Running head: Sprężystość psychiczna SPRĘŻYSTOŚĆ … · Helena Sęk Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu Instytutu Psychologii, Uniwersytet

Sprężystość psychiczna… 1

Running head: Sprężystość psychiczna

SPRĘŻYSTOŚĆ PSYCHICZNA

I ZMIENNE POŚREDNICZĄCE W JEJ WPŁYWIE NA ZDROWIE1

Łukasz Kaczmarek

Instytutu Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Helena Sęk

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu


Michał Ziarko


1 Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Zakład Psychologii Zdrowia i

Psychologii Klinicznej, ul. Szamarzewskiego 89, 60-568 Poznań, e-mail: [email protected]


ABSTRACT

Resiliency is the ability to adapt one’s level of control temporarily up or down as

circumstances dictate (Block, Kremen, 1996). In a series of 5 studies we investigated the

concept of resiliency in normal and clinical populations. We review the results of the past

studies presenting theoretical background, methods, main results and conclusions. Our

research in non-clinical populations has shown that resiliency is related to positive affectivity

and activity-oriented challenge stress appraisal, and is a mediator between resiliency and

positive affect experienced under stress. Our research in clinical populations showed that

resilient individuals with chronic illness (diabetes, rheumatoid arthritis, and cancer) increase

their satisfaction with life by using coping strategies relevant for the demands of their illness.

Their resiliency has an indirect effect on satisfaction with life though intrapersonal

empowerment. In sum, our research has shown that resiliency is a critical personality trait that

promotes both adaptive coping strategies and satisfaction with life. We also discuss future

research that might incorporate indirect moderating and suppressing effects of resiliency to

build more elaborate models of resiliency.

Key words:

Resiliency, positive emotions, coping strategies, chronic illness, satisfaction with life

Słowa kluczowe:

Sprężystość psychiczna, pozytywne emocje, strategie radzenia sobie, przewlekła choroba,

satysfakcja z życia


SPRĘŻYSTOŚĆ PSYCHICZNA

I ZMIENNE POŚREDNICZĄCE W JEJ WPŁYWIE NA ZDROWIE

WPROWADZENIE

Czym jest sprężystość psychiczna, a czym nie jest

Pojęcia metaforyczne w nauce, choć często nastręczają problemów tłumaczom,

ułatwiają opis złożonych relacji między człowiekiem a środowiskiem. Selye (1963)

wprowadzając pojęcie stresu posłużył się metaforą z zakresu fizyki. Stres to stan napięcia

powstający w materiale na skutek zewnętrznych obciążających oddziaływań. Rozwijając tę

metaforę można oczekiwać, że o integralności materiału mogą decydować przynajmniej dwie

właściwości. Po pierwsze, uszkodzeniu nie ulega materiał twardy. Materiał taki po prostu nie

ugina się i jest w stanie znosić silne naciski. Można oczekiwać, że materiał taki przy

wystarczająco silnym nacisku pęknie i straci bezpowrotnie swoją wewnętrzną strukturę. Po

drugie, odporność może przejawiać się zdolnością do jak największego ugięcia pod naporem

zewnętrznych oddziaływań. Materiał pod wpływem nacisku odkształca się, lecz nie pęka. Jest

zdolny do pomieszczenia w sobie dużej porcji energii wynikającej z przeciwnych wektorów

oddziaływań własnych oraz czynnika zewnętrznego. Im bardziej materiał jest sprężysty, tym

szybciej po ustaniu zewnętrznych oddziaływań powraca do swojej wyjściowej formy.

Podobną właściwość w odniesieniu do opisu procesu adaptacji człowieka do wymagań

opisuje koncepcja sprężystości psychicznej (resiliency). Autorem tego pojęcia jest Block

(Block, Kremen, 1996). Definiuje on sprężystość psychiczną jako adaptacyjną elastyczność,

zdolność dostosowania poziomu kontroli impulsów (wzrost lub spadek) do sytuacji (Letzring,

Block, Funder, 2005). Osoby o wysokim poziomie sprężystości psychicznej częściej

doświadczają pozytywnego afektu, są bardziej pewne siebie oraz wykazują ogólne lepsze

przystosowanie psychologiczne. Sprężystość psychiczna, wraz z powiązanym z nią pojęciem


samokontroli, czy też kontroli ego, to według autorów podstawowe cechy osobowości

umożliwiające zrozumienie zachowania, procesów motywacyjnych i emocjonalnych.

Pozwalają wyjaśnić funkcjonowanie osób dobrze radzących sobie, jak i wniknąć w genezę

zaburzeń adaptacji.

Bardziej podstawowe znaczenie niż sprężystość psychiczna posiada termin „kontrola

ego”. Dwa krańce kontinuum stanowią w tym przypadku: brak kontroli oraz nadmierna

samokontrola (overcontrol) nad procesami afektywnymi, poznawczymi oraz behawioralnymi.

Jednostki cechujące się niską samokontrolą wrażają swoje emocje oraz impulsy behawioralne

niezależnie od sytuacji. Mają trudności w odraczaniu gratyfikacji, doświadczają wysokiej

amplitudy afektywnej, ich uwaga łatwo ulega rozproszeniu oraz nie przestrzegają zwyczajów

społecznych. Jednocześnie potrafią być bardzo spontaniczni, co w niektórych sytuacjach

może zwiększać ich atrakcyjność interpersonalną, a w innych powodować odrzucenie z

powodu łamania reguł społecznych. Z kolei osoby o zbyt wysokim stopniu kontroli, czy też

nadmiernie kontrolujące się, cechuje zahamowanie działania oraz ekspresji afektu. Osoby te

mają trudności z podejmowaniem decyzji, odraczają bez uzasadnienia gratyfikacje,

odmawiają sobie przyjemności, ale jednocześnie potrafią bardzo dobrze zorganizować swoje

działanie, niełatwo ulegają dystraktorom środowiskowym i są bardzo wytrwałe, nawet jeśli

wykonują monotonne czynności (Block, Kremen, 1996).

Im wyższy poziom sprężystości psychicznej, tym większa jest zdolność do modulacji

poziomu samokontroli w zależności od możliwości i potrzeb sytuacyjnych (Block, Kremen,

1996). Dzięki temu usprawnieniu ulegają procesy regulacji afektywnej, również w zakresie

regulacji pozytywnych emocji (Tugade, Fredrickson, 2004, 2007; Kaczmarek, 2007). Osoba o

wysokim poziomie sprężystości psychicznej osiąga poziom mobilizacji do wykonania zadania

w optymalnym (nie za wcześnie i nie za późno) momencie przed rozpoczęciem zadania,

osiąga optymalny poziom reaktywności (w niektórych sytuacjach może to być poziom


wyższy niż przeciętnie) i szybko powraca do poziomu wyjściowego, minimalizując w ten

sposób zużycie zasobów.

Fredrickson wraz ze współpracownikami realizuje nurt badań nad sprężystością

psychiczną osadzony w kontekście emocji pozytywnych (Tugade, Fredrickson, 2004;

Fredrickson, i in., 2003) . Wykazała między innymi, że to emocje pozytywne są

wykorzystywane przez osoby o wysokim poziomie sprężystości psychicznej, jako aktywny

czynnik (mediator) prowadzący do wzrostu potraumatycznego. Emocje pozytywne pomagają

tym osobom oderwać się od negatywnych doświadczeń i powrócić do równowagi (por.

Heszen, Sęk, 2007).

