ Dha ] DhammakkhandhÈ paÒca 126 DhammacakkaÑ 272 Dhammacakkhu 73 Dhammato 207, 209 DhammapaÔisambhidÈ 2, 3 DhammapadÈni cattÈri 272 DhammÈ cha 110 DhammÈdhiÔÔhÈnÈ dhammadesanÈ 61 DhammÈdhiÔÔhÈnÈ puggaladesanÈ 61 DhammÈnupassanÈ 166 DhammÈnupassanÈ sati- paÔÔhÈnÈ 165-6 DhammÈnupassÊ 166 DhÈtuyo dve, tisso 62


[ Na ] NÈnattakÈyÈ ekattasaÒÒino 103 NÈnattakÈyÈ nÈnattasaÒÒino 103, 107 NÈnattasaÒÒaÑ catucattÈlÊsavidhaÑ 124 NÈnattekatta 293 NÈmaÑ catubbidhaÑ 277 NÈmar|pÈnaÑ tathalakkhaÓÈdÊni 192 Nijjaravatth|ni dasa 71 Niddasavatth|ni satta 68 NindÈ 106 NibbÈnadhÈtu duvidhÈ 190 NibbidÈnupassanÈ 86 NibbidÈnupassanÈÒÈÓaÑ 21, 22 NiruttipaÔisambhidÈ, 2, 3 tÈya saddÈrammaÓatÈ 5 NirodhasamÈpatti 286 NirodhÈnupassanÈ 86 NÊvaraÓÈni paÒca 110 NekkhammÈdÊnaÑ Èni- saÑsaparamparÈ 209, 213 NekkhammÈdÊni satta 96 NeyyapathÈ paÒca 54 NevasaÒÒÈnÈ- saÒÒÈyatan|pagÈ 107

[ Pa ] Pakati, kappavinÈsaka- s|riyÈnaÑ visesatÈ 327 PaccayapaÔisevanÈsaÑvaro 14



[ Pa ] PaccupaÔÔhÈnaÑ 14 PaccuppannaÑ catubbidhaÑ 227 PajjotÈ cattÈro 344 PaÒÒÈkkhandho 126 PaÒÒÈcakkhu paÒcavidhaÑ 73 PaÔiccasamuppÈdassa lakkhaÓarasÈdÊni 226 PaÔicchannajarÈ 140 PaÔinissaggÈnupassanÈ 86 PaÔipattikkamo 30 PaÔipadÈ catasso 271 PaÔibujjhanaÔÔho 94 PaÔibhÈnapaÔisambhidÈ 2, 3 PaÔisandhi 320 PaÔisandhikkhaÓe nÈmar|pÈni 321 PaÔisambhidapaccayÈ 7 PaÔisambhidÈ catasso 2, 271 dvÊsu ÔhÈnesu pabhedaÑ gacchanti 6 paÒcahi ÈkÈrehi visadÈ honti 6 PaÔisambhidÈnaÑ desanakkamo 33 PaÔisambhidÈpatto 5 PaÔisambhidÈmaggatÈ 2 PaÔhamajjhÈnÈdÊni dvÈdasa 82 PatÈpanaÔÔhÈdÊni aÔÔhÈrasa 94 Patir|padesavÈso 272 PathavÊkasiÓÈdÊni dasa 75 PathavÊdhÈtÈdÊni cha 75 PadaÔÔhÈnaÑ 14


[ Pa ] Padeso nÈnÈvidho 44 PariggahaÔÔhÈni ekatiÑsa 88 PariÒÒÈ tisso 32 PariyantÈ dve 188 PasaÑsÈ 106 PasÈdacakkhu 73 PahÈnakkamo 30 PahÈnapariÒÒÈ 32 PahÈnÈni paÒca 113, 115 PahÈnekaÔÔhaÑ 124, 255 PÈkaÔajarÈ 140-1 PÈÓÈtipÈtassa paÒca sambhÈrÈ 204 PÈtimokkhasaÑvaro 14, 202 PÈmojjÈdÊnaÑ paramparakÈraÓÈni 274 PÈricariyÈnuttariyaÑ 65, 67 PÈrisuddhipadhÈniya~gÈni nava 119 PÈrisuddhupekkhÈ 173-4 PiÔakÈni tÊÓi 8 PiÓÉapÈtasantoso 271 PisuÓavÈcÈya cattÈro sambhÈrÈ 205 PÊti paÒcavidhÈ 169 PÊtisukhÈnaÑ visesatÈ 170 PuggalÈdhiÔÔhÈnÈ dhammadesanÈ 61 PuggalÈdhiÔÔhÈnÈ puggaladesanÈ 61 PucchÈ paÒcavidhÈ 56 PuthujjanÈ dve 189, 245 PubbakiccaÑ catubbidhaÑ 287-9



[ Pa ] Pubbe ca katapuÒÒatÈ 272 PubbenivÈsaÑ cha janÈ anussaranti 323 Peyyavajja 271

