ürkmeni Öwreniş Merkez Kanoon 35 ýasynda · 2014. 2. 13. · Türkmeni Öwreniş Merkez Kanoon 35 ýasynda 6 Patyşanyň heýkeli agdarylýar. Tahran. 1979-nji ýylyň 11-nji

Türkmeni Öwreniş Merkez Kanoon 35 ýasynda

1

KKKAAANNNOOOOOONNN’’’YYYŇŇŇ 333555

ÝÝÝAAAŞŞŞYYY GGGUUUTTTLLLYYY BBBOOOLLLSSSUUUNNN!!!

MMMeeedddeeennniii wwweee SSSyyyýýýaaasssyyy ooojjjaaagggyyyňňň dddööörrreeedddiiilllmmmeeegggiiinnniiiňňň ýýýyyyllldddööönnnüüümmmiiinnneee wwweee

ŞŞŞiiirrrllliii TTTuuummmaaajjjyyyňňň,,, HHHeeekkkiiimmm mmmaaagggtttyyymmmyyyňňň,,,

WWWaaahhheeedddiiinnniiiňňň wwweee SSSöööýýýüüünnn JJJüüürrrjjjääännniiinnniiiňňň

ÝÝÝaaagggtttyyy hhhaaatttyyyrrraaalllaaarrryyynnnaaa

Arne Goli

Fewral 2010


2

Sowuk urşuň has möwç alan geçen asryň 70-nji ýyllarynda, regiondäki azatediş we imperialistik

güýçlere garşy hereketleri basyp ýatyrmakda, M.Reza şanyň režimi «regionyň žandarmynasyna»

öwürdi. Dünýä bazarlarynda nebtiň bahasynyň ýokarlanmagy netijesinde, kloniýalist güýçler bir

tarapdan «durgunlyk adasy» hasaplaýan Eýraný gorap saklamak, aýry tarapdan, sebitde diktator

režimlere garşy günsaýyn ösýän partizanlyk hereketlerini basyp ýatyrmak üçin Muhammetreza

Pählewi ýaly diktatorlara goldawy artdyrýardylar.

Şa, öz diktatorlyk esaslaryny berkitmek ugrunda 1971-nji ýylyň 5-nji oktiýbrynda/ 1350ş-nji ýylyň

23-nji mehrinde «Patyşalygyň 2500 ýyllygyny» uly baýramçylyk bilen belledi. Aýaly Farah-da täç

geýdirdi. Şol ýyllarda daşary ýurt «taryhçylaryň» ýasama görkezmeleri bilen, galplaşdyrlan taryh

düzüldi, pars şaunizmi bolsa arşa göterildi. Edil Almandaky Nazistler ýaly üç esasa daýanýan «Hudaý-

Şah-Watan» diýen şygar öňe sürüldi. Şa, kiçi Hudaý saýyldy- خدایگان شاهنشاه آریامهر we Taňrynyň ýerdäki

kölgesi ضل هللا hökmünde öwgüsini ýetirdiler. «Hä Hudaýyň, hä şanyň buýrýgy» )چه فرمان شاه، چه فرمان یزدان(

diýip, onuň permanyny, hudaýyň permany bilen deň goýdular.1 Hijri- şemsi kalindary bolsa ýasama

«şahenşahlyk» kalindaryna öwrülip, ýurduň taryhynyň 2500-nji ýyla ýetendigi öňe sürüldi. Režimiň

ynkylapçylara garşy döreden terror edarasy SAVAK, bar güýji bilen entek protest sesi bogýardy.

1961/1340-nji ýylda bir topar ýaş okuwçylar we mugallymlar «Türkmen ýaşlar kitaphansy کتابخانه

.ady astynda hereket edip, kitap okap, düşünjäni ösdürmek programmasyny ýola goýýarler جوانان ترکمن

Ýöne SAVAK olaryň bu işine böwet döredýär. Topar, çäresiz kitaplaryny biraz soňra Amerikaly Mr.

Moore tarapyndan ýola goýulan «Kümmetgowzuň Milli Kitaphanasyna» tabşyrmaly bolýarlar.

Studentleriň arasynda şa režimine garşy protestler günsaýyn artýardy. Bu hereketler tükmen

studentlere-de öz täsirini ýetirýärdi. 1971/1350-nji ýylda ýurduň birnäçe şäherinde şol sanda

Kümmetgowuzda patyşanyň heýkeli partladylady. SAVAK, türkmenleriň arasynda uly möçberde

nägilegiň bardygyny we onuň barha artýandygyndan habarlydy. Gizlin gulluk edara, studentleriň

dürli şäherlerden, ýerli intellegentsiýa wekillerine ýazan hatlaryny barlanda, türkmenleriň arasynda

1 1965-nji ýylda patyşalygynyñ 25-nji ýyllygynda, şa özüne «Arýamehr»/ Arýany söýüji lakamyny berdi.


3

medeni hereket astynda, gizlin bir guramanyň üstüni açan bolup, 1972-nji ýylda 20 çemesi ýigidi

tussag edýär. Olar:

1. Dr. Berdi Ahengeri 2. Annadurdy Onsori (Kaka) 3. Begmyrat Gereý 4. Annagurban

Gylyçtagany 5. Settar Sowgy 6. Tuwakberdi Sowgy 7. Gylyç Teke 8. Berdi Pordel 9.