Pojęcia sprężystości psychicznej (resiliency) nie można utożsamiać z pojęciem

rezyliencji (resilience czy też psychological resilience) (Heszen, Sęk, 2007; Ostaszewski,

2005; Rutter, 2008). Oba dotyczą elastycznej adaptacji. Jednakże odnoszą się do różnych

kategorii opisu. Sprężystość psychiczna to cecha osobowości (Block, Kremen, 1996).

Natomiast rezyliencja to proces skutecznej adaptacji w obliczu skrajnie niesprzyjających

warunków, często ujmowany w perspektywie rozwojowej. Do wyjaśnienia tego procesu

adaptacji stosowane są, według zasad ekwifinalności, różne konstrukty, w tym zasoby

psychologiczne np. inteligencja, wsparcie społeczne, itp., dopasowane do konkretnego

przypadku, np. konkretnej grupy. Sprężystość psychiczna może brać udział w procesie

rezyliencji, lecz nie jest w nim ani konieczna, ani wystarczająca.

Pomiar sprężystości psychicznej

Do pomiaru sprężystości psychicznej służy skala Ego Resiliency Scale (ER89),

skonstruowana przez autorów koncepcji (Block, Kremem, 1996). Trafność kryterialną

oryginału skali określano między innymi poprzez skorelowanie uzyskiwanych w niej

wyników z kryteriami nie-testowymi, a mianowicie godzinnym ustrukturowanym wywiadem


klinicznym diagnozującym wybrane cechu osobowości oraz z wynikami zebranymi techniką

Q-sort od dwojga znajomych osoby badanej (Letzring, Block, Funder, 2004). Osoby o

wysokim poziomie sprężystości psychicznej są opisywane przez zewnętrznych obserwatorów

jako radosne, o szerokich zainteresowaniach, wysokich aspiracjach, asertywne, społecznie

zrównoważone, posiadające wysokie zdolności interpersonalne. Z kolei opis niepasujący do

tej grupy osób zawiera oczekiwanie własnej porażki (self-defeating), bladość emocjonalną

(emotionally bland) oraz brak poczucia sensu życia.

Pojęcie sprężystość psychicznej zostało najpełniej jak dotąd opracowane w literaturze

polskiej w pracach empirycznych Uchnasta (1998). Twórczo wykorzystał on pozycje

pochodzące ze skali ER89 do skonstruowania nowego narzędzia łączącego sprężystość

psychiczną z syndromem poczucia bezpieczeństwa w ujęciu Maslowa (1986). Powstał w ten

sposób Kwestionariusz Poczucia Bezpieczeństwa i Prężności Ego (KPB-PO) liczący 44

pozycje testowe. Taka modyfikacja pomiaru sprężystości psychicznej z jednej strony stwarza

możliwość szerszego opisu osobowości. Z drugiej jednak strony nakłada pewne ograniczenia.

Niesie ryzyko związane z tym, że odpowiedzi na pozycje mierzące poczucie bezpieczeństwa

mogą rzutować na pomiar „czystej” sprężystości psychicznej. Ponadto nie każdy badacz

zainteresowany sprężystością psychiczną zajmuje się również poczuciem bezpieczeństwa.

Użycie KPB-PO może w takich sytuacjach prowadzić do gromadzenia niepotrzebnych

danych. Z powyższych powodów wykonano polską adaptację ER89 zbieżną z wersją

oryginalną – powstała w ten sposób Skala Sprężystości Psychicznej (Kaczmarek, 2007).

BADANIA EMPIRYCZNE

Strategia badań

Badania nad sprężystością psychiczną realizowane przez nasz zespół mają dwie

główne osie. Pierwsza z nich o charakterze badań podstawowych dotyczy zgłębiania samego


konstruktu – również w warunkach laboratoryjnych badań eksperymentalnych. Natomiast

druga oś, to badania nad rolą sprężystości psychicznej w funkcjonowaniu pacjentów

zmagających się z przewlekłymi chorobami somatycznymi. Większość badań tej grupy

osadzona jest w teorii stresu i radzenia sobie ze stresem.

Oprócz związków sprężystości psychicznej z ważnymi zmiennymi wynikowymi (np.

jakością życia i dobrostanem) interesują nas zmienne, które z teoretycznego punktu widzenia

mogą stanowić mediator pomiędzy sprężystością psychiczną a pożądanymi rezultatami.

Przykładowy model statystyczny obrazujący istotę mediacji przedstawia Rysunek 1. W

poniższym modelu sprężystość psychiczna stanowi predyktor, strategie radzenia sobie -

mediator, natomiast satysfakcja z życia – zmienną wynikową. Całkowity związek predyktora

ze zmienną wynikową określa wartość ścieżki c, która jest współczynnikiem korelacji tych

dwóch zmiennych. Analiza statystyczna pozwala jednak na rozbicie tego całkowitego

związku na związek bezpośredni (c’) oraz zachodzący za pośrednictwem mediatora (ścieżka a

x ścieżka b).

[Tu wstawić rysunek 1]

Sama metoda określania pośredniego wpływu jednej zmiennej na drugą przy udziale

trzeciej nie jest propozycją nową (np. Baron, Kenny, 1986). Jednakże od kilku lat następuje

wzrastające zainteresowanie modelami mediacyjnymi (Preacher, Hayes, 2004; Hayes, 2009),

również w psychologii zdrowia. Modele mediacyjne i nowe procedury ich statystycznego

testowania mogą sprzyjać wprowadzaniu porządku wyższego stopnia wśród licznych ustaleń

psychologii zdrowia. Dodatkowo upowszechnia się metoda bootstraping. Polega ona na

określeniu przedziału ufności poprzez wielokrotne obliczenie tego samego współczynnika na

podstawie kilku tysięcy prób (resampling) uzyskanych w wyniku losowania ze zwracaniem z

próby osób badanych. Uzyskany w ten sposób wynik testu nie wymaga znajomości rozkładu

zmiennej w populacji. Dzięki temu jest to metoda bardziej adekwatna dla małych prób (np.

prób pacjentów klinicznych), w których rzadko uzyskuje się rozkład normalny wymagany


przez większość testów. Metoda bootstraping stanowi wartościowe uzupełnienie wyników

testów opartych na rozkładzie normalnym. Uwzględniona jest ona w prezentowanych poniżej

analizach mediacji.

Testowanie mediacji może pomóc również w rozwikłaniu mechanizmu sprężystości

psychicznej. Mechanizm ten w swej definicji zawiera elastyczność (Block, Kremen, 1996).

Zatem może prowadzić do większej złożoności mechanizmów oddziaływania. Oczekujemy,

że poznawanie mechanizmów sprężystości pozwoli z czasem formułować implikacje dla

praktyki w obszarze pomocy psychologicznej świadczonej osobom zmagającym się ze

stresem, w tym stresem choroby przewlekłej.

W dalszej części artykułu przedstawiamy przegląd pięciu badań: dwa w ramach badań

podstawowych i trzy dotyczące roli sprężystości w chorobach przewlekłych. W każdym

przypadku przedstawiamy problem badawczy i hipotezy, charakterystykę uczestników,

wykorzystane metody, wyniki wraz z dyskusją.

Badania podstawowe

Ocena stresu jako wyzwania - aktywność a sprężystość psychiczna i pozytywny afekt.

Badania podstawowe nad mechanizmami sprężystości psychicznej prowadzone przez nasz

zespół powiązane są z problematyką funkcji pozytywnych emocji ujawniających się w

sytuacji stresu (Folkman, Moskowitz, 2000). W laboratoryjnym badaniu eksperymentalnym2

(Kaczmarek, 2009) udział wzięło 77 osób w wieku 21-29 lat przy średniej 24 lata. Badani

wykonywali zadanie arytmetyczne w warunkach presji czasu oraz obecności nagrody za

dobre wykonanie (udział w losowaniu nagrody pieniężnej). Pomiarowi podlegało ciśnienie

krwi i częstotliwość skurczów serca, które wykazały istotny wzrost pobudzenia

fizjologicznego w sytuacji eksperymentalnej charakterystyczny dla reakcji stresowej. Wśród

2 Projekt finansowany z grantu na badania własne Komitetu Badań Naukowych (1 H01F 053 27)


wykorzystanych metod znajdowała się Skala Uczuć Pozytywnych i Negatywnych w adaptacji

Brzozowskiego (1995), dostosowana do kontekstu laboratoryjnego wersja Kwestionariusza

Oceny Stresu (Włodarczyk, Wrześniewski, 2005; Kaczmarek, 2007) i Skala Sprężystości

Psychicznej (Block, Kremen, 1996; Kaczmarek, 2007).

Opierając się na modalnym modelu emocji (Gross, Thompson, 2007) oczekiwano, że

źródłem pozytywnych emocji w sytuacji stresu będzie u osób o wysokim poziomie

sprężystości psychicznej ocena stresu jako wyzwania. Odwołano się do bardziej szczegółowej

konceptualizacji wyzwania (Włodarczyk, Wrześniewski, 2005), w której wyróżnia się dwa

jego typy: zorientowany na aktywność (wyzwanie-aktywność) lub na bierne oczekiwanie

pomyślnego rozwoju sytuacji stresowej (wyzwanie-pasywność). We wcześniejszych

badaniach nie udało się wykazać związku oceny stresu jako wyzwania ze sprężystością

psychiczną (Tugade, Fredrickson, 2004). Tym razem oczekiwano, że wyróżnienie bardziej

szczegółowej kategorii wyzwanie-aktywność pozwoli wyjaśnić związek pomiędzy

sprężystością psychiczną a pozytywnym afektem w sytuacji stresu. Uzyskane wyniki analizy

mediacji były zgodne z tą hipotezą. Wykazano, że nie każda forma pozytywnej oceny stresu

wchodzi w skład mechanizmu generowania pozytywnego afektu przy udziale sprężystości

psychicznej. Związek wystąpił jedynie z typem oceny poznawczej, który we wcześniejszych

badaniach stanowił predyktor pomyślnej adaptacji (Włodarczyk, Wrześniewski, 2005).

Sugeruje to, że konstrukt sprężystości psychicznej nie jest „magnesem” przyciągającym

wszystko to, co pozytywne. Raczej należy oczekiwać, że sprężystość psychiczna warunkuje

elastyczność wykorzystania tych dróg adaptacji, które przekładają się na lepsze

przystosowanie. Pozytywne emocje mogą być zatem również elastycznie wykorzystywane w

tych sytuacjach, w których sprzyjają problemowemu radzeniu sobie, nie zaś jako rezultat

obronnego zaprzeczania konieczności podejmowania wysiłków zaradczych.


Pozytywna emocjonalność a sprężystość psychiczna. Wzajemny związek pomiędzy

sprężystością psychiczną a pozytywną emocjonalnością, czyli ogólną tendencją do częstego

doświadczania emocji pozytywnych, stwierdzono w badaniach Nadolskiej (2007). Zgodnie z

hipotezą Barbary Fredrickson związek pomiędzy pozytywnymi emocjami oraz zasobami ma

charakter wstępującej spirali, gdzie skutek wpływa zwrotnie na źródło swych przyczyn

(Fredrickson, 2001). Wysoki poziom sprężystości psychicznej ułatwia doświadczanie

pozytywnych stanów afektywnych. Z kolei częste doświadczanie pozytywnych emocji

dodatkowo (zwrotnie) może sprzyjać dalszemu rozwojowi sprężystości psychicznej.

W badaniach Nadolskiej wzięło udział 40 studentów nauk społecznych (20 kobiet i 20

mężczyzn) w wieku od 20 do 26 lat. Do badania pozytywnej emocjonalności zastosowano

Skalę Uczuć Pozytywnych i Negatywnych w adaptacji Brzozowskiego (1995). Skala ta w

zależności od instrukcji pozwala na pomiar afektu jako stanu bądź dyspozycji. W badaniach

Nadolskiej mierzona była dyspozycja afektywna. Sprężystość psychiczną zmierzono przy

użyciu Skali Sprężystości Psychicznej (Block, Kremen 1996; Kaczmarek 2007).

Korelacja pomiędzy pozytywną emocjonalnością a sprężystością psychiczną była

dodatnia i wysoka, r = 0,63, p < 0,013. Analiza regresji wielokrotnej wykazała, że znaczącym

predyktorem sprężystości jest pozytywna emocjonalność, ß = 0,66, R2

= 0,36, F = 36,00; p <

0,001. Gdy zgodnie z hipotezą wstępującej spirali odwrócono kierunek analizy i testowano

predyktory pozytywnej emocjonalności stwierdzono, że sprężystość psychiczna pozwala w

znaczącym stopniu przewidywać występowanie pozytywnego afektu, ß = 0,73, R2

= 0,54, F =

27,00; p < 0,001. Rezultat ten jest zgodny z wynikami wcześniejszych badań w których

wykazano, że sprężystość psychiczna sprzyja pozytywnej emocjonalności i ją umacnia.

3 Wyniki testów statystycznych umieszczamy w przypadku manuskryptów niepublikowanych oraz

recenzowanych referatów wygłoszonych na konferencjach. Czytelników zainteresowanych bardziej

szczegółowymi informacjami prosimy o kontakt za pośrednictwem poczty elektronicznej w celu uzyskania

dodatkowych materiałów.


Można zatem oczekiwać na podstawie tego, co wiadomo o budującej i prozdrowotnej

funkcji pozytywnych emocji (Fredrickson, 1998; Pressman, Cohen, 2005), że tendencja do

aktualizowania pozytywnych uczuć obserwowana u osób o wysokim poziomie sprężystości

psychicznej może wzmacniać wytrwałość i elastyczny sposób radzenia sobie z wymaganiami

życia.

Znaczenie sprężystości psychicznej w chorobach przewlekłych

Zdolność przezwyciężenia negatywnych doświadczeń i pozytywnego

przewartościowania sytuacji życiowej jest szczególnie potrzebna osobom zmagającym się ze

stresem choroby nowotworowej w różnych jej fazach. Zależy to jednak od percepcji choroby,

reakcji emocjonalnych, postaw względem leczenia oraz od zasobów osobistych i społecznych.

Oprócz wyników systematycznych badań empirycznych (przedstawionych poniżej) dowodów

na to dostarczają świadectwa powszechnie znanych osób, które skutecznie walczyły przez

wiele lat z rakiem (Kolberger, 2004) i wygrały z nim (Durczok, 2005; Kofta, 2003).

Badania wskazują, że można wyodrębnić skuteczne i nieskuteczne strategie

przystosowania do choroby nowotworowej (Juczyński, 2000; Derogatis, 1986; Matthew i in.,

2001). W badaniach podłużnych wykazano, że dystansowanie się i „bagatelizowanie” oraz

odejście od problemu nowotworowego związane było z lepszym przystosowaniem do

choroby, dłuższym czasem przeżycia i przeciwdziałało poczuciu utraty nadziei. Wyniki badań

(Juczyński, 2000) pokazują, że strategie radzenia sobie i przystosowania do różnych etapów

choroby są bardzo zindywidualizowane. Nie udało się wykryć powszechnie funkcjonujących

prozdrowotnych i antyzdrowotnych strategii. Wyjątek stanowi korzystne działanie postawy

„ducha walki”, obejmujące aktywne przeciwstawianie się chorobie i niekorzystne działanie

strategii związanych z poddaniem się, bezradnością i lękowym zaabsorbowaniem.

Szczególnie ważnymi cechami osobowości biorącymi udział w procesie przystosowania się


do choroby nowotworowej okazały się poczucie kontroli nad zdrowiem i życiem, poziom

samoakceptacji, poziom nadziei i posiadanie dobrze funkcjonujących sieci wsparcia

społecznego.

Satysfakcja z życia i strategie radzenia sobie z chorobą nowotworową a sprężystość

psychiczna. Współcześnie coraz więcej uwagi poświęca się badaniom związanym ze

wzbudzaniem pozytywnych emocji (Sęk, 2008). Strategia określona jako „nasycanie

zwykłych zdarzeń pozytywnym znaczeniem” występuje bardzo często wśród pacjentów

onkologicznych, którzy skutecznie radzą sobie z chorobą. Może także występować forma

znajdowania korzyści w wydarzeniach stresowych, co jest bliskie pozytywnemu

przewartościowaniu i konsekwentnie wiąże się z pozytywnym afektem. Próbą włączenia się

do tego nurtu poszukiwania skutecznych form adaptacji do choroby nowotworowej były

badania nad rolą sprężystości psychicznej w stosowaniu korzystnych i niekorzystnych dla

dobrostanu strategii radzenia sobie ze stresem po mastektomii (Marzec, 2008; Sęk,

Kaczmarek, Marzec, 2009).

Głównym celem tych badań było wykazanie mediującej roli strategii radzenia sobie ze

stresem choroby w pozytywnym działaniu sprężystości psychicznej. Oczekiwano, że związek

pomiędzy sprężystością psychiczną a satysfakcją z życia u pacjentek onkologicznych można

wyjaśnić częstszym stosowaniem przez osoby o wysokiej sprężystości psychicznej

pozytywnego przewartościowania.

W badaniu wzięły udział uczestniczki Akademii Walki z Rakiem, które korzystały z

grupy wsparcia w kompleksowym leczeniu raka piersi. Zbadano 30 kobiet w wieku 28-69 lat

przy średniej wieku 54 lata. Czas trwania choroby wynosił średnio 3,6 lat. W badaniach tych

wykorzystano między innymi Skalę Zadowolenia z Życia (Diener i in., 1985; Juczyński,

2001) i Skalę Sprężystości Psychicznej (Block, Kremen, 1996; Kaczmarek, 2007). Ponadto

wykorzystano Skalę Psychicznego Przystosowania się do Choroby Nowotworowej (Mental


Adjustment to Cancer Scale) (Juczyński, 2001), która mierzy następujące strategie radzenia

sobie: 1. stoicką akceptację, fatalizm co wiąże się z uznaniem powagi choroby i

nieodwracalnością losu, 2. unikanie, zaprzeczanie, 3. pozytywne przewartościowanie, 4.

bezradność i beznadziejność, bierne poddanie się sytuacji choroby, 5. walkę z chorobą,

postawę ducha walki, traktowanie, choroby jako wyzwania i 6. ruminację, zaabsorbowanie

lękowe, stałe myślenie o chorobie, sprawdzanie stanu zdrowia, obserwowanie, koncentrację

na objawach. Hipotezy testowano przy użyciu metody efektów pośrednich wykorzystującej

resampling (Preacher, Hayes, 2008).

Stwierdzono, że pozytywne przewartościowanie jest mediatorem pomiędzy

sprężystością psychiczną i satysfakcją z życia, a = 0,39, p = 0.02, b = 0,38, p = 0.04, c = 0,32,

p = 0,08, c’= 0,16, p = 0,37, 95% CI [0,01; 0,36]4. Im wyższą sprężystością psychiczną

cechują się pacjentki tym wyższą uzyskiwały satysfakcję z życia dzięki temu, że częściej

korzystały z pozytywnego przewartościowania jako strategii radzenia sobie ze stresem.

Ponadto zaobserwowano, że wyższa sprężystość psychiczna hamuje związane z niższą

satysfakcją z życia poczucie beznadziejności i bezradności, a = - 0,67, p < 0.01, b = - 0,64, p

< 0.01, c = 0,32, p = 0,08, c’= - 0,11, p = 0,58, z = 2,65, p < 0.01, 95% CI [0,18; 0,83] oraz

zaabsorbowanie lękowe, a = - 0,47, p < 0.01, b = - 0,38, p = 0.05, c = 0,32, p = 0,08, c’= 0,13,

p = 0,47, z = 1,67, p = 0,09, 95% CI [0,001; 0,55]. Wyniki tych badań ukazują, że zgodnie z

oczekiwaniami sprężystość psychiczna pomaga oderwać się od negatywnych doświadczeń

(efekt bounce-back) (Fredrickson, 2001) oraz odnaleźć pozytywne znaczenie negatywnych

wydarzeń. Sprężystość psychiczna pełni funkcję hamującą procesy negatywne oraz sprzyja

zastępowaniu ich procesami promującymi pozytywne emocje.

4 Znaczenie kolejnych parametrów ukazuje rysunek 1. 95% CI oznacza przedział ufności (confidence interval)

dla parametru ukazującego siłę efektu mediacji uzyskany metodą resamapling. Istotny efekt mediacji oznacza

przedział ufności, który nie zawiera zera.


Zasoby zdrowienia u osób po zawale serca a sprężystość psychiczna. Kolejne badanie

dotyczyło związku sprężystości psychicznej osób po zawale serca z obecnością innych

zasobów psychologicznych ważnych w procesie zdrowienia (Ziarko, Kaczmarek, w druku).

W większym projekcie badawczym uczestniczyło m. in. 33 pacjentów przechodzących

rehabilitację po zawale serca. Badani oprócz Skali Sprężystości Psychicznej wypełnili

Inwentarz Zasobów Zdrowienia (Antoniazzi, Celinski, Alcock, 2002; Sęk, Ziarko, 2009).

Kwestionariusz umożliwia pomiar wielu zasobów ważnych w procesie powrotu do zdrowia

(recovery). Analiza treści zasobów zdrowienia wykazała zbieżność ze sprężystością

psychiczną warunkującą również psychologiczną wytrwałości w obliczu przeszkody, którą

jest choroba, w przypadku tych badań - zawał serca. Do poszczególnych zasobów zdrowienia,

których związku ze sprężystością psychiczną można było oczekiwać na podstawie porównań

teoretycznych zaliczyono te, które podobnie jak sprężystość psychiczna wiążą się z

pozytywnymi emocjami: pozytywne przekonania dotyczące procesu zdrowienia, akceptacja

siebie i pozytywne relacje z personelem medycznym. Dodatkowo udało się wyróżnić zasoby

zdrowienia, które podobnie jak sprężystość psychiczna mogą zawierać w sobie wysoki

poziom zdolności autoregulacji: przekonanie o poleganiu na sobie oraz poczucie wolności

wyboru. W związku z tym oczekiwaliśmy zbieżności sprężystości psychicznej z zasobami

zdrowienia. Analiza czynnikowa poszczególnych zasobów zdrowienia wykazała, że są one ze

sobą ściśle skorelowane, co wskazuje na istnienie czynnika ogólnej zasobności w procesie

zdrowienia. Zgodnie z oczekiwaniami poziom ogólnej zasobności związany był w grupie

pacjentów kardiologicznych umiarkowanie i dodatnio ze sprężystością psychiczną.

Mediacyjna rola strategii radzenia sobie i podmiotowego umocnienia w cukrzycy i

reumatodoidalnym zapaleniu stawów. Radzenie sobie z obciążeniami chronicznej choroby

zależy od wielu czynników. Wśród nich można wymienić: specyfikę choroby (zespół

objawów i konsekwencji somatycznych oraz psychologicznych i społecznych), zasoby i


deficyty zaradcze chorego oraz jego środowisko rodzinne i środowisko leczenia, a także płeć i

wiek (faza życia). We wcześniejszych badaniach (Ziarko, Sęk, 2009) stwierdziliśmy, że

pacjenci wykorzystują w procesie adaptacji do przewlekłej choroby różnorodne zasoby.

Badania te potwierdziły przypuszczenia, że w radzeniu sobie z chorobą chroniczną pacjenci

stosują szeroki zakres różnych zasobów poznawczych i emocjonalnych oraz zasoby wsparcia

społecznego (De Ridder, 2004; Heszen, Sęk, 2007). Stwierdzono także odmienną

konfigurację wykorzystanych zasobów u pacjentów kardiologicznych, onkologicznych i

cierpiących na schorzenia reumatyczne.

W dotychczasowych badaniach nad adaptacją do choroby nie wykorzystano jeszcze

potencjalnej roli kluczowych dla zdrowia zasobów związanych z elastycznością czynności

zaradczych i wzbudzaniem pozytywnych stanów psychicznych oraz poczucia własnej

kompetencji w zarządzaniu chorobą. Do tych zasobów ochronnych i umacniających należy

zarówno sprężystość psychiczna, jak i nowy analizowany przez nas konstrukt - podmiotowe

umocnienie (empowerment) (Zimmerman, Warschausky, 1998; Bolton, Brookings, 1996).

Wpływ tych metazasobów na jakość życia badano u pacjentów ze schorzeniami

autoagresywnymi, z cukrzycą typu I i reumatoidalnym zapaleniem stawów.

Autorami modelu podmiotowego umocnienia, które obejmuje trzy komponenty:

intrapersonalny, interakcyjny i behawioralny, są Zimmermann i Warschausky (1998)..

Odeszli oni w swoich koncepcjach rehabilitacji i pomocy pacjentom (klientom) przewlekle

chorym od koncentracji na deficytach na rzecz zasobów, możliwości i autonomii. Głównymi

komponentami koncepcji podmiotowego umocnienia są poczucie kontroli,

współuczestnictwo, proaktywne podejście do życia oraz świadomość czynników

utrudniających i wspierających wysiłki zmierzające do samostanowienia.

Na umocnienie intrapsychiczne składają się właściwości motywacyjne jak

zaangażowanie, ciekawość, poznawczo-kompetencyjne poczucie własnej skuteczności,


poczucie kontroli, opanowania i polegania na sobie, oraz element twórczego nastawienia do

życia, niezależność, odpowiedzialność osobista i samoakceptacja. Komponent interakcyjny

odnosi się do myślenia i oddziaływania na społeczne otoczenie. Autorzy koncepcji

podkreślają zdolność do krytycznej i twórczej interpretacji kontekstu, a także kompetencje

społeczne. Składnik behawioralny obejmuje konkretne akty radzenia sobie z wymaganiami

(zaradność), adaptację do zmian, i pomaganie innym.

Istotny wkład do rozwinięcia koncepcji podmiotowego umocnienia wnieśli Bolton i

Brookings (1996, 2000), którzy wyodrębnili cztery komponenty sprawdzone także w

badaniach (Brookings, Bolton, 2000): 1. kompetencje osobiste, 2. nastawienie do grupy 3.

samostanowienie i 4. pozytywną tożsamość osoby przewlekle chorej (niepełnosprawnej).

Analiza czynnikowa potwierdziła istnienie 4 odrębnych wymiarów.

Podmiotowe umocnienie wprowadziliśmy do naszych rozważań nad jakością życia

osób chronicznie chorych, ponieważ uznaliśmy, że może być z jednej strony pochodne

względem sprężystości psychicznej a z drugiej strony blisko związane z jakością życia osób

chorych. Tym samym podmiotowe umocnienie mogłoby stanowić mediator pomiędzy

sprężystością psychiczną i jakością życia osób przewlekle chorych. Sprężystość psychiczna –

tak jak zostało to przedstawione we wstępie – warunkuje przede wszystkich ogólną

elastyczność adaptacyjną, z której wypływa szereg pochodnych, np. pozytywna

emocjonalność. Oczekiwaliśmy, że jedną z takich pochodnych sprężystości psychicznej może

być podmiotowe umocnienie i jego cztery komponenty. I tak sprężystość psychiczna może

pomagać w budowaniu kompetencji osobistych (komponent podmiotowego umocnienia),

ponieważ wiele z nich wymaga kontroli impulsów. Sprężystość psychiczna może również

pełnić funkcję ochronną dla poczucia samostanowienia, które jest zagrożone w obliczu

choroby (Sęk, Kaczmarek, 2009). Poprzez związki z pozytywną emocjonalnością sprężystość


psychiczna może także pomagać w budowaniu pozytywnego nastawienia do grupy oraz

pomóc w kształtowaniu bardziej pozytywnej tożsamości siebie, jako osoby przewlekle chorej.

Celem przeprowadzonych przez nas badań było wykazanie zmiennych

pośredniczących w relacji pomiędzy sprężystością psychiczną a jakością życia u pacjentów

zmagających się z chorobą przewlekłą (Sęk, Kaczmarek, Ziarko, Pietrzykowska, Lewicka,

2010). W szczególności chcieliśmy wykazać, że sprężystość psychiczna nie polega na

sztywnym stosowaniu pewnych niezmiennych strategii radzenia sobie. Oczekiwaliśmy, że

pacjenci zmagający się z różnymi chorobami przewlekłymi cechujący się wyższym

poziomem sprężystości będą stosowali strategie uwzględniające specyficzne wymagania

danej choroby przewlekłej. W związku z tym do badań zostali zaproszeni pacjenci chorujący

na cukrzycę typu I, oraz pacjenci z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Ponadto zgodnie z

powyższymi analizami teoretycznymi oczekiwaliśmy, że podmiotowe umocnienie stanowić

będzie jedno z ogniw łączących (mediacja) sprężystość psychiczną z jakością życia osób

przewlekle chorych.

Zbadano 59 osób z cukrzycą typu I - 33 kobiety i 26 mężczyzn (w wieku 19- 64,

średnio 37 lat, których choroba trwała średnio 12,18 lat i 41 osób cierpiących na

reumatoidalne zapalenie stawów: 33 kobiety i 8 mężczyzn w wieku 24-75, średnio 55 lat, u

których choroba trwała średnio 15,28 lat.

W badaniach tych wykorzystano Skalę Sprężystości Psychicznej (Blok, Kremen 1996;

Kaczmarek 2007), skalę badającą satysfakcję z różnych sfer życia stworzoną w ramach

cebulowej teorii szczęścia (Czapiński, 2000), która składa się z 16 pytań, a badany ocenia na

6-punktowej skali subiektywny poziom satysfakcji. Zastosowano także Kwestionariusz Mini

Cope (Carver 1997; w adaptacji Juczyńskiego i Ogińskiej-Bulik, 2008), który bada 14

strategii radzenia sobie, wśród których są mniej i bardziej skuteczne sposoby zmagania się ze

stresem. Na potrzeby tego badania dokonano adaptacji Kwestionariusza Boltona i Brookingsa


(1998)5 (Questionaire of Intrapersonal Empowerment ). Kwestionariusz ten składa się z

podskal mierzących cztery aspekty umocnienia (patrz wyżej).

Wyniki badań wykazały, że zgodnie z oczekiwaniami, ta sama zmienna (sprężystość

psychiczna) wpływa na jakość życia uruchamiając mediatory dostosowane do wymagań

choroby (patrz rysunek 2). Związek sprężystości psychicznej z satysfakcją z życia pacjentów

z cukrzycą wyjaśniają strategie planowania i akceptacji. Natomiast u pacjentów z

reumatodoidalnym zapaleniem stawów rolę mediatorów (w relacji sprężystość psychiczna –

satysfakcja z życia) pełni humor oraz pozytywne przewartościowanie, a = 0,58, p < 0.01, b =

0,28, p = 0.06, c = 0,27, p = 0,09, c’= 0,09, p = 0,58, z = 1,77, p = 0.07, 95% CI [0,01; 0,45].

Różnice te zgodne są z różną charakterystyką wymagań, jakie stawia przed

chorującymi każda z tych chorób. Cukrzyca wymaga monitorowania i planowania

związanego z przyjmowaniem insuliny, a w reumatoidalnym zapaleniu stawów związanym z

silnym bólem zalecane mogą być strategie hamujące nadmierną koncentrację na doznaniach

bólowych wtórnie potęgującą ból.

[Tu wstawić rysunek 2]

Wymiar kompetencji osobistych wchodzący w skład podmiotowego umocnienia

wyjaśniał związek sprężystości psychicznej z jakością życia u pacjentów z reumatoidalnym

zapaleniem stawów (patrz rysunek 2) oraz pacjentów z cukrzycą, a = 0,33, p < 0.05, b = 0,48,

p < 0.01, c = 0,27, p = 0,08, c’= 0,11, p = 0,52, z = 1,89, p = 0.06, 95% CI [0,02; 0,34]. W

przypadku pacjentów z chorobą reumatyczną istotną rolę odegrała również pozytywna

tożsamość siebie, jako osoby chorującej, która mediowała część związku sprężystości

psychicznej z jakością życia, a = 0,34, p < 0.01, b = 0,39, p < 0.01, c = 0,42, p < 0,01, c’=

0,29, p < 0,05, z = 2,01, p = 0.04, 95% CI [0,04; 0,33]. Sugeruje to, że sprężystość

psychiczna może przyspieszać proces przechodzenia przez trzy fazy adaptacji poznawczej do

5 Adaptacji za zgoda autorów dokonała Joanna Lewicka.


choroby (Taylor, 1983). Odzyskiwanie poczucia własnej wartości, którego wskaźnikiem

może być obserwowana pozytywna identyfikacja z chorobą, to ostatni etap adaptacji do

choroby. Uzyskane wyniki sugerują, że osoby o wysokiej sprężystości psychicznej zdolne do

elastycznej adaptacji, być może są również zdolne do oderwania się od przedchorobowego

sposobu funkcjonowania i zbudowania oparcia w sobie uwzględniającego zmienioną

charakterystykę obrazu Ja. Dzięki temu podnosi się ich satysfakcja z życia.

DYSKUSJA

Przedstawiony przegląd badań ukazuje najważniejsze zebrane przez nas ustalenia

dotyczące działania sprężystości psychicznej. Rozumiana jest ona jako cecha osobowości

przejawiająca się elastyczną adaptacją, dzięki dostosowanemu do sytuacji poziomowi

kontroli. Umożliwia między innymi szybkie odrywanie się od negatywnych wydarzeń dzięki

możliwości wzbudzania w sobie stanów pozytywnych (emocjonalnych i poznawczych).

Badania naszego zespołu dostarczyły dodatkowego wsparcia dla związku sprężystości

psychicznej z pozytywną emocjonalnością. Wykazały również, że jednym ze sposobów

utrzymywania wysokiego poziomu pozytywnych emocji w sytuacji stresu jest ocena

poznawcza w kategoriach wyzwania-aktywność. Ludzie zmagający się z chorobami

przewlekłymi cechujący się wysokim poziomem sprężystości psychicznej uzyskują wyższą

jakość życia niż osoby o niższym poziomie sprężystości psychicznej. Przeprowadzone przez

nas badania, wykazały, że jednym z aktywnych składników tego procesu są strategie radzenia

sobie ze stresem uwzględniające specyficzne wymagania danej choroby. Sprężystość

psychiczna wiąże się z ograniczeniem negatywnych strategii radzenia sobie, takich jak

zaabsorbowanie lękiem. Wśród strategii związanych ze sprężystością psychiczną dominują te,

które wykorzystują funkcję pozytywnych emocji.

Przeprowadzone badania, w których uczestniczyli pacjenci zmagający się z chorobami

somatycznymi, mają charakter przekrojowy. Pomiar wszystkich zmiennych w jednym


momencie jest wygodniejszy zarówno dla badaczy, jak i dla osób uczestniczących w badaniu.

Nie wymaga na przykład kodowania ankiet, które mogę tworzyć u badanych poczucie

zagrożenia prywatności i naruszanie zasad anonimowości. Uzyskane wyniki uzasadniają

kontynuowanie badań również w formie podłużnej. Wyniki badań podłużnych mogłyby

pozwolić na bardziej precyzyjne uchwycenie dynamiki funkcjonowania sprężystości

psychicznej.

Jedynie eksperyment (czyli procedura badawcza obejmująca randomizację i

manipulację) pozwala na wyciąganie wniosków przyczynowo-skutkowych. W związku z tym

opisywane przez nas zależności mają charakter quasi-przyczynowo-skutkowy

uprawdopodobniony logiką oraz treścią teorii (np. strategie radzenia sobie ze stresem raczej

stanowią pochodną cech osobowości niż na odwrót). W związku z tym zgodnie z logiką

procesu badań opisywane przez nas wnioski na pewno nie podlegają wykluczeniu w świetle

zebranych danych, natomiast nie mogą być traktowane jako bezwarunkowa podstawa

wyjaśniania zjawisk i konstruowania działań praktycznych. Badania nad sprężystością

psychiczną jako cechą osobowości są raczej skazane na spekulacje przyczynowo-skutkowe,

ponieważ nie można oczekiwać, aby była to zmienna łatwo poddająca się manipulacji (np. tak

jak stany emocjonalne czy oceny poznawcze). Jesteśmy jednakże przekonani, że sprężystość

psychiczną można kształtować, w czym właśnie pomóc mogą badania nad mechanizmami

działania osób sprężystych psychicznie. Spodziewamy się jednak, że proces rozwoju

elastycznej adaptacji do zmian, wyzwań i trudności jest długotrwały i może być modulowany

raczej w złożonych programach profilaktycznych lub promujących zdrowie niż poprzez

proste pojedyncze interwencje. Programy takie powstają w odniesieniu do bardziej ogólnej

kategorii psychological resilience, która nie zakłada występowania szczególnych

predyspozycji osobowościowych6.

6 Przykładem takiego programu może być program tzw. wszechstronnej sprawności żołnierskiej (comprehensive

soldier fitness) realizowany przez zespół Martina E. P. Seligmana. Celem programu jest profilaktyka depresji,


Uzyskiwana przez nas liczba osób, które zapraszaliśmy do badań była na ogół niska,

choć wystarczająca, aby testować formułowane hipotezy. Nie uznawaliśmy za zasadne, aby

maksymalizować liczebność prób na obecnym etapie badań, który w dużej mierze polega na

wstępnej analizie różnych populacji oraz różnych aspektów sprężystości psychicznej.

Jednakże przyszłe projekty badawcze mogłyby z czasem rozwijać się w stronę uzyskiwania

większej liczebności osób badanych pozwalającej na testowanie bardziej złożonych modeli.

Biorąc pod uwagę, że populacja osób chorujących przewlekle jest już z powodu swojego

stanu zdrowotnego istotnie obciążona, należałoby w każdej sytuacji zwrócić uwagę na to, aby

pobierana próba nie była zbyt liczna. Praktyka ślepego maksymalizowania liczebności próby

może być uznana za nieetyczną zwłaszcza w przypadku tej populacji.

Wykorzystanie modelu mediacji doprowadziło nas do uzyskania wyników

interesujących poznawczo. Tym samym uzasadnione staje się kontynuowanie tej drogi

badania sprężystości psychicznej. Tak ogólna cecha osobowości, jaką jest sprężystość

psychiczna w ujęciu Blocka i Kremena (1996), powinna oddziaływać różnymi środkami,

które mogą wchodzić w interakcję z innymi cechami kontekstu i osobowości. W związku z

tym dużą wartość aplikacyjną może posiadać obserwacja i opis tych mechanizmów

psychologicznych, które działają u osób radzących sobie skutecznie. Funkcjonowanie osób o

wysokim poziomie sprężystości psychicznej wiąże się nie tylko ze skuteczną adaptacją, lecz

również wykorzystuje strategie nacechowane pozytywnie, czyli warunkujące bezpośrednio

dobrostan. Na przykład stosowanie humoru przez pacjentów z artretyzmem może pomóc im

w poradzeniu sobie z doświadczanymi problemami, np. z bólem poprzez odwracanie uwagi

od spostrzeżeń bólowych, lecz również dodatkowo w sposób bezpośredni może warunkować

wyższą satysfakcję z życia. Strategia ta nie tylko redukuje ból, poprzez odwrócenie uwagi,

zespołu stresu pourazowego oraz samobójstw poprzez rozwijanie kompetencji ochrony i szybkiego odtworzenia

zasobów warunkujących dobrostan pomimo skrajnie niesprzyjających warunków (http://www.army.mil/csf/).


lecz również kieruje uwagę w stronę pozytywnej strony życia (w odróżnieniu od koncentracji

na bodźcach neutralnych).

Być może warto będzie również rozważyć badanie ciemnej strony sprężystości

psychicznej. Nadmiernie optymistyczne byłoby przekonanie, że osobowość cechująca się

wysokim poziomem sprężystości psychicznej, prowadzi jedynie do uruchomienia procesów

sprzyjających adaptacji. Być może wprowadzenie innych kryteriów oceny skutków radzenia

sobie ukaże bardziej złożone efekty oraz mechanizmy. Również w tym przypadku należałoby

podejmować wnikliwe analizy teoretyczne, które mogłyby prowadzić do formułowania

hipotez o efektach pośrednich o charakterze mediującym, lecz również tłumiącym

(supresyjnym) (Hayes, 2009). Może być wszakże tak, że sprężystość psychiczna uruchamia

dwa efekty pośrednie o podobnej sile, ale o przeciwnym kierunku oddziaływania na zmienną

wynikową. W takiej sytuacji jednoczesny wpływ dwóch zmiennych pośredniczących znosi

się wzajemnie, a przez to ogólna analiza bez uwzględnienia efektów pośrednich wykazuje

(błędnie) brak związku predyktorów ze zmienną wynikową. Badanie relacji uwzględniających

jednoczesne efekty pośrednie mediujące i tłumiące może być ważne dla projektowania

strategii interwencyjnych. W tym przypadku interwencja nie polegałaby na uruchomieniu

procesów pozytywnych, lecz raczej na ograniczeniu efektów tłumiących, które blokują ich

manifestację.


Literatura

Antoniazzi, M., Celinski, M., & Alcock, J. (2002). Self-responsibility and coping with pain:

disparate attitudes toward psychosocial issues in recovery from workplace injury.

Disability and Rehabilitation, 24, 948-953.

Baron, R. M., Kenny, D. A. (1986). The moderator–mediator variable distinction in social

psychological research: Conceptual, strategic, and statistical considerations. Journal of

Personality and Social Psychology, 51, 1173-1182.

Block, J., Kremen, A. M. (1996). IQ and Ego-Resiliency: conceptual and empirical

connections and separateness. Journal of Personality and Social Psychology, 70, 349-

361.

Bolton, B., Brookings, J. B. (1996). Development of a multifaceted definition of

empowerment. Rehabilitation Counseling Bulletin, 39,256-264.

Brookings, J.B., Bolton B. (2000). Confirmatory factor analysis of a measure of intrapersonal

empowerment. Rehabilitation Psychology, 45,3, 292-298.

Brzozowski, P. (1995). Adaptacja Skali Uczuć Pozytywnych i Negatywnych PANAS

autorstwa Dawida Watsona. Niepublikowany raport z badań.

Carver, C. S. (1997). “You want to measure coping but your protocol's too long: Consider the

Brief COPE.” International Journal of Behavioral Medicine, 4, 92-100.

Czapiński, J. (2000). Niekliniczne wskaźniki zdrowia psychicznego Polaków. Identyfikacja

społecznych grup podwyższonego ryzyka. W: J.Cz. Czabała (red.). Zdrowie

psychiczne – zagrożenia i promocja (s.231-327) Warszawa: Wydawnictwo IPiN.

De Ridder, D. (2004). Chronic illness. W: A. Kaptein, J. Weinman, J. (red.). Health

Psychology (s. 207-233). Oxford: BBS Blackwell.


Derogatis, L.R. (1986). Psychology in cancer medicine: A perspective and overview. Journal

of Consulting and Clinical Psychology, 54, 5, 632-638.

Diener, E., Emmons, R.A., Larsen, R.J., Griffin, S. (1985). The Satisfaction With Life Scale.

Journal of Personality Assessment, 49, 71-75.

Durczok, K. (2005). Wygrać życie (rozmowy przeprowadził Piotr Mucharski). Kraków: Znak.

Folkman, S., Moskowitz, J. T. (2000a). Positive affect and the other side of coping. American

Psychologist, 55, 644-653.

Fredrickson, B. L. (1998). What good are positive emotions? Review of General Psychology,

2, 300-319.

Fredrickson B. L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: the broaden –

and build theory of positive emotions. American Psychologist, 56,3, 218-276

Fredrickson, B.L, Larkin, G.R., Tugade, M.M., Waugh, C.E. (2003). What good are positive

emotions in crises? A prospective study of resilience and emotions following the

terrorist attacks on the United States on September 11th

, 2001. Journal of Personality

and Social Psychology, 84, 365-376.

Gross, J. J., Thompson, R. A. (2007). Emotion regulation. Conceptual foundations. W: J. J.

Gross (red.), Handbook of emotion regulation (s. 3-24). Guilford Publications.

Hayes, A. F., (2009). Beyond Baron and Kenny: Statistical Mediation Analysis in the New

Millenium. Communication Monographs, 4, 408-420.

Heszen, I., Sęk, H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Juczyński, Z. (2000). Radzenie sobie ze stresem spowodowanym choroba nowotworową. W:

K. de Walden-Gałuszko (red.) Psychoonkologia (s. 23 – 43). Kraków: Biblioteka

Psychiatrii Polskiej.

Juczyński, Z. (2001). Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa:

Pracownia Testów Psychologicznych.


Kaczmarek, Ł. (2007). Pozytywny afekt i zasoby odpornościowe a aktywność sercowowo-

naczyniowa w sytuacji stresu. Maszynopis pracy doktorskiej. Poznań; Instytut

Psychologii UAM.

Kaczmarek, Ł. (2009). Resiliency, stress appraisal, positive affect and cardiovascular activity.

Polish Psychological Bulletin, 1, 46-53.

Kofta, K. (2003). Lewa, wspomnienie prawej. Warszawa: Wydawnictwo WAB.

Kolberger, K. (2004). Przypadek, nie-przypadek. Warszawa: Edycja Świętego Pawła

Wydawnictwo.

Letzring, T.D., Block, J., Funder, D.C. (2005). Ego-control and ego-resiliency: Generalization

of self-report scales based on personality descriptions from acquaintances, clinicians,

and the self. Journal of Research in Personality, 39, 395-422.

Marzec. M. (2008). Resiliency a radzenie sobie ze stresem w chorobie nowotworowej.

Maszynopis niepublikowany pracy magisterskiej. Poznań: Instytut Psychologii UAM.

Maslow, A. (1986). W stronę psychologii istnienia. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax.

Matthew, J., Cordova, L.C., Cunningham, Ch, R., Carlson, R., Andrykowski, M.A. (2001).

Posttraumatic growth following breast cancer: A controlled comparison study. Health

Psychology, 20,3,176-185.

Nadolska, K. (2007). Rola pozytywnych emocji i refleksyjności w kształtowaniu zasobu

resiliency. Maszynopis niepublikowany pracy magisterskiej. Poznań Instytut

Psychologii UAM.

Nadolska, K., Sęk, H. (2007). Społeczny kontekst odkrywania wiedzy o zasobach

odpornościowych. Czyli czym jest resilience i jak ono funkcjonuje. W: Ł. Kaczmarek,

A. Słysz (red.) Bliżej serca. Zdrowie i emocje. (s.13-38) Poznań: Wydawnictwo

Naukowe UAM.

Ostaszewski, K. (2005). Druga strona ryzyka. Remedium, 1,1-3.


Preacher, K. J., & Hayes, A. F. (2004). SPSS and SAS procedures for estimating indirect

effects in simple mediation models. Behavior Research Methods, Instruments, and

Computers, 36, 717-731.

Preacher, K. J., Hayes, A. F. (2008). Asymptotic and resampling strategies for assessing and

comparing indirect effects in multiple mediator models. Behavior Research Methods,

30, 879-891.

Pressman, S. Cohen, Sh. (2005). Does positive affect influence health? Psychological

Bulletin, 131, 925-971.

Rutter, M. (2008). Developing concepts in developmental psychopathology. W: J.J. Hudziak

(red.), Developmental psychopathology and wellness: Genetic and environmental

influences (s.3-22). Washington, DC: American Psychiatric Publishing.

Selye, H. (1963). Stres życia. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich .

Sęk, H. (2008). Udział pozytywnych emocji w osiąganiu zdrowia. W: I. Heszen, J. Życińska

(red.), Psychologia zdrowia. W poszukiwaniu pozytywnych inspiracji (s. 73-88).

Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS.

Sęk, H. (2010). Sposoby radzenia sobie w chorobach onkologicznych, perspektywa

psychologiczna. Postępy w rehabilitacji onkologicznej. Zeszyty Promocji

Rehabilitacji, 7, 60-70.

Sęk, H., Kaczmarek, Ł. (2009). Żyć z godnością w zdrowiu i chorobie. Czasopismo

Psychologiczne, 15, 7-17.

Sęk, H., Kaczmarek, Ł. Marzec, M. (2009). Resiliency and positive-negative strategies for

coping with stress of cancer disease. Referat wygłoszony na 30 Stress and Anxiety

Research Society Conference, Budapeszt.

Sęk, H., Kaczmarek, Ł., Ziarko, M., Pietrzykowska, E., Lewicka, J. (2010). The role of

resources in coping with rheumatoid arthritis and diabetes. Referat na


Międzynarodowej Konferencji, 24th

European Health Psychology Conference nt. Health

in context. Cluj-Napoca.

Sęk, H., Ziarko, M. (2009). Utilization of resources in coping with chronic illness. Polish

Psychological Bulletin, 40, 6-12.

Taylor, S. E. (1983). Adjustment to threatening events: A theory of cognitive adaptation.

American Psychologist, 38, 1161-73.

Tugade, M. M. & Fredrickson, B. L. (2004). Resilient individuals use positive emotions to

bounce back from negative emotional experiences. Journal of Personality and Social

Psychology, 86, 320-333.

Tugade, M. M., Fredrickson, B. L. (2007). Regulation of positive emotions: emotion

regulation strategies that promote resilience. Journal of Happiness Studies, 8, 311-333.

Uchnast, Z. (1998). Prężność osobowa a egzystencjalne wymiary wartościowania. Roczniki

Psychologiczne, 1, 7-27.

Włodarczyk, D., Wrześniewski, K. (2005). Ocena stresu w kategoriach wyzwania

u chorych po zawale serca- próba syntezy na podstawie danych empirycznych.

Przegląd Psychologiczny, 48, 339-359.

Ziarko, M., Kaczmarek, L. (2008). Psychological resources in coping with different chronic

diseases. Health Psychology Review, 23, 276.

Ziarko, M., Kaczmarek, Ł. (w druku). Resources in coping with a chronic illness: the example

of recovery from myocardial infarction. W: Celinski, M. J., Gow, K. M. (red.). (2011).

Continuity Versus Creative Response To Challenge: The Primacy Of Resilience &

Resourcefulness In Life & Therapy. New York: Nova Science Publishers.

Ziarko, M., Sęk. H. (2009). Resources in coping with chronic disease. Polish Psychological

Bulletin , 40, 6-12.


Zimmerman, M.A. Warschausky, S. (1998). Empowerment theory for rehabilitation research:

Conceptual and methodological issues. Rehabilitation Psychology, 41, 3-16.


b a

Sprężystość

psychiczna

Satysfakcja z

życia

Strategie

radzenia sobie

c’

c

Rysunek 1. Hipotetyczny model mediacji prostej.

a – współczynnik wpływu predyktora na mediator, b – współczynnik wpływu mediatora

na zmienną wynikową, c – współczynnik całościowego wpływu predyktora na zmienną

wynikową (bez kontroli mediacji), c’ – współczynnik bezpośredniego wpływu

predyktora na zmienną wynikową (pozostały po odjęciu wpływu pośredniego poprzez

mediator).


Cukrzyca

z = 1,88; p = 0,05; 95% CI [0,01; 0,39]

0,55**

Rysunek 2. Mediacyjny udział strategii radzenia sobie i podmiotowego

umocnienia w relacji pomiędzy sprężystością psychiczną a satysfakcją z życia w

zależności od rodzaju choroby.

SP – sprężystość psychiczna; Sat. – satysfakcja z życia

* p < 0,01, ** p < 0,05, a

p < 0,10

Reumatodoidalne zapalenie stawów

SP Sat.

Planowanie

0,27a 0,35*

0,08

z = 1,92; p = 0,05; 95% CI [0,02; 0,38]

0,47**

SP Sat.

Akceptacja

0,27a 0,33*

0,11

z = 1,80; p = 0,07; 95% CI [0,03; 0,23]

0,48**

SP Sat.

Poczucie humoru

0,42** 0,26*

0,30*

z = 2,70, p < 0.01, 95% CI [0,11; 0,41]

0,48**

SP Sat.

Kompetencje osobiste

0,42** 0,50**

0,18

Documents

Running head: Sprężystość psychiczna SPRĘŻYSTOŚĆ … · Helena Sęk Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu Instytutu Psychologii, Uniwersytet