ROMANIKA- romanika – 1. veliko doba europske arhitekture

- karolinško doba završava mračnim razdobljem- Europa napadnuta sa 3 strane: islamski gusari, Vikinzi, Germani, Normani iz Danske- kraj 9.st. – Mađari naseljavaju Panoniju; odatle održavaju redovite pljačkaške pohode sve do Francuske i Rima- pol.10.st. – Mađari su poraženi; a oko 1000.g. i pokršteni

- 850.-950.g. – traje europska kriza, a potom počinje stalni uspon koji je zastao sredinom 14.st. zbog kuge

- pojam:- podrijetlo naziva romanika : rani povjesničari srednjovjekovne umjetnosti primjećuju da predgotičke crkve imaju oble lukove, da su čvrste i teške (za razliku od šiljastih lukova, te visokih i laganih gotičkih građevina) – podsjećale su na način gradnje starih Rimljana, što izražava riječ „romanički“ *srednjovjekovna umjetnost: *prije Karla Velikog - predromanika *karolinška i otonska - rana romanika- romanika - pojavljuje se diljem zapadne Europe gotovo istodobno; bez središnjeg izvora - sastojala se od niza regionalnih tipova koji su bili različiti, ali na mnogo načina povezani- uključuje tradiciju: *karolinškog i otonskog dvorskog stila (nastali kao rezultat svjesne politike obnove, tijesno povezane sa dvorom na kojem nastaju i čiju zaštitu imaju – to je i razlika u odnosu na romaniku), *ranog srednjeg vijeka, kasne antike, ranog kršćanstva, bizanta, islamske elemente i keltsko germanske tradicije - ono što spaja sve te tradicije u smisleni stil nije bila neka jedinstvena sila, već čitav niz činitelja - teritorij rasprostranjenosti: od sjeverne Španjolske do Rajne i od englesko-škotske granice do srednje Italije- arhitektura: *brodovi crkava – natkriveni svodovima, umjesto drvenim stropovima *vanjština ckve (za razliku od ranokršćanskih, bizantskih, karolinških, otonskih) – arhitektonski raščlanjena, ukrašena kipovima

- tranzene - „prozori“ od prošupljenih kamenih i drvenih ploča

- kronologija: *rana romanika – 950.-1050. *visoka (zrela) romanika – 1050.-1150. *kasna romanika – 1150.- nadalje - ne može se točno reći gdje i kad romanika počinje i završava, npr.: - u centralnoj Francuskoj – 1150.g. počinje rana gotika - u Njemačkoj – romanika traje do 13.st. - u Italiji i Dalmaciji – također- društvo i arhitektura:- Europa u srednjovjekovno doba: *stalni porast stanovništva *revolucija u poljoprivredi - proizvodnja stvara viškove, pa se razvija trgovina *kolonizacija unutrašnjosti (krčenje šuma)- romanika: *doba feudalizma; vladaju moćni feudalci, dok je kralj figura *doba regija u Europi – većina ima prepoznatljiv karakter (u Francuskoj, Italiji, Njemačkoj) - nije bilo jasnih prepoznatljivih granica između velikih nacija - bez obzira na granice – postoji jasno određen karakter arhitekture svojstven cijeloj europskoj romanici

- dominira samostanska arhitektura - najznačajniji primjeri romanike – samostanske crkve; dok ima vrlo malo romaničkih katedrala- katedrala – crkva koja je središte biskupije (znači da katedrala ne postoji tamo gdje nema biskupije)- u gradovima se nalazi po nekoliko samostana (u većim gradovima i 10ak)- glavni samostani – izvan gradova (žive kao feudalni gospodari: ili im vlasnik zemlje dariva zemlju, ili se sami organiziraju i osnivaju samostan)

- 2 proces koja povezuju tadašnju Europu:

1.) hodočašća – u kontinuitetu (još od antike) se posjećuju sveta mjesta (Palestina) gdje se čuvaju relikvije najvećih svetaca (Sv. Petar, Sv. Pavao – Rim) - u srednjem vijeku: * Santiago de Compostela - otkriveno tijelo Sv. Jakova u Španjolskoj - jedno od najznačajnijih europskih svetišta * Venecija – relikvije Sv. Marka (vjerojatno doneseno iz Aleksandrije) * Bari – tijelo Sv. Nikole (vjerojatno doneseno iz Mire u Maloj Aziji) 2.) redovi: - samostani – pripadali određenim redovima, koji se ponašaju po vlastitim pravilima; redovi nisu bili međusobno povezani - Cluny: - jedan od najznačajnijih samostana (benediktinski), posebno u arhitektonskom smislu - postepeno se sve više povezuju (putovanja hodočasnika), kako se ne bi raspustili - pred kraj romanike nastat će drugi značajni redovi 3.) crkva - velika reforma od sredine 11.st. (gregorijanska reforma) 4.) carstvo - povezuje jug Italije i sjever Njemačke

- arhitektura romanike:- među najjačima su: *samostan u Clunyju *Burgundska škola *toskanski romanički stil - utjecaj Bizanta *sv.Nikola u Apuliji - utječe ne istočnu obalu Jadrana

- Njemačka - crkve imaju apside i tornjeve s obje srane-zapadna Francuska - upotreba kupola- sjeverna Francuska - svodovi- južna i istočna Francuska - apside na istoku- Lombardija - srodna arh. sjeveru Francuske

- KARAKTERISTIKE: *izvanredno barata masama i prostorom: geometrijske mase rastu hijerarhijski u kompoziciju, ali na različiti način u raznim dijelovima Europe - ranokršćanska crkva – ima duljinu koja odgovara razmaku između stupova; može biti produljena za stup ili 2 - romanička crkva – bez obzira ima li svodove ili ne, najčešće bila podijeljena na jednake odsječke - traveje (kvadratične ili pravokutne) - ta mjera određuje sve ostale elemente *trodimenzionalnost, plasticitet ziđa - kasna Antika, rano kršćanstvo, do Bizanta – zid - negiran (mozaikom) - romanika – zid - snažan, 3D, naglašen plohama, bridovima *raščlamba zida (vezano uz debljinu) - ponekad se ostvaruje čistim, jasnim klesancima - lukovi, slijepe arkade, lizene, stupovi

elementi organizacije crkvenog prostora koji se pojavljuju u romanici:*kripta – podzemni prostor crkve ispod oltara, gdje se nalazi grob sveca - mnoge bazilike građene na grobljima van grada (Solin, Rim,...) - redovito se nalaze u hodočasničkim crkvama - svatko želi doći što bliže relikvija - isprva se stvara samo hodnik, a onda i cijeli podzemni prostor ispod svetišta - podzemne crkve smještene ispod kora ili apside - 2 način gradnje kripte: - podrumska - poluetažna - djelomično upuštena kripta: svetište se za pola etaže diže iznad razine glavnog prostora (lađe)*tornjevi – pojavljuje se još u predromanici, ali se u romanici počinje definirati volumen - u pojedinim dijelovima Europe - na razne načine integrirani s volumenom građevine: - Italija, Dalmacija - često su zvonici odvojeni od same crkve – tako su ujedno i simbol grada i znak crkve - u Njemačkoj i Francuskoj – integrirani u kompletni volumen

- 2 modela crkve:

A) 3brodna bazilika - presjecaju se glavni brod i transept iste visine i širine - iznad križišta - toranj (otvoren ili zatvoren prema unutra) - deambulatorij - širine i visine bočnih brodova obilazi kor i apsidu - pročelje s 2 tornja, sa središnjim višekatnim elementom između njih - oblikuje prednju stranu crkve B) 3brodna bazilika - glavni brod - proteže se do apside - višedjelni transept s obje strane - poprečna krila sa sporednim apsidama - na pročelju - toranj širok koliko i glavni brod - konstruktivni elementi: - zidana gradnja - bolje joj odgovaraju stupci koji smjenjuju stupove - stupci: pravokutni, okrugli, križni - otvori - se premošćuju, a nosači - se povezuju gotovo isključivo polukružnim lukovima - stupovi - postaju polustupovi (službe) - tanki, visoki - kapiteli - se reduciraju i geometriziraju (nastaje trapezoidni kapitel) B A- svod - zamijenjuje drveni strop - pojavljuju se: križni svod, križno-rebrasti svod, 6djelni i 7djelni križni svod - zid glavnog broda - sve se jače vertikalno raščlanjuje- raspored građevinskih elemenata zasniva se na načelu adicije (pribrajanja), istovremeno romanička arh. teži jedinstvu konstr. i raščlambe- zatvorenost ploha, masa nije raščlanjena u manja tijela- plasticitet otvora koji naglašavaju čistoću plohe - fasada postaje važnija - pojavljuje se zapadno pročelje

- NJEMAČKA ROMANIKA- - njemačka romanika - nije bila ograničena samo na njemačke zemlje, niti samo na područje carstva; zahvatila je cijelu srednju i istočnu Europu (Poljska, Krakov – Sv. Andrej) - nastaje u Rajnskoj oblasti - niz velikih katedrala u dolini Rajne, vezanih na lombardijsku i karolinšku arhitekturu - karakteristike: *stupnjevanje čistih geometrijskih volumena *grubo ziđe, bez dekoracije (ili jako malo); takvi su i prozori = RANA ROMANIKA *njemačke romaničke crkve: komponirane simetrično; pročelje i začelje oblikovano jednak (apside i tornjevi s obje strane građevine (istok i zapad)) *ulaz sa strane *križni svod *alternirajući sistem *jastučasti blok kapiteli

• crkva Sv. Michaela, Hildesheim, Saska, 11.st.- rana romanika (sjetimo se Centule)- više nije klasična bazilika s ulazom s jedne strane, a apsidom s druge strane - već ima 2 transepta u punoj visini glavnog broda i tornjeve nad križištima koji dominiraju volumenom- rast čistih geometrijskih volumena s obje strane građevine – karakteristika njemačke romanike- sustavna raščlamba prostora : *širina transepta = širini glavnog broda *svaki 3. u nizu stupova je stupac

- 3brodna bazilika- unutrašnjost: - alternirajući sistem nosača (2struka ili „saska“ izmjena nosača – 1.put se susreće ovdje) – stupci sa po 2 stupa između - izmjena ritma stupova i stupaca nije proizvoljna - oni definiraju kvadratna polja - sveukupni plan - zasniva se na kvadratu križišta; dužina glavnog broda - 3 kvadrata - 2 jednaka transepta - u visini i širini glavnog broda - s tornjevima križišta i s bočnim tornjevima, te galerijama dižu se na I i Zstrani uzdužnog dijela crkve - otvori na galerijama transepta - umnožavaju se s visinom (2etažne gaerije transepta) - 4 luka na križištu glavnog broda i transepta - naglašavaju prostor križišta - obojana - na istočnoj strani: glavna apsida, s 2 bočne apside - na zapadnoj strani: *kripta (poluukopana sa križnim svodom) i *protukor s velikom polukružnom apsidom - deambulatorij - ima portal u tjemenoj točki apside, omogućuje pristup kripti - strop: ravni drveni; oslikan - kapitel: - kubični (kockasti) kapitel - najranije pouzdano datirani pojavljuju se ovdje poč. 11.st. - u ovim krajevima nije bilo jačeg antičkog utjecaja i formirao se specifični kapitel kubični kapitel - težnja najjednostavnijem prelasku sa stupa na gredu, tj. luk - problem je isti - prijelaz sa kruga na kvadrat - nastaje - prožimanjem kocke i kugle - kao obrnuti pandantiv - na plohama se oblikuju polukružnice; - spoj sa stupom - preko vratnog prstena - eksterijer: - 4 ulaza - simetrično raspoređena po bočnim brodovima (2 sjever, 2 jug)

- pojedinačni volumeni i bez dekoracije

nekoliko važnih katedrala uz Rajnu:- Speyer, Mainz, Worms – u sva 3 primjera: *u 1.fazi gradnje – ravan strop *u 2.fazi gradnje – svaki drugi stupac pojačan polustupom i kapitelom; križni svod- u Mainzu i Wormsu - već se pojavljuju rebra i šiljasti lukovi - vremenski je to skoro doba gotike i izvjestan utjecaj postoji, no njemačka romanika je snažna i nije popustila tek tako pod naletom gotike- romanika traje zbog snažne tradicije, a ne zbog primitivnosti

• katedrala, Speyer, uz Rajnu, 11.st.- Speyer – mjesto pokapanja kraljeva - carska katedrala – odražava karolinško-otonsku tradiciju

- jedan od najznačajnijih spomenika njemačke romaničke arhitekture (sam vrh romanike); - snažno monumentalno djelo, bez suvišnih ornamenata; osjeća se masa, snaga zidova, stupaca

- 3brodna bazilika sa 1 transeptom, korskim kvadratom, apsidom, tornjem križišta (8merokut) i bočnim tornjevima (kvadrati)- građena u 2 faze: 1.faza - ranoromanička: sistem polja; 3D zid: stupci, pilastri, polustupovi; ravan strop 2.faza - visokoromanička: povišen, križni svod (s dijagonalnim lukovima), zidovi preoblikovani - vidljivo na presjecima

- unutrašnjost: - glavni brod: - za 1/3 duži i širi od onog u Durhamu - zidovi nad arkadama - su s prozorima, jer su planirani da pridržavaju drveni krov - poč. 12.st. - brod podijeljen na traveje i natkriven teškim križnim svodom (sličniji lombardijskim nego normanskim) - križni svod - kakav smo dosad viđali imao je više manje - horizontalan vrh, - prije - jednostavan presjek 2 valjka; sada - ima lagano kupolast oblik - dijagonalne spojnice - pojavljuju se u romanici; - omogućavaju dizanje svoda u sredini, tako se dobiva lagano kupolasto nadvišenje u svakom polju – karakteristika važna za romaniku - bočni brodovi: bačvasti križni svod - apsida: prošupljena prozorčićima koji je osvjetljuju (visokoromanička) - kripta: ispod transepta i apside, križni svod - bogata raščlamba prostora: slijepim arkadama i nišama, patuljastim galerijama i frizovima polukružnih lukova- pročelje: - na zapadu: - Westwerk (sada skriven novijom pregradnjom) - narteks (1.pol. 19.st.), ulaz pod kupolom + 2 uža zvonika - portal: slojevit - kao na mnogim njemačkim pročeljima tog doba - arhitektonski elementi potječu iz doba „prve romanike“ u Lombardiji (usporedi sa Sv.Ambrozijem) - na istoku: toranj nad križištem i 2 tornja sa stubištem (tipično romaničko otvaranje tornja prema gore) - visina crkve - nalik na sjeverne; razmjeri crkve - puno veći od svih ostalih crkava tog doba

• katedrala, Mainz, uz Rajnu, 11.-12.st.- stradala u 2.svj. ratu (obnovljena)- slična kao katedrala u Speyeru, ali s nešto drugačijom igrom volumena- prisutan: plasticitet mase ziđa (slojevitost mase ziđa), mali lukovi kao element vijenca, naglašene duboke niše, otvorena galerija- visoka romanika: bogati detalji bifore, pravokutne niše, lombardijski lukovi, masivna rozeta

- glavni brod: križni svod- apsida: poligonalna - toranj nad križištem i 2 tornja sa strane

• katedrala, Trier, 11.st.- specifična situacija – leži na temeljima starokršćanske građevine iz 5.st.- 4 faze- kompozicija katedrale u načelu slična prethodnim primjerima

• katedrala, Worms, uz Rajnu, 11.st. (12.-13.st.)- po konceptu vrlo slična katedrali u Mainzu: - vertikalna kompozicija; slojevitost niše; rozete postepeno ulaze u zid – sve to definira snažnu plastičnost ziđa- naziru se novi detalji (gotika): pojavljuje se šiljasti luk, dok su polja još uvijek prisutna (što nema veze s gotikom koja ima kontinuiran svod)

- 3brodna + transept- unutrašnjost: - jednostavni stupci, svaki drugi pojačan polustupom i kapitelom - stremljenje uvis - križni svod - 2 poligonalne apside (na istoku i na zapadu) sa po 2 visoka tornjića sa strane - dramatičan kraj apside s rozetama - preuzete iz talijanske gotike - slijepe niše u zidu - višeslojnost- ulaz - sa strane

• crkva Sv. Maria Laach, 12.st. - samostanska crkva - jedan od najčišćih primjera, s najmanjim brojem kasnijih dodataka (ima 1 barokni toranj)- građena od zrele do kasne romanike (vidi se razvoj romanike)

- 3brodna bazilika + 2 transepta (1 izlazi van)- 2 apside: istok i zapad; njima završava glavni brod - svodovi: križni- na istoku: 8merokutna kupola tornjastog oblika i 2 kvadratična tornjića- na zapadu: pravokutni toranj sa dijagonalnim krovom i 2 kružna tornjića - klaustar - jedinstven s fasadom; izlazni dio raščlanjen stupom u sredini

Köln – jedan od najjačih gradova srednjeg vijeka; vrlo jaka romanička škola:- karakteristika kölnske škole – 3lisni završetak (3 apside, tj. 3lisni kor)

- 3brodne s križnim svodom:• crkva Maria im Capitol, Köln, 13.st. - 3brodna s križnim svodom

• crkva Sv. Apostoli, Köln, 13.st. - 3brodna s križnim svodom- 2etažne apside pružaju dojam centralne građevine + pridodano uzdužno tijelo - težnja da se postigne jednolikost unutrašnjeg prostora- toranj nad križištem: 8merokutni

• crkva Sv. Martin, Köln, 13.st.- 3brodna s križnim svodom- dominirala je gradom skoro kroz cijeli srednji vijek- tlocrtno – longitudinalna građevina s 3lisnim završetkom- toranj nad križištem: na njega su priključena 4 manja tornja (stvaraju specifičnu kompoziciju volumena)

-ROMANIKA U HRVATSKOJ- - najviše zastupljena u: gradovima na Jadranu; najmanje zastupljena u: sjevernoj Hrvatskoj- javlja se sredinom 11.st., a traje do 14.st.; ponekad se romanički oblici javljaju i kasnije- šire ju benediktinci- upleću se i elementi drugih stilova (pleterna ornamentika, bizantske komponente, gotički elementi)

ROMANIKA U SJEVERNOJ HRVATSKOJ- za nekoliko crkvica u Slavoniji bilo je poznatu da su romaničke; ali nakon istraživanja jezgri mnogih drugih građevina, ustanovljeno je da su također romaničke- utjecaji Mađarske i Italije

• Morović, uz samu granicu Hrvatske (Srijem)- vjerojatno je uvoz romanike iz srednje Europe- u srednjovjekovnoj Slavoniji – opeka – karakterističan element

• crkva Sv. Magdalene, Čazma- velika crkva; jedina koja se uspjela očuvati kroz ratove (neko vrijeme bila pod Turcima)- zanimljiva kompozicija; neobična jer se čini da su 2 tornja originalno izgrađeni uz svetište (njemački model crkve)- izvorno, romanička crkva - ali sad je gotička

• crkva Sv. Marka, Zagreb – ima prozor iz prve romaničke faze (13.st.)• crkva Sv. Mihalja, Samobor

• kapela na Medvedgradu, 13.st.- kasna romanika, prema gotici- oktogonalni tlocrt; već se pojavljuje šiljasti luk; ima po karakteru teška romanička rebra- 8kutna kupola, krov kao šindra- rekonstruiran portal i rozeta