Saparmuhammet Azat 10. Gurbangeldi Ahunber 11. Baýly Teke (Aşta) 12.

Gurbansähet Badahşan 13. Arazguly Perwiş 14. Aýmuhammet Aýmuhammedi 15.

Paşaý Şahab 16. Halykberdi Olfet 17. Kerim Atabaý 18. Amandurdy Ýolma...

Bu ýigitler birnäçe aýlap Mazenderan welaýatynyň merkezi Sary şäheriniň zyndanynda agyr

gynamalara sezewar edilýäler.

1975-nji ýylyň martynda şa, iki sistemalik partyý düzgüni ýatyryp- «İran nowin» we «Millet İran»

partyýalaryň ýerine «Restahiz» (gaýtadan direliş) diýen partyýasyny esaslandyrdy. Patyşa öz

çykyşynda: «Kim-de kim ak ynkylaba, «Hudaý-Şah-Watan» we «Restahiz» partyýasyna ynanmaýan

bolsa, ol dönükdir, dönükleriň jaýy ýa zyndan bolar ýa-da pasportyny bereris, nirä gitse, şoňa gitsin»

diýip haýbat atdy.Gzgalan,

1978-nji ýylda Mämedrezaşanyň garşysyna halk gozgalaňy has möwç alyp ugrady. Ýazyjylar

birleşiginde, unwersitetlerde intellegentsiýa wekilleriniň arasynda tolguşlar we protestler yzygiderli

dowam edýärdi. Kiçi möçberli protestler uly halk gozgalaňyna öwrülip, köçlerde «ölüm bolsun şaha»

diýen şygar, 35 ýyllap höküm süren diktatorçylyk režiminiň soňuna çykmak isleýänleri joşdurýardy.

Mugallymlar we studentler okuw jaýlaryny patyşa garşy söweş frontyna öwürdiler. Şeýle protest

demonstratsiýalaryň tolguny türkmenleriň arasyna-da gelip ýetdi. İlkinji gezek 1978-nji ýylyň 30-njy

oktiýabrynda/ 1357-nji ýylyň aban aýynyň 8-ine 5000 türkmeniň gatnaşmagynda, kümmetgowuzda

uly möçberde demonstratsiýa geçirildi. Türkmenler, özleriniň ýörite isleglerini ýagny:

«Zulum edýän ganhorlary kökünden kesmek gerek,

Elden giden ýerleri gaýtaryp almak gerek»,

«Okuw gerek hat gerek, türkmençe mekdep gerek»,

«Ýer ekimçileňki, derýa balykçylaňky»

şygarlary astynda ynkylaby herekete gatnaşýardylar. Şaýy musulmanlar bolsa

liderleri, Homeýniniň sürgünden ýudrda dolanyp gelmegini we umuman yslam esaslaryna

daýnýan düzgüniň ýola goýulmagyny talap edýän çagyryşlary öňe sürýärdiler. Şol sebäpden

türkmenler bilen şaýylaryň protest demonstratsiýalary aýry-aýrylykde geçirilýärdi.


4

Halk gozgalaňýndan gorkan Mämetreza şa «gözi girýan» ýurtdan gaçýp atýar. 1979-njy ýylyň 16-njy ýanwary

1978-nji ýylyň soňky aýlarynda Kümmetgowuzda, Bendertürkmende, Akgalada we Kümüşdepede,

režimiň agadylmagyny talap edýän gozgalaňlar möwjeýär. K.gowzuň we K.depedäniň käbir ahunlary

şa, režimini goldap, demonstratsiýa gatnaşýan mugallymlara eli taýakly mollalaryny küşgürip, olary

urup ýençdirdiler. Yslamy ynkylap ýeňiş gazanandan soňra, bu ahunlar täze režimiň tarapyna geçip,

özlerine täze orunlar gazandylar.

Türkmen Sährasynda ilkinji gezek uly möçberdäki gozgalaň, 1979-nji ýylyň başlarynda

Bendertükmende başlandy. Türkmen ynkylapçylary, esasan okuwy baýkot edip, öýlerine dolanyp

gelen studentler kitap sergilerini ýola goýdular, onda köplenç Marksizim-Lenenizmi

propagandirleýän kitaplar hödürlenýärdi. Gyş paslynda öýler nebit ýangyjy bilen ýyladylaýar, ol

bolsa ýetmezçilik eýärdi. Ynkylaba gatnaşýan ýigitler nebidiň adalatly paýlanmagy üçin ýörite topar

döretdiler, arbaplar tarapyndan ezilen balykçylaryň hem-de Menewçher Taýy diýen gelmişek

tarapyndan baslyp alnan ýerlerini gaýtaryp almakdakçy bolýan daýhanlaryň hereketine-de ýaşlar

aktiw gatnaşýardylar. Bu gelemişek baýyň garşysyna şa, döwründe-de protestler bolupdy. Ýöne

SAVAK,yň we žandarmanyň hemaýatyndan peýdalan Taýy, aýaga galan daýhanlardan birnäçesini

öldürdip, bir toparyny maýyp edip, birnäçesini-de zyndana atdyrypdy.