[ Pha ] PharaÓÈ pÊti 169 PharusÈ vÈcÈya tayo sambhÈrÈ 206 PhalakkhaÓe vÊriyassa sammappadhÈnÈti vattabbatÈ 262 PhalaÒÈÓassa eka, dvi, bahukkhattuÑ 260 PhalasamÈpajjanakkamo 247 PhassÈhÈro 102

[ Ba ] Bala, cariyÈnaÑ nÈnattaÑ 284 BujjhanaÔÔhÈnÈdÊni cattÈri 94 BujjhanaÔÔho 94 BuddhakhettaÑ 326 Buddhacakkhu 73 Bojjha~gupekkhÈ 173 ByasanÈni paÒca 142 ByÈpÈdassa dve sambhÈrÈ 206 BrahmavihÈrupekkhÈ 173

[ Bha ] Bha~gÈnupassanÈÒÈÓassa ÈnisaÑsÈ aÔÔha 242 BhavataÓhÈ 109 Bhavogho 110


[ Bha ] BhÈvanÈ dve 120 BhÈvanÈrÈmatÈ 271 Bh|tÈpagatuppanna 158 Bh|mikkamo 30 Bh|miladdhuppanna 158, 160 BhogabyasanaÑ 143

[ Ma ] MaÑsacakkhu duvidhaÑ 73 MaggakiccÈni cattÈri 114, 152, 297 Magga~gÈnaÑ kamo 150-1 Magga~gÈni aÔÔha 181 Magga~gÈni tÊhi khandhehi sa~gahitÈni 186 Mata, samÈpannapuggalÈnaÑ visesatÈ 289, 290 ManosaÒcetanÈhÈro 102 MaraÓaÑ duvidhaÑ 135 MahÈkaruÓÈsamÈpattiyÈ ÒÈÓaÑ 54 MahÈnikÈyÈ paÒca 8 MahÈvipassanÈ aÔÔhÈrasa 96 MahÈsÈvajjataradhamma 338 MÈgadhikÈya bhÈsantÈ puggalÈ 5 MÈgadhikÈ m|labhÈsÈ 5 MÈtÈpitÈdiviggaha 145 MicchattÈ aÔÔha 111 MicchÈdiÔÔhiyÈ dve sambhÈrÈ 207 MusÈvÈdassa cattÈro sambhÈrÈ 205 M|lato 208



[ Ya ] YamakapÈÔihÊraÑ 54 Yaso 106 YuganaddhÈ samathavipassanÈ 18, 258

[ Ra ] RatanacakkaÑ 272 Raso 14 R|padhÈtu 62 R|pÈ, r|pakkhandhesu vipariÓÈmassa visesatÈ 236 R|pupÈdÈnakkhandho 103 RogabyasanaÑ 143 RogasamasÊsÊ 39

[ La ] LakkhaÓaÑ 14 LakkhaÓattika 131 LakkhaÓÈdÊni cattÈri 14 LakkhaÓ|panijjhÈnaÑ 170, 258 LÈbhÈnuttariyaÑ 65- LÈbho 106 LokadhammÈ aÔÔha 106 LokikaÑ ÒÈÓaÑ duvidhaÑ 342 Lokiya, lokuttarÈnaÑ jhÈnatÈ 258

[ Va ] VattamÈnuppanna 158 VatthukÈmo 167, 268 VayÈ tayo 123 VavatthÈnaÒÈÓaÑ 153


[ Va ] Vasiyo paÒca 284-6 VicikicchÈ, sÊlabbata- parÈmÈsÈnaÑ visesatÈ 260 VijjÈ tisso 126 ViÒÒÈÓaÒcÈyatan|pagÈ 103, 107 ViÒÒÈÓaÔÔhitiyo satta 103 ViÒÒÈÓÈhÈro 102 ViÒÒÈÓupÈdÈnakkhandho 103 VitakkavicÈrÈnaÑ visesatÈ 168-9 Vitakkassa lakkhaÓarasÈdÊni 47, 48 VitakkÈdÊni paÒca 91 VipassanÈ tividhÈ 287 VipassanÈyeva viharitukÈmatÈ 248, 252 VipassanupekkhÈ 173-4 VibhavataÓhÈ 109 VimaticchedanÈpucchÈ 56 VimuttÈyatanÈni paÒca 63-4 Vimuttikkhandho 126 VimuttiÒÈÓadassanakkhandho 126 VimokkhÈ aÔÔha 128 VimokkhÈnaÑ nÈnattekattaÑ 259 Virati tividhÈ 208 VirÈgÈnupassanÈ 86 VisesÈdhigamÈnaÑ pubbanimittÈni 191 VÊriyasaÑvaro 14, 202 VÊriyassa lakkhaÓarasÈdÊni 41 VÊriyupekkhÈ 173-4 VedanÈ tisso 102



[ Va ] VedanÈto 207- VedanÈnupassanÈ 166 VedanÈnupassanÈ patipaÔÔhÈnÈ 164 VedanupÈdÈnakkhandho 103 VedanupekkhÈ 173-

[ Sa ] SaÑvaraÔÔhenÈti-ÈdÊni aÔÔha 99 SaÑvaro paÒcavidho 14, 202 SaÑsÈracakka 197 Sa-upÈdiseso 291 SakiÑsabbaÒÒ| 54 Sa~khatÈ ca dhÈtu 62 Sa~khÈrÈ (kÈya, vacÊ, citta) 283-4 Sa~khÈrÈ nÈnÈvidhÈ 57, 317- Sa~khÈrupÈdÈnakkhandho 103 Sa~khÈrupekkhÈ 173-4 Sa~khÈrupekkhÈ pannarasa 252 Sa~gahavatth|ni cattÈri 271 Sa~gaho catubbidho 32 SaccaÒÈÓaÑ duvidhaÑ 342 SaccÈnaÑ kamo 50, 183-4 SacchikÈtabba 129 Saccesu ÒÈÓaÑ catubbidhaÑ 153 SaÒjÈtisa~gaho 43 SaÒÒÈya lakkhaÓarasÈdÊni 45 SaÒÒupÈdÈnakkhandho 103 SatatasabbaÒÒ| 54 SatipaÔÔhÈnÈ 261 SatipaÔÔhÈnÈ cattÈro 117, 270


[ Sa ] SatisaÑvaro 14, 202 Satisambojjha~gÈdÊni satta 89 SattÈvÈsÈ nava 106-7 SattisabbaÒÒ| 54 SaddhÈbalÈdÊni paÒca 89 SaddhindriyÈdÊni paÒca 89 Santati (3) 227-8 SappurisÈvassayo 272 SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ 54 SabbaÒÒ| paÒcavidho 54 Sabbepi ariyÈ attano attano phalaÑ samÈpajjanti 247 Samatha, vipassanÈ 116 SamathavipassanÈnaÑ yuganaddhÈ 258 Samatha, vipassanÈbalÈnaÑ visesatÈ 283 SamathÈdÊni cattÈri 89 Samantacakkhu 73 Samaya (3) 228 Sama, sÊsaÑ 291-2 SamasÊsÊ 291-2 SamasÊsÊ tividho 39 SamÈdÈnavirati 208 SamÈdhikkhandho 126 SamÈdhi tayo 116-7 SamÈdhippabheda 213, 219 SamÈdhissa pariyÈyÈ 219, 221 SamÈdhissa paÒca a~gÈni 117 SamÈdhissa lakkhaÓarasÈdÊni 16


PadÈnukkamo PiÔÔha~kÈ PadÈnukkamo PiÔÔha~kÈ

[ Sa ] [ Sa ] SamÈnattatÈ 271 SahajekaÔÔhaÑ 124, 255 Samucchedavirati 208 SÈmaÒÒaphalÈni cattÈri 126 Sampattavirati 208 SampatticakkaÑ 272

SÈsanassa a~gÈni nava 8 SikkhÈdÊni nava 89

SamphappalÈpassa dve SikkhÈnuttariyaÑ 65-66 sambhÈrÈ 206 SambujjhanaÔÔho 94

SÊlakkhandho 126

SammappadhÈnÈ 261 SÊlabbatupÈdÈnaÑ 103 SÊlabyasanaÑ 143

SammappadhÈnÈ cattÈro 155, 270 SammasanaÒÈÓaÑ 153

SÊlassa khaÓÉatÈdi 200 SÊlassa lakkhaÓarasÈdÊni 15-16 Sammasanappabheda 229, 230

SammÈ-ÈjÊva 182 SukhaÑ 106

SammÈkammanta 182 SukhÈ vedanÈ 102 Sugati, saggÈnaÑ visesatÈ 339 SammÈdiÔÔhÈdÊni aÔÔha 90

SammÈdiÔÔhi 181 SutamayaÒÈÓaÑ 153 SammÈvÈcÈ 181 SenÈsanasantoso 271 SammÈvÈyÈma 182 SotÈpattimaggÈdÊni aÔÔha 99 SammÈsa~kappa 181 SammÈsati 182

SotÈpattiya~gÈni cattÈri 10

[ Ha ] SammÈsati dhammapadaÑ 272 SammÈsamÈdhi 182 Hadayalohitassa

nÈnÈvaÓÓatÈ 314-5 SammÈsamÈdhi HÈnabhÈgiyacatukka 131 dhammapadaÑ 272

SavanÈnuttariyaÑ 65-66 HeÔÔhimÈ uparimÈnaÑ SavÊcijarÈ 140 cittaÑ na jÈnanti 316 SasambhÈracakkhu 73 Hetu, paccayÈnaÑ visesatÈ 222


NÈmÈnaÑ anukkamaÓikÈ

NÈmÈnukkamo PiÔÔha~kÈ

[ A - Œ ] AkaniÔÔha 217, 271 AnÈgÈmÊ 99, 251, 257, 283, 284, 286 AppamÈÓÈbhÈ 217 AppamÈÓasubhÈ 217 Arahattamagga 99, 257, 284 Arahattaphala 99, 301 Arahanta 283 AvihÈ 217 AsaÒÒasatta 105, 217 AsokamahÈrÈja 198 ŒkÈsÈnaÒcÈyatana 83, 128 ŒkiÒcaÒÒÈyatana 83, 128, 289 Œtappa 217 Œnandatthera 6, 8, 132, 185, 191, 210 ŒbhassarÈ 105, 217

[ Ka - Kha - Ga ] Kosala (rÈjÈ) 198 KhujjuttarÈ 6 GavaÑpati 192 Gotama (Buddha) 192

[ Ca - Ja - Da ] CÈtumahÈrÈjika 142 Cunda 195

NÈmÈnukkamo PiÔÔha~kÈ

[ Ja - Da ] JambudÊpa 198 DÊpa~kara (Buddha) 191 Devadatta 139

[ Dha - Na ] DhammaguttÈ 104 Nandopananda (nÈgarÈjÈ) 285 NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatana 83, 128, 289, 300-1

[ Pa ] Paranimmita 232 ParittÈbhÈ 105, 217 ParittasubhÈ 217 Piya~karamÈtÈ 104 PunabbasumÈtÈ 104

[ Pha - Ba - Ma ] PhusÊ 192 PhussamittÈ 104 BÈrÈÓasÊ 70 BimbisÈra 198 Brahmapurohita 104, 217 BrahmapÈrisajja 217 MahÈkaccÈyana 6 MahÈkassapa 6 MahÈkoÔÔhika 6


NÈmÈnukkamo PiÔÔha~kÈ NÈmÈnukkamo PiÔÔha~kÈ

[ Ma ] [ Sa ] MahÈbrahmÈ 104, 217 SakadÈgÈmi 99, 247, 251,

MahÈmoggallÈna 6, 285 253, 257

MÈra 195 Sakka (devarÈjÈ) 196 SÈriputta 1, 6, 8, 118 Sudassa 217 [ Va ]

VasavattÊ 232 SudassÊ 217

ViÒÒÈÓaÒcÈyatana 83, 128 SubhakiÓha 105, 217 Subhadda 10

VisÈkha 43, 186, 283 Vehapphala 105, 217

SotÈpatti 99, 294, 299 SotÈpanna 246-7, 251, 257


NÈnÈpÈÔhÈ

PaÔhamo m|lapÈÔho, SÊ = SÊhaÄapotthakaÑ, SyÈ = SyÈmapotthakaÑ, KaÑ = KambojapotthakaÑ, I = I~galisapotthakaÑ, Ka = kesuci Marammapotthakesu dissamÈnapÈÔho, Ka-SÊ = kesuci SÊhaÄapotthakesu dissamÈnapÈÔho, ®Ôha = AÔÔhakathÈ.


NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[ A ] AjjhosannÈ = AjjhopannÈ (Ka) 245 AÒÒÈÓasseva cariyÈ = AÒÒÈÓameva cariyÈ (Ka) 267 Attanopi = TaÑ attanopi (Visuddhi 2. 245 piÔÔhe) 229 AttÈbhinivesaÑ = AbhinivesaÑ (GaÓÔhipade) 249 AdhiÔÔhÈnÈ = AdhiÔÔhÈnacittena (Visuddhi 2. 18 piÔÔhe), AdhiÔÔhÈnÈya (SyÈ, Ka) 309 Anupapatti = Anuppatti (SÊ, SyÈ) 148 Ante = TadanantaraÑ (SÊ) 50 ApanÊtampi = ApanÊtaÑ (sabbattha) 176 ApalokanakammÈdÊsu = ©attikammÈdÊsu (Visuddhi 2. 349 piÔÔhe) 288 Apunappavattivasena = Apunappunaruppattivasena (SÊ), Apunappunappattivasena (SyÈ) 234 Appeti = Apoti (SÊ), Œpoti (SyÈ) 75 AbhibhuyyamÈnÈni = Abhibh|yamÈnÈni (SÊ) 68 Ariyaphaleheva = Ariyaphaleneva (SyÈ, Ka, Visuddhi 2. 73 piÔÔhe ca) 7 Ar|pasattakÈdivasena = R|pasattakÈdivasena (Visuddhi 2. 336 piÔÔhe) 98 AvikkhipamÈnÈ = AvikkhippamÈnÈ (SÊ, SyÈ) 16 AvitathÈni = TathÈni avitathÈni (Visuddhi 2. 126 piÔÔhe) 58 AsanivicakkÈbhihatassa = AsanivisattÈbhihatassa (GaÓÔhipade), Visuddhi 2. 337 piÔÔhe pana passitabbaÑ. 115



[ A ] AsÊti khandhakavattÈni = DvÈsÊti khuddakavattÈni (Abhi-®Ôha 2. 283; AÑ-®Ôha 1. 23 piÔÔhesu), Vi 4. 239 piÔÔhe pana passitabbaÑ. 156

[ Œ ] Œyavanti = Œsavanti (SÊ) PÈÄiyampi Èsavantveva dissati. 301 ŒyÈvantipi = ŒsÈvantipi (SÊ) 301 ŒsÊsitÈpi = ŒsÊsatopi (SÊ) 111

[ U - E - O ] UddhaccathÊnaÑ = UddhaccamiddhaÑ (Visuddhi 1. 147 piÔÔhe) 215 Uparimaggavajjhe = Uparimaggattayavajjhe (Visuddhi 2. 316 piÔÔhe) 28 UpÈdiÓÓappavatti nÈma = UpÈdiÓÓakar|paÑ nÈma (Abhi-®Ôha 1. 348 piÔÔhe.) 74 Ekapatthap|rappamÈÓaÑ = Ekapattap|rappamÈÓaÑ (SÊ, SyÈ) 77 EkavavatthanÈti = EkavavatthÈnÈti (SÊ, SyÈ) 241 Ekavidhavisaya... = EkavÊthivisaya...(Visuddhi 2. 104 piÔÔhe) 230 OkkanditvÈ = OkkantitvÈ (SÊ) 270 OÄÈrikasukhumabhÈvo = OÄÈrikasukhumabhedo (Visuddhi 2. 104 piÔÔhe) 230

[ Ka ] KatvÈ = AkatvÈ (Abhi-®Ôha 2. 109 piÔÔhe) 151 KaraÓabh|tÈhi = KÈraÓabh|tÈhi (SÊ, SyÈ, Ka) Abhi-®Ôha 2. 72; Visuddhi 2. 116 piÔÔhe pana passitabbaÑ. 79 KÈlantarajÈ = KÈlÈnantarajÈ (SÊ) 268 Kusalena = Sukusalena (Visuddhi 2. 349 piÔÔhe) 289

[ Kha - Ga - Gha ] KhÈrÈpatacchikÈdi... = KhÈrÈpaÔicchakÈdi... (SyÈ, Ka) 133 GantabbÈbhÈvato = GantabbabhÈvato (SÊ, SyÈ), GandhabbabhÈvato (GaÓÔhipade) 115 GahitapaggahaÔÔha... = GahitapariggahaÔÔha... (sabbattha) 220 GhaÔanti = GhaÔenti (SÊ) 78 GhaÓÉisaddo = GaÓÉisaddo (SÊ) 313

NÈnÈpÈÔhÈ 395


[ Ca - Cha - Ja ] CatunnaÑ = TiÓÓaÑ (SÊ) 195 ChinnavaÔumÈnupassane = Chinnamanupassane (SyÈ) ChinnavaÔÔamanupassane (SÊ) 27 JÈtivirahe yadato = JÈtivirahena yato (Visuddhi 2. 132 piÔÔhe) 135 Jinattajesu = Jinatrajesu (SÊ) 1 JÊvikaÑ = JÊvitaÑ (SyÈ) 155

[ Ta ] TaÑyeva ÒÈÓaÑ = TaÑyeva dhammaÑ (SÊ, Ka) 13 TadabhimukhÊbh|tattÈ = Tadabhimukhabh|tattÈ (SÊ), TadabhimukhattÈ (SyÈ) 51 Tassa hi = Tassa hi paccavekkhaÓassa (Visuddhi 2. 316 piÔÔhe) 28 Tasseva = Tassa (SyÈ, Ka, Abhi-®Ôha 2. 138 piÔÔhe ca) 317 TividhÈnaÑ ayaÑ = TividhÈnaÑ sayaÑ (SyÈ), TividhÈnampi yaÑ (Abhi-®Ôha 2. 141 piÔÔhe) 319 Tebh|makadhammÈnaÑ = Tebh|mikadhammÈnaÑ (SÊ, SyÈ) 38

[ Da ] DiÔÔhimaÓÉale = DiÔÔhamaÓÉale (SyÈ, Ka) 73 DukkhaÑ dukkhaÒca = DukkhaÒca (SÊ, Visuddhi 2. 134 piÔÔhe ca) 137 DussÊlyamalaÑ = DussÊlamalaÑ (SyÈ) 119 D|re = D|re vÈ (SÊ, SyÈ) 19 DvÈsaÔÔhibhedato = TesaÔÔhibhedato (sabbattha) 255 DvÈsaÔÔhiyÈ = TesaÔÔhiyÈ (SyÈ, Ka) 256

[ Na ] Namayanti = Damayanti (SyÈ, Ka) 40 Naro = SÈmaÑ (GaÓÔhipade) Abhi-®Ôha 2. 142; Visuddhi 2. 117 piÔÔhesu pana passitabbaÑ. 319 NÈmar|pavavatthÈpanena = NÈmar|pavavatthÈnena (SÊ) 238 Nimittapavattato = Nimittapavattito (SÊ) 93



[ Na ] NiyamanaÑ = PaÔipakkhaniyamanaÑ (SyÈ, GaÓÔhipade ca) Abhi-®Ôha 2. 107 piÔÔhe pana passitabbaÑ. 149 NirasÈ = NÊrasÈ (SÊ) 21 NirussÈsaÑ = NirassÈsaÑ (SyÈ, Visuddhi 2. 47 piÔÔhe ca) 329 NissaÔattÈ = NissaraÓattÈ (SÊ, Ka) 113 N|na = Nanu (SÊ) 173 N|nimassa = Nanvimassa (SÊ) 166

[ Pa ] PaccayasamuppannaÑ = Paccayasambh|taÑ (Visuddhi 2. 70 piÔÔhe) 3 PaÒcaneyyapathappabhedaÑ = PaÒcaÒeyyapathappabhedaÑ (SÊ) 54 PaÒÒÈpanaÔÔhena = PaÒÒÈnaÔÔhena (SÊ) 12 PaÔipisanti = PaÔipiÑsanti (SÊ, SyÈ) 137 PaÔiventÊ”ti = PaÔiventÊti passati (sabbattha) Visuddhi 2. 266 piÔÔhe pana passitabbaÑ. 235 PatÈpanaÔÔhÈdÊni = PakÈsanaÔÔhÈdÊni (SÊ) 94 PadacchedaÑ = PadapacchedaÑ (SyÈ) EvamaÒÒatthÈpi. 153 PadÈlatÈ = PadÈlatÈ (SÊ) 330 Panettha = KiÒcettha (Abhi-®Ôha 2. 139 piÔÔhe) 318 PayogÈnanti = YogÈnanti (SÊ) PÈÄiyaÑ pana “maggÈnan”ti dissati. 91 ParasaÑharaÓaÑ = Parassa haraÓaÑ (SÊ, SyÈ, Ka) DÊ-®Ôha 1. 70 piÔÔhe pana passitabbaÑ. 204 Parasattavatthuke = Parasantakavatthuke (SÊ) 206 Parip|raÔÔho = Parip|riÔÔho (SÊ) 88 ParisuddhabhÈvassa = PÈrisuddhibhÈvassa (SyÈ, Ka) 119 Palibundhati = Palibujjhati (SÊ) 222 PÈmukhaÔÔhenÈtipi = PÈmukkhaÔÔhenÈtipi (SyÈ) 100 PÈrÈpanno = PÈrÈsanno (SÊ, SyÈ) 26 Piyaviyogo”ti = Piyavippayogoti (SÊ, Ka, Visuddhi 2. 136 piÔÔhe ca) 138

NÈnÈpÈÔhÈ 397


[ Pa ] PunabbasumÈtÈ = UttaramÈtÈ (DÊ-®Ôha 2. 100; AÑ-®Ôha 3. 163 piÔÔhesu) 104 PunabbhavaÑ = PunobhavaÑ (SÊ) 146 Pupphaphal|pajÊviniyo = PuÒÒaphal|pajÊviniyo (SÊ, SyÈ), GaÓÔhipade pana passitabbaÑ. 327 PubbasannicayaÔÔhÈnesu = PubbasannicitaÔÔhÈnesu (SÊ, SyÈ) 218 PubbuÄakÈ = BubbulakÈ (SÊ) 330 PonobhavikÈti = PonobbhavikÈti (SyÈ) 146

[ Pha - Ba - Bha - Ma ] PhalÈvasÈnena = Phalavasena (SÊ, SyÈ) 262 PhassanaÔÔhe = PhusanaÔÔhe (SÊ) 33 PhassitÈ = PhussitÈ (SyÈ) 129 BuddhicariyÈya = BuddhacariyÈya (SyÈ, Ka) 191 BhÈsÈ = AÔÔhÈrasa bhÈsÈ (Abhi-®Ôha 2. 371 piÔÔhe) 5 Bh|tÈpagatuppannaÑ = BhutvÈvigatuppannaÑ (SÊ, Abhi-®Ôha 2. 285; Ma-®Ôha 3. 173 piÔÔhesu ca) 158 MacchakhippaÑ = PacchakhipaÑ (SÊ, SyÈ) 29 ManÈpiyes|ti = ManÈpikes|ti (SÊ, SyÈ, Ka) 266 MudiÑ = MutiÑ (SÊ) 121

[ Ya ] Ya’dayaÑ = YadidaÑ (SyÈ) 164 YÈvaticchakaÑ = YÈvadicchakaÑ (Visuddhi 2. 53; Vi-®Ôha 1. 129 piÔÔhesu.) 334 YÈvassa = YÈ cassa (SyÈ, Abhi-®Ôha 2. 287; Ma-®Ôha 3. 176 piÔÔhesu ca) 160 Ye keci = Keci (SyÈ, Ka) 198

[ La - Va ] LikkhÈmattaÑ = LikhÈmattaÑ (SyÈ, Ka) 76 LujjanapalujjanaÔÔhena = LujjanaÔÔhena (SyÈ) 163 VicÈraÔÔho = VicayaÔÔho (SÊ) 90 VijjuppÈdasadisÈ = VijjupÈtasadisÈ (SÊ) 169



[ Va ] VattanipakaraÓe = Vattati, pakaraÓe (SÊ) 254 VitthÈragataÑ = VitthÈrato (SyÈ, Ka, Visuddhi 2. 72 piÔÔhe ca) 6 Vidahati = VidadhÈti (SÊ), Dahati (Visuddhi 2. 70 piÔÔhe) 3 ViyasatÊti = ByasatÊti (SÊ) 142 VisaÔÔhacitto = Vissatthacitto (SÊ, SyÈ) 35 VisuddhÈjÊvitÈ = VisuddhÈjÊvatÈ (SyÈ, Ka) 242 VÊriyabalapaggahena = VÊriyabalapariggahena (sabbattha) 220 Vosagge = Vossagge (bah|su) 46

[ Sa ] SakasakalakkhaÓe = SalakkhaÓe (SÊ, SyÈ) 17 SatadhÈ = SattadhÈ (SyÈ) 152 SattadhÈ = SatadhÈ (SÊ, Ka) 185 SantÈnayamÈne = SandhÈrayamÈne (SÊ, Ka) 159 SappurisÈvassayo = SappurisÈpassayo (SÊ, SyÈ, Ka) 272 SamanvesitvÈ = SamannesitvÈ (Ka) 151 SamÈpattiyeva = SamÈpattivasena (Visuddhi 2. 348 piÔÔhe) 288 SampatinibbattÈ vÈ = SampatinibbattÈ (SÊ), SampatinibbattÈva (Visuddhi 2. 54 piÔÔhe) 336

[ Ha ] Hetavo = Hetuyo (SyÈ) 225 Hettha = HeÔÔhÈ (GaÓÔhipade) 262 HetuÔÔho = Hetattho (SyÈ) 89 HetuphalaÑ samavÈyavÈdÊnaÑ = HetuphalasamavÈyavÈdÊnaÑ (SÊ, Abhi-®Ôha 2. 84 piÔÔhe ca) 184 Hotiyeva = Na hotiyeva (SÊ) AÑ-®Ôha 3. 137 piÔÔhe passitabbaÑ. 68


GÈthÈs|ci

PaÔhamapÈdÈ PiÔÔha~kÈ

A~gÈnaÑ sithilÊbhÈvÈ 135 AtÊte hetavo paÒca 225 AbhiÒÒeyyaÑ abhiÒÒÈtaÑ 198 Abhisa~kharoti so ete 319 ArÈ saÑsÈracakkassa 197 Asa~khyeyyÈni nÈmÈni 277 AsayhamappaÔikÈraÑ 136 ŒrakattÈ hatattÈ ca 198 Iti evaÑ pakÈrehi 185 Iti tacchÈvipallÈsa 59 Iti santÈ samÈpatti 290 ImÈni aÔÔhagguÓamuttamÈni 242 UdakaÑ hi nayanti nettikÈ (Khu 1. 25) 40 UdayabbayÈnupassana 26 UppÈdaÒca pavattaÒca 243 EkaÑ na ekato idha 318 Ete saÑvaravinayÈ 188 EvaÑ ariyasaccÈnaÑ 186 EvaÑ yogÈvacaro 26 Evamidha maggaÒÈÓaÑ 26 KiÑ bhÈsitena bahunÈ nanu yaÑ kuhiÒci 135 KatattÈ paccayÈ ete 321 KÈmesu chandaÑ paÔighaÑ vinodaye 215 KhandhÈ nirujjhanti na catthi aÒÒo 241


GaÓhitvÈ Èvajjana 26 GantvÈna so satta padÈni Gotamo 192 Gamane vissute tinte 13 CandaÑ passeyya naro 26 Cittajena hi r|pena 321 Cittassa ca paridahanÈ 137 Cut|papÈte saÑsÈre 319 ChaÄeva phassÈ sa~khepÈ 322 JÈtippabhutikaÑ dukkhaÑ 138 JÈyetha no ce narakesu satto 134 ©ÈtidhanÈdiviyogÈ 138 ®hÈtuÑ icchaÑ puriso 26 TaÑ taÑ patthayamÈnÈnaÑ 138 TaÑ muÒciya gotrabhunÈ 26 TaÑ vinÈ nÈÒÒato dukkhaÑ 58 TaÓhÈya paccayÈ tasmÈ 322 Tato dukkhadvayassÈpi 137 Tayamidha nirodhasuÒÒaÑ 185 TibbandhakÈre ca asayhasÊte 134 DisvÈva appiye dukkhaÑ 137 DukkhaÑ tiracchesu kasÈpatoda 134 Dukkhameva hi na koci dukkhito 184 DukkhÊ sukhaÑ patthayati 322 Duve puthujjanÈ vuttÈ 189, 245



DussÊlyaviddhaÑsanatÈ 15 DvÈrato vedanÈ vuttÈ 322 DvÈsÊti Buddhato gaÓhiÑ (Khu 2. 347) 8 DhuvasubhasukhattasuÒÒaÑ 184 Na tassa addiÔÔhamidhatthi kiÒci (Khu 7. 280; Khu 8. 178) 55 Nava koÔisahassÈni 188 Na hi dhammo adhammo ca (Khu 2. 272) 17 NÈÒÒÈ nibbÈnato santi 59 NÈbÈdhakaÑ yato dukkhaÑ 58 PaÔippassaddhadarathaÑ 249 PaÔhamaÑ kalalaÑ hoti (SaÑ 1. 208) 30 Pappoti dukkhaÑ yaÑ macco 135 PassitukÈmo candaÑ 26 PÈtimokkho satÊ ceva 14 PÈpassa pÈpakammÈdi 136 PÊÄeti kÈyikamidaÑ 137 PÊÄeti yato cittaÑ 137 Puth|naÑ jananÈdÊhi 188, 245 Pubbayogo bÈhusaccaÑ 7 P|jÈvisesaÑ saha paccayehi 198 Petesu dukkhaÑ pana khuppipÈsÈ 134 PhalassuppattiyÈ eva 320 Bhamitamhi cakkayante 26 Bhavo kulaÑ nikÈyo ca 132 MaÑsaviÒÒÈÓaÒÈÓesu 12 MaggÈ aÒÒaÑ na niyyÈnaÑ 59 Majjhattabrahmabojjha~ga 175


MuhuttajÈtova gavaÑpatÊ yathÈ 192 YaÑkiÒci dukkhaÑ sambhoti (Khu 1. 394) 41 YaÑ passati na taÑ diÔÔhaÑ 161 YaÑ sokasallavihato paridevamÈno 136 YaÒcÈpi g|thanarake viya mÈtugabbhe 135 Yato yato sammasati (Khu 1. 67) 274 YathÈpi nÈma jaccandho 319 YathÈpi m|le anupaddave daÄhe (Khu 1. 62) 147 YathÈ pubbuÄakaÑ passe (Khu 1. 39) 242 Yatheva DÊpa~karabuddha- Èdayo 191 YadÈ ca ÒatvÈ so dhammaÑ 319 YasmÈ tasmÈ upÈdÈna 138 YasmÈ natthi raho nÈma 198 YasmÈ rÈgÈdisa~khÈtÈ 197 Yassete caturo dhammÈ (Khu 1. 14) 17 YÈni sotÈni lokasmiÑ (Khu 8. 6; Khu 1. 434) 14, 202 Yo sukhaÑ dukkhato adda (SaÑ 2. 409) 165 RajjuÑ vÈ daÓÉaÑ vÈ 26 R|pataÓhÈdibhedena 322 LakkhaÓaÑ tu avikkhepo 16 Laddhapaccayamiti dhamma 320

GÈthÈs|ci 401


VÈtÈ viya te candaÑ 26 VitthÈrato daso’pekkhÈ 175 VippavÈsÈ satÈdÊnaÑ 135 Viruddho cÈviruddho ca 319 Vuttamhi ekadhamme (Khu 10. 3) 28 VerabhayÈni samayate 27 SaÑvijjamÈnamhi visuddhadassano 241 SaÑsÈradukkhajaladhiÑ 27 SaÑsÈre saÑsaraÑ bÈlo 319 SattÈnaÑ hadayaÑ soko 136 SantÈne yaÑ phalaÑ etaÑ 320


Sabbe sa~khÈrÈ aniccÈti

(Khu 1. 53) 264

SabbesaÒcÈpi yaÑ sandhi 136

SamavÈye khaÓe kÈle 297

SamÈdahitvÈ yathÈ ce

vipassati 18

SamÈvahati byÈdhiÒca 136

SÊlanaÑ lakkhaÓaÑ tassa 15

SoceyyapaccupaÔÔhÈnaÑ 16

So tato ÈrakÈ nÈma 197

Documents

SaddhammappakÈsinÊ nÈma - BUDDHISPANO · 2014. 10. 29. · THE PŒ£I ALPHABET IN BURMESE AND ROMAN CHARACTERS ____ VOWELS t a tm È Ä £ i þ Ê O u OD | {e Mo o CONSONANTS WITH