ROMANIKA U DALMACIJI- obuhvaća prostor od Kotora do Dubrovnika- Trogir – do danas romanički grad- utjecaj Lombardije, Apulije, Venecije- 3 osnovna tipa građevina: *3apsidalne bazilike s odjeljenim zvonikom *3apsidalne bazilike s narteksom i zvonikom uz zapadno pročelje (izvan gradova) *1brodne crkve s polukružnom apsidom, često nadsvođen bačvastim svodom - svi tipovi u više varijanta- rjeđe su centralne građevine

• katedrala Sv. Stošije (Sv. Anastazije), Zadar, 13.st.- najbogatije opremljena romanička crkva

- 3brodna bazilika s 3 apside- unutrašnjost: - strop: ravan drveni - glavni brod: odjeljen od bočnih brodova naizmjence poredanim korintskim stupovima i stupcima - alternirajući sustav - kripta - poluukopana - nalazi se ispod povišene apside i prezbiterija- pročelje: - raščlanjeno po uzoru na Pisu: niz slijepih arkada poredanih u horizontalne nizove - 3 portala - stepenasto usječena u zid; sadrži fine klasične detalje - iznad središnjeg portala - 2 rozete, čisto romaničke- na bočnom SI zidu - dekorativna galerija- srpasti luk – karakterističan za cijelu romaniku, prisutan i ovdje (luk - manji u peti, viši u tjemenu)

- gornji dio tornja iz 19.st.- starokršćanski baptisterij – pokraj; 6kutni

• crkva Sv. Krševana, Zadar, 12.st. ↓- samostanska crkva (pripadala muškom benediktinskom samostanu)- zrela romanika

- 3brodna s 3 apside- unutrašnjost: - bez obzira što svođenje nije bilo planirano (ima lažan drveni svod), jer debljina zidova to ne omogućava, ipak je ostvarena ritmička podjela na polja (a to je romanička karakteristika)- pročelje: - goli zid - portal: naglašen, oko portala vrlo kvalitetni romanički reljef - srpasti luk- glavna apsida - najbogatije ukrašena izvana: ima dekorativnu galeriju sa raščlanjenim srpastim lukovima i stupićima - osjeća se jak utjecaj Antike (lezbijski kimatom, vitice)

• crkva Sv. Marije, Mljet, 12.-13.st. →- u sklopu benediktinskog samostana- primjer pokazuje direktne veze s Apulijom- visoka romanika

- 1brodna - crkva: longitudinalna, ali i monumentalna (sjetimo se predromaničkih crkvica)- kupola: upisana u kocku, sa svih strana naglašena zabatima - na trompama- pojavljuje se i srpasti luk- dekoracija - s vremenom gotovo nestala+Kotor - poznat po romaničkim građevinama; katedrala dosta radikalno restaurirana• crkva Sv. Luke, Kotor- 1 od nekoliko manjih crkvi- longitudinalna s kupolom- portal: srpasti luk s dekoracijom u romaničkom pleteru- kvalitetna izrada diskretne kompozicije bijelih komada mramora unutar lokalnog kamena

• Kolegijata, Kotor- kolorizam – element na koji nailazimo u talijanskoj romanici, pojavljuje se i ovdje s nešto drugačijim karakterom obzirom da je Kotor bio pod utjecajem Bizanta - česta je izmjena: opeke i kamena, ili 2 vrste kamena- opet pojava srpastog luka- unutrašnjost: križno-rebrasti svod, ali već se nazire zašiljenje lukova što se tumači utjecajem gotike

• kompleks katedrale Sv. Virina, Krk- zanimljiv povijesno i stilski- kvalitetno ziđe

• Breča, sjeverna Dalmacija• Senj- otkrivena romanička građevina, što je čudno za taj primorski kraj- isti princip dekoracija

• crkva Sv. Vincenta, Istra

• crkva Sv. Marije Velike (bivša katedrala), Rab, 12.st.- Rab ima kontinuitet od Antike- vjerojatno je na tom mjestu bila predromanička katedrala

- 3brodna s 3 apside - 6 pari stupova dijeli brodove- pročelje: 2 reda 2strukih slijepih arkada, zidano naizmjeničnim slojevima bijelog i ružičastog mramora- zvonik: - 5katni, romanički - podignut odvojeno od crkve, sagrađen od tesanog kamena - postepeno rastvaranje zida prema vrhu povećenjem broja otvora - na vrhu - 8strana piramida iz 15.st.

dodatni primjeri:• crkva Sv. Vida, kod Dobrinja, na Krku, 11.st.- toranj: u osnovi crkve, na ulazu - tipično• crkva Sv. Petra, Draga, na Rabu- reprezentativna importirana crkva- ranoromanički 3apsidalni završetak• crkva Sv. Martina, Lovreč- antički uzor - Eufrazijana- dvoranska kapela- pročelje - iz 19.st.

o ZVONICIMA:- Rab – ima 4 zvonika, od koja su 3 romanička, a 1 barokni• zvonik katedrale u Rabu - najljepši u cijeloj našoj romanici; a najočuvaniji je zvonik Sv. Ivana

• zvonik uz crkvu Gospe od Zvonika, Split- u konkurenciji za najljepši zvonik, ali je loše renoviran (zapravo srušen, a danas imamo kopiju)- smješten uz stražu Z vrata Dioklecijanove palače - gigantske bifore na gornjim etažama, koje su poput paviljona- lombardijski friz na vrhu

• zvonik uz crkvu Sv. Marije, Zadar, 12.st. (Koloman)o KLAUSTRIMA:- ima ih dosta u Dalmaciji, neki su vrlo bogato ukrašeni• klaustar samostana Male braće u Dubrovniku, 14.st.- vrlo kasni primjer- najljepši i najpoznatiji romanički klaustar kod nas- sačuvan i natpis graditelja iz Barija

• klaustar Sv. Petra u Šumi, blizu Pazina, 12.st.- neobično: dolje – renesansni lukovi; gore – gusto poredani romanički srpasti lukovi- čini se da je: donji dio moderniziran u renesansi, a gornji dio ostao isti

o PORTALIMA:• Radovanov portal, Trogir, 13.st.- portal: - jedan od boljih europskih romaničkih skulpturalnih portala; lijep zodijački prikaz - sa strane portala - kipovi Adama i Eve stoje na podnožjima u obliku lava i lavice - luneta - polukružno polje iznad vrata ili prozora - prizori: Rođenje Kristovo, Poklonstvo mudraca, iz Novog zavjeta, apostoli, alegorije 12 mjeseci, biljni i životinjski ukrasi - katedrala: - gradnja započeta u romaničkom stilu u 13.st. - 3brodna bazilika s 3 polukružne apside i predvorjem - ima i gotičkih i renesansnih dijelova- zvonik: - gradnja započeta u gotičkom stilu u 14.st.

o STAMBENOJ ARHITEKTURI:- dosta sačuvanih primjera romaničkih kuća ima: u Splitu, nešto u Zadru, Istri, relativno malo u Dubrovniku (jer njegovo vrijeme dolazi tek u gotici i renesansi)+Trogir- brojne kuće s originalnim: vratima, prozorima i raznim arhitektonskim ukrasnim dijelovima• romanička kuća, Trogir- tzv. dućan na koljenu u prizemlju - dio je izlog, dio je ulaz - iznad toga je reprezentativna etaža s biforom

+Poreč – mala (drvena) kuća na dekumanusu• velika palača Sv. Lovreč, blizu Poreča – središte s vrlo dobro očuvanim zidovima• palača Kanonika, Poreča, 13.st. - jedno od naših najljepših romaničkih profanih građevina; lijepo ziđe, čista arhitektura

- na Balkanu - poznata Raška i njena škola - srpska srednjovjekovna arhitektura – sinteza romanike i Bizanta - primjeri: Studenica, Sopoćani

- TALIJANSKA ROMANIKA- - talijanska romanika – karakteristična jasna regionalna podijeljenost, sa specifičnim značajkama arhitekture: *sjever: Venecija, Lombardija *središnji dio: Toskana *jug: Apulija, Sicilija - postoji i u Rimu, ali je tu jaka kasnoantička tradicija i nema bitnih razlika- Sjeverna Italija – bila usko povezana s Njemačkom od Karla Velikog pa nadalje - u 1.razdoblju - arhitektura Njemačke i Italije je povezana – Lombardska arhitektura (od Katalonije do Hrvatske) (lombardska arhitektura - prema nekim tumačenjima je njemačka arhitektura - nije sigurno, ali je utjecaj obostran)- od Toskane prema jugu – prostor vezan za mediteransku arhitekturu, ali ima lombardskog utjecaja: sustavno svođenje, alternirajući sistem - Apulija – utječe na sjevernu i južnu Dalmaciju; spoj utjecaja Bizanta na romaniku- Sicilija i južna Italija – specifičan slučaj, zbog prijašnje prisutnosti Bizanta, zatim Saracena (islama (150.g.)) - Normani osvajaju Siciliju, i kroz nekoliko stoljeća koliko su vladali, grade pod utjecajem romanike - bio kraj s mnogo biskupija

- svi vladari koji su imali ambicije da obnove „veličinu Rima“ i koji su sebe vidjeli u ulozi nasljednika rimskih careva vladali su sjev. Europom- u Italiji je bilo teško gajiti carske ambicije - zbog: *papinskog autoriteta (i znatnih posjeda zemljišnih dobara) *malih kneževina - učvršćuju se zahvaljujući bogatstvu koje je pritjecalo ili od pomorske trgovine ili od lokalnog obrta - međusobno se natječu, udružuju se s papom ili s njemačkim carem

ROMANIKA VENECIJE- Venecija – snažan kulturni centar, povezan s Istokom (trgovina s Istokom je i održava) - nakon barbarskih i franačkih provala, pripala je Bizantu; kroz par stoljeća ona je emporij (krajnja točka) Bizanta - kasnije jača, a Bizant slabi - u 4.križarskom ratu, križari osvajaju Zadar za Veneciju- venecijanska arhitektura – specifična sinteza u romanici, u talijanskoj literaturi nazvana romaničko-bizantskom arhitekturom (crkva Sv. Marka)- iz romanike Venecije – proizlazi karakteristična arhitektura gotike i renesanse (koja će utjecati na naše dijelove Jadranske obale)

- u početku Venecija nije bila 1 grad, nego područje niza naselja, npr. Torcello- Torcello – sklop građevina rane i zrele romanike - bio je vrlo važan trgovački centar, koji je u međuvremenu nestao (grada više nema), ostalo samo nekoliko kuća, bazilika, toranj,... *bazilika – ranoromanička *toranj – zatvoren gotovo do vrha, a na vrhu otvoren sa sve 4 strane kvadriforama

- arhitektura opeke - temeljenje

• crkva Sv. Marka (uz Duždevu palaču), Venecija, 2.pol.11.st. (13.st. - pročelje)- nije katedrala, ali je glavna crkva u Veneciji- 1.primjer venecijanske romaničke građevine; mogla bi se svrstati i u bizantsku arhitekturu, ali su detalji romanički- izgradnja počela - u 9.st.; pregrađena - u 10.st., a današnja crkva - rezultata 3. pregradnje u 11.st.- vidljiv bizantski utjecaj: tlocrt, bočni i prednji narteks (2 bočna i prednji - ukupno 3), mozaici, kupole, paravani (koji odjeljuju prostor), snažni stupci - nose lukove, manji stupovi - nenosivi *kroz stupac koji nosi glavnu kupolu - može se prolaziti

- tlocrt: - grčki križ s 5 kupola (kao tlocrt Sv. Apostola u Carigradu) - krakovi se sastoje od po 3 broda, međusobno odvojenih stupovima- kupole: na pandativima (slične bizantskim); tornjići - dodani kasnije - blokovi ziđa: jaki, nose lukove- mozaici: - počeli ih raditi bizantski majstori, zatim je razvijena domaća venecijanska škola - dematerijalizacija ziđa – bizantski utjecaj - iznutra sve prekriveno mozaikom, osim donje zone - obložena mramorom - mozaik na portalu, iz 13.st. - prikazuje Sv.Marka

- pročelje: 5 portala (velikih lukova na stupovima), s mramornim pločama i mozaicima

• katedrala Sv. Maria i Donato, Murano (bio je biskupija), 12.st.- 3brodna bazilika s transeptom- od opeke (jer je na močvarnom terenu) i kamena

- unutrašnjost:- kolorizam - kombinacija kamena i opeke - poznato iz kasne antike u kontinuitetu od Bizanta - začelje: - plastično oblikovani kor i apsidalni završetak (kao u Speyeru) - dolje - slijepe arkade na 2strukim stupovima - gore - otvorene arkade (slijepe galerije) - između - cik-cak ornament u cigli- toranj: samostalan, raščlanjen lezenama i s triforom na vrhu

- najveći broj talijanskih crkava ima zvonike, ali ne (kao u Njemačkoj i srednjoj Europi) integrirane s tijelom građevine, već kao slobodnostojeće kampanile • katedrala Sv. Fosca (toranj i katedrala), Torcello, 11.st.- bizantski kontinuitet antičkog mišljenja - nastala u 7.st. (kasnoantička crkva), pregrađena oko 1000.g.- kasnoromanička crkva- grčki križ - unutrašnjost: - glavni brod: - produžen s 3 apside - centralna kupola na trompama - oktogonalni ophod: otvoreni trijem s izduženim lukovima, kameni stupovi i opeka originalno žbukana i bojana - strop: bez polja, otvoreno krovište- pročelje: raščlanjeno lizenama; donji dio - lukovima i stupovima

• most Rialto (ponte Rialto), uz Canale Grande, Venecija- karakteristike: otvoreni trijem - povišeni lukovi, dublirani stupovi; ploha - dekorirana mramorom; jezgra - od opeke

+venecijanska palača:- venecijanski tip palače (13.st.): *ekstrovertne - trijemovima širom otvorene prema ulici *mogu se preko Bizanta povezati s rimskim vilama i kasnoantičkom arhitekturom - primjer: palača Fondacio dei Turchi- u gotici će taj oblik biti nešto izmijenjen, ali će ostati građevina sa zatvorenim bočnim krilima i otvorenom sredinom

- u drugim dijelovima Italije stalno se vode neke borbe, uključujući obiteljske, stoga su palače u biti tornjevi (San Gimignano, Tosca), utvrde- kasnije utječe na arhitekturu Dalmacije, posebno Dubrovnika (dok je bio samostalan)

- simetrična trodijelnost - u središnjoj osi: dvorište i srednje krilo jednake širine - nalaze se jedno iza drugog sa strane: uža bočna krila - srednje polje - otvoreno, bočna polja - zatvorena

• mala palača Ca'da Mosto, Venecija- u bokovima - zatvorena; u sredini - otvoren trijem- obloga: mramorom i nizom reljefa (kao medaljona); romanički friz na vrhu- zid: od opeke

• palača Fondacio dei Turchi, Venecija, 12.-13.st.- sagrađena kao rezultat dobrih odnosa s istokom- jasna organizacija unutrašnjosti i pročelja- prizemlje i kat – dugački trijem (prema ulici), izduženi lukovi

ROMANIKA LOMBA RDIJE - Lombardija – veliko područje na sjeveru Italije, nazvano po germanskom plemenu Langobardima koji tu upadaju nakon pada Ostrogotske države i istjeruju Bizant iz Ravenne - najveći grad: Milano; važana i Verona - teritorij se proteže od obronaka Alpa do Pirineja

- karakteristike: *toranj - pridodan uz crkvu kao neovisna građevina *lombardijsko pročelje – vertikalna podjela lizenama *lombardijski friz – niz slijepih konzolnih lukova ispod strehe *lombardijski portal – baldahin nad vratima kojeg nose kolonete kolonete – 2 kamene zvijeri iz čijih leđa izrastaju stupovi koji nose luk s baldahinom baldahin – zaštitni i ukrasni krov iznad oltara, niša, kipova *alternirajući sistem (stup sa dostupcima) *križno-rebrasti svod

- lombardijska romanička arhitektura: - raste na rimskoj i ranokršćanskoj tradiciji - preuzima vodstvo u razvijanju romaničkog stila- u vrijeme kad su Normani i Anglo-Normani gradili najranije križno-rebraste svodove, u Milanu i oko njega također se eksperimentira: u 9.st. (u doba „prve romanike“) - razvija se rudimentarni način svođenja

• crkva San Abbondio, Como (kraj Milana), 11.-12.st. (2.pol.11.st.)- 5brodna bazilika - unutrašnjost: drveni strop- pročelje: - vertikalno raščlanjeno u 5 polja - odgovara dimenzijama brodova - lombardijski friz - srpasti lukovi ispod krova – jasan znak romanike - sjeverni utjecaj (Njemačke): *2 tornja prislonjena uz svetište, tj. prezbiterij *ornament oko prozora: vinova loza, heraldičke životinje, obli uvijeni štapovi, pojasevi od kamena razl. boje prezbiterij – dio crkvenog prostora uz oltar ili iza oltara određen za svećenstvo i vršenje liturgije

• crkva San Ambrogio (Sv. Ambrozije), Milano, kraj 11.st. (11.-12.st.)- jedan od najznačajnijih primjera lombardske arhitekture- izgrađena na mjestu gdje se u 4.st. nalazila kršćanska crkva- kršten Sv. Ambrozije, krunjeni langobardski kraljevi (Teodozije)

- samostanska crkva- 3brodna - „umjetna“ bazilika s galerijama - jer nema bazilikalnog osvjetljenja nego galeriju (cijeli prostor je pod 1 krovom) - umjesto galerija, arhitekt je mogao pokušati izgraditi zidove s prozorima ali: *raspon glavnog broda je zadan širinom apside iz 10.st. *u Lombardiji - tipični prostrani interijeri kakve su imale ranokršćanske bazilike (normanske crkve - visoka i svijetla unutrašnjost)

- glavni brod: - nizak i širok (širina: 15m; visina: gotovo jednaka širini crkve) - širi za 3m od onog u Durhamu; - sastoji se od 4 kvadratna traveja - odvojena snažnim poprečnim lukovima 4. polje – 8merokutni toranj natkriven kupolom – dodatno osvjetljenje (dodana kasnije jer glavni brod nema bazilikalnog osvjetljenja, pa otvori lanterne daju potrebno svjetlo) - bočni brodovi: - sastoji se od 8 kvadratna traveja - poluupuštena kripta (izdignuto svetište) - unutrašnjost: - alternirajućeg sustava - vjerojatno najčišći primjer kompletno definiranog romaničkog alternirajućeg sustava alternirajući sustav (lat. svaki drugi): nejednaka tretiranost stupovan(na svaki drugi stupac se prenosi opterećenje cijelog svoda) - svaki drugi stupac ima pilastar ili polustup - svod: križno-rebrastim - križno-rebrasti svod - novo; u romanici se javlja oko 1100.g. (odjednom, na 2 različita mjesta: *Lombardiji, *Normandiji i Engleskoj) - princip: na presječnicama bačvastog svoda postavljaju se rebra - ni danas nije poznato jesu li rebra: element forme ili konstruktivni element - između postavljenih rebara, prostor svoda se lakše ispunjava - spoj 2 bačvasta svoda može biti neprecizan, pa se rebrima mogu prekriti nedostaci - poprečni lukovi svoda - definiraju polja (traveje) - dijagonalna rebra: tvore prave polukrugove (u Durhamu i Caenu oni su spljošteni), tako da se svodovi dižu na znatno veće visine od poprečnih lukova - svaki travej dobiva kupolasti oblik, pa svaki izgleda kao zasebna cjelina- zapadno pročelje: - bočno postavljena 2 tornja - priključena, ali ne i integrirana u kompoziciju volumena (nisu simetrični – izgrađeni u različito vrijeme) - J toranj: iz 10.st. (kao apsida), niži

- vertikalna podijela u 5 polja (pilastrima); - lombardijski friz: *ispod strehe na zabata *u horizontalnoj traci dijeli etaže (karakterističan za sjevernu Italiju i Njemačku) - ciglena vanjština podsjeća na geometrijsku jednostavnost crkava u Ravenni (S. Apollinare in Classe i S. Vitale), iako je ovdje ukrašenija i monumentalnija - ispred - atrij, okružen trijemom - određena autonomija pročelja – reprezentativni karakter koji ne mora odgovarati unutrašnjosti- istočno pročelje: 3 apside u širini brodova

• crkva San Zeno, Verona, 11.st. (12.st.?)- samostanska crkva- 3brodna bazilika- unutrašnjost: - jedan od najljepših ne svođenih primjera - ravan strop - alternirajući sistem stupova - kripta - poluupuštena (svetište podignuto - gotičko)- pročelje: - vertikalno podijeljeno na 3 polja - odgovara dimenzijama brodova - svako polje (i centralni dio i krila) - lizenama raščlanjeno - sve završava u ritmu minijaturnih srpastih lukova (lombardijski friz na zabatu ispod strehe) - lombardijski portal - baldahin i 2 lava - iznad - rozeta i slijepe arkade od crvenog mramora na zabatu - raznobojni mramor - kolorizam - slijepe trifore; gotička rozeta- uz crkvu: *kampanil *romanički klaustar sa stupovima od crvenog mramora

• crkva San Michele, Pavia, 12.st.- 3brodna crkva s transeptom i kupolom nad križištem- pročelje: - lombardijsko pročelje - lombardijski friz - centralno polje: portal (bez baldahina), 3 bifore, 3 monofore, križni otvor + 2 rozete - bočna polja: portal i bifora

ROMANIKA TOSKANE- Toskana –- najvažniji centri: Firenza (glavni centar) i Pisa

- za razliku od Lombardije koja je bila snažno povezana sa sjeverom, Toskana u cijelom srednjem vijeku ostaje svjesna svog klasičnog nasljeđa- klasično nasljeđe: veće mjerilo, razumijevanje detalja, (vitice, astragal, akantus)- utjecaj mediteranske arhitekture i Lombardije (svođenje, alternirajući sustav) - jedini element koji upućuje na svjesnu obnovu rimskog stila u toskanskom graditeljstvu: uporaba višebojne mramorne oplate vanjskih zidova crkve

- karakteristike: *drveni strop *kupola nad križištem *bogata dekoracija

- Pisa – sakralni kompleks: katedrala, krstionica, toranj (kampanil) i samostan

+Pisa:- KOMPLEKS izgrađen na slobodnom terenu S od grada, uključuje: toranj (12.st.), katedralu (11.st.), Z od nje valjkastu krstionicu s kupolom (13.st.) - najambicioznije spomenik toskanske romanike; dokaz bogatstva grada republike Pise nakon pomorske pobjede nad Palermom (1062.g.) - neobično što je smješten na livadi, razlog tomu je što se grad zbog krize nije širio-kosi toranj (zvonik pizanske katedrale)- projektant - kipar Bonanno Pisano;- nagnuo se zbog slabih temelja još prije nego je dovršen- romanički- odvojen od katedrale

• katedrala u Pisi, 11.st.- utjecala na mediteransku romaniku

- tlocrt:- 5brodna bazilika s 3brodnim transeptom – latinski križ sa kupolom na trompama nad križištem (ovalna kupola - sjedi iznad širine glavnog broda i sva 3 broda transepta)- transept (oba kraja) i glavni brod - završavaju apsidom (polukružnom) - krakovi transepta i sami nalikuju malim bazilikama s vlastitim apsidama

- unutrašnjost: - viša od ranokršćanske bazilike - galerije + bazilikalno osvjetljenje - zidovi - obloženi mramorom: vodoravne pruge (tamnozelenim mramorom) u kombinaciji sa slijepim galerijama i lukovljem - inkrustacija raznobojnog mramora - ne radi se o mozaiku, već o plohama raznobojnog mramora - glavni brod i galerije – kasetirani drveni strop; bočni brodovi – križni svod - pročelje: - obloženo trakama mramora u crvenoj i bijeloj boji - otvoreni trijemovi na pročelju, pilastri sa i bez lukova - utjecaj na Sv. Stošiju (pročelje) - prizemlje: arkade na polustupovima (4 slijepe + 3 portala) - gornje 4 etaže: otvorene galerije

skripta2 (dodatna 3 primjera):• krstionica, Pisa, 12.st. (13.st.) →- centralna građevina kružnog tlocrta - unutrašnjost: - središni prostor - okružuje kolonada stupova; oko koje je ophod - iznad ophoda - galerija otvorena biforama u gornjem dijelu vanjskog zida- pročelje: - donja zona – romanika; gornja zona – gotika - vanjski zid - slično profiliran kao katedrala: polustupovi, slijepe galerije, pilastri - kupola s koničnim vrhom

• zvonik (campanile), Pisa, 12.st.- kružni toranj (promjera 16m)- 4 ulaza- 8 katova- unutrašnjost: arkade (polukružne) i galerije - gornja galerija je pod kutom- pročelje: prizemlje identično prizemlju katedrale

• groblje, Pisa, 13.st.- dolje - prislonjeni stupovi- 6 etaža otvorenih galerija

+Lucca - najbolje sačuvan romanički grad; ima 6 crkvi

+Firenza: - drugi centar u Toskani, ali s vremenom je postala vodeći centar - kasnije nadmašila Pisu u trgovačkom i umjetničkom pogledu

• crkva San Miniato al Monte, Firenza, 11.st. (11.-12.st.) - samostanska crkva; smještena izvan Firenze na brijegu- 3brodna bazilika s 1 apsidom

- u njoj je razumijevanje Antike prisutno u tolikoj mjeri da gotovo govorimo o protoromanici - razumijevanje antičke arhitekture: proporcije, detalji (nisu romanički), polustupovi s lukovima raščlanjuju pročelje, pilastri kanelirani

- unutrašnjost: *tipično za romaniku: - poprečni lukovi - dijele strop na polja - alternirajući sustav stupova i stupaca – između 2 stupca se nalaze 2 stupa - drveno krovište, vidljiva konstrukcija - naliježe na tanak zid (nema svoda) - kompozitni kapiteli - poluetažna kripta - inkrustacija zelenog i bijelog mramora (dekorativni, ali i logični oblik) - iznutra oslikana- pročelje: - zatvoreni bazilikalni presjek - 5 slijepih arkada na polustupovima (3 portala); vijenac; mozaikalne ploče; vijenac

- inkrustacija zelenog i bijelog mramora, plošnost obrade

skripta2 (dodatni primjer):• krstionica Sv. Ivana (S. Giovanni), Firenza, 11.-12.st.- najveće dostignuće toskanske romanike

- 8merokutna građevina s kupolom (u obliku samostanskog svoda)- unutrašnjost: slojeviti zid – serija niša, svaka od 2 pilastra koji uokviruju 2 stupa (korintski kapiteli)- pročelje: - vrata - na svakoj 2. stranici 8merokuta; - svaku od 8 ploha raščlanjena u 2 glavne etaže sa po 3 polja (1.etaža: *u prizemlju - pilastri nose vijenac; *na pilastrima - kapiteli koji nose polukružne lukove; *glavni vijenac; 2.etaža: *visoka atika s plitkim pilastrima) - obloženo mramorom: zeleno-bijela mramorna oplata – strogo geometrijska; - slijepe arkade – klasičnih proporcija atika – pojas zida iznad glavnog vijenca (često s natpisima, skulpturama)

*sličan tretman Danteovog baptisterija:- 8kutnog tlocrta s kupolom - dekoriran mnogim klasičnim elementima: kapiteli, pilastri, vijenci, frizovi,...

ROMANIKA APULIJE- Apulija – pokrajina na jugu Italije; - utječe na sjevernu i južnu Dalmaciju (Dubrovnik i otoke) - velika sličnost s Dalmacijom, npr.: uporaba kamena (ali se koristi i opeka) - glavni centar - Bari (luka) - spoj utjecaja Bizanta na romaniku - sklop bazilike i crkve normanskog tipa

• crkva Sv. Nikole, Bari, 11.st. (11.-12.st.) - Bari - važno hodočasničko mjesto; Sv. Nikola - zaštitnik pomoraca - najznačajniji spomenik romanike u Apuliji- jedna od 1. romaničkih građevina koje su Normani podigli u južnoj Italiji- benediktinska crkva

- 3brodna bazilika s 3 apside u zidu, s galerijama + bazilikalno osvjetljenje- unutrašnjost: - galerije otvorene triforama + bazilikalno osvjetljenje - glavni brod: nije svođena - transept: gotovo jedinstven prostor, s velikom glavnom apsidom - ciborij nad oltarem- pročelje: - vertikalna razdioba - 3 portala: glavni portal - s baldahinom, monofore i bifore, lombardijski friz - jednostavna obrada, bez puno dekoracije - vidljivo kameno ziđe - prozor: razvija se kontrast jednog bogato ukrašenog elementa sa golom plohom- začelje: - glavni prozor - bogato dekoriran - svetište - ima gotovo oblik palače

- važno: *vidljivo kameno ziđe (tradicija) *jednostavna obrada bez puno dekoracije (prozori - monofore ili bifore) *2 integrirana tornja (malo izbočena van) na pročelju *vrlo jak, izražen 1brodni transept - u visini glavnog broda

• katedrala, Trani (blizu Barija), Apulija, 11.st. (11.-12.st.) - slični tretman ziđa kao u Bariju: - zid: gol, gladak, fino izrađen, - prozor: bogato ukrašen- vanjština: čisti volumeni - prizma, valjci (čista geometrizacija)

- 3brodna s 3 apside i transeptom- unutrašnjost: - ravan strop nad glavnom lađom - donja crkava – poput kripte - gornja crkva – bazilika s galerijama - glavni brod: s triforama - stupovi: podvučeni - transept: odvojen lukovima od brodova- pročelje: - 3 portala, slijepe arkade - 3 prozora – srednji dekoriran - rozete- toranj priključen – stoji nad prolazom

+katedrale u: Troii (Troia), Ruvu (Ruvo), Bitontu – imaju sličan karakter

• katedrala u Molfetti - izduženi prostor natkriven s 3 kupole - svjetlost

- 2 tornja, integrirana u pročelju ROMANIKA SICILIJE- sinteza civilizacija: Bizanta, islama (Saracena), Normana

• palatinska kapela, Palermo, 12.st. →- 3brodna bazilika- unutrašnjost: - kupola na trompama - romanički oblici - ispod kupole - latinski natpisi - niski korintski stupovi - islamski elementi dekoracije: *strop - („islamski uvoz“) stalaktiti *šiljasti luk - obloga mozaikom (Bizant) - obrada zida (normanska)

• crkva San Cataldo, Palermo, 12.st. •- 3brodna sa 3 kupole (bizantski utjecaj) iznad središnjeg longitudinalnog prostora- unutrašnjost: - čista romanika: stupovi, kapiteli; goli, snažni zidovi - s elementima islamskog utjecaja- klaustar: vrlo slikovit - toranj: romanički

↓• katedrala, Cefalu, Sicilija, 12.st. - romanička bazilika- šiljasti isprepleteni lukovi (islam), čisti romanički friz

↓→

• katedrala, Monreale, Sicilija →- ima slične karakteristike kao ona u Cefaluu; kompletno prekrivena mozaikomo KLAUSTRIMA:- klaustar – dvorište ili češće vrt okružen trijemom sa stupovima - centar organizacije samostana; obično naslonjen na južnu stranu crkve

• benediktinski klaustar, Monreale, Sicilija, dovršen oko 1200.g. →- među najljepšim klaustrima kasne romanike- poznat po raskošnim ukrasima (najviše ih je arapskog podrijetla)- klaustar: - 2struki stupovi nose šiljaste lukove - svaki drugi par različito obrađen - na uglovima - 4 stupa - kapiteli: prikazi iz Biblije

• klaustar u Lateranu- također romanički

o TORNJEVIMA:- 2 tipa: *1.tip: postepeno otvaranje prema gore (monofore – kvadrifore) • toranj iz opatije Sta Maria, Pomposa, 11.st. – 9 etaža • toranj crkve Sta Maria del Cosmetin • toranj crkve S. Giovani e Paolo *2.tip: skroz zatvoren do vrha, a onda se naglo otvara • zvonik u Torcellu – originalni je pao, sada je tamo faksimil • zvonik u Ravenni – kružni; uz San Apollinare in Classe • zvonik u Pisi – izuzetno rijedak primjer; u kontekstu crkve

toranj iz opatije Sta Maria, Pomposa San Gimignano, Toskana

o STAMBENOJ OBRAMBENOJ ARHITEKTURI:- obiteljski plemićki tornjevi – nastaju jer su obitelji često međusobno ratovale

- u Firenzi - bilo možda 100tinjak tornjeva- tornjeva nije bilo samo po Italiji, već i u Bavarskoj, Pragu,...• San Gimignano, Toskana, 13.st.

- FRANCUSKA ROMANIKA-

- arhitekturu francuske romanike možemo podijeliti na (regionalne škole) - prema karakteru: *sjever: Normandija, posebno bitna regija oko Pariza *centralni dio: Burgundija, Overnja, Akvitanija *jug: Languedoc, Provance

arhitektura sjevera Francuske: - katakteristike: *bez skulpture, gotovo asketska, *bez rimskog utjecaja (za razliku od juga) *bačvasti svod - traži masivni zid (nema prozora) - svodi GLAVNI BROD polubačvasti svod - javlja se ponekad - preuzima opterećenja - svodi BOČNE BRODOVE *racionalna tektonika - zanimljivost: velika sinteza gotike u skulpturi arhitekture – događa se na sjeveru, a pod utjecajem juga

- proširenje apsidalnog dijela: 1) ravni krov + apsidalna kapela 2) kapela uz transept 3) deambulatorij + apsidiole (najčešće)arhitektura Provanse (jug) - katakteristike: *skulpturalna dekoracija integrirana s arhitekturom (vrlo klasična) *tipologija arhitekture nije posebno zanimljiva

BURGUNDIJA- karakteristike: *samostanska arhitektura *šiljasti bačvasti svod, triforij, pilastri *dekorativni trijemovi i narteksi – integrirana skulptura

• crkva Sv. Philiberta, Tournus, Burgundija, 10.-12.st.- za razliku od Njemačke ovdje je naglašena visina, a ne masa- rana romanika

- 3brodna bazilika s transeptom- unutrašnjost:- u Francuskoj – većina crkava svođena- bačvasti svod – vrlo često rješenje - nedostaci: dosta opterećuje vanjski zid, koji zbog toga mora biti čvrst i jak- osvjetljenje – teško provedivo u jakom zidu u vidu bazilikalnog osvjetljenja u gornjoj zoni (ostaviti prozore u zidu – značilo bi oslabiti zid osmišljeno specijalno rješenje u → crkvi Sv. Philberta)

- osvjetljenje – osmišljeno specijalno rješenje: poprečni zidovi (poput dijafragmi) i lukovi (koji nose zid i stabiliziraju ga) – su baza za bačvaste svodove poprečne na glavnu osovinu glavnog broda - tako se u svakom polju pojavljuje svod koji omogućava bazilikalno osvjetljenje u zidu bočnih brodova - deambulatorij: više nego prije se otvara prema oltaru, s radijalno postavljenim kapelama deambulatorij – nastavak produljenog kora; - ophod oko apside (produljenje pokrajnje lađe) - svrha: vezana uz procesije, omogućava obilaženje oko oltara - toranj nad križištem: visokoromanički- pročelje: - zapadni dio: - ulaz naglašen s 2 tornja - Westwerk s kapelom u unutrašnjosti - iz 11.st. - ziđe - dosta grubo; slično predromaničkim i romaničkim kod nas - raščlanjeno: lizenama, visećim arkadama, nizom lukova na konzolama

- francuski tip crkve: *na zapadu - zabat i ulazno pročelje *na istoku - apsida s ophodom (za hodočasnike) - ispod - kripta, također s ophodom

• opatija u Clunyju, Burgundija, 11.-12.st.- hodočasnička crkva (hodočašća – iz Clunyja u Santiago de Compostelu)

- jedan od najvećih, najmonumentalnijih spomenika romanike u Francuskoj- postoji grafička rekonstrukcija „Cluny 3“ (3.faze); danas očuvani samo fragmenti kompleksa - 3.faza: - najmonumentalnija i najvažnija; - srušen u francuskoj revoluciji- model francuske romaničke crkve - ima utjecaj diljem Francuske

- 5brodna bazilika s 2 transepta - kolosalnih dimenzija (30m-š i 150m-v odnos proporcija→ -1:2,9 - isti kao u Reimsu); - hijerarhijska kompozicija masa koja kulminira u tornju nad većim transeptom (romanika): pročelje s 2 tornja (kod ulaza); narteks (dugačko predvorje crkve); 5brodno tijelo crkve; 2 transepta; 2 križišta; 4 tornja (po 2 - iznad križišta i po 2 bočna - nad 1.transeptom); deambulatorij + radijalne kapele; sporedne apside

- unutrašnjost: - snažni stupci, pilastri - vertikalitet prostora (što, dakle nije samo gotičko obilježje) - bazilikalno osvjetljenje: visoko gore, u glavnom brodu (malo svjetla) - gotički elementi: *svod: - glavni brod - šiljasti bačvasti, ojačanim pojasnicama; - bočni brodovi - križni pojasnice – poprečna rebra koja spajaju stupove *kapiteli s anđelima

- pažnja: šiljasti luk, ali to ovdje nije znak gotike šiljasti luk - romanički element, javlja se u nekim primjerima u Burgundiji

- mnoge kasnije freske su rađene pod utjecajem Clunya- sličnog karaktera, ali manje su: crkva Sv. Martina u Toursu i crkva Sv. Martiala u Limogesu (značajna hodočašća)

• crkva St. Lasare, Autun (čitaj Uten), 12.st.- gradnju započeo biskup iz Clunyja, Etienne de Bage; posvećena 1132.g.- značajan primjer burgundske romaničke arhitekture- primjećuju se elementi prisutni u Burgundiji: klasični elementi, pilastri (dosta široki), šiljasti lukovi, vertikalitet (gotika)

- 3brodna crkva- tipična romanička crkva: jednostavnost, monumentalnost, prostranost- unutrašnjost: - pojava triforija triforij – tanka zona nad bočnim brodovima koji nemaju galeriju - slijepi lukovi (nazvani triforium, jer često imaju po 3 otvora) - to je mračna zona koja odgovara krovu bočnih brodova; iznad je bazilikalno osvjetljenje - pilastri: spojeni, široki, kompleksni, kanelirani (antička tradicija) - šiljasti lukovi: - na zidu glavne lađe (zid višeslojan) - primjena - omogućila 3katnu konstrukciju - radi sklada - upotrebljen i na lukovima glavnog broda, gdje njegova potpora nije potrebna

(šiljasti luk - dolazi u Francusku vjerojatno iz islamske arhitekture - funkcioniranje: isključivanjem središnjeg dijela kružnog luka (koji najviše podliježe sili teži), preostala 2 dijela učvršćuju međusobno jedan drugi

- proizvodi manji pritisak prema van, nego polukružni luk - pa se gradi što oštrije, a zidovi se mogu perforirati - omogućuje gotičkim crkvama veliku visinu)

• crkva Sv. Magdalene, Vezelay, 11.-13.st. ↑↓- hodočasnička klinijevska crkva- primjer sinteze arhitekture i skulpture u romanici (bitno za centralnu i južnu Francusku)

- skulptura u romanici – dio ziđa - uvijek podređena arhitekturi i fizički i kompozicijski - pojavljuje se na ključnim arh. mjestima: na portalima; u Francuskoj vrlo često i na kapitelima - unutrašnjost: - klasični detalji – iznad arkada: vijenac, puni zid, pa prozor - svod: - vrlo visok (2etažni zidovi - zid+prozori) - križni u sva 3 broda - kor: gotički- pročelje: - dobar primjer sinteze arhitekture i skulpture na portalu: *portal: - širok, pa je greda pridržana stupom u sredini - dolje - greda - okolo - zidani luk; - u sredini - luneta (stepenasto ulazi u zid) sa glavnim sadržajem skulpture (sadržaj - najčešće: Krist, Posljednji sud,..., nešto što izaziva strahopoštovanje

vjernika) luneta – polukružni element

AUVERGNE (čitaj Overnja) - centralna pokrajina Francuske, zapadno od Burgundije; specifična po brdovitom kraju i vulkanskim stijenama* *specifična ljubičasta boja i oblik kamena – rabi se kao građevni materijal; odražava se na dekoraciji vanjštine- najraniji francuski romanički stil povezan sa karolinškom arhitekturom- karakteristike crkava (opet): *glavni brod - bačvasti svod s pojasnicama; *bočni brodovi - polubačvasti svod, koji služi kao uporište; *toranj nad križem; transept; apside; deambulatorij s radijalnim kapelama (apsidiole – često i na transeptima) - razlika - samo u: detaljima, obradi, dekoraciji - specifičnost pokrajine: izlomljenost transepta - srednji dio transepta malo uzdignut, zatim dolazi toranj iznad

• crkva Notre-Dame-du-Port, Clermont-Ferrand, 12.st.- tipična samostanska crkva u urbanoj sredini - dvoranska crkva s galerijama dvoranska crkva – srednji brod nema vlastite prozore, svjetlo dolazi prigušeno kroz galerije i bočne brodove

- 3brodna s transeptom- kompozicija: - toranj nad križištem (prijelaz trompama) - transpet: srednji dio povišen; uzduž po 1 apsidiola - apsida, deambulatorij, 4 radijalne kapele - kontrast grubog kamena i finog klesanca

• crkva S. Austremoine, Issoire- specifičnost pokrajine: izlomljenost transepta - srednji dio transepta malo uzdignut, zatim dolazi toranj iznad

• crkva, Neveur

• crkva St. Foy, Conques, Auvergne, 11.-12.st.- manja tipična francuska romanička crkva- visoka romanika- specifična francuska kompozicija masa: na istočnoj strani - svetište (primjer Clunya)

- 3brodna s 3brodnim transeptom, križnog oblika- unutrašnjost: *glavni brod – bačvasti svod s pojasnicama; *bočni brodovi – križni svod; iznad su galerije - otvorene biforama na glavni brod - apsidalni kor s deambulatorijem (nadsvođen kalotom) + 3 radijalno postavljene apsidiole kalota – vršak kugle - 2 apside izlaze iz zida transepta, 2 apside su uklopljene u zid transepta - fino klesano ziđe - plasticitet - ostvaren nišama, stupovima- toranj: *8merokutni nad križištem (na trompama - trompama se prelazi s kvadrata na 8merokut gdje se potom diže toranj); *2 na pročelju (iz 19.st.)

• crkva St. Sernin, Toulouse, Auvergne, 11.-13.st.- Toulouse – bio jedan od najvećih francuskih gradova; - metropola romaničke umjetnosti Languedoca (pokrajina na jugozapadu Francuske, povezana s Auvergneom)

- hodočasnička crkva hodočasnička crkva – naziv za crkve koje su izgrađene duž cesta koje vode do glavnog mjesta hodočašća u sjevernoistočnoj Španjolskoj - Santiago de Compostele- jedna od najljepših romaničkih građevina uopće

- 5brodna crkva; monumentalno ograđeni 3brodni transept; ogromni gotički toranj nad križištem - unutrašnjost: - osvjetljenje: svjetlo ulazi samo kroz galerije i bočne brodove (nema bazilikalnog osvjetljenja) - vrlo mračna - svod: *glavni brod – kontinuirani bačvasti s pojasnicama (podjela na traveje); *bočni brodovi – križni svod, galerije iznad (građeni nad kvadratima - koji predstavljaju modul za ostale dimenzije: *glavni i bočni brod - sastoje od: 2 i 1 takvih jedinica, *križište i tornjevi uz pročelje - sastoje od: 4 takvih jedinica) - transept: ima apsidiole - apsidalni dio: - s deambulatorijem i apsidiolama - deambulatorij: sad podignut i povezan s glavnim i bočnim brodom, te okružen s nizom apsidalnih kapela koje se zrakasto šire od apside i nastavljaju duž istočne strane transepta (apsida, deambulatorij i kapele – tvore „hodočasnički kor“) (deambulatorij - razvija se u vezi s pojavom kripti u ranijim crkvama, kao što je Sv. Michael u Hildesheimu) - kor i deambulatorij - ukrašavaju mramorne skulpturalne ploče- pročelje: slijepe arkade, uvučeni prozori, polikromna igra boja bijelog kamena i crvene opeke – lokalna karakteristika- eksterijer: - toranj nad križištem: - gotički - viši nego je bilo predviđeno prvotnim nacrtom - 8merokutan - tornjevi na pročelju: planirano 2, ali nikada nisu dovršena i ostala su krnja

↓PROVANSA- pokrajina na samom jugu Francuske- razina kulture - dosta visoka (ovdje nastaje trubadurska poezija)- karakterističan kontinuitet antike, a toga nema ni na sjeveru ni u Njemačkoj - najjače romanizirana, tj. najduže je bila pod upravom Rima - niz rimskih spomenika (amfiteatri u Nimesu i Arlesu, teatar u Orangeu, hram u Nimesu)- karakteristike: *klasičnost pročelja – skulptura i arhitektura portala - sadržava puno skulpturalnih elemenata i detalja vrlo klasičnih oblika *bačvasti svod s polukružnim poprečnim (transverzalnim) rebrima

• crkva St. Trophime, Arles, 12.st.- 3brodna s transeptom- unutrašnjost: - svod: šiljasti bačvasti (kao u Burgundiji)- pročelje: - portal: - tipičan: stup u sredini, greda i luneta iznad (s likom Krista) - snažan dojam plastičnosti - ostvaren skulpturama koje su gotovo pune- klaustar: 3x po 2 stupa, povezani polukružnim lukovima, pa dolazi masivni stub;

ophod: bačvasti svod - antički utjecaj: korintski kapitel, rimski timpanon• crkva, St. Gilles-du-Gard (blizu Arlesa), 12.st.- St. Gilles-du-Gard – bogati samostan, srušen za vrijeme francuske revolucije; ostala samo zona portala

- 3brodna crkva- unutrašnjost: *glavni brod – izrazito širok *bočni brodovi – uski (imaju ulogu kontrafora, omogućavaju širinu srednjem brodu); prilično nizak prostor - svod: križno-rebrasti (kripta)- pročelje: - sačuvan donji dio - zona portala - 3 portala (luk – podsjeća na slavoluk - utjecaj antike) sa kaneliranim pilastrima

zapadno pročelje

AKVITANIJA- područje oko Bordeauxa, zapadno od Auvergne; po karakteru bliska jugu - katakteristike: *stožasti završeci tornjeva *golo ziđe *pokrov zida kamenom *skulptura: prisutna- specifičnost pokrajine: kupola - nije nad križištem, već 1 ili više kupola pokriva longitudinalni prostor (bizantski karakter)

• Sovillac- bazilika s 3 kupole - jedna do druge, formiraju prostor iznad lađe

• crkva Notre-Dame-la-Grande (Bogorodičina crkva, crkva Velike Gospe), Poitiers (čitaj Poatje), 12.st.- 3brodna s apsidalni završetkom + 3 apsidiole

- unutrašnjost: presjek stupnjevan: *glavni brod - bačvasti svod s pojasnicama (poprečni pojasni likovi); *bočni brodovi (uski) - križni svodovi, imaju niža uporišta *potezi zida: iznad nosača i ispod donjeg ruba krova - služe kao: *protuteža potisku svodova i *uporišta krovištu - pročelje: - bogato oblikovano: lukovima, plastikom, skulpturom (krupni sjedeći i stojeći likovi) - 3 portala (2 sporedna su slijepa) - duboko uvučeni i uokvireni nizom lukova koji počivaju na niskim stupovima - tornjići: - sastavljeni od više svežnja stupića povećava se dojam visine - stožaste (češeraste) kape - skoro iste visine kao središte zabat (zabat se izdiže iznad visine krova crkve) - specifičnost akvitanske arhitekture: *uglovni kameni - formirani na gotovo antički način; *skulptura - ne pojavljuje se samo na portalu i kapitelima, već po cijelom pročelju

zapadno pročelje

• crkva St. Front, Perigueux, 12.st.

- radikalno restaurirana (i unutrašnjost) u 19.st.

- grčki križ sa 5 kupola- unutrašnjost: - kupole: *relativno plitke, (na pandativima) na stupovima kroz koje se može prolaziti *imaju lanterne - snažan 3D zid, vrlo malo otvora, zidani stupci naglašenih bridova- tornjevi: na uglovima krakova križa, stožaste kape, pokrov zida - kamenom (češerast)

- može se usporediti s crkvom Sv. Marka u Veneciji i crkvom Sv. Apostola u Carigradu * crkva Sv. Marka u Veneciji – čvrstoća zida negirana mozaicima (direktno iz tradicije Bizanta); * ovdje – plohe formiraju volumene ziđa i prostor između (čista, snažna romanika) - dakle, tlocrti su slični, ali je interpretacija prostora totalno drugačija dosta tornjića na prikazu je izmišljeno

NORMANDIJA (sjeverozapad)- u 9. i 10.st. - Normani (pleme po kojem pokrajina dobiva ime) haraju Europom; naseljavaju se u Irskoj, Engleskoj, na sjeveru Francuske - Vilim Osvajač – normanski vojvoda- pažnja: arhitektura Normandije potpuno je srodna arhitekturi engleske gotike- karakteristike: *racionalna i promišljena arhitektura *apstraktni geometrijski oblici bez skulptura *alternirajući sistem – utjecaj Lombardije *6dijelo svođenje *složeni stupci *pročelje s 2 tornja

- Caen – (2 velika samostana s pripadajućim crkvama) 2 opatije: St. Etienne („muška“) i St. Trinite („ženska“) - obje opatije sagradili Vilim Osvajač i njegova supruga Matilda – kao pokoru (jer su u daljnjem krvnom srodstvu)

• crkva St. Etienne (sv. Stjepan) („Abbaye aux Hommes“ = muška opatija), Caen, 11.st.- 3brodna sa 2brodnim transeptom i 5brodnim korom

- unutrašnjost: - 2 romaničke faze: 1.faza – ravni drveni strop 2.faza – križno-rebrasti svod iz 11.st. (kad se rebra pojavljuju u Lombardiji i Engleskoj) - svod: *glavni brod – 6dijelni (sekstapartni) - napredak u konstruktivnom smislu, točka u kojoj se romanika pretače u ranu gotiku - kvadratični odjeljci – križno-rebrastom svodu u obliku X, ovdje se doda poprečno rebro u sredini Ж - izvorno projektiran s: galerijama + bazilikalnim osvjetljenjem, te drvenim stropom (*bočni brodovi – dolje - 4djelni, gore - polubačvasti) - kor: gotički; 13.st. – apsida, 2struki deambulatorij, apsidiole - romanika - do TRANSEPTA- pročelje: - snažnim kontraforima - raščlanjeno u 3 vertikalna polja; 2 monumentalna tornja (sjeti se juga Italije, Sicilije) (kontrafori preuzimaju i opterećenje tornjeva) - prozori u 2 kata (strane - po 1 monofora; sredina - 3 monofore) - vrlo malo ukrašeno, hladano i suzdržano, gotovo asketsko (u potpunoj suprotnosti od crkve Notre-Dame-la-Grande u Poitiesu) - romaničko s gotičkim dodacima - tornjevi: gotičke kape

- arhitektura - konstruktivno vrlo apstraktna, bez skulpture, racionalna

• crkva St. Trinite (sv. Trojstvo) („Abbaye aux Dames“ = ženska opatija), Caen, 11.st.

- 3brodna sa transeptom- građena u 2 faze: 1.faza – ravni strop 2.faza – 6dijelni križno-rebrasti svod

- unutrašnjost: - sistem sličan (kao u St. Etiennu), ali s malo drugačijim pristupom - iznad bočnih (nadsvođenih) brodova – nema galerije već triforije triforij – vrlo plitki prostor s lukovima, može biti u debljini zida - to je mračna zona bez otvora (nalazi se nad svodovima bočnih brodova, umjesto galerije); trifora – 3djelni prozor - kor: romanički (kod St. Etienna gotički)- pročelje: stabilizirano snažnim kontraforima; 3 portala; vrlo debeli zid- karakteristika romaničkog sjevera: „cik-cak“ rebra iznad prozora

- usporedba: St. Etienne i St. Trinite: * prva ima gotički kor, druga ima romanički kor * neke razlike u rješenju svetišta i deambulatorija - predstavljaju 2 tipa normanske romanike: s galerijama i triforijem – ta 2 tipa će se integrirati u ranoj gotici

+crkva u Jumiegesu, poč.11.st. - nije osobito važna- velika opatija- pročelje: izgleda kao ranoromaničko (Westwerk)- ROMANIKA U ŠPANJOLSKOJ- • katedrala, Santiago de Compostela, 11.-13.st.- hodočasnička crkva- tada jedina romanička građevina u Španjolskoj s deambulatorijem i radijalnim kapelama; - kasnije dodani barokni elementi, ipak sačuvana kompletna romanička jezgra- modificirana južnofrancuska romanika: krov plošniji; triforij kao prozor; vizigotski potkovasti luk

- 3brodna s 3brodnim transeptom - unutrašnjost: *glavni brod - bačvasti svod s pojasnicama; *bočni brodovi - križni svodovi; iznad su galerije (slabo osvjetljenje); *logička raščlamba pilastra sa polustupovima - kupola: iznad križišta, na trompima, s lanternom - transept: naglašen uzdužnim apsidiolama

- imala 9 zvonika

- ROMANIKA U ENGLESKOJ- - karakteristike: *slična normandijskoj arhitekturi, ali masivnija *bez dekoracije *strop: drveni *nema apsida izvana *toranj nad križištem

• katedrala, Durham, sjever Engleske, 11.-12.st.- jedan od najdramatičnijih primjera: nalazi se na zavoju rijeke, na uzvisini (litici) i dominira krajolikom- među najvećim crkvama srednjovjekovne Europe

- 3brodna sa 2brodnim transeptom- najvećim dijelom romanička, s gotičkim elementima- unutrašnjost: - glavni brod: - za 1/3 širi od onog u St. Serninu; ukupna dužina oko 135m - svod: - pojavljuje se eksperimentalni svod (koji neće imati daljnjih utjecaja), tzv. septapartitni svod (sedmodijelni rebrasti svod) - najraniji primjer sustavne primjene križno-rebrastog svoda nad 3katnim brodom (izraziti napredak u odnosu na rješenje u Autunu) - pravokutni odjeljci - između svežnjastih stupova u glavnom brodu - 2x duži od odjeljaka u bočnim brodovima - međusobno odvojeni snažnim poprečnim lukovima (pojasnicama), koje se javlju između svakog 2. stupa glavnog broda - par ukrštenih rebara dijele svod na 7 dijelova (umjesto uobičajenih 4) (svaki prostor među stupovima presijecaju 2 poprečna bačvasta svoda ovalnog oblika

- nastaje par križnih svodova koji dijele pravokutni odjeljek na 7 djela) - rebra - potrebna da bi se dobio čvrst kostur za križni svod (da bi se zakrivljene površine među njima mogle ispuniti kamenom građom minimalne debljine) - šiljasta - vanjski potisak i težina čitavog svoda – djeluju na 6 točaka na razini galerije - stupovi: variraju u veličini - izmjenjuju se tanji kružni (s 8merokutnim kapitelima) i snažni snopasti stupovi (sastavljeni od svežnja okruglih stupića i pilastara priljubljenih uz četvrtasti centralni stup) - svojevrsni alternirajući sistem - zapravo gigantske zidane mase u obliku stupova - bočni brodovi: - kvadratični odjeljci - natkrivenih križno-rebrastim svodom - imaju galerije sa zidovima, koji služe kao kontrafori (pojačanja za stabilizaciju svoda) + bazilikalno osvjetljenje kontrafori - pojačanja za stabilizaciju svoda - poprečni lukovi na križištu: polukružni - apsida: 1 polukružna i 2 potkovaste - dekoracija interijera: apstraktna, nalikuje na obradu drveta a ne kamena- eksterijer: - toranj: nad križištem + 2 na pročelju - gotički prozor

CISTERCITSKI SAMOSTANI- cistercitski red - osnovan u 11.st. (Robert iz Molesmea) - vrhunac doživljava u 12.st., pod sv.Bernardom iz Clervauxa (jedan od najznačajnijih srednjovjekovnih svetaca) - ideja: povratak izvronim načelima benediktinaca: red, principi, zakoni - povlače se iz svijeta, ne govore („zavjet šutnje“) - samostani: - smješteni u zabačenim krajevima (tako potiču obrađivanje zemljišta i kolonizaciju); - jako dobro organizirani (vlastita tipologija); imaju utjecaj na planiranje arhitekture i gradova *primjeri: Fonteneque, Cyrano de Bergerac

• samostan Fonteneque (čitaj Fontene), 12.st.- arhitektura: - vrlo jednostavna - primjena skulpture i zvonika - zabranjena (kako ne bi izazvali divljenje kod redovnika) - upotrebljavanje nekih gotičkih elemenata (poprečni šiljasti lukovi), ali to još ipak nije gotika

– nije ni romanika ni gotika već neka prijelazna arhitektura (samostani se šire Europom i tako pomažu širenju šiljastog luka - jednog od elemenata gotike)- samostan - organiziran oko klaustra, s nizom gospodarskih zgrada, zajedničkim spavaonicama i blagovaonicom

• samostanska crkva u Topuskom- cistercitska; očuvan samo šiljasti luk