Bendertürkmendäki mitinglerde Tebriz uniwersitetiniň studenti, ýanyp duran ot ýaly ýigit- şondan

birnäçe aý soňra Kümmetgowzuň ilkinji urşunda harbylara ýesir düşen we ozalden tanalyp, ýok

edilmegi planlaşdyran Jelil Arazy bilen, şondan bir ýyl soňra ýoldaşlary Ýüsüp Garaja we Nazdurdy

Nuşin bilen bilelikde ogurlanyp terror edilen, köne ynkylapçy Perwiz İranpur çykyş edip, bolup

geçýän ýagdaýlar hakýnda halka gürrüň berýärdiler.

Türkmenler umuman yslamçylaryň protest demonstratsiýalaryna goşulman, protestlerini özboluşly

we özlerine mahsus şygarlar bilen ýola goýýardylar. Sebäbi sünni türkmenler bilen şaýylaryň


5

islegleri we ara atýan talaplary düýbünden tapawutlydy, üstesine ynkylaba ýolbaşçylyk edýän

Ruhulla Homeýni, şaýy esaslaryny öňe sürýäni üçin, türkmenleriň arasynda onuň tarapdary ýokdy.

***********************

Kümmetgowuzdäki 9-nji fewral/20 bähmen wakasy

K.Gowuzdaky waka hakynda. Etilaat gazetiniň 21-nji bähmen sanynda habar çap edildi.

Mämetreza şanyň ýerli gullukçylary, SAVAK, žandarma we şäheriň harby bölüminiň başlygy,

türkmenleriň günsaýyn möwç alýan hereketini gana çaýkamak maksady bilen ýowuz bir plan

düzýärler. Bu plany amala aşyrmak üçin täsirli ruhanylar hasaplanýan, 1953-nji ýylda-da patyşany

goldanlar Annagylyç ahun Nagyşbendy, Allaberdi ahun Gojugy, Ýarmäd ahun Nazary şeýle-de birnäçe

baýyň- şol sandan Amanly Jafarbaýyň maddy kömeginden peýdalanyldy.

Pitneçi topar ilki bilen «parslar, Kümmetgowuzda türkmenleri horlaýar» diýip, oba ýerlerden

garamaýak adamlary, atly-gylyçly topary şähere getirýäler. Şäheriň metjidinde Annagylyç ahun we

serhet herby bölümiň başlygy polkownik/ serheng Didewer, žandarma komanidiri serwan Babaýy, Şa

režiminiň «esasy kanunyň tarapdarlary» diýen toparyň goldawuna çykyş edip, adamlary

öjükdirýärler. Soňra olar şähere çozup, dukanlaryň aýnalaryny kül-owram edip, yslamy ynkylabyň

tarapdarlaryny okdan-gylyçdan geçirýärler. Şonda birnäçe adam ölüp, ençemesi ýaralanýar.

Hüjümçileriň käbirlerine türkmen eşigini geýdirip, türkmen bolmadyklaryň öýlerini taladýarlar. Bu

ýagdaý şäherde ýaşaýan türkmenler bilen beýleki milletleriň arasynda duşmançylygyň artmagyna

sebäp boldy we ynkylapdan soňra onuň bahasyny türkmen ynkylapçylary ödemeli boldular. Bir topar

gerçek ýigitler, şaýy äzerileriň öjüne sezewar bolup, heläk boldular.


6

Patyşanyň heýkeli agdarylýar. Tahran. 1979-nji ýylyň 11-nji fewraly

«Medeni - Syýasy Ojanyň» döreýşi ( سی خلق تورکمنسیا -کانون فرهنگی )

Kanun ferhengi-Syýasy Halk-e Türkmen,iň möheri

Türkmenleriň hereketine liderlik etjek ne bir syýasy partyýa bardy, ne-de gurama. Bu bolsa

hereketiň esasy kemçiligidi. Demonstrasiýa intellegentsiýa wekilleri, studentler, mugallymlar,

ofiserler, serbazlar we mekdep okuwçylary gatnaşýardylar, halk köpçüligi, patyşalyk režimiň

agadylyp biljegine onçakly ynanmaýardy.

Ýurduň dürli şäherinde okaýan türkmen studentleriň köpüsi, «sol» ýagny kommunistik ideýany öňe

sürýän syýasy guramalaryň tarapynda durýardylar. Bu toparlaryň arasynda 1970-nji ýyllardan bäri

partizanlyk hereketleri bilen patyşanyň howpsuzlyk güýçlerine ýaragly hüjüm edip gelen «Halkyň

Fedaýilar Çriki»(چریک های فدایی خلق) has meşhurdy. Bu topar 1970-nji ýylda Kümmetgowuzyň merkezi

meýdanynda ýerleşdirlen patyşanyň heýkelini-de bomba bilen partladypdy. Topar, ýaragly hüjümi

ündeýärdi we bu ideýasy ugrunda-da bir topar kadrlaryny SAVAK bilen çaknaşykda elden beripdi.

«Fedaýilar»yň, unwiersitet studentleriniň arasynda tarapdary köpdi. Olar režime garşy bildiriş


7

ýaýratýardylar, şol sebäpden türkmen studentleri-de bu topara simpatiýa görkezdiler. Umuman

türkmenler 1945-nji ýyllarda çepçi «Tuda» partyýanyň tarapynda bolupdylar, sebäbi bu partyýa,

Şurewi düzgünini goldaýardy. Türkmenler-de, bu ýerde, Türkmenistan Respublikasy ýaly dügüniň

ýola goýulmagyny arzuw edip gelýärdiler. Şol hereketiň dowamy hökmünde, indi fedaýilara-da

türkmenleriň arasynda ymtylyşlar artýardy. Şol wagt gizilin hereket edýän, kiçi möçberde «Türkmen

Fedaýilar» topary täze döräp başlapdy. Olaryň aktiwistleri, «Halkyň Fedaýilary» guramasy bilen

raýdaşlyk edýärdiler.

Öňde baryjy Türkmen ynkylapçylary ilkinji gezek 1357-nji ýylyň Bähmen aýynda/ 1979-nji ýylyň fewralynda, K.Gowzuň Milli Parkynda bir sergini ýola goýdular.

Geň tarapy bu suratlaryň arasynda ozalky döwürde göreşen türkmen liderleriniň hiç birsiniň suraty görünmeýär. Çe-guaranyň suraty bar, Osman ahunyň suraty ýok!!

Muňa garamazdan türkmen intellegentsiýasynyň bir bölegi, özbaşyna, erkin bir medeni guramanyň

döredilmeginiň tarapynda durýardylar. 1979-nji ýyldan başlap, edebi-medeni oturşyklarda,

türkmenler «Medeni» adyny göterýän bir guramanyň döredilmegi ugrunda hereket edip gelipdiler.

Ýurtda höküm sürýän syýasy tolgunyşlar bolsa bu hereketi güýçlendirip, «Medeni» jemgiýetiň adyna

«Syýasy» goşulmanyň-da artdyrylmagyny orta atanlar boldy. Şeýlelik bilen «fedaýilaryň»

tarapdarlary türkmen ynkylapçylary, 1979-njy ýylyň 14-nji fewralynda/1357-nji ýylyň bähmen

aýynyň 26-synda «Medeni we Syýasy Ojak» diýen guramany esaslandyrdylar. «Medeni» ojak, diňe

medeni işleri alyp barmaly, syýasy çäreler üçin, bir partyýanyň döredilmegini ündeýänler azçylykda

galdylar. Bu ideýany goldaýanlaryň pikriçe, indi türkmenleriň syýasy hereketine doly gözegçilik

etmekçi bolýan «Halkyň Fedaýilary», türkmen partyýasynyň döredilmegine garşy bolup, täze

döredilen «Ojaga» syýasy ady bermek bilen ony çäklendirip, guramany öz eline geçirmegi maksat

edindi we bu işi-de başardy. Şondan beýläk, türkmenleriň ähli syýasy hereketleri, «fedaýilar»

tarapyndan planlaşdyryldy dimäge esas döredi.

Fedaýilaryň tarapdary käbir türkmen aktiwistleri, Tahranda bu toparyň merkezinde, olaryň

ýolbaşçylary bilen maslahat geçirip, İ.Türkmenistanda «Medeni» bir guramanyň döredilmegi bilen

ylalaşypdyrlar. Fedaýilaryň käbir kadrlary, Kümmetgowuza gelip, türkmenleriň syýasy wekilleri


8

bilen duşuşyk geçirdiler hem «Medeni Ojagyň» döredilmegi teklip etdiler, ýöne geň galmaly tarapy,

«Medeni ojagyň» ýerine, Fedaýylaryň ykjam tarapdarlary saýylýan «Türkmen Fedaýilar» topary

diýilýänler «Medeni - Syýasy Ojagyň» döredilendigini yglan edýärler. Akgaladaky türkmen

aktiwistleri bolsa «Medeni we Ijtimaýy Ojagyny» döretmekçi bolanlarynda, ýene-de «Türkmen

Fedaýilary» diýilýänler, olara basyş görkezip «Medeni we Syýasy Ojagy»adyny mejbury ýagdaýda

kabul etdirýär. Şeýlekik bilen türkmenler özerkin medeni ýa-da syýasy gurma döredip bilmän, ol,

Halkyň Fedaýilarynyň täsiri astynda döräp hem hereket edip başlady.

Solda: Türkmensähra Oba Şuralar bileşiginiň nyşany Sagda: Oba Şuralarynyň merkezi karargäniň möhriniň suraty.

Patyşalyk režimi agdarylandan soňra şäherleriň kontroly Ymam Homeýniň adyny göterýän «Ymam

komitetiň» diýen ýaragly toparyň erkine geçdi. K.Gowuzda we Bendertürkmende bu komtetiň

agzalary, türkmenlere ýol bermeýärdiler we bu halkyň isleglerine äsgermezçilik bilen garaýardylar.

Bu meselede şaýy, sünni meselesi-de rol oýnaýardy. Şaýylar, ynkylaby herekete gatnaşmanlykda

türkmenleri aýplaýardylar.

Annagylyç ahun bolsa derhal Tahrana gidip, köne dosty patyşanyň general polkownik/ serleşker

Garaneý-iň kömegi bilen (olam täze hökümetiň goşun başlygyna bellenipdi) Aýtollah Homeýniň

huzuryna baryp, yslamy ynkaba wepalydygyny yglan edýär.

Žandarma we polisiýa/ şäherbanynyň ýaraglary bolsa dura-bara hakyň erkine geçýärdi. Ýöne

Annagylyç ahun, Kümmetgowuz padiganynyň/kazarmasynyň ýaraglarynyň türkmenleriň eline

geçmezligi, «yslamçy komitetiň» jogapkärlerine berk tabşyrýar. Şondan soň, türkmen ynkylapçylary,

serhet ýaka käbir kiçi žandarma postlarynyň ýaraglaryny ele geçirmek bilen çäklenýärler.

Baslyp alnan ýerleriň yzyna alynmagy

Şol ilki başdan, oba ýerlerde göreşjeň ýigitler, gelmişek baýlar tarapyndan basylyp alnan ýerleri

yzyna alyp başladylar, baýlar bolsa täze režimiň tarapyna geçip, ýerleri türkmenlere bermejek bolup

synanşýardylar. Gaýtaryp alnan ýerleriň «şura» görnüşinde dolandyrylmagy üçin 1979-nji ýylyň 6-njy

martynd / 15 isfend «Oba Şuralaryň Merkezi Karargägi (ستاد مرکزی شوراهای ترکمنصحرا) diýen gurama

esaslandyryldy.


9

Oba Şuralaryň Merkezi karargähiniň binasy-K.Gowuz (Türkmenleriň durmuşy we göreşi kitabyndan)

«Medeni we Syýasy Ojagyň» hem-de «Oba Şuralar guramasynyň» at-abraýy halkyň arasynda

günsaýyn artýardy. Muňa görüpçilik edýän hökümetiň ýerli gullukçylary şol sandan Annagylyç ahun

we onuň giýewsi Atajan ahun Gojugy, şeýle-de Abdylhalym Adel Safarzade, Mämi Helaku, Anna köse

Garrawy dagy «Yslamy Medeni we syýasy Ogak» diýen toparlanşygy döretdiler, bu topara K.Gowzuň

«Yslamy komiteti»-de goldaw berýärdi. Ýöne olaryň bu primi paşman, halk olaryň tarapyna geçmedi.

Berndertürkmendäki 1979-nji ýylyň10-nji martyndaky waka;

Bender şa, Bendertürkmen bolýar

Türkmenler islegleri hakyndan

Etilaat gazeti. 20 isfend 57

1979-nji 10-nji martynda/ 1357-nji ýylyň isfebd aýynyň 19-yna, Bendertürkmen şäherine ýygnanşan

30 müň çemesi türkmen, şähriň adynyň Bender şadan, Bendertükmene öwrülmegini talap edip,


10

demonstratsiýa geçirdiler. Şenbe güni öýlän, şäheriniň köne ady ýazylan bellik/tablo goparylyp,

ýerine täze at ýazylan bellik oturdylýar.

«Ymam komitetden» Hasan Safaýyýan we Agamula Nejeflu, ýaragly topara ýolbaşçylyk edip,

türkmenlere hüjüm edip başladylar. Şäheriň şaýy ruhanysy, ozalky režimiň nökerlerinden Bähr-ul

ulum diýen ahun-da olara miçew berdi. Hüjümi amala aşyrmakda, feodal Menewçher Taýy,nyň hem-

de doganlar Huşeng we Alyjan Muhabbeti,niň dagy elleriniň bardygy aýan bolandan soň,

türkmenleriň gazaby has-da artdy, olaryň öýleri we emelägi halkyň gazabynda ýanyp, kül bolýar.

Atyşyklar gije ýaryna çenli dowam edýär, ýöne bu haýbat we ok atyşyklar halky öz isleginden

gaýtaryp bilmýär. Şol ýaragly hüjümde 3 adam ölüp, 14-si ýaralandy.

B.türkmendäki atyşyklara 16 adamynyň ölen ýa-da ýaralanandygy, K.Gowuz Akgalalylaryň olardan arka çykandygy hakyndaky habar.

(KAR gazeti. Nr.2. isfend 24, 1357)

Türkmenler 12 maddadan ybarat esasy isleglerini ara atdylar. Olaryň käbir şulardan ybaratdy:

1- Demoratik bir Eýranyň esaslanmagy ugrunda, türkmenler beýleki göreşjeň halklar

bilen öz birleşigini yglan edýär;

2- Halklaryň arasynda agyzalalyk döremekçi bolýan reaksiýon we imperýalist güýçler

ýigrenilýär;

3- Türkmen halky öz ykbalyny öz kesgitlemeli, olara garşy alnyp gelnen ykdysady, milli we

medeni zalym syýastlar ýatrylmaly, türkmenler öz ene dillerinde hatly-sowatly

bolmaly;

4- Ozalky şa režimi we onuň generallary tarapyndan basylyp alnan ekerançylyk ýerler,

hakyky eýelerine gowşurylmaly;

5- Türkmensäranyň howpsuzlygyny, türkmenleriň özleri üpjin etmeli, şoňa görä, olara

demokratik görnüşde gatnaşmaga mümkinçilik döredilmeli;

6- Zähmetkeşleriň döwlete bolan bergileriniň ählisi ýatyrylmaly.


11

Bender şa adynyň B.türkmene öwrülendigi baradaky habar. Etilaat gazeti. 22 isfend 57

Tahran gazetlerinde B.türkmen diýmegiň ýerine B.Yslam adyny ýöredilmäge synanşyldy, ýöne hiç kim oňa gulak gabartmady.

Bendertürkmen halkynyň isleglerini goldap, hem-de olara garşy edilen bu jenaýaty ýazgaryp,

”Medeni - Syýasy Ojagyň” çagyrşy bilen, ertesi gün Kümmetgowuzda 30 müň çemesi adam köçä

çykdylar. Şeýle goldaw Akgala şäherinda amala aşyryldy. Şonda bu şäheriň ady «Pählewidež»den,

(Pählewş galasyndan), Akgala üýtgedilendigi yglan edildi.


12

Bendertürkmendäki atyşyklarda dahly bolanlaryň tussag edşlendi Hakynda Etilaat. 24 isfend 1357

Merkezi hökümet türkmenleriň arasynda bolup geçýän beýle tolguşlara çydam edip bilmän, 21-nji

isfend/ 11-nji martda Türkmen şäherleriň üstünden fantom kysymly harby uçaryny pes ýerden

uçuryp, halkyň gözüni gorkuzmaga synanşdy.

Kümmetgowuzda ýgnanşan adamlar, Medeni we Syýasy Ojagyň 18 maddadan ybarat islegini goldap

çykyş etdiler.

1979-nji ýylyň 11-nji marty. Fantom. K.Gowuz

Bendertürkmendäki ýagdaýy maslahatlaşmak üçin türkmenleriň syýasy aktiwistleri bilen bu ýere

gelen Fedaýilaryň wekilleriniň arasynda duwşuşyk geçirilýär. Fedaýilaryň wekili, polisýa we

žandarma merkezlerine hüjüm edilip, bu organlaryň kontrolynyň özlerine geçirilmeginiň üstünde

aýak direýärdiler. Türkmenler bolsa, täze režimiň wekilleri bilen atyşyga girişmegiň dogry

bolmajagyny ündeýärler we Fedaýilaryň pikrini goldamaýarlar.

Şol günler, Aýtollah Homeýini, Bendertürkmende we Kümmetgowuzda bolup geçýän ýagdaýy

ýakyndan öwrenmek maksady bilen öz wekili ”Umyt” diýen ahuny, Bendere iberýär. Onuň gelmegi

bilen 50 müň adamyň gatnaşmagynda şäherde uly demonstratsiýa geçirilip, türkmenler öz milli hak-

hukuklarynyň ýerine ýetirilmegini talap etdiler. Şäheriň belli baýy- bir ýyl soňra yslam pasdarlary

tarapyndan ogurlanyp, namartlarça terror edilen Ýüsüp Garajanyň öýünde maslahat geçirilýär. Ahun

Umyt, Kümmetgowuzda-da türkmen wekilleri bilen duşuşýar. Ahyrky netijede, Bendertürkmen we


13

onuň töweregine, şeýle-de Akgala kontrollyk türkmen wekillerine ynanylýar, bu bolsa uly ýeňiş

hasplandy. Ýöne K.Gowuzda ýagdaý beýle bolup bilmedi, sebäbi ol ýerde, türkmenler bilen deňräk

sanda, türkmen bolmadyklar ýaşaýardy, bu şäherde uly esgerhana bardy, türkmenleriň syýasy

aktiwistleri, halk köpçilüginiň doly goldawuny gazanyp bilmändiler, üstesine bu şäherde, türkmen

aktiwistleri, Fedaýilaryň diýeninden çykyp bilmeýärdiler.

Fedaýilaryň K.Gowuzda iki dürli syýasat alyp bardylar; bir tarapdan «Şuralar merkezini/ Sitadyny»

harby karargäh öwürmäge synanşdylar, aýry tarapdan bolsa bu çeçpçi toparyň öňe sürýän şygarlary

bilen türkmenleriň adyndan edýän propagandalary, şäher ilatyny iki topara bölýärdy; sünni

türkmenler we şaýy äzeri hem parslar. Bu mesele dura-bara dartgylygyň ösmegine, türkmenler bilen

türkmen dälleriň arasynda konflikleriň artmagyna sebäp boldy.

Kümmetgowzuň sudunyň öňündäki protest oturşygy

“Medeni we Syýasy Ojagyň” hem-de “Oba Şuralaryň Merkezi karargähiniň/Setadyň”, basylyp alnan

ekerençylyk ýerleri gaýtaryp almakda edýän aladalary, baý-feodallaryň gazabyny artdyýardy. 1979-

nji ýylyň 11-nji martynda feodallar, şäheriň sud binasynyň öňünde (Dadgosteri-de) protest

oturşygyny geçirip, özlerini «ýerleri alnan» daýhanlar edip görkezip, täze hökümetiniň ýerleriň

özlerine gaýtarylyp berilmegini talap etdiler. Feodallar, Tahran gazetlerine ýollan arzalarynda,

özleriniň «azap çekip, tarap ýerleri özleşdirendiklerini» öňe sürüp, ynkylapçy daýhanlary bolsa

«imperialismiň gullarý» diýip häsýetlendirip, beýle hereketleriň, ýurduň azyk önümine ýiti zarba

bolýandygyny öňe sürdüler we ýagdaýy ýakyndan barlamak üçin, Tahrandan wekilleriň gelmeklerini

islediler.

Şol esasda wagtlaýyn hökümetiň primer ministeri Mehdi Bazergan tarapyndan Abbas Radniýa diýen

ahuny we “Ymam komiteti” tarapynda bolsa Umyt Nejef-abady diýen ruhany sebite geldiler. Olar,

Bendertürkmende, Akgala we Kümmetgowuzda türkmen wekilleri bilen duwşuşdylar. Ýöne ýapyk

gapylaryň aňyrsynda baý-feodallaryň tarapyny tutup, olara wada baryny beripdirler. Şondan soňra

feodallar öz protest hereketini bes etdiler.


14

Feodalalryň haty. Aýendegan gazeti 24 isfend 1357

Tahrandan gelen resmiler, türkmen wekilleri bilen duşuşygynda: «Şeýle köp hak talap eder ýaly,

näme türkmenler ynkylabyň ýoluna köp şehit berdilermi» diýip, olaryň isleglerine äsgermezçilik

etdiler.

Şol ýylyň 16-njy martynda (25 isfend 57) Tahrandan gelen wekiller, K.Gowuzdaky duwşuşyga

maşynlaryny dolduryp, ok-ýarag alyp barýarlar. «Omran Bankynyň» binasyndaky gepleşikler

netijesiz tamam bolýar. Türkmenler: «Bular gepleşmäge gelen bolmaly däl, gepleşige gelen adam ok-

ýarag alyp gelmez» diýip, olaryň ýaraglaryny alýarlar.

Umyt we Radniýa Tahrana dolanyp baranlarynda türkmenler hakynda büs-bütin galp we ýalan

maglumatlary gazetlerde çap etdirýärler. Onda türkmenleri galtaman, gelmişek şaýy zabylly

daýhanlaryň öýlerini talan we aýallaryny zorlan edip görkezýärler (serediň 28-nji isfend gazetlerine)

Şeýlelik bilen geljekki urşa esas döretdiler. Şol günlerde, täze režimiň harby güýçleri ýerden we

howadan awtonom talap edýän kürtleriň obalaryny we şäherilerini bombalaýardy.

Referendom we türkmenlere garşy 1-nji urş

Patyşalyk režimi halkyň gozgalaňy netijesinde agdarylypdy. Täze režim özüni ykrar etdirmek üçin

referendon yglan etdi. Pikir soralşykda halkyň nähili režimi isleýändikleriniň beýan etmelidi,

«Respublika», «Monahyýa», «Sosýal Demokratiýa», «Yslam Respublikasy»... bu barada ýurtda giň

möçberde diskutsiýa, jedel barýardy. Baş ruhany aýtolla Homeýi çürt-kesik « Ne bir söz artyk, ne kem,

Jemhuri yslamy» diýip, bu jedelleriň üstüne suw sepdi.


15

Türkmenler, kürtler, araplar we beýleki az sanly halklar bolsa ilki bilen «Guraýjy» mejlis (موسسان)

esaslandyrylmaly, olar baş kanun taýýarlamaly, onda etnik halklaryň hak-hukuklary kesgitlenmeli,

onsoň referendom geçirilmeli diýip çykyş etdiler.

Meseni we Syýasy Ojagyň çagyryşy

1979-nji ýylyň 23-nji martynda/ 3 ferwerdin 1358-de Medeni we Syýasy Ojak tarapyndan bildiriş

ýaýradyldy. Onda bu referendoma goşulmazlygyň sebäbini geňeşmek üçin, 26-nji martda

Kümmetgowuzyň «Bag milli» parkynda boljak mitinge gatnaşmaga adamlar çegyryldy.

Baş wezir Mehdi Bazergan:

“Türkmensähradaky şuralar bikanun, olar ýatyrylmaly.”

Medeni we Syýasy Ojak 1979-nji ýylyň 22-nji martynda ýaýradan beýannamasynda,

hökümet tarapyndan geçirilmegi planlaşdyrlan referendoma gatnaşmajagyny yglan edýär. Türkmenler başda «Guraýjy mejlisiň» döredilmegini, esasy kanunyň taslamasynyň taýýarlanmagyny we onda milli halklaryň hak-

hukuklarynyň ykrar edilmegini şert edip goýýarlar.

http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Mbazargan.jpg

http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Mbazargan.jpg


16

Ýöne bu bildirşiň ýany bilen Tahrandan gelen «Halkyň Fedaýilary» guramasynyň partizanlary we

olaryň türkmen tarapdarlary «Feda-iýan-e türkmen» topary, şol guramanyň döredilmeginde esasy

waka bolan ýagny 1970-nji ýylda «Siýahkel» diýen wakanyň-da türkmenleriň mitinginde

ýatlanjagyny, propaganda ediljegini yglan etdiler.

Türkmenleriň gözünde ot ýakmaga pursatyň gelerine garaşýan hökümet we olaryň ýerli şaýy-äzeri,

zabylly... emeldarlary, bu meseleden peýdalanyp, 21-nji martdan başlap, K.Gowuzda “kapyr

kommunistlere” garşy mukaddes urşa gatnaşmaga ýurduň dürli ýerlerinden ýaragly

topary/pasdarlary getirip başladylar.

A.Durdypur

Mitingden bir gün öň, şäherde çilim satyp oturan obaly bir ýigidiň, çilimi gymmat satýar bahanasy

bilen polis tarapyndan tussag edilip alnyp gidilmegie garşy duran Arazmuhammet Durdypur diýen 19

ýaşly ýigidi, polisýa binasynyň öňünde agşam-ara hökümetiň ýaragly adamlary atyp öldürýärler,

şonda bir türkmen-de ýaralanýar.

Gazaba müne türkmenler A.Durdypuryň jesediniň berilmegini talap edip, şäheriň keselhanasyna

barýarlar, emma olara jeset berilmeýä. Ertesi gün müňlerçe türkmen baryp, jesedi almagy

başarýarlar we ol pahyry dogduk şäheri bolan Bendertürkmende jaýlaýarlar.

Edil şol gün-de sagat 14-de miting başlanýar. Oňa 20 müň çemesi türkmen gatnaşýar. K.Gowuzdaky

«Ymam komitetiniň» başlygy Hüseýin Emady we onuň pasdarlaryň başlygy Nowruzy, paharatçylykda

geçip duran mitinge ok ýagdyryp başlaýarlar. Şonda 4-5 türkmen şehit bolup, 14-si ýaralanýar.

Gözlerini gan alan hüjümçiler soňra «Medeni we Siýasy Ojagyň» binasyny-da otlaýarlar. Ýesir düşen

100-den gowrak türkmeni bolsa goňşy parş şäheri bolan «Nowde» şäheriň esgerhanasyna alyp

gidýärler. Özlerini partizan saýýan Fedaýilar olaryň bu ýerdäki jogapkäri Haşemi-de bir ok atman,

tussag edilip, Nowdä alnyp gidilýär. Türkmenler bolsa öz başlaryna galdyrylýar.


17

Etelaat: “Kümmetdäki atyşyklarda henize çenli 40 öli” (11 fer.58)

K.Gowuz. 1-nji urş. 8 fer 58 (27-nji mart 1979)

Şol agşamy türkmenler ýaraga ýapyşyp, özlerini gorap başlaýarlar. Şeýlekik bilen 26-njy martda

başlanan atyşyklar, 3-nji aprilde, gelnen ylalaşyk esasynda tamamlanýar.

Şirli Tümaç(solda)- Ahun Arzaneş (sagda)


18

Ýaraşyk ylalaşygy baglaşmak üçin türkmenlerden bäş wekil şol sandan Şirli Tumaç bilen göreşjeň

ruhany, Welimäd Ahun Arzaneş gatnaşýar. Urşda 70-den gowrak türkmen şehit bolup, onlarçasy

ýaralanýar.

Göreşjeň ruhany Aýtolla Taleganiniň atyşyklaryň bes edilmegi hakynda türkmenlre ýollan haty. 8 fer 1358

Urşda şehit bolan (soldan):

Gurban Şefiky(Arka)-Safargül Haletzade-Ata Hanjany-Gafur Emady

Urşda şehit bolan türkmenlerden käbiri


19

Gafur Emadynyň mazarynyň başynda (Surat Q.A)

Häkimiýetler, K.Gowuzdaky urşda SSSR-iň we Türkmenistanlylaryň, Aşgabat Radiosynyň goldaw berendigini öňe sürdüler. Prawda we Moskwa radiosy onuň töhmetdigini habar berdi.

BBC-niň habarçysynyň K.gowuzda tussag edilendigi gazet ýady.

K.gowuzdaky atyşyklary ýatyrmak üçin baş wezip M.Bazergan öz wekili edip birnäçe adamyny Sähra

iberdi. Olaryň arasynda belli türkmen ýuristi Mansur Gorgany-da bardy. Ol soňra gazetler bilen

söhbetdeşlikde, urş pitnesini feodallaryň turzandyygny mälim etdi. (serediň aşakdaky dokumente)


20

ر

“Peýgam-e Emruz” gazeti. 22 fer. 58

Urşdan 10 gün soňra Tahranda Aýtolla Homeýni bilen duwşuan K.Gowzyň ýaragly

topary/pasdarlary, baryp ýatan esassyz töhmetler bilen türkmenleri garalaýarlar. Olary, eneleriniň

gözüniň öňünde gyzlaryny zorlan eden adamlar edip görkezýärler. Bu töhmetleri bolsa «Keýhan»

gazeti 25-nji ferwerdin sanynda çap etdi. Homeýni bolsa olaryň (türkmenleriň) imperialistleