Rocznik Polsko-Ukraiński · Menedżmentu Oświaty w Kijowie Halina BEWZ, Narodowa Akademia Nauk Pedagogicznych ± Uniwersytet ... Rewolucja godnościowa kijowskiego Majdanu jako

ROCZNIK POLSKO-UKRAISKI

XVII

RADA NAUKOWA

Olena ALEYNIKOVA, Narodowa Akademia Nauk Pedagogicznych Uniwersytet

Menedmentu Owiaty w Kijowie

Halina BEWZ, Narodowa Akademia Nauk Pedagogicznych Uniwersytet


Agnieszka CZAJKOWSKA, Akademia im. Jana Dugosza w Czstochowie

Stanisaw GAJDA, Uniwersytet Opolski

Dmitro HERCIUK, Uniwersytet im. Iwana Franki we Lwowie

Wiktor OLIJNIK, Narodowa Akademia Nauk Pedagogicznych Uniwersytet


Olena OTICZ, Narodowa Akademia Nauk Pedagogicznych Uniwersytet Menedmentu

Owiaty w Kijowie

Kazimierz RDZISKI, Akademia im. Jana Dugosza w Czstochowie

Ewgen SINKIEWICZ, Czarnomorski Uniwersytet Pastwowy im. Piotra Mohyy

w Mikoajowie

Oleksandr SPIWAKOWSKI, Rada Najwysza Ukrainy w Kijowie, deputowany

Tadeusz SROGOSZ, Akademia im. Jana Dugosza w Czstochowie

Andrzej STROYNOWSKI, Akademia im. Jana Dugosza w Czstochowie

Larysa WACHNINA, Ukraiska Akademia Nauk w Kijowie

Stefania WALASEK, Uniwersyt Wrocawski

LISTA RECENZENTW

Tadeusz DUBICKI, Akademia im. Jana Dugosza w Czstochowie

Igor KRIWOSZEJA, Uniwersytet Pastwowy w Chersoniu

Switana LUPIY, Akademia Sztuk Piknych we Lwowie

Ewa KULA, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kilecach

Elbieta MAGIERA, Uniwersytet Szczeciski

Olga MOROZOWA, Ukraiska Akademia Nauk w Kijowie

Jerzy POTOCZNY, Wysza Szkoa Ekonomii i Innowacji w Lublinie

Zoja RIABOWA, Uniwersytet Menedmentu w Kijowie

Tamara SOROCZAN, Uniwersytet Menedmentu w Kijowie

Kazimierz SZMYD, Uniwersytet Rzeszowski

Adam WINIARZ, Wszechnica witokrzyska w Kielcach

Nadesane do redakcji artykuy s oceniane anonimowo przez dwch Recenzentw

PRACE NAUKOWE

Akademii im. Jana Dugosza w Czstochowie

ROCZNIK POLSKO-UKRAISKI

tom XVII

pod redakcj

Kazimierza Rdziskiego

Dmitra Herciuka

Czstochowa Kijw Lww 2015

Redaktor naukowy

Kazimierz RDZISKI

Redaktorzy tomu

Kazimierz RDZISKI

Dmitro HERCIUK

Redaktor naczelny wydawnictwa

Andrzej MISZCZAK

Korekta, skad i amanie

zesp

Projekt okadki

Teodor LESZCZAK

Adrianna SARNAT-CIASTKO

PISMO RECENZOWANE

Podstawow wersj periodyku jest publikacja ksikowa

Copyright by Akademia im. Jana Dugosza w Czstochowie

Czstochowa 2015

ISSN 2391-8594

Wydawnictwo im. Stanisawa Podobiskiego

Akademii im. Jana Dugosza w Czstochowie

42-200 Czstochowa, ul. Waszyngtona 4/8

tel. (34) 378-43-29, faks (34) 378-43-19

www.ajd.czest.pl

email: [email protected]

Spis treci

CZ I Z HISTORII XVIII, XIX I XX WIEKU

Andrzej STROYNOWSKI

Walory Szkoy Rycerskiej w opinii sejmowej ................................................................ 11

Tadeusz SROGOSZ

Stosunki polsko-ukraiskie podczas panowania Stanisawa Augusta Poniatowskiego

w historiografii polskiej w XIX i pierwszej poowie XX wieku ..................................... 29

Dominik KUBICKI

Rewolucja godnociowa kijowskiego Majdanu jako zakwestionowanie ideowych

wieszcze wspczesnych mocarstw globalnego wiata ................................................ 41

Irina KRIWOSZEJA

( XVII .) .......................................................................................... 51

lga GAJDAJ

(1990 2000 .) ........................................................................................................... 61

Irina MYSZCZYSZYN

-

(19091939 .) .............................................................................................................. 73

Kazimierz RDZISKI

Bratnia Pomoc studentw Uniwersytetu Lwowskiego (18651918) ............................. 85

Izabela ZIMOCH-PIASKOWSKA

Dziaalno Zwizku Modziey Polskiej w liceach oglnoksztaccych

w Czstochowie (19481956) ........................................................................................ 113

CZ II Z ZAGADNIE PEDAGOGIKI

Kazimierz KOSSAK-GWCZEWSKI

Nowe pytania w pedagogice wielokulturowo, edukacja regionalna,

pedagogika miejsca, reinhabitacja i deterytorializacja .................................................... 131

Joanna TOROWSKA

Tosamo i podmiotowo midzykulturowa a pedagogika kultury

(wybrane aspekty) .......................................................................................................... 145

Wasyl HUMENIUK

:

................................................... 167

Aleksandra HURYN

-

............................................................................................................ 179

Krystyna KALAHURKA

............................. 191

Beata UKASIK

Twrczo w edukacji akademickiej zasady, metody i techniki stymulowania

twrczego mylenia studentw ....................................................................................... 203

Oleksij KARAMANOW

:

....................................................................................... 213

Larysa KOWALCZUK

................................................................. 225

Tatiana KUK

-

................................................................................ 245

Mirosaw APOT

Problemy wieckiej szkoy ydowskiej w Galicji doby autonomicznej

w wietle opracowa Artura Zackiego ......................................................................... 255

Halina PIATAKOWA, Natalia PIATAKOWA

( ) .... 267

Olga TURICJA

.............. 283

Nadia ZAJACZKIWSKA

.................................. 293

Izabela WRONA-MERYK

Mskie Seminarium Nauczycielskie w Czstochowie w okresie midzywojennym ...... 307

Katarzyna ZALAS

eskie Seminarium Nauczycielskie w Czstochowie w latach 19141934.

Zarys organizacji ............................................................................................................ 327

Karol MOTYL

Moliwoci wykorzystania koncepcji komizmu Henriego Bergsona

w badaniu codziennoci szkolnej .................................................................................... 335

Maria KRYWA

.............................................................................................. 347

Natalia JAREMCZUK

........................................ 357

Julia ZAJACZUK

: ,

................................................................................................................. 369

Olga BILJAKOWSKA

: ........................ 381

Andrij PROKIP

(

) ..................................................................................................... 391

Julia TRISZCZUK

-

........................................................................................... 405

Tatiana RAWCZYNA

........................................................................................... 417

Natalia HORUK

:

........................................................................................................... 429

CZ III Z DZIEJW KULTURY MATERIALNEJ I DUCHOWEJ

Wiaczesaw HORDIJENKO, Halina HORDIJENKO

.............................................................................................................. 443

Oksana HOMENIUK

20 . . ........................................................................................... 455

Marek Jan KUCIAPISKI

Tradycje nauczania muzyki w Piotrkowie Trybunalskim od XVII wieku

do wybuchu II wojny wiatowej ..................................................................................... 465

Romana MICHAJLYSZYN

-

.................................................................................................................... 491

Noty o autorach ...................................................................................................................... 499

CZ I

Z HISTORII XVIII, XIX I XX WIEKU

PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dugosza w Czstochowie Rocznik Polsko-Ukraiski 2015, t. XVII, s. 1128

http://dx.doi.org/10.16926/rpu.2015.17.01

Andrzej STROYNOWSKI

Walory Szkoy Rycerskiej w opinii sejmowej

Sowa kluczowe: opinie parlamentarne, Szkoa Rycerska, historia Polski w XVIII wieku.

Key words: parliamentary opinions, the Knights School, history of Poland in the XIXth century.

Wydaje si, e dzieje Szkoy Rycerskiej (17651794) s dobrze znane,

gwnie dziki pracy Kamili Mrozowskiej1. W literaturze historycznej po-

wszechnie wysoko ocenia si Szko Rycersk ze wzgldu na jej najwybitniej-

szych absolwentw: Tadeusza Kociuszk, Jakuba Jasiskiego i Juliana Ursyna

Niemcewicza2, jak te danie moliwoci zdobycia wyksztacenia przez szerokie

grono synw szlacheckich, chocia zapomina si najczciej, jak wielka bya

liczba Polakw, ktrzy studiowali w Europie3. To ograniczanie zainteresowa

1 K. Mrozowska, Szkoa Rycerska Stanisawa Augusta Poniatowskiego (17651794), Wrocaw

Warszawa Krakw 1961. Por. J. Fabre, La propagande des ides philosophique en Pologne

sous Stanislas Augvuste et lEcole Varsavienne des Cadet, Revue de Littrature Compare,

Paris 1935; tene, StanislasAuguste Poniatowski et Europe de Lumires. tude de cosmopoli-

tisme, Paris 1952; A. Jobert, La Commission dEducation National en Pologne, Paris 1941;

tene, Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (17731794), Wrocaw 1979; A. Knot, Dzieje

szkolnictwa wojskowego w Polsce, Lww 1938; T. Korzon, Dzieje wojen i wojskowoci w Pol-

sce, Lww Warszawa Krakw 1925. 2 Wida to chociaby w ujciach yciorysu Tadeusza Kociuszki: J. Dihm, Studia Kociuszki

w Korpusie Kadetw i w Paryu, [w:] tego, Kociuszko nieznany. Wydanie pomiertne, Wro-

caw Warszawa Krakw 1969, s. 1739; F. Koneczny, Tadeusz Kociuszko. ycie, czyny,

duch, wyd. 2, Pozna 1922; T. Korzon, Kim i czem by Kociuszko. Opowiedzia to krtko i ja-

sno Tadeusz Korzon, Warszawa Krakw 1907; B. Szyndler, Tadeusz Kociuszko 17461817,

Warszawa 1991. Zauwamy, e rwnie wybitnych uczniw miao Collegium Nobilium, z kt-

rego wyszli bracia Potoccy (Ignacy i Stanisaw Kostka), Micha Mniszech, czy te Aleksander

Linowski, Leonard i Ludwik Pociejowie, Antoni i Ludwik Tyszkiewiczowie, Tadeusz Matu-

szewicz, Jan Ossoliski, ale i ocenieni pniej negatywnie Jzef Ankwicz i Piotr Oarowski,

M. Adamczuk, Uczniowie Collegium Nobilium, [w:] Ks. Stanisaw Konarski Pionier eduka-

cji narodowej, Kielce 1990, s. 4648. 3 Dla przykadu Stanisaw Leszczyski zapewni bezpatn edukacj w jego akademii w Lun-

ville a 167 synom szlacheckim z Rzeczypospolitej (na ogln liczb 564 kadetw), gdy


12 Andrzej STROYNOWSKI

i dugotrwae akcentowanie rewolucyjnego charakteru dokonujcych si ww-

czas zmian4 owocowao ograniczeniem bada dziejw samej Szkoy Rycerskiej.

Nic wic dziwnego, e w dotychczasowych badaniach najczciej pomijany by

problem oceny walorw tej szkoy przez szlacht5. Dla wypenienia tej luki ba-

dawczej, z racji ogranicze objtociowych, musz skupi si tu tylko na ofi-

cjalnej czci tych opinii, wyraanych na forum sejmowym6. ledzc te dyskusje

sejmowe nad funkcjonowaniem Szkoy Rycerskiej, nie moemy spodziewa si

analizowania jej programw i metod nauczania, ktrymi si nie interesowano7.

W dyskusjach tych mona jednak oczekiwa wikszego zrozumienia dla pro-

blemw wychowania, zwizanego z pocztkami zainteresowania dziemi, od

ktrego zaczto uzalenia moliwo poprawy stanu politycznego, demogra-

ficznego i gospodarczego Rzeczypospolitej8.

w wychwalanej za demokratyzm Szkole Rycerskiej wyksztacenie na koszt pastwa przez 30

lat jej funkcjonowania zdobyo okoo 650 kadetw (kolejnych 300 ksztacio si w oparciu

o rodki wasne), K. Mrozowska, dz. cyt., s. 18, 202. 4 Wczeniejszy stan owiaty po 1945 roku przedstawiany by w skrajnie negatywny sposb,

z odwoaniem si gwnie do polemicznej pracy Hugona Kotaja i pamitnikw dziaaczy

KEN, B. Baranowski, W. Lewandowski, J.S. Pitkowski, Upadek kultury w dobie reakcji kato-

lickiej, Warszawa 1950; Historia Polski, t. 1, cz. 2, red. H. owmiaski, Warszawa 1955,

s. 589599 (partia autorstwa B. Baranowskiego i S. Herbsta); . Kurdybacha, Dziaalno pe-

dagogiczna Stanisawa Konarskiego, Wrocaw 1957, s. 67. Por. H. Kotaj, Stan owiecenia

w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III, oprac. J. Hulewicz, Biblioteka Narodowa,

seria 1, nr 144, Wrocaw 1963; A. Moszczeski, Pamitnik do historii polskiej w ostatnich la-

tach panowania Augusta III i pierwszych Stanisawa Poniatowskiego, Krakw 1888, s. 1;

J. Wybicki, ycie moje, Warszawa 1958, s. 9, 91, 139. Por. S. Kot, Reforma szkolna Stanisawa

Konarskiego, Krakw 1923. W opiniach tych wiele jednak byo przesady, por. A.S. Kamiski,

Imponderabilia spoeczestwa obywatelskiego Rzeczypospolitej Wielu Narodw, [w:] Rzeczpo-

spolita wielu narodw i jej tradycje. Materiay z konferencji Trzysta lat od pocztku unii pol-

sko-saskiej. Rzeczpospolita wielu narodw i jej tradycje, Krakw 1517 IX 1997, red.

A.K. Link-Lenczowski, M. Markiewicz, Krakw 1999, s. 5758; K. Puchowski, Model kszta-

cenia szlachty w kolegiach jezuickich, [w:] Midzy Barokiem a Owieceniem. Nowe spojrzenie

na czasy saskie, red. K. Stasiewicz, S. Achremczyk, Olsztyn 1996, s. 100104; W. Smoleski,

Przewrt umysowy w Polsce wieku XVIII. Studia historyczne, wyd. 3, Warszawa 1949. 5 Temu zagadnieniu Kamila Mrozowska powicia zaledwie kilka stron, dz. cyt., s. 210214. 6 Wwczas sejmy miay by zwoywane co 2 lata na 6 tygodni, za ich ustawy nazywano konsty-

tucjami. 7 Zachodnimi teoriami mogli interesowa si tylko nauczyciele, K. Mrozowska, Dziaalno

Stanisawa Konarskiego na tle prdw pedagogicznych Europy Zachodniej, [w:] Ks. Stanisaw

Konarski, s. 1214. 8 K. Bartnicka, Dziecko w Ustawach szkolnych Stanisawa Konarskiego, [w:] Ks. Stanisaw

Konarski, s. 2324; K. Mrozowska, Dziaalno Stanisawa Konarskiego, s. 11; A. Stroy-

nowski, Bdy w wychowaniu magnatw polskich w XVIII w., [w:] Dziecko w wiecie innowa-

cyjnej edukacji, wspdziaania i wartoci, t. 2, red. U. Szucik, B. Oelszlaeger, L. Wollman,

Katowice 2013, s. 2134; tego, Polityczne cele owieconego sarmatyzmu, [w:] Jzyk. Religia.

Tosamo, t. 10: Znamiona tosamoci, red. G. Cyran, E. Skorupska-Raczyska, Gorzw

Wielkopolski 2013, s. 123138; tene, Polityczna rola Izabeli Czartoryskiej, Przegld Za-

Walory Szkoy Rycerskiej w opinii sejmowej 13

Na charakter tych ocen wpyway osobiste dowiadczenia szkolne wcze-

snych parlamentarzystw, jak rwnie tradycja rozwiza edukacyjnych, cho-

cia nie musiano si do niej odwoywa. Na rol osobistych dowiadcze najle-

piej wskazuj wystpienia Kazimierza Nestora Sapiehy, ktry bdc absol-

wentem Szkoy Rycerskiej wielokrotnie podkrela jej rol w ksztatowaniu

swego charakteru i umiejtnoci, majc te moliwo porwnania jej z innymi

akademiami rycerskimi w Europie9. W omawianym tu okresie niewielu jednak

byo wychowankw Szkoy Rycerskiej wrd sejmujcych. Wikszo z nich

koczya kolegia jezuickie i pijarskie, za tylko nielicznym dane byo uczsz-

cza do bardziej renomowanych akademii, rozsianych po caej Europie10

, zaczy-

najc od ssiednich Prus i Austri, po szczeglnie popularn w Lunville11

. Na-

de wszystko jednak bliskie byy dowiadczenia z funkcjonowania Collegium

Nobilium, zaoonego w 1740 roku przez Stanisawa Konarskiego12

. Jego pro-

gram wypyn ze szkolnictwa pijarw, ktrych uczniowie ostro rywalizowali

z kolegami ze szk jezuickich. Rywalizacja ta jednak nie owocowaa podnosze-

niem poziomu nauczania. Podobne te byy cele edukacji i wychowania, skoro

kolegia te byy przeznaczone dla modziey szlacheckiej, ktr przygotowa

miay do dziaalnoci publicznej13

. Dla przytaczajcej wikszoci sejmujcych

dotychczasowe szkolnictwo zakonne miao jeden podstawowy walor, ktrym

byo przygotowanie modziey do ycia publicznego14

. Std kolegia szlacheckie

chodniopomorski, zeszyt specjalny: Kobieta w kulturze politycznej wiata, nr 2, red. R. Gaaj-

Dempniak, D. Oko, Szczecin 2012, s. 4154. 9 Szczeglnie wana bya jego edukacja w Turynie, gdzie obok przedmiotw wojskowych uczy

si rwnie muzyki i taca, jak te uczszcza do teatru i na zabawy, K. Mrozowska, Szkoa

Rycerska, s. 131, 229231. Por. K. Puchowski, Collegium Nobilium Stanisawa Konarskiego

a elitarne instytucje wychowawcze zakonw nauczajcych w Europie, Wiek Owiecenia

2004, t. 20: Stanisaw Konarski (17001773), s. 13. 10 Za pierwszy tego rodzaju uznaje si konwikt w Coimbrze, zaoony przez jezuitw w 1556

roku, K. Puchowski, Collegium Nobilium, s. 15. 11 K. Mrozowska, Szkoa Rycerska, s. 1019. 12 Podkrelano tam rol wychowania obywatelskiego, A. Jobert, Komisja Edukacji Narodowej,

s. XXXXI. 13 S. Konarski, Mowa o potrzebie ksztatowania od najmodszych lat uczciwego czowieka i dobrego

obywatela, [w:] Stanisaw Konarski pedagog polityk filozof, red. J. Zitarska, Warszawa 2004,

s. 951; A. Bartczakowa, Collegium Nobilium, Warszawa 1971, s. 19; H. Dziechciska, Wstp, [do:]

Kultura ywego sowa w dawnej Polsce, red. H. Dziechciskiej, Warszawa 1989, s. 5; J.S. Bystro,

Dzieje obyczajw dawnej Polsce. Wiek XVIXVIII, t. 1, wyd. 3, Warszawa 1976, s. 8384. Reforma

pozostaych szk pijarskich dokonaa si w 1753 roku, S. Kot, Wstp, [do:] Ustawy szkolne dla Pol-

skiej Prowincji Pijarw, Krakw 1925; . Kurdybacha, dz. cyt., s. 3337; J. ukaszewicz, Historia

szk w Koronie i Wielkim Ksistwie Litewskim, t. 1, Pozna 1849, s. 178; K. Puchowski, Collegium

Nobilium Societatis Jesu w Warszawie wobec dobrze owieconej Europy, Wiek Owiecenia

2001, t. 17, s. 136, 140143; tego, Collegium Nobilium, s. 59; J. Tazbir, Kultura szlachecka

w Polsce. Rozkwit upadek relikty, Pozna 2002, s. 62. 14 Podkrela to J. Kitowicz, Opis obyczajw za panowania Augusta III, wyd. 3, oprac. R. Pollak,

Wrocaw Warszawa Krakw 1970, s. 111112.


staray si dawa moliwie szerok wiedz prawnicz, ktrej pogbieniu sprzy-

ja miao wydanie przez Stanisawa Konarskiego kolejnych tomw Volumina

Legum15

.

Szkoy te miay rwnie dostrzegalne wady, wrd ktrych wymieniano

chociaby poszukiwanie przykadw godnych naladowania w odlegej historii,

przy odwracaniu si od biecych dowiadcze16

. Bardziej jednak szkodliwy by

elitaryzm najlepszych szk, ktre nie byy przeznaczone dla szerszego grona

modziey szlacheckiej, lecz dla synw magnackich. Elitarno tych szk wyni-

kaa nie tylko z zaoonej koncepcji ich twrcw17

, ale te z wysokiego czesne-

go, wynoszcego np. u Stanisawa Konarskiego 80 dukatw rocznie18

. Najlepsze

szkoy daway jednak swoim wychowankom bardzo due moliwoci awansu,

gwnie w wojsku19

.

Problemy te wwczas nie byy waciwie poruszane w dyskusjach sejmo-

wych. Szkoa Rycerska w oczywisty sposb ustpowaa te zainteresowaniu

Komisj Edukacji Narodowej, gdy w obradach sejmw stanisawowskich, od

1773 roku poczynajc, zawsze musiano powici wiele miejsca jej ocenie, jako

jednemu z ministerstw20

. Natomiast Szkoa Rycerska bya stale traktowana jako

dzieo krla Stanisawa Augusta, podlegajce tylko jego decyzjom. Std z rzad-

ka tylko wkraczano w zasady jej funkcjonowania, najczciej ograniczajc si

do wyraenia troski o finansowe podstawy jej dziaalnoci. Szkoa Rycerska

w dyskusjach sejmowych stanowia jednak dogodny motyw panegirykw na

cze Stanisawa Augusta, zwyczajowo oczekiwanych w najbardziej uroczys-

15 W. Konopczyski, Stanisaw Konarski, Warszawa 1926, s. 34. 16 Dlatego wanie swoje dzieo ycia Stanisaw Staszic dedykowa yjcemu w XVI hetmanowi,

Uwagi nad yciem Jana Zamoyskiego, oprac. S. Czarnowski, Wrocaw [1951]. Por. A. Stroy-

nowski, Rola elity w yciu parlamentarnym epoki stanisawowskiej, Acta Universitatis Lo-

dziensis. Folia Historica 1985, z. 22, s. 4560; W. Szczygielski, Owiecony elitaryzm w Pol-

sce w XVIII w., Zeszyty Naukowe Uniwersytetu dzkiego 1976, seria 1, z. 4, s. 111120. 17 saw i presti zakonom nauczajcym przynosiy nie szkoy publiczne czy konwikty dla

ubogiej szlachty, ale wanie elitarne kolegia szlacheckie, K. Puchowski, Collegium Nobi-

lium, s. 11. 18 . Kurdybacha, dz. cyt., s. 63. 19 Parysk cole Militaire koczyli Stanisaw Mokronowski i Jzef Orowski. Berlisk szko

kadetw ukoczy Mikoaj Bronikowski. Po studiach w Lunville by Jan Dmbski. Najwicej

jednak generaw wyszo ze Szkoy Rycerskiej (Jakub Lanckoroski, Karol Kniaziewicz, Mi-

cha Piotrowski, Stanisaw Woczyski oraz Micha Sokolnicki, Stanisaw Fiszer, Stefan Gra-

bowski, Karol Pakosz), J. Czubaty, Wodzowie i politycy. Generalicja polska lat 18061815,

Warszawa 1993, s. 35. 20 A. Czaja, Midzy tronem, buaw a dworem petersburskim. Z dziejw Rady Nieustajcej 1786

1789, Warszawa 1988; W. Filipczak, Sejm 1778 roku, [Warszawa 2000]; W.M. Grabski,

U podstaw wielkiej reformy. Karta z dziejw Komisji Edukacji Narodowej, d 1984; J. Hu-

lewicz, Opinia publiczna wobec Komisji Edukacji Narodowej, [w:] Studia z dziejw kultury,

red. H. Barycz, J. Hulewicz, Warszawa 1949; H. Izdebski, Kolegialno i jednoosobowo

w zarzdzie centralnym pastwa nowoytnego, Warszawa 1975; Z. Szczska, Odpowiedzial-

no rzdu w Polsce w latach 17751792, Czasopismo Prawno-Historyczne 1975, t. 27, z. 1.


tych momentach obrad. Zwaszcza dla opozycjonistw, nieskorych do wychwa-

lania wadcy, by to wdziczny temat, pozwalajcy na wyraenie uzasadnionej

wdzicznoci, zamiast goszenia czystych frazesw pochwalnych.

Szkoa Rycerska budzia zainteresowanie szlachty nawet przed swoim po-

wstaniem, poniewa od czasu pierwszych wolnych elekcji stale dano utworze-

nia takiej akademii, czy przynajmniej finansowania zagranicznych studiw mo-

dziey szlacheckiej. Uzyskiwano nawet odpowiednie zobowizania kolejnych

krlw elekcyjnych21

. Dla cudzoziemskich wadcw masowa edukacja modzie-

y szlacheckiej nie miaa jednak sensu, gdy obawiano si zbytniego rozbudze-

nia ambicji i ducha republikaskiego spoeczestwa. Zadowalano si wspiera-

niem elitarnych podry edukacyjnych synw magnackich, za August III przy-

zna w 1748 roku pewne przywileje Collegium Nobilium Stanisawa Konarskie-

go, nigdy nie przej kosztw jej utrzymania22

. Std na sejmie konwokacyjnym

w 1764 roku pose poznaski Wadysaw Gurowski przypomnia o elekcyjnym

zobowizaniu Augusta III utworzenia Szkoy Rycerskiej i przeznaczania na to

100 000 zp rocznie. Z uwagi na to, e przez 30 lat nie wywiza si z tego zo-

bowizania, chcia zada 3 000 000 od sukcesorw Augusta III, proponujc

przejcie paacu saskiego w Warszawie na poczet tego dugu23

.

Dopiero Stanisaw August Poniatowski w 1765 roku zrealizowa swoje obietnice

z pacta conventa, zostay one jednak usankcjonowane przez sejm odpowiedni kon-

stytucj w 1766 roku. Dla okrelenia opinii sejmujcych istotne byo uzasadnienie dla

tej konstytucji sejmowej. Wskazano w niej na konieczno realizacji krlewskich

zobowiza z 1764 roku, zgodnych z powszechnymi daniami szlachty. Kaszt

utrzymania szkoy mia by bardzo wysoki, bo ustalono go wwczas na 760 432 zp

rocznie, z czego Korona miaa pokrywa 400 000 a Litwa 300 000, co miao wystar-

czy na utrzymanie 200 kadetw. Prcz tego corocznie miano przeznacza 300 000

zp (Litwa 1/3 tej sumy) na zakup lub wzniesienie odpowiedniego gmachu szkoy,

czasowo jedynie przeznaczajc na ni Paac Kazimierzowski. Uzasadnieniem dla

przyjcia decyzji o przeznaczeniu tak duych rodkw mogy by tylko cele jej po-

woania, ktre konstytucja okrelia jako stworzenie instytucji zajmujcej si eduka-

cj synw szlacheckich i przygotowujcej ich do suby publicznej i obrony kraju24

.

21 Od czasw Henryka Walezego krlowie zawsze w pacta conventa zobowizywali si do zao-

enia i utrzymania wasnym kosztem szkoy wojennej dla modziey szlacheckiej. Jako ostatni

tak niezrealizowan obietnic zoy August III, powtarzajc zobowizania Wadysawa IV,

Jana Kazimierza, Jana III Sobieskiego, Volumina Legum. Przedruk Zbioru Praw staraniem XX

Pijarw, Petersburg 1860, [dalej: Vol. Leg.], t. 3, s. 764, t. 5, s. 271, 383, t. 6, s. 308. 22 . Kurdybacha, dz. cyt., s. 55. Por. A. Stroynowski, Podre edukacyjne w XVIII wieku (na

przykadzie Poniatowskich), [w:] Migawki z podry poprzez dzieje, red. M. Franz i B. Siek,

Toru 2011, s. 282297; tene, Bdy w wychowaniu magnatw, s. 2134. 23 Sesja XV dnia 24 V 1764, Dyaryusz Seymu Convocationis Siedmio-Niedzielnego Warszawskiego.

Zdania, Mowy, Projekta y Manifesta w sobie zawieraicy, przez Sesje Zebrany. RP 1764, bmd, nlb. 24 Skaniaic si do dawnego a powszechnego Rzeczypospolitey dania, y uprzedzaic skutek

pactis conventis przez nas Krla przyitego, z oycowskiego starania o istotne dobro Krlestwa


Oczywicie na tym sejmie nie oceniano dziaalnoci Szkoy Rycerskiej, bo

te ufano jej komendantowi, ktrym zosta popularny Adam Kazimierz Czarto-

ryski, twrca pniejszego Katechizmu Kadeta25

. Zastanawiano si tylko nad

zapewnieniem Szkole Rycerskiej odpowiednich rodkw finansowych. Zgodnie

z tradycj szlacheck chciano ich poszukiwa w dawnych fundacjach na cele

owiatowe, co zaleca kasztelan beski Ewaryst Kuropatnicki26

. Wojewoda ma-

zowiecki Pawe Mostowski dla uniknicia nowych podatkw proponowa za

przeznacza na potrzeby korpusu kadetw cz wakujcych krlewszczyzn27

.

Na kolejnym sejmie delegacyjnym, z lat 17671768, nie podejmowano dys-

kusji nad problemami Szkoy Rycerskiej, poniewa gwn kwesti stay si

gwaty rosyjskie (uwizienie i wywiezienie najwybitniejszych opozycjonistw

z biskupem Kajetanem Sotykiem na czele) oraz prace nad ustaleniem zasad

nowego ustroju Rzeczypospolitej, gwarantowanego przez Rosj28

. Z podobnych

powodw i sejm rozbiorowy lat 17731775 nie podj oceny funkcjonowania

Szkoy Rycerskiej. Jedynie Adam Czartoryski w 1773 r. zaproponowa wprowa-

dzenie zakazu wyjazdw z kraju dla modziey, ktra nie ukoczya szk kra-

jowych. Wprowadzenie takiego zakazu miao chroni modzie szlacheck przed

negatywnymi skutkami zagranicznej edukacji, opisanymi pniej w Listach

JMCi Pana Dowiadczyskiego29

. Propozycja Czartoryskiego nie zyskaa jednak

szerszego poparcia i w dodatku sprzeciwi si jej krl Stanisaw August30

.

Rwnie w czasie obrad sejmu skonfederowanego w 1776 roku, ktrego

gwnym celem byo wzmocnienie pozycji Rady Nieustajcej, nie podjto dys-

kusji nad funkcjonowaniem Szkoy Rycerskiej. Dla sejmujcych znacznie wa-

niejsze byo wwczas uporzdkowanie finansowych problemw szkolnictwa

Komisji Edukacji Narodowej, zagroonego dokonujc si grabie, jak te

daniami szlachty o przyznanie pierwszestwa w egzekwowaniu dawnych zo-

y saw narodu, zaoywszy wasnym kosztem naszym szko rycersk, dla edukacyi szlachec-

kiey modzi,y sposobienie iey dla zdatnych usug oyczynie, w radzie y boiu [], Szkoa ry-

cerska, [w:] Vol. Leg., t. 7, s. 204205. 25 [A.K.] Czartoryski, Katechizm kadecki, bmd. 26 Tylko t mow cytuje K. Mrozowska, Szkoa Rycerska, s. 212. Por. Sesja XX dnia 29 X

1766, Dyaryusz Seymu Walnego Ordynaryjnego odprawionego w Warszawie Roku 1766 ze-

brany, Warszawa [1767, wyd. S. Rembieliski], [dalej: Diariusz 1766], k. nlb. Por. A. Stroy-

nowski, Opozycja sejmowa w dobie rzdw Rady Nieustajcej. Studium z dziejw kultury poli-

tycznej, d 2005, s. 402. 27 Sesja XXVIII 10 XI dnia 1766, Diariusz 1766, k. nlb. 28 Dyaryusz Seymu Walnego Ordynaryjnego odprawionego w Warszawie Roku 1766 zebrany,

Warszawa [1767, wyd. S. Rembieliski]; Por. .. , -

17561768 ., 2004, s. 609660; J. Michalski, Dyplo-

macja polska w latach 17641795, [w:] Historia dyplomacji polskiej, red. Z. Wjcik, Warsza-

wa 1982, s. 511; tego, Sejm w czasach panowania Stanisawa Augusta, [w:] Historia sejmu

polskiego, t. 1: Do schyku Rzeczypospolitej, red. J. Michalski, Warszawa 1984, s. 359366. 29 Por. T. Makowski, O pogldach na sztuk w czasach Stanisawa Augusta, Lww 1929, s. 10. 30 A. Stroynowski, Opozycja, s. 400.


bowiza zakonu jezuitw31

. Spotykao si to czasem z odwoywaniem si do

wspaniaomylnoci szlachty i wskazywaniem na rol edukacji, bez ktrej []

md szlachecka w potrzebnych naukach wywiczona nie bdzie; jeeli do

Magistratur Sdowych zawczasu nie przysposobi si; jeeli nie pozna powinno-

ci dobrego Obywatela ku obronie Ojczyzny32

, co tylko porednio odnosio si

do Szkoy Rycerskiej.

Dopiero w 1778 roku, na pierwszym nieskonfederowanym sejmie w czasach

stanisawowskich, doszo do oywionej dyskusji nad dokonaniami Szkoy Ry-

cerskiej. Po czci wizao si to z pojawieniem si wrd posw grupy daw-

nych kadetw33

. Jednak popularno tego tematu wynikaa te z dojcia do gosu

opozycji antykrlewskiej, ktra ganic dziaania Rady Nieustajcej, musiaa

jednak czasem szuka pozytywnych dokona krla, do czego najlepiej nadawaa

si jego Szkoa Rycerska. Std w pochwaach krla i wyraaniu mu podziko-

wa przodowa pose brzesko-litewski Kazimierz Nestor Sapieha, siostrzeniec

hetmana Franciszka Ksawerego Branickiego. Wtrowa mu w tym pose woy-

ski Ignacy Krzucki, pose czernihowski Antoni Puaski, pose omyski Wikto-

ryn Wiszowaty oraz posowie poznascy Maciej Jabonowski i Kalikst Poniski.

Wyraanie wdzicznoci za powoanie Szkoy Rycerskiej i chwalenie jej do-

kona nie oznaczao zgody na krlewskie propozycje podniesienia wynagrodzenia

kadry nauczajcej. Szczeglne oburzenie wywoa wniosek o pokrycie ze skarbu

pastwa kwoty 246 000 zp, wydatkowanej przez Fryderyka Moszyskiego na jej

utrzymanie. Zanegowano wwczas jego wyliczenia, jak te pojawiy si wtpli-

woci o zasadno wypacania mu pensji, jako zastpcy komendanta, skoro rezy-

gnacj z czci swojego wynagrodzenia (ponad 163 tysice zp) zoy Adam

Czartoryski, jak te Kalikst Poniski (z rocznej gay w Szkole Rycerskiej)34

. Po-

nadto Poniski, jako wyraz wdzicznoci za otrzymane w niej wyksztacenie,

ofiarowa coroczn kwot tysica dukatw na utworzenie i utrzymanie lazaretu35

.

31 [R.] Gurowski, Mowa 10 IX 1776, [w:] Zbir mw rnych w czasie dwch sejmw ostatnich

Roku 1775 i 1776 mianych, t. 2, Pozna 1777, s. 177180. Por. J. Hulewicz, dz. cyt., s. 427437. 32 [M.] Sierakowski, Mowa 19 X 1776, bmd. Pojawiay si te dania przekazania nauczania

w rce jezuitw, ktrzy mieli by utrzymywani przez KEN, co postuloway liczne sejmiki,

W. Filipczak, dz. cyt., s. 125. 33 K. Mrozowska, Szkoa Rycerska, s. 212. 34 By to rwnie wyraz wczesnej niechci do tworzenia patnych urzdw, Sesja XXX dnia

7 XI 1778 r., Dyaryusz Sejmu Walnego Ordynaryjnego Warszawskiego, MDCCLXXVIII,

wyd. [S.] Sokoowski, Warszawa 1779 [dalej: Diariusz sejmu 1778], s. 264266; I. Krzucki,

Mowa 7 XI 1778, [w:] Zbir mw rnych w czasie Sejmu ostatniego Szecioniedzielnego ro-

ku 1778 mianych, Wilno [1778], nlb, [dalej: Zbir mw 1778]; W. Wiszowaty, Zdanie 5 XI

1778, [w:] Zbir mw 1778. Fryderyk Moszyski nie zrzek si swoich pretensji finansowych,

ani nie zrezygnowa z pobierania pensji w Szkole Rycerskiej, por. . Kdziela, Midzy zdrad

a sub Rzeczypospolitej. Fryderyk Moszyski w latach 17921793, Warszawa 1993, s. 31;

A. Zahorski, M. Zomska, Moszyski Fryderyk, [w:] Polski Sownik Biograficzny [dalej: PSB],

t. 22, s. 112117; Z. Zieliska, Poniski Kalikst, [w:] PSB, t. 27, s. 539. 35 Z. Zieliska, Poniski Kalikst, s. 539.


W tej samej wysokoci ofiar zadeklarowa Kazimierz Nestor Sapieha, wskazu-

jc indywidualn ofiarno jako kierunek rozwizywania problemw finanso-

wych, bez uciekania si do zwikszania obcienia skarbu pastwa36

. Obydwu

dzikowa za te ofiary pose woyski Ignacy Krzucki37

.

Pojawi si rwnie problem wykorzystania jej absolwentw dla potrzeb

wojska. Oczywicie punktem wyjcia byy kierowane do krla podzikowania

(I. Krzucki, K. Poniski i K.N. Sapieha) za powoanie szkoy, dajcej moliwo

ksztacenia zastpw przyszych obrocw kraju38

. Jednoczenie jednak pojawi-

y si dania ograniczenia cudzoziemcom dostpu do oficerskich szar, by za-

pewni rodzimym kadetom szersz moliwo awansu, co zapocztkoway wy-

stpienia posa omyskiego Wiktoryna Wiszowatego i posa poznaskiego

Macieja Jabonowskiego39

. Pojawiy si nawet skrajne gosy, uznajce cudzo-

ziemskich oficerw za niekarnych i niezaangaowanych, a przez to za zbdnych

w armii i moe nawet szkodliwych dla kraju40

.

Powstanie Szkoy Rycerskiej ujawnio rwnie istniejce antagonizmy po-

midzy szlacht koronn i litewsk, ktra zadaa dla modziey litewskiej

rwnego z Koron dostpu do szkolnictwa. Spotkao si to z ponadpartyjn zgo-

d i na sejmie tym uchwalono konstytucj Umieszczenie modzi litewskiej,

na mocy ktrej trzecia cz miejsc w Szkole Rycerskiej miaa by zagwaranto-

wana dla Litwinw41

.

Na kolejnym sejmie zwyczajnym, w 1780 roku, o Szkole Rycerskiej po raz

pierwszy wspomniano przy okazji oceny Komisji Edukacji Narodowej. Podkre-

lono wwczas zasug Stanisawa Augusta, ktry zrealizowa obietnice skada-

ne od tylu wiekw i dziki utworzeniu Szkoy Rycerskiej nastpia [] odmia-

na sposobu uczenia wzbudzia zrazu w naladowcach dawnego ukadu zazdro

i nieukontentowanie, lecz cige ku dobru Publicznemu ustawy, ktrych poy-

teczne [] widzie si day skutki, stumiy gos niechci, ustpi bd z przes-

36 Sesja XXX dnia 7 XI 1778 r., Diariusz sejmu 1778, s. 265. Por. . Kdziela, Sapieha Kazimierz

Nestor, [w:] PSB, t. 35, s. 53; Z. Zieliska, Poniski Kalikst, [w:] PSB, t. 27, s. 539. 37 K. Mrozowska, Szkoa Rycerska, s. 213214. 38 I. Krzucki, Mowa 7 XI 1778, [w:] Zbir mw 1778; K.N. Sapieha, Mowa 6 X 1778, [w:]

Zbir mw 1778. Por. K. Mrozowska, Szkoa Rycerska, s. 253; . Kdziela, Sapieha Kazi-

mierz Nestor, s. 52; E. Rostworowski, Krzucki Ignacy, [w:] PSB, t. 15, s. 542; Z. Zieliska, Po-

niski Kalikst, s. 539. 39 Sesje XXVIII, XXIX i XXX w dniach 5, 6 i 7 1778 r., Diariusz sejmu 1778, s. 212230, 233

239, 241265; W. Wiszowaty, [w:] Zbir mw 1778. Por. K. Mrozowska, Szkoa Rycerska,

s. 213. 40 A. Puaski, Mowa 7 XI 1778, [w:] Zbir mw 1778. 41 Jako pierwszy projekt w tej sprawie wnosi pose wikomierski Kazimierz Kociakowski,

popar go i rozwin pose brzesko-litewski K.N. Sapieha, a podda pod gosowanie marszaek

sejmu Ludwik Tyszkiewicz Umieszczenie modzi litewskiej, Archiwum Gwne Akt

Dawnych w Warszawie [dalej: AGAD], APP 313, t. 9, s. 316; Sesje XXX i XXXI w dniach 7

i 9 XI 1778 r., Diariusz sejmu 1778, s. 263265, 280284. Por. opini o niezbyt duym znacze-

niu tego prawa: Filipczak, dz. cyt., s. 336.


du pochodzcy []42

. Obok tego pojawi si problem nierwnego dostpu

modziey z poszczeglnych wojewdztw, jak te nieproporcjonalnego wkadu

finansowego poszczeglnych prowincji w jej utrzymanie. Szczeglnie ostro

protestowali posowie bracawscy, twierdzc, e wrd kadetw nie ma nawet

jednego szlachcica z ich wojewdztwa. Rozwizaniem sporw stao si wpro-

wadzenie zasady rwnej ilo kadetw z kadej z trzech prowincji Rzeczypo-

spolitej, chocia nastpio to dopiero pod koniec obrad tego sejmu, gdy wrd

innych drobnych projektw uchwalono konstytucj Szkoa Rycerska43

.

Podejmowane te byy problemy finansowania Szkoy Rycerskiej, co zapoczt-

kowa jej komendant Adam Czartoryski, ostatecznie zrzekajc si swojej pensji.

Podobnych decyzji oczekiwano od jego zastpcw i oficerw sztabowych. Wizao

si to z ujawnionym wtedy brakiem pienidzy na uzupenienie kadry nauczajcej

w Szkole Rycerskiej. Posowie poparli wnioski o jej dofinansowanie, zastrzegajc

jednak, by pienidze te nie trafiay do przedstawicieli magnaterii (Fryderyk Mo-

szyski i August Sukowski), lecz tylko do rzeczywicie uczcych oficerw. Ci za

mieli rekrutowa si wycznie spord rodowitej i katolickiej szlachty polskiej44

.

Problem finansowania Szkoy Rycerskiej stan rwnie na sejmie w 1782

roku. Sytuacja bya wwczas o tyle grona, e w obliczu de do przeprowa-

dzenia aukcji wojska zaczy pojawia si gosy o wykorzystaniu na ten cel fun-

duszy edukacyjnych, gwnie przeznaczonych na Komisj Edukacji Narodowej

i Towarzystwo Ksig Elementarnych45

. Sprawa ta jednak nie dotyczya bezpo-

rednio Szkoy Rycerskiej. Natomiast powrcono wwczas do koniecznoci

przestrzegania przyjtej na poprzednim sejmie zasady, e 1/3 kadetw ma pocho-

dzi z Wielkiego Ksistwa, czego domaga si pose sonimski Micha Szwy-

kowski, a popar go pose wileski Adam Czartoryski46

.

Dyskusje wok funkcjonowania Szkoy Rycerskiej na sejmie 1784 roku prak-

tycznie koncentroway si wok problemu jej finansowania. Grunt do jego podj-

42 J. Ankwicz, Relacja delegowanego do egzaminowania Komisji Edukacyjnej 19 X 1780, [w:] Zbir

mw rnych w czasie sejmu Szecioniedzielnego Roku 1780 Mianych, Wilno [po XI 1780]. 43 Sesja XXX w izbie senatorskiej dnia 6 XI 1780, Dyaryusz Sejmu Wolnego Ordynaryjnego

Warszawskiego szescio-niedzielnego Roku Paskiego MDCCLXXX dnia 2 miesica padzierni-

ka odprawuicego si, [wyd. Stanisaw Badeni], Warszawa [1780], [dalej: Diariusz sejmu

1780], s. 419422, 446449. 44 Sesje XXVIII, XXIX, XXX w dniach 3, 5 i 6 XI 1780, Diariusz sejmu 1780; I. Witosawski,

Mowa 25 octobris 1780 roku przy podaniu projektu dla Szkoy Rycerskiej, bmd. Por. K. Mro-

zowska, Szkoa Rycerska, s. 214215. 45 [J.] Kraszewski, Mowa 22 X 1782, [w:] Zbir mw rnych w czasie sejmu szecioniedziel-

nego sejmu roku 1782 mianych, Wilno [1782], [dalej: Zbir mw 1782]. Z tymi pomysami po-

lemizowali np. [M.] Garnysz, Mowa 17 X 1782, [w:] Zbir mw 1782; J. Sumiski, Mowa

17 X 1782, [w:] Zbir mw 1782. 46 Sesja XVI dnia 17 X 1782, Dyaryusz Sejmu Wolnego ordynaryjnego Warszawskiego

MDCCLXXXII [P. Kiciskiego], [Warszawa 1782], s. 119. Por. A.B. Zakrzewski, Paradoksy

unifikacji prawa i ustroju Wielkiego Ksistwa Litewskiego i Korony XVIXVIII w., Czasopi-

smo Prawno-Historyczne 1999, t. 51, z. 1, s. 222.


cia stanowio sprawozdanie z dziaalnoci KEN posa poznaskiego Jzefa Kie-

czowskiego, ktry zaznaczy wyjtkow staranno prowadzenia finansw eduka-

cyjnych, za ufundowanie Szkoy Rycerskiej przez krla uzna za pocztek wieku

nauk47

. Pniej krl, w mowie powiconej uzasadnieniu propozycji od tronu,

wezwa do zwikszenia nakadw na Szko Rycersk, na ktrej utrzymanie od

momentu jej powoania przeznacza kwot 200 000 zp rocznie, do czego Korona

miaa dokada 400 000, ale od czasu rozbioru kwota ta zmalaa do 100 000 zp,

co pocigno za sob obnienie liczby kadetw do osiemdziesiciu48

. Poparcie

dla krlewskiego wniosku pose podolski Jzef Zajczek uzaleni jednak od przy-

jcia zasady, e w czasach pokoju stopnie oficerskie mog otrzymywa tylko ab-

solwenci Szkoy Rycerskiej, by nie musieli poszukiwa zatrudnienia w obcych

wojskach. Dopiero w czasie wojny mogli pojawia si cudzoziemcy, ale za lepsze

rozwizanie uznawa awans polskich podoficerw, choby nie mieli ukoczonych

szk wojskowych49

. Nie podjto natomiast dyskusji nad propozycj Hugona Ko-

taja, by Komisja Edukacji Narodowej obja kontrol nad Szko Rycersk50

. W czasie obrad sejmu w 1786 roku nie podejmowano ju powaniejszej

dyskusji nad Szko Rycersk, ktrej pozytywne dokonania przedstawi tylko

pose brzesko-litewski Kazimierz Nestor Sapieha, uznajc jej powoanie za []

najpikniejsz cech Panowania STANISAWA AUGUSTA. Tyle j Krlw

przez Pacta Conventa prnie Polszcze obiecywao [] Jakeby ten co j swoim

fundowa kosztem, swoim utrzymywa staraniem, co jej sta si Ojcem, mia

chcie odpycha niejako swoje dzieci51

.

Podobnie te byo w pocztkach obrad Sejmu Czteroletniego, gdy kasztelan

ukowski Jacek Jezierski gratulowa sejmujcym i krlowi, e Nie moe to by

nas starych wstydem, ale radoci pociech, emy tak poytecznego, a wiekiem

oczekiwanego dla Oyczyzny z niej doczekali si fruktu, a e go mamy z za-

szczepienia umiejtnego Najjaniejszego naszego Gospodarza Krla Jmci, jest

mu czego powinszowa, bo pocztek Panowania zacz od Szkoy Kadeckiej,

y Krajowych nauk, wedug rozumnej Maxymy: Qualem vis futuram Republicam,

talem cura habere juventutem52

.

47 Sesja XVII dnia 21 X 1784, Dyaryusz Sejmu Ordynaryjnego Warszawskiego MDCCLXXX,

wyd. S. Badeni, Grodno 1780, [dalej: Diariusz sejmu 1784], s. 141157. 48 Sesja XXI popoudniowa dnia 23 X 1784, Diariusz sejmu 1784, s. 295296; [Stanisaw Au-

gust], Mowa J. K. Mci 23 X 1784, [w:] Zbir mw w czasie sejmu szecioniedzielnego Roku

1784 mianych w Grodnie, Wilno [po XI 1784], [dalej: Zbir mw 1784], s. 104106. Por.

A. Stroynowski,

1784 , Arche, , 11 ( 2014 ), s. 251274. 49 [J.] Zajczek, Mowa 2 XI 1784, [w:] Zbir mw 1784, s., 490492. 50 K. Mrozowska, Szkoa Rycerska, s. 215. 51 [K.N.] Sapieha, Przymwienie si przy Kwicie Wojskowym [3 XI 1786] [w:] Zbir mw,

gosw, przymwie, manifestw etc. Mianych na sejmie R. 1786, t. 2, Warszawa 1787, s. 775. 52 Sesja XXVII dnia 29 XI 1788, [w:] J.P uszczewski, Dyaryusz seymu ordynaryinego pod

zwizkiem Konfederacyi Generalney oboyga narodow w Warszawie rozpocztego roku 1788,

Warszawa 1790, [dalej: Diariusz sejmu 1788], t. 1, cz. 2, s. 243.


Uchwaa o aukcji wojska do 100 000 otworzya perspektyw przyjcia do

armii wikszej liczby absolwentw Szkoy Rycerskiej. Dyskusj w tej sprawie

zapocztkowa w grudniu 1788 roku jej komendant, pose lubelski Adam Czar-

toryski, ktry przemawiajc za powoywaniem do wojska kadetw, szczeglnie

poleci Tadeusza Kociuszk53

. Na nastpnej sesji wtek ten rozwin marszaek

Kazimierz Nestor Sapieha, mwic Teraz gdy mi przychodzi osobiste senty-

menta wynurzy, pozwolisz Miociwy Panie, ebym owiadczy wdziczno

rdu, gdziem czerpa te bahe zdatnoci mojej czstki. Obiecywana od Po-

przednikw W.K. Mci, a nieuiszczana nigdy wzniosa si Szkoa Rycerska. Ten,

co pod bokiem W.K. Mci majc wasny majtek, otwarty na zastpowanie po-

trzeb tej Szkoy, ten ju nie z zwrotu przez assygnacye podjtych wydatkw

doprasza si, ale eby widzia owoc ten poyteczny dla Rzpltey. Z alem wy-

zna przychodzi, e to, comy z wychodzcych z tej Szkoy odnosi spodziewali

si, to obce Narody bray w korzyci. Nie byo innej tego przyczyny, tylko i

szczupo Wojska cienia tu pole do usug Oyczynie. Zapomina nauczonych

wicze, udawa si do innych Rzemios, i do Prawa byli przymuszeni, nie

znajdujc sposobnoci do wydania w kraju swych talentw. Teraz otworzya si

pora: jeeli nie sto, przynajmniej 60. tysicy Wojska w aktualnej subie bdce,

uczyni miejsce Obywatelskim talentom. Czy mona, eby ten szczep Szla-

chetny modzi mg by zapomniany, y wyczony, bo pytam si co bdzie za

powd tej Edukacji, i Emulacji, gdy nie bd mie wstpu do Rang Wojsko-

wych, a Prawo starszestwa, juby im to odjo. Z tego powodu, Miociwy

Panie, takowym wzgldom y litoci W.K. Mci polecam te latorole []54

.

W caej rozcigoci poparli go, dzikujc krlowi za powoanie Szkoy Rycer-

skiej, jak te postulujc popraw warunkw nauki kadetw i umieszczanie ich

w wojsku, posowie: bracawski podolski Jzef Mierzejewski (dwukrotnie),

bracawski Fryderyk Moszyski, inflancki Stanisaw Kublicki i pose sando-

mierski Micha Kochanowski. Na kolejnej sesji do sprawy tej powrci kasztelan

czernihowski Janusz Tomasz Czetwertyski, dzikujc krlowi za powoanie

Szkoy Rycerskiej i wnoszc o zabezpieczenie interesw kadetw przy nomino-

waniu nowych oficerw55

.

W wyniku sporw krla z opozycj o powoanie do wojska rwnie ksicia

Jzefa Poniatowskiego do sprawy tej powrcono dopiero w sierpniu 1789 roku,

gdy posowie: inflanccy Julian Ursyn Niemcewicz i Stanisaw Kublicki, mudz-

ki Jerzy Tyszkiewicz, brzesko-litewski Tadeusz Matuszewicz, podolski Jzef

Mierzejewski i sandomierski Micha Kochanowski podnieli problem zapewnie-

nia miejsca w wojsku dla absolwentw Szkoy Rycerskiej, w czym wspiera ich

53 Sesja XXIX dnia 4 XII 1788, Diariusz sejmu 1788, t. 1, cz. 2, s. 278. 54 W oparciu o instrukcje poselskie rekomendowa szczeglnie Tadeusza Kociuszk i Michaa

Zabie, jako dowiadczonych oficerw, Sesja XXX dnia 5 XII 1788, Diariusz sejmu 1788,

t. 1, cz. 2, s. 302304, 304. 55 Sesja XXXI dnia 6 XII 1788, [w:] Diariusz sejmu 1788, t. 1, cz. 2, s. 326.


marszaek Sapieha. Zgodnie rekomendowali oni przyjcie do armii w general-

skich stopniach Tadeusza Kociuszki, Jzefa Orowskiego i Michaa Zabie.

Natomiast pose inflancki Micha Zabieo chcia zobowiza nowych generaw

inspektorw do odbycia stau w Szkole Rycerskiej56

. Z pochwa dokona

Szkoy Rycerskiej wystpi te pose lubelski Stanisaw Kostka Potocki, ktry

przedstawiajc wyniki wizytacji, podkreli ofiarno caej kadry nauczajcej

i prosi o jej awansowanie, w czym popar go Moszyski57

.

Sprawa funkcjonowania Szkoy Rycerskiej bya te obecna w czasie dysku-

sji ostatniego sejmu Rzeczypospolitej, obradujcego w Grodnie w 1793 roku. Tu

rwnie wyraano uznanie wobec krla za jej powoanie, co najdobitniej uj

pose mielnicki Adam Szydowski, przypominajc, [] e W.K. Mo zacze

panowanie swoje od zaoenia szkoy rycerskiej od tylu Krlw obiecywanej, do

uformowania ziomkw swych do boju i rady; e hojnoci i dobroczynnoci

sw wzbudzi dowcipy, aby kraj ten dobyway z odogu58

. Wiksze znaczenie

miay starania o zapewnienie rodkw na jej utrzymanie. Wobec braku pieni-

dzy na utrzymanie wojska pojawi si bowiem projekt posa smoleskiego Fa-

biana Aleksandrowicza, ktry 9 X 1793 [] wnosi: aby szkoa rycerska

z korpusem kadetw w Warszawie konsystujca bya oblikwidowana59

. Grozio

to wstrzymaniem finansowania kadetw, przed czym uchroni marszaek Fryde-

ryk Moszyski. Najpierw, przy rekomendowaniu Tgoborskiego do Departa-

mentu Interesw Cudzoziemskich, podkrela znaczenie jego edukacji w Szkole

Rycerskiej60

, pniej za (11 XI 1793) [] przekada szeroce uyteczno

szkoy rycerskiej czyli korpusu kadetw i e ta szkoa bdc na rat septembro-

w nie zapacon, bdzie si musiaa rozej, gdy si jej naleyto nie odda.

A stosowny do gosu swego poda projekt, wnoszc prob do krla JMci i sta-

nw, aby on jako zwoki nie cierpicy unanimitate by zadecydowanym, ile e to

nie jest projekt, ale proste tylko zalecenie. Ten wniosek zyska poparcie krla,

ktry wezwa sejmujcych do jednomylnego wyraenia zgody na wypacenie

Szkole Rycerskiej wrzeniowej raty i w efekcie izba, [] gdy si marszaek po

trzykro o zgod zapyta, unanimitas projekt ten w prawo zamienia61

.

Koczc tu prezentacj szlacheckich opinii, naley stwierdzi, e sprawa

funkcjonowania Szkoy Rycerskiej wbrew naszym oczekiwaniom nie bya

56 Sesja CXXXV dnia 6 VIII 1789, AGAD, ASCz, t. 3, k. 540543. 57 Sesja CXXXV dnia 6 VIII 1789, AGAD, ASCz, t. 3, k. 546. 58 A. Szydowski, Gos 12 VIII 1793 miany, [w:] Dyaryusz seymu 1793 roku w Grodnie agitu-

jcego si, [w:] Diariusze sejmowe 1764 i 1793. Elity polityczne Polski 1618 w., red. J. Wi-

socki, Pozna Krnik 2001. (wyd. elektroniczne 1998, BK PAN, www.bkpan.poznan.pl/

old/elity), [dalej: Diariusz sejmu 1793], s. 592. 59 Sesja LXXIV dnia 9 X 1793, Diariusz 1793, s. 592. W zoonym projekcie da przedstawie-

nia rozliczenia wszystkich wydatkw na utrzymanie Szkoy Rycerskiej i jej kadetw od ostat-

niego przyjtego jej rozliczenia (oblikwidacji). 60 Sesja LXXXVI dnia 5 XI 1793, Diariusz sejmu 1793, s. 702. 61 Sesja XC dnia 11 XI 1793, Diariusz sejmu 1793, s. 740.


podnoszona zbyt czsto. Dyskusje dotyczyy gwnie kwestii podstaw finanso-

wych jej dziaalnoci. Wane te byy postulaty szerszego wykorzystania jej

absolwentw w planowanej aukcji wojska, z czym wiza si problem nadania

mu narodowego charakteru, poprzez rezygnacj z werbowania cudzoziemskich

oficerw. Szersze wystpienia poselskie czsto miay tylko zastpczy charakter,

poniewa goszone w nich pochway pod adresem krla Stanisawa Augusta,

jako jej fundatora, pozwalay na wygoszenie koniecznego panegiryku, opartego

jednak na rzeczowych podstawach. Naley jednak pamita, e kryo si za tym

rzeczywiste przekonanie, i [] przyczynia si do odrodzenia wojska polskie-

go, wydaa bowiem oficerw bardziej wyksztaconych, ni bywali dotd, ktre

w swoich pamitnikach wyraa Micha Starzeski, pose podlaski na sejm

w 1782 roku62

.

Bibliografia

Adamczuk M., Uczniowie Collegium Nobilium, [w:] Ks. Stanisaw Konarski

Pionier edukacji narodowej, Kielce 1990.

Ankwicz J., Relacja delegowanego do egzaminowania Komisji Edukacyjnej

19 X 1780, [w:] Zbir mw rnych w czasie sejmu Szecioniedzielnego Ro-

ku 1780 Mianych, Wilno [po XI 1780].

Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie, APP 313, t. 9.

Baranowski B., Lewandowski W., Pitkowski J.S., Upadek kultury w dobie re-

akcji katolickiej, Warszawa 1950.

Bartczakowa A., Collegium Nobilium, Warszawa 1971.

Bystro J.S., Dzieje obyczajw dawnej Polsce. Wiek XVIXVIII, t. 1, wyd. 3,

Warszawa 1976.

Czaja A., Midzy tronem, buaw a dworem petersburskim. Z dziejw Rady Nie-

ustajcej 17861789, Warszawa 1988.

Czartoryski [A.K.], Katechizm kadecki, bmd.

Czubaty J., Wodzowie i politycy. Generalicja polska lat 18061815, Warszawa

1993.

Dihm J., Studia Kociuszki w Korpusie Kadetw i w Paryu, [w:] tego, Ko-

ciuszko nieznany. Wydanie pomiertne, Wrocaw Warszawa Krakw

1969.

Dyaryusz Seymu Walnego Ordynaryjnego odprawionego w Warszawie Roku

1766 zebrany, Warszawa [1767, wyd. S. Rembieliski].

Dziechciska H., Wstp, [do:] Kultura ywego sowa w dawnej Polsce, red.

H. Dziechciska, Warszawa 1989.

62 M. Starzeski, Na schyku dni Rzeczypospolitej. Kartki z pamitnika Michaa Starzeskiego

(1757 1795), wyd. H. Mocicki, Warszawa 1914, s. 23.


Fabre J., La propagande des ides philosophique en Pologne sous Stanislas Au-

gvuste et lEcole Varsavienne des Cadet, Revue de Littrature Compare,

Paris 1935.

Fabre J., Stanislas Auguste Poniatowski et Europe de Lumires. tude de co-

smopolitisme, Paris 1952.

Filipczak W., Sejm 1778 roku, [Warszawa 2000].

Garnysz [M.], Mowa 17 X 1782, [w:] Zbir mw 1782.

Grabski W.M., U podstaw wielkiej reformy. Karta z dziejw Komisji Edukacji

Narodowej, d 1984.

Gurowski [R.], Mowa 10 IX 1776, [w:] Zbir mw rnych w czasie dwch

sejmw ostatnich Roku 1775 i 1776 mianych, t. 2, Pozna 1777.

Historia Polski, t. 1, cz. 2, red. H. owmiaski, Warszawa 1955.

Hulewicz J., Opinia publiczna wobec Komisji Edukacji Narodowej, [w:] Studia

z dziejw kultury, red. H. Barycz, J. Hulewicz, Warszawa 1949.

Izdebski H., Kolegialno i jednoosobowo w zarzdzie centralnym pastwa

nowoytnego, Warszawa 1975.

Jobert A., Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (17731794), Wrocaw 1979.

Jobert A., La Commission dEducation National en Pologne, Paris 1941.

Kamiski A.S., Imponderabilia spoeczestwa obywatelskiego Rzeczypospolitej

Wielu Narodw, [w:] Rzeczpospolita wielu narodw i jej tradycje. Materiay

z konferencji Trzysta lat od pocztku unii polsko-saskiej. Rzeczpospolita

wielu narodw i jej tradycje, Krakw, 1517 IX 1997, red. A.K. Link-

-Lenczowski, M. Markiewicz, Krakw 1999.

Kdziela ., Midzy zdrad a sub Rzeczypospolitej. Fryderyk Moszyski

w latach 17921793, Warszawa 1993.

Kdziela ., Sapieha Kazimierz Nestor, [w:] PSB, t. 35.

Kitowicz J., Opis obyczajw za panowania Augusta III, wyd. 3, oprac. R. Pollak,

Wrocaw Warszawa Krakw 1970.

Knot A., Dzieje szkolnictwa wojskowego w Polsce, Lww 1938.

Kotaj H., Stan owiecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta

III, oprac. J. Hulewicz, Biblioteka Narodowa, seria 1, nr 144, Wrocaw 1963.

Konarski S., Mowa o potrzebie ksztatowania od najmodszych lat uczciwego

czowieka i dobrego obywatela, [w:] Stanisaw Konarski pedagog poli-

tyk filozof, red. J. Zitarska, Warszawa 2004.

Koneczny F., Tadeusz Kociuszko. ycie, czyny, duch, wyd. 2, Pozna 1922.

Konopczyski W., Stanisaw Konarski, Warszawa 1926.

Korzon T., Dzieje wojen i wojskowoci w Polsce, Lww Warszawa Krakw

1925.

Korzon T., Kim i czem by Kociuszko. Opowiedzia to krtko i jasno Tadeusz

Korzon, Warszawa Krakw 1907.

Kot S., Reforma szkolna Stanisawa Konarskiego, Krakw 1923.


Kot S., Wstp, [do:] Ustawy szkolne dla Polskiej Prowincji Pijarw, Krakw

1925.

Kraszewski [J.], Mowa 22 X 1782, [w:] Zbir mw rnych w czasie sejmu

szecioniedzielnego sejmu roku 1782 mianych, Wilno [1782].

Krzucki I., Mowa 7 XI 1778, [w:] Zbir mw rnych w czasie Sejmu ostat-

niego Szecioniedzielnego roku 1778 mianych, Wilno [1778], nlb.

Kurdybacha ., Dziaalno pedagogiczna Stanisawa Konarskiego, Wrocaw

1957.

ukaszewicz J., Historia szk w Koronie i Wielkim Ksistwie Litewskim, t. 1,

Pozna 1849.

Makowski T., O pogldach na sztuk w czasach Stanisawa Augusta, Lww

1929.

Michalski J., Dyplomacja polska w latach 17641795, [w:] Historia dyplomacji

polskiej, red. Z. Wjcik, Warszawa 1982.

Michalski J., Sejm w czasach panowania Stanisawa Augusta, [w:] Historia sej-

mu polskiego, t. 1: Do schyku Rzeczypospolitej, red. J. Michalski, Warszawa

1984.

Moszczeski A., Pamitnik do historii polskiej w ostatnich latach panowania

Augusta III i pierwszych Stanisawa Poniatowskiego, Krakw 1888.

Mrozowska K., Szkoa Rycerska Stanisawa Augusta Poniatowskiego (1765

1794), Wrocaw Warszawa Krakw 1961.

Puchowski K., Collegium Nobilium Societatis Jesu w Warszawie wobec dobrze

owieconej Europy, Wiek Owiecenia 2001, t. 17.

Puchowski K., Collegium Nobilium Stanisawa Konarskiego a elitarne instytucje

wychowawcze zakonw nauczajcych w Europie, Wiek Owiecenia 2004,

t. 20: Stanisaw Konarski (17001773).

Puchowski K., Model ksztacenia szlachty w kolegiach jezuickich, [w:] Midzy

Barokiem a Owieceniem. Nowe spojrzenie na czasy saskie, red. K. Stasie-

wicz, S. Achremczyk, Olsztyn 1996.

Puaski A., Mowa 7 XI 1778, [w:] Zbir mw 1778.

Rostworowski E., Krzucki Ignacy, [w:] PSB, t. 15.

Sapieha [K.N.], Przymwienie si przy Kwicie Wojskowym [3 XI 1786] [w:]

Zbir mw, gosw, przymwie, manifestw etc. Mianych na sejmie

R. 1786, t. 2, Warszawa 1787.

Sapieha K.N., Mowa 6 X 1778, [w:] Zbir mw 1778.

Sesja CXXXV dnia 6 VIII 1789, AGAD, ASCz, t. 3.

Sesja LXXIV dnia 9 X 1793, Diariusz 1793.

Sesja LXXXVI dnia 5 XI 1793, Diariusz sejmu 1793.

Sesja XC dnia 11 XI 1793, Diariusz sejmu 1793.

Sesja XV dnia 24 V 1764, Dyaryusz Seymu Convocationis Siedmio-Niedzielnego

Warszawskiego. Zdania, Mowy, Projekta y Manifesta w sobie zawieraicy,

przez Sesje Zebrany. RP 1764, bmd, nlb.


Sesja XVI dnia 17 X 1782, Dyaryusz Sejmu Wolnego ordynaryjnego Warszaw-

skiego MDCCLXXXII [P. Kiciskiego], [Warszawa 1782].

Sesja XVII dnia 21 X 1784, Dyaryusz Sejmu Ordynaryjnego Warszawskiego

MDCCLXXX, wyd. S. Badeni, Grodno 1780.

Sesja XX dnia 29 X 1766, Dyaryusz Seymu Walnego Ordynaryjnego odprawio-

nego w Warszawie Roku 1766 zebrany, Warszawa [1767, wyd. S. Rembie-

liski].

Sesja XXI popoudniowa dnia 23 X 1784, Diariusz sejmu 1784, s. 295296;

[Stanisaw August], Mowa J. K. Mci 23 X 1784, [w:] Zbir mw w czasie

sejmu szecioniedzielnego Roku 1784 mianych w Grodnie, Wilno [po XI

1784].

Sesja XXIX dnia 4 XII 1788, Diariusz sejmu 1788, t. 1, cz. 2.

Sesja XXVII dnia 29 XI 1788, [w:] J.P uszczewski, Dyaryusz seymu ordynary-

inego pod zwizkiem Konfederacyi Generalney oboyga narodow w Warsza-

wie rozpocztego roku 1788, Warszawa 1790, t. 1, cz. 2.

Sesja XXVIII 10 XI dnia 1766, Diariusz 1766, k. nlb.

Sesja XXX dnia 5 XII 1788, Diariusz sejmu 1788, t. 1, cz. 2.

Sesja XXX dnia 7 XI 1778 r., Dyaryusz Sejmu Walnego Ordynaryjnego War-

szawskiego, MDCCLXXVIII, wyd. [S.] Sokoowski, Warszawa 1779.

Sesja XXX w izbie senatorskiej dnia 6 XI 1780, Dyaryusz Sejmu Wolnego Or-

dynaryjnego Warszawskiego szescioniedzielnego Roku Paskiego MDCCLXXX

dnia 2 miesica padziernika odprawuicego si, [wyd. Stanisaw Badeni],

Warszawa [1780].

Sesja XXXI dnia 6 XII 1788, [w:] Diariusz sejmu 1788, t. 1, cz. 2.

Sesje XXVIII, XXIX i XXX w dniach 5, 6 i 7 1778 r., Diariusz sejmu 1778.

Sesje XXVIII, XXIX, XXX w dniach 3, 5 i 6 XI 1780, Diariusz sejmu 1780.

Sesje XXX i XXXI w dniach 7 i 9 XI 1778 r., Diariusz sejmu 1778.

Sierakowski [M.], Mowa 19 X 1776, bmd.

Smoleski W., Przewrt umysowy w Polsce wieku XVIII. Studia historyczne,

wyd. 3, Warszawa 1949.

Starzeski M., Na schyku dni Rzeczypospolitej. Kartki z pamitnika Michaa

Starzeskiego (17571795), wyd. H. Mocicki, Warszawa 1914.

Staszic S., Uwagi nad yciem Jana Zamoyskiego, oprac. S. Czarnowski, Wro-

caw [1951].

Stroynowski A., Bdy w wychowaniu magnatw polskich w XVIII w., [w:]

Dziecko w wiecie innowacyjnej edukacji, wspdziaania i wartoci, t. 2,

red. U. Szucik, B. Oelszlaeger, L. Wollman, Katowice 2013.

Stroynowski A., Opozycja sejmowa w dobie rzdw Rady Nieustajcej. Studium

z dziejw kultury politycznej, d 2005.

Stroynowski A., Podre edukacyjne w XVIII wieku (na przykadzie Poniatow-

skich), [w:] Migawki z podry poprzez dzieje, red. M. Franz i B. Siek, To-

ru 2011.


Stroynowski A., Polityczna rola Izabeli Czartoryskiej, Przegld Zachodniopo-

morski, zeszyt specjalny: Kobieta w kulturze politycznej wiata, nr 2, red.

R. Gaaj-Dempniak, D. Oko, Szczecin 2012.

Stroynowski A., Polityczne cele owieconego sarmatyzmu, [w:] Jzyk. Religia.

Tosamo, t. 10: Znamiona tosamoci, red. G. Cyran, E. Skorupska-

Raczyska, Gorzw Wielkopolski 2013.

Stroynowski A., Rola elity w yciu parlamentarnym epoki stanisawowskiej,

Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica 1985, z. 22.

Stroynowski A.,

1784 , Arche, , 11 (

2014 ).

Sumiski J., Mowa 17 X 1782, [w:] Zbir mw 1782.

Szczska Z., Odpowiedzialno rzdu w Polsce w latach 17751792, Czasopi-

smo Prawno-Historyczne 1975, t. 27, z. 1.

Szczygielski W., Owiecony elitaryzm w Polsce w XVIII w., Zeszyty Naukowe

Uniwersytetu dzkiego 1976, seria 1, z. 4.

Szkoa rycerska, [w:] Vol. Leg., t. 7.

Szydowski A., Gos 12 VIII 1793 miany, [w:] Dyaryusz seymu 1793 roku

w Grodnie agitujcego si, [w:] Diariusze sejmowe 1764 i 1793. Elity poli-

tyczne Polski 1618 w., red. J. Wisocki, Pozna Krnik 2001 (wyd. elek-

troniczne 1998, BK PAN, www.bkpan.poznan.pl/old/elity).

Szyndler B., Tadeusz Kociuszko 17461817, Warszawa 1991.

Tazbir J., Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit upadek relikty, Pozna

2002.

Volumina Legum. Przedruk Zbioru Praw staraniem XX Pijarw, Petersburg

1860.

Wiszowaty W., [w:] Zbir mw 1778.

Wiszowaty W., Zdanie 5 XI 1778, [w:] Zbir mw 1778.

Witosawski I., Mowa 25 octobris 1780 roku przy podaniu projektu dla Szkoy

Rycerskiej, bmd.

Wybicki J., ycie moje, Warszawa 1958.

Zahorski A., Zomska M., Moszyski Fryderyk, [w:] Polski Sownik Biograficzny

[dalej: PSB], t. 22.

Zajczek [J.], Mowa 2 XI 1784, [w:] Zbir mw 1784.

Zakrzewski A.B., Paradoksy unifikacji prawa i ustroju Wielkiego Ksistwa Li-

tewskiego i Korony XVIXVIII w., Czasopismo Prawno-Historyczne 1999,

t. 51, z. 1.

Zieliska Z., Poniski Kalikst, [w:] PSB, t. 27.

..,

17561768 ., 2004.

http://www.bkpan.poznan.pl/old/elity


Streszczenie

Artyku ukazuje opinie parlamentarne o istnieniu i funkcjonowaniu Szkoy Rycerskiej (1765

1794). Zawsze chwalono decyzj krla o utworzeniu Szkoy Rycerskiej. Bya to realizacja da

spoeczestwa szlacheckiego, wysuwanych od XVI wieku. Uznawano jej zasugi w wychowaniu

przyszych oficerw i urzdnikw. Obawiano si jednak o moliwo zabezpieczenia pienidzy na

jej utrzymanie.

Summary

Knights School in the seym opinion

The article is revealing parliamentary opinions of existence and for functioning of the Knights

School (17651794). The king's decision about to create the Knights School has always been

praised. She was it is the realization of requests advanced from 16th age, for noblemans society.

Merits were being considered for her in education of future officers and officials. However they

were dreading for the chance to protect money for her maintenance.

PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dugosza w Czstochowie Rocznik Polsko-Ukraiski 2015, t. XVII, s. 2939


Tadeusz SROGOSZ

Stosunki polsko-ukraiskie podczas panowania

Stanisawa Augusta Poniatowskiego w historiografii

polskiej w XIX i pierwszej poowie XX wieku

Sowa kluczowe: Stosunki polsko-ukraiskie, panowania Stanisawa Augusta Poniatowskiego,

historiografia polska XIX wieku i pierwszej poowie XX wieku.

Key words: Polish-Ukrainian relations, reign of Stanisaw August Poniatowski, Polish histori-

ography of the XIXth century and the first half of the XXth century.

Wok stosunkw polsko-ukraiskich z obu stron naroso wiele nieporozu-

mie, mitw itd. To stwierdzenie dotyczy rwnie okresu panowania Stanisawa

Augusta Poniatowskiego, charakteryzujcy si zaostrzeniem konfliktw spo-

ecznych, narodowych i wyznaniowych na prawobrzenej Ukrainie. Zarzewie

buntu nieli hajdamacy. Okrelenie hajdamaka pochodzio z jzyka tureckiego

i znaczyo: grabi, rabowa, napada. Kulminacyjny moment niepokojw to

koliszczyzna i rze humaska, ktra stanowi do tej pory jedn z najczarniejszych

kart obu narodw. Po tych tragicznych wydarzeniach zagroenie nie mino,

a pod koniec lat 80. XVIII w. istniay uzasadnione obawy o wybuch nowej ko-

liszczyzny. Jak optyk stosunkw polsko-ukraiskich znajdujemy w polskiej

historiografii do 1939 r. w zalenoci od perspektywy czasowej i kontekstu spo-

eczno-kulturowego? Jak przedstawiano przedstawicieli obu stron konfliktu?

W pracy pomin autorw traktujcych stosunki na prawobrzenej Ukrainie

marginesowo, niejako przy okazji problematyki dotyczcej szerszych ram chro-

nologicznych, terytorialnych lub merytorycznych. Charakterystyk spoeczn

prawobrzenej Ukrainy, koliszczyzn, now koliszczyzn spotykamy zwaszcza

w pracach analizujcych stosunki religijne.

W XIX w. trwa proces profesjonalizacji nauki historycznej, ktry na zie-

miach polskich natrafia na bariery wynikajce z niedomogw instytucjonal-

nych. Mimo to histori dalej uprawiay rzesze mionikw, a podstawow form

literack pozostawaa gawda historyczna, zwaszcza na dawnych kresach


30 Tadeusz SROGOSZ

wschodnich, obszarze tsknot, opiewanym przez Wincentego Pola. Andrzej

Feliks Grabski napisa przed laty: wicej jednak byo osb zajmujcych si

histori po amatorsku, bezkrytycznie, co sprzyjao krzewieniu si tendencji apo-

logetycznych w spojrzeniu na dzieje Polski. Ich nasilanie si byo zreszt zgodne

ze zrozumia reakcj polskiego spoeczestwa na polityk zaborcw; im bar-

dziej aktualny porzdek postrzegano jako nie do zniesienia, tym silniej narodo-

w przeszo otaczano wietlan aureol1. Naley jednak doda, e wiele usta-

le amatorw nadal funkcjonuje w nauce historycznej.

W okresie midzypowstaniowym wiato dzienne ujrzay relacje o rzezi hu-

maskiej2, a jednoczenie zaktywizoway si ukraiskie rodowiska naukowe

i kulturalne, kultywujce tradycj hajdamack3. Na tle tragicznych wydarze

koliszczyzny powsta Sen srebrny Salomei Juliusza Sowackiego. Stosunki pol-

sko-ukraiskie odzwierciedliy si rwnie w twrczoci Seweryna Goszczy-

skiego (18011876), polskiego dziaacza spoecznego, rewolucjonisty, pisarza

i poety polskiego romantyzmu. Zasyn jako autor wierszy patriotycznych oraz

jeden z czoowych czonkw grona mesjanistycznego Andrzeja Towiaskiego.

Zagadnienie stosunkw polsko-ukraiskich najpeniejszy wyraz znalazo

w powieci poetyckiej Zamek kaniowski, gdzie wystpuj autentyczne postacie

przywdcw hajdamackich. Polsk optyk stosunkw polsko-ukraiskich repre-

zentowa midzy innymi Micha Grabowski (pseud. Edward Tarsza; 18041863)

powieciopisarz, publicysta i krytyk literacki, ktrego wzorem pozostawa

Walter Scott4. Wrd powieci Grabowskiego najwaniejsze byy te podejmuj-

ce tematyk ukrainn, zwaszcza Koliszczyzna i stepy, Stanica hulajpolska, Pan

Starosta Zakrzewski, Pan Starosta Kaniowski. Akcja powieci historycznych Gra-

bowskiego toczya si zwykle w nieodlegej przeszoci (najczciej w XVIII w.).

Autor traktowa realia historyczne do swobodnie, nie unikajc anachroni-

zmw. Bardziej ni wydarzenia historyczne interesoway go wtki prywatne

i dzieje rodw.

Dziejami Ukrainy zajmowa si Eustachy Antoni Iwanowski (18131903),

piszcy pod pseudonimem Heleniusz. By on jednym z ostatnich wychowankw

Liceum Krzemienieckiego. Pocztkowo gospodarowa w swoim majtku ziem-

skim na Ukrainie, pniej zamieszka w Krakowie.

Wedug Heleniusza Iwanowskiego, szczegln surowoci w czasie kolisz-

czyzny wyrni si sdzia grodzki ytomierski Andrzej Dubrawski, ktry bez

pomocy komend wojskowych zgromadzi ochotnikw i poskramia bunty,

ochraniajc przed rozprzestrzenieniem si powstania ytomierz, Berdyczw

1 A.F. Grabski, Zarys historii historiografii polskiej, Pozna 2000, s. 119. 2 Midzy innymi Jana Lippomana w 1832 r. i Weroniki Krebsowej z Madanowiczw w 1840 r. 3 Midzy innymi w 1841 r. powsta poemat Hajdamacy Tarasa Szewczenki, wnuka hajdamaki. 4 M. Pusa, Z dziejw powieciopisarstwa okresu midzypowstaniowego twrczo prozatorska

Michaa Grabowskiego, d 2014, s. 14; dspace.uni.lodz.pl [stan z 30.05.2014] rozprawa

doktorska.

Stosunki polsko-ukraiskie 31

i powiat owrucki. Z drugiej strony Heleniusz Iwanowski pisa, e ludno ukra-

iska dobrowolnie informowaa o przywdcach hajdamakw, winnych rzezi itd.,

ktrzy mogli uciec do Rosji, poniewa rzd rosyjski silnie sprzyja i dopomaga

wszelkim wdrwkom i wyjciom z Rzpltej5. Powysze zachowania, czyli do-

noszenie na bliskich i ssiadw, zwaszcza w atmosferze strachu, nie s oczywi-

cie wykluczone, a nawet wysoce prawdopodobne. Zreszt potwierdza to Pawe

Madanowicz, ktry napisa w swojej relacji, e w wyniku dziaa Stempkow-

skiego mao zostao si gospodarzy na Ukrainie. Kto poczuwa si umyka na

Wooszczyzn, do Krymu, do Moskwy, do Donu i sami tylko poczciwi zostali

si, nie skadajc wicej ludnoci, jak w wsiach dziesiciu. Reszta wsi zostay

opuszczone i w pustki zamieniy si. Wydawa Stpkowskiemu syn ojca, ojciec

syna, ma ona6. Heleniusz Iwanowski w innej pracy opisa rwnie ycie

Jzefa Gabriela Stempkowskiego i jego rodziny7.

Jednym z najwybitniejszych XIX-wiecznych historykw amatorw by An-

toni Jzef Apolinary Rolle (18301894)8. Pochodzi on z rodziny o korzeniach

francuskich, zwizanej z kresami, zreszt on sam wikszo ycia mieszka

w Kamiecu Podolskim. Rolle do gimnazjum uczszcza w Winnicy, a nastpnie

w Niemirowie. Matur zda w Kijowie, studia medyczne odby w latach 1850

1855 na Uniwersytecie Kijowskim. Po studiach powici si psychiatrii odby

praktyk specjalizacyjn w Sonnenstein pod Dreznem w 1858 r., a nastpnie

hospitowa orodki psychiatryczne w Paryu. Od 1861 r. mieszka w Kamiecu

Podolskim, gdzie kierowa oddziaem dla umysowo chorych, uzyskujc opini

dobrego lekarza i spoecznika. Rolle znis krpowanie chorych, wprowadzi

wodolecznictwo i terapi zajciow. Chocia nie piastowa stanowiska akade-

mickiego, ma znaczny dorobek pisarski, liczcy okoo 75 prac. Jego dworek

przy ul. Karmelickiej w Kamiecu Podolskim mieci imponujc bibliotek,

liczc kilkanacie tysicy kolekcj pamitek narodowych. Szkice historyczne

i felietony sygnowa pseudonimami: dr Antoni J., dr A.J., Adscriptus, Antoni J.,

Dr Antoni, Jzef z Henrykwki, Piroko Fulgencjusz. W latach 18821894 by

czonkiem honorowym Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk.

Rolle utrwali posta pogromcy koliszczyzny regimentarza Jzefa Gabriela

Stempkowskiego jako strasznego Jzefa9. W szkicu Rollego Stempkowski

5 E. Heleniusz Iwanowski, Rozmowy o polskiej koronie, t. 2, Krakw 1873, s. 23. 6 [P. Madanowicz], Rze humaska czyli historia rewolucyi przez eleniaka i Gont: napisana

rzetelnie wiernie, dokadnie przez znajdujcego si w teje okropnej rewolucyi, [w:] Z dziejw

hajdamaczyzny, oprac. H. Mocicki, t. 1, Warszawa Krakw 1905, s. 151. 7 E. Heleniusz Iwanowski, Listki wichrem do Krakowa z Ukrainy przyniesione, t. 2, Krakw 1901,

s. 8798 (rozdzia VI: Stempkowski, regimentarz, wojewoda kijowski i jego stryjeczni wnukowie). 8 S. Komiski, Sownik lekarzw polskich, Warszawa 1883 s. 422423; S. Kieniewicz, Rolle

Jzef Apolinary, [w:] Polski Sownik Biograficzny, red. E. Rostworowski, t. 31/4, z. 131, Kra-

kw 1989, s. 564567. 9 A.J. Rolle, Straszny Jzef, [w:] tego, Wybr pism, t. 1: Gawdy historyczne, oprac. W. Za-

wadzki, Krakw 1966, s. 2384.

32 Tadeusz SROGOSZ

jawi si jako okrutny pogromca hajdamakw, ktry przypadkowo wznis si na

szczyty drabiny spoecznej, po czym nieudolnie kierowa sprawami wojskowymi

i politycznymi na Ukrainie, majc przede wszystkim na uwadze interes osobisty

(budow swojej potgi ekonomicznej). Rolle, po czci tendencyjnie i krzyw-

dzco, tak go scharakteryzowa: Rycerskie umiowa rzemioso, ale ducha wo-

jennego rzeczywicie nie nosi w sobie, tylko w formie cay uton. Rubaszny

i posuwisty, polskiego stroju nie zrzuci do zgonu, czupryn podgala, z dykte-

ryjkami si nosi, a te wanie jovialites jednay mu potem stronnikw, pomagay

do popularnoci. Szlachta, na kresach szczeglnie, przepadaa za tustymi arta-

mi pana wojewody10

. Zainteresowania Rollego wynikay ze znajomoci dzie-

jw Podola i Ukrainy, wiedzia on bowiem, e Stempkowski by na tych tere-

nach pierwszoplanow postaci w drugiej poowie XVIII w. Jego dziaalno

w tym trudnym okresie zostaa naleycie nagrodzona, a zwieczeniem dotych-

czasowej kariery byo uzyskanie 29 padziernika 1772 r. kasztelanii kijowskiej,

a 7 wrzenia 1773 r. orderw w. Stanisawa i Ora Biaego11

.

W tym samym szkicu Rolle tak uj podoe koliszczyzny i jej przebieg:

Ciemne duchowiestwo za Dnieprem, antagonizm religijny, polityka prozeli-

tyczna na wasn prowadzona rk, wreszcie zbytnia swoboda w wociach

wzdu polskiej rzuconych granicy to przyczyny gwne rzezi12

.

Wyrazicielem profesjonalizacji nauki historycznej, jaka postpowaa w dru-

giej poowie XIX w., by przedstawiciel krakowskiej szkoy historycznej Jzef

Szujski (18351883), o ktrym Andrzej Feliks Grabski napisa: niegdy roman-

tyk i uczestnik powstania styczniowego, pniej krytyk romantyzmu i wsp-

twrca ugodowego stronnictwa staczykw, wspautor synnej Teki Staczy-

ka, przede wszystkim jednak ogromnie utalentowany historyk i organizator

pracy naukowej na polu historii, profesor Katedry Historii Polski na uniwersyte-

cie, sekretarz generalny Akademii Umiejtnoci, autor syntez dziejw Polski

oraz wielu innych prac historycznych13

. By wsptwrc krakowskiej szkoy

historycznej, ktra badaa przyczyny narodowych niepowodze Polakw.

Szujski podkrela aspekt ruskiego fanatyzmu religijnego, twierdzc e Mel-

chizedek Znaczko-Jaworski dziaa jako narzdzie dworu rosyjskiego14

. Uzna

on prawdziwo manifestu Katarzyny II, wzywajcego prawosawn ludno do

rzezi schizmatykw. W manifecie imperatorowa mianowaa Maksyma e-

leniaka naczelnikiem ruchu. Wedug Szujskiego, o inspirowaniu przez Rosjan

koliszczyzny wiadcz opisy wspczesne tym wydarzeniom, a take bezkar-

no, jak cieszyli si wszyscy zadnieprzascy uczestnicy ruchu, oraz ochrona

obcych kupcw na terenach objtych powstaniem.

10 A.J. Rolle, dz. cyt., s. 28. 11 Tame, s. 45. 12 Tame, s. 37. 13 A.F. Grabski, dz. cyt., s. 128. Szerzej o sylwetce Szujskiego: H.S. Michalak, Jzef Szujski

18351883: wiatopogld i dziaanie, d 1987. 14 J. Szujski, Dzieje Polski podug najnowszych bada spisane, Lww 1866 s. 440441.


Przedstawicielem warszawskiej szkoy historycznej by Tadeusz Korzon

(18391918), studiowa prawo w Moskwie w latach 18551859, a nastpnie

pracowa jako nauczyciel w szkolnictwie rednim, w okresie powstania stycz-

niowego skazany na zsyk na Ural, w 1897 r. obj stanowisko dyrektora biblio-

teki ordynacji Zamojskich, dziki temu mg bardziej powici si pracy na-

ukowej15

. Korzon by czoowym przedstawicielem warszawskiej szkoy histo-

rycznej, w uznaniu zasug zosta czonkiem Akademii Umiejtnoci w Krako-

wie. Wytyczy nowe drogi dla bada historycznych, uwzgldnia w swych pra-

cach historycznych warunki administracyjne, ekonomiczne, finansowe, ludno-

ciowe, w jakich funkcjonowa nard.

Korzon w swoim podstawowym dziele o czasach Stanisawa Augusta Ponia-

towskiego jeden z fragmentw powici koliszczynie16

. Twierdzi midzy

innymi, e komisja sejmowa w 1790 r. wskazywaa na Rosj jako inspiratork

rebelii, a bunt eleniaka i Gonty wynik z poduszczenia rzdu rosyjskiego17

.

Komisja, wedug Korzona, zbyt powanie potraktowaa poszlaki w tej sprawie,

midzy innymi zeznania wiadkw, ktrzy mieli jakoby widzie przebranych

oficerw rosyjskich midzy hajdamakami i wskazywa na Rosjan mieszkaj-

cych w dostatku za granic dziki szybkiemu wzbogaceniu w trakcie rzezi. Jego

zdaniem posowie mieli ten fakt wywodzi take z obserwacji dziaa wadz

rosyjskich, ktre nie karay wydanych im uczestnikw rebelii. Korzon pisa:

Ow historya nic przyjmie i nie potwierdzi oskarenia bez dowodw jasnych

a nawet, okrelajc wag podejrze i domysw, uwzgldni winna, ze Wojej-

kow i wadze rosyjskie nie miay obowizku osania pastwa obcego, podw-

czas nieprzyjacielskiego, i zapobiega klskom jego; e wrd wojny partyzanc-

kiej z konfederatami, przy roznamitnieniu onierstwa, wypadki wyrzynania

Polakw i obecno jakiego oficera midzy hajdamakami (np. Stankiewicza,

kapitana puku czarnych huzarw i Maryanowicza) jeszcze nie wystarcza do

twierdzenia o inicyatywie rzdu petersburskiego w sprawie buntu eleniaka

i e Repnin w korespondencyi swojej z Paninem oburza si na biskupa Gerwa-

zego, a szczeglniej na Melchizedecha; nareszcie e Panin w licie z dnia

2 wrzenia v. s. 1768 do biskupa Gerwazego ostro go karci za dobieranie ludzi

nieskromnych, za popieranie buntu, za protegowanie Melchizedecha, o kt-

rego niespokojnym charakterze my wiemy tu (w Petersburgu) dosy18

.

Korzon wskazywa na religijne podoe koliszczyzny, cytujc i uznajc za

suszn opini Stanisawa Augusta Poniatowskiego o walce fanatyzmu greckie-

go i niewolniczego z fanatyzmem katolickim i szlacheckim. Podkrela zwizek

15 Szerzej: J. Kolbuszewska, Tadeusz Korzon (18391918). Midzy codziennoci, nauk a sub

narodowi, d 2011. 16 T. Korzon, Wewntrzne dzieje Polski za Stanisawa Augusta (17641794), t. 1, Krakw War-

szawa 1897, s. 197200. 17 Cyt. za: tame, t. 1, s. 198. 18 Tame, t. 1, s. 199200.

34 Tadeusz SROGOSZ

wybuchu buntu z katolickimi hasami konfederatw barskich. Rwnoczenie

Korzon uzna Melchizedeka Znaczko-Jaworskiego za jego moralnego winowaj-

c, zarzucajc mu bezporednie skonienie Maksyma eleniaka do rebelii

w imi obrony prawosawia19

. Korzon inspiracj Rosji uwaa za niepotwierdzo-

n. Zatem Melchizedek Znaczko-Jaworski dziaa na wasn rk, co wywoao

razem ze stanem umysw ludu ukraiskiego i trwajc konfederacj barsk

uwarunkowania koliszczyzny: Nie potrzebujemy te wyszukiwa innych

sprawcw, skoro do wyjanienia faktu rzezi wystarcza zestawienie krwioer-

czych poduszcze ciemnego fanatyka z podranionym stanem umysw ludu

ukraiskiego, ktry sysza, ze caryca wystpi z obron Bahoczestija, a La-

chy stawiaj opr jej usiowaniom i tocz z jej pukami wojn20

.

W czasie koliszczyzny dochodzio do rnego rodzaju ekscesw i zbrodni,

na przykad wieszanie na wsplnej szubienicy polskiego szlachcica (Lacha),

yda i psa nie byo przypadkiem odosobnionym21

. Chopski charakter buntu

spowodowa krwawy przebieg koliszczyzny. Korzon stwierdzi, e w Humaniu

miao zgin 18 000 ludzi, co uwaa za licz przesadzon, poniewa urzdnicy

sdowi doliczyli si nie wicej ni 5000 ofiar rzezi22

.

Henryk Stanisaw Mocicki (18811952) studiowa histori na Uniwersytecie

Lwowskim, midzy innymi pod kierunkiem Szymona Askenazego i Ludwika Fin-

kla23

. Pocztkowo pracowa jako profesor historii w Seminarium dla Nauczycieli

Ludowych w Ursynowie, a nastpnie w Towarzystwie Kursw Naukowych w War-

szawie i Wolnej Wszechnicy Polskiej. W 1920 r. habilitowa si z historii nowoyt-

nej Polski na Uniwersytecie Jagielloskim. Zosta docentem w Katedrze Historii

Polski i Litwy Uniwersytetu Wileskiego, a od 1921 r. w Katedrze Historii Polski

Nowoytnej Uniwersytetu Warszawskiego (od 1936 r. profesorem tytularnym).

W czasie wojny wiziony na Pawiaku. Po wojnie by profesorem Uniwersytetu Ja-

gielloskiego. By take czonkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Umiejtnoci.

Jeszcze w czasie studiw Mocicki opublikowa nakadem Gebethnera

i Wolffa na temat hajdamakw niezbyt krytycznie wydany, wedug dzisiejszych

standardw, zbir relacji wicych si zwaszcza z wydarzeniami humaski-

mi24

. Praca ukazaa si w ramach serii Dzieje Porozbiorowe Narodu Polskiego

w ywym Sowie (t. 56) oraz Biblioteka Tygodnika Ilustrowanego (t. 78).

Relacje te spisane zostay przewanie z ju opublikowanych wydawnictw r-

dowych, rzadziej z oryginalnych rkopisw. W tomie pierwszym znajdziemy

w wikszoci szerzej znane relacje o hajdamakach i koliszczynie: wyjtek

19 Tame, t. 1, s. 192193, 197. 20 Tame, t. 1, s. 200. 21 Tame, t. 1, s. 197. 22 Tame, t. 1, s. 197198.. 23 E. Kipa, Henryk Mocicki (18811952), Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego

1952, R. 46, s. 106107. 24 Z dziejw hajdamacczyzny, t. 12, oprac. H. Mocicki, Warszawa 1905, ss. 105, 168.


z pamitnikw starosty ostrzaskiego Szymona Zakrzewskiego Wyprawa na

hajdamakw, relacj Jana Lippomana Bunt hajdamakw na Ukrainie roku 1768,

wyjtek z Opisu autentycznego rzezi humaskiej Weroniki Krebsowej z Mada-

nowiczw oraz relacj o rzezi humaskiej Pawa Madanowicza.

W tomie drugim Mocicki zamieci Opisanie rzezi humaskiej w roku 1768

Stanisawa Kruszelnickiego, ktry po latach spisa swoje traumatyczne wspo-

mnienia z okresu dziecistwa (w czasie wydarze w Humaniu mia 8 lat); skargi

i zaalenia unickich ksiy archidiecezji kijowskiej; list oficjalisty Jakuba

Kwiatkiewicza do swojego chlebodawcy, wojewody kijowskiego Franciszka

Salezego Potockiego; relacje o Franciszku Salezym Potockim, starocie kaniow-

skim Mikoaju Bazylim Potockim i kasztelanowej kamieskiej Katarzynie

z Potockich Kossakowskiej; a take wycig z pamitnika list Antoniego

Chrzszczewskiego, szlachcica w subie Potockich. Mocicki we wstpie za-

znaczy, e powysze relacje w wikszoci wyszy z krgu osb uzalenionych

od rodu Potockich. Napisa: Brak w tych relacjach wytrawnego sdu krytycz-

nego, wiele jednak ciekawych szczegw obyczajowych nadaje rzeczonym

wiadomociom warto interesujc25

. Mocicki nie kontynuowa wtku haj-

damackiego, aczkolwiek pozostawi przecie bogat spucizn naukow.

Franciszek Rawita-Gawroski urodzi si 4 listopada 1846 r. w Stepaszkach

nad Bohem, a zmar 16 kwietnia 1930 r. w Jzefowie26

. Pochodzi z polskiej

rodziny szlacheckiej, edukacj rozpocz w szkole w Winnicy, a nastpnie uczy

si w gimnazjum w Kijowie. Podczas powstania styczniowego zosta aresztowa-

ny i uwiziony w kijowskiej cytadeli. Przez kilkanacie miesicy przebywa

w rnych wizieniach. Do 1867 r. pracowa w majtku w Niesuchowie, zapi-

sujc si na studia w Szkole Rolniczej w Dublanach. Studia zakoczy w 1871 r.

W kolejnych latach odbywa praktyk rolnicz, jednoczenie pracujc nad za-

gadnieniami rolniczymi i publikujc w tej dziedzinie. Rawita-Gawroski duo

podrowa po Europie, zna wielu przedstawicieli nauki i kultury oraz polityki.

Kolejno mieszka we Lwowie, Warszawie, Brzuchowicach pod Lwowem, Prze-

mylu, Krakowie, Zakopanem i Wile. Gospodarowa w zakupionych majt-

kach: Tarnawa pod Dobromilem, ozin pod Lwowem, Jzefw pod Warszaw.

W Tarnawie i ozinie spotyka si z wrogim stosunkiem ludnoci ukraiskiej.

By inicjatorem i wiceprezesem Zwizku Naukowo-Literackiego we Lwowie,

wsporganizatorem Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie, czonkiem ko-

respondentem Towarzystwa Muzeum Polskiego w Rapperswilu, wiceprezesem

Towarzystwa Dziennikarzy Polskich, prezesem Zwizku Dziennikarzy Polskich,

czonkiem Towarzystwa Mionikw Przeszoci Lwowa, wydawc i redaktorem

czasopism Ru i Litwa i Ru. Rawita-Gawroski jest autorem wielu powieci,

prac historycznych, gwnie o tematyce kresowej, oraz licznych biografii.

25 Tame, t. 2, s. 6. 26 Szerzej: E. Koko, Franciszek RawitaGawroski (18461930) wobec Ukrainy i jej przeszoci,

Gdask 2006.

36 Tadeusz SROGOSZ

Rawita-Gawroski wskazywa na podsycanie nastrojw nienawici do

szlachty polskiej i ydw przez przedstawicieli Cerkwi prawosawnej. Panujcy

fanatyzm religijny oraz proweniencja hajdamakw pojawiay si czsto na kar-

tach jego ksiki. Na przykad napisa: Jedyn myl oywiajc te krwioercze

tumy bya albo zemsta osobista, albo pospolita ch rabunku, albo niekiedy

fanatyzm religijny ludzi bardzo prostych i dzikich z natury27

. Miao to pono

wynika z etnicznych pierwiastkw turaskich, tkwicych w krwi ukraiskiego

spoeczestwa ruskiego28

. Autor tych sw, absolwent szkoy rolniczej i waci-

ciel majtku ziemskiego na Woyniu, ocenia pooenie kresowej ludnoci

chopskiej jako lepsze ni na zachodnich terenach Rzeczypospolitej. Pisa: Po-

winnoci poddanych wczenie byy lekkie, niemal powszechnie: robocizny

jakby adnej prawie, a daniny i opaty (czynsze) wcale nie uciliwe29

.

W zwizku z tym Rawita-Gawroski stanowczo odrzuca opinie o ucisku ludu

ukraiskiego przez polsk szlacht. Natomiast odnoszc si do dyskusji na temat

oddziaywania Rosji na wypadki na prawobrzenej Ukrainie, wprost napisa, e

Rosja zagarnwszy Ukrain lewobrzen nigdy nie spuszczaa z oczu caoci,

mwic inaczej dya take do zagarnicia prawobrzenej Ukrainy30

. Rawi-

ta-Gawroski podkrela okrutne traktowanie zbuntowanych chopw przez

regimentarza partii ukraiskiej i podolskiej Jzefa Gabriela Stempkowskiego31

.

Emigracyjny historyk i politolog ukraiski Zenon E. Kohut omwi historiogra-

fi dotyczc ruchw hajdamackich i koliszczyzny jako ksztatowanie si mitu32

.

Pierwszymi pracami zajmujcymi si koliszczyzn byy pamitniki pisane przez

przeciwnikw powstania, przedstawiajce powstacw jako bandytw, nieposusz-

nych poddanych, prawosawnych fanatykw, inspirowanych przez rosyjskich agen-

tw33

. Wanie pamitniki, ostre w tonie, miay pierwszorzdne znaczenie w two-

rzeniu polskiego mitu hajdamaki. Dlatego Kohut skrytykowa jednoczynnikowe

wyjanienie Rawity-Gawroskiego, ktry przedstawi ruch hajdamacki jako wynik

zdegenerowanego charakteru narodu ukraiskiego34

. Z drugiej strony historiografia

sowiecka przedstawiaa ruch hajdamacki i koliszczyzn jako walk klasow bied-

nych chopw i Kozakw przeciwko porzdkowi feudalnemu, walk narodowo-

wyzwolecz w stron spotkania z Rosj35

. Andrzej Stpnik stwierdzi, e ama-

torstwo Rawity-Gawroskiego oraz jego wyrany konserwatyzm, przechodzcy

w nacjonalizm, nie pozwalay mu na obiektywny ogld problematyki ukraiskiej36

.

27 F. Rawita-Gawroski, Historja ruchw hajdamackich (w. XVIII), t. 1, Brody 1913, s. 200. 28 Tame, t. 1, s. VI. 29 Tame, t. 1, s. 149. 30 Tame, t. 1, s. 77. 31 Tame, t. 2, s. 216, 227228. 32 Z.E. Kohut, Myts old and new the Haidamak movement and the Kolivschyna 1768 in recent

historiography, Harvard Ukrainian Institute 1997, vol. 1, nr 3, s. 359378. 33 Tame, s. 360. 34 Tame, s. 361362. 35 Tame, s. 365367. 36 A. Stpnik, Mit Kozaczyzny w historiografii polskiej XIX i XX wieku, [w:] Mity i stereotypy w dzie-

jach Polski i Ukrainy w XIX i XX wieku, red. A. Czyewski i in., Warszawa d 2012, s. 377.


Wybitnym badaczem

Documents

Rocznik Polsko-Ukraiński · Menedżmentu Oświaty w Kijowie Halina BEWZ, Narodowa Akademia Nauk Pedagogicznych ± Uniwersytet ... Rewolucja godnościowa kijowskiego Majdanu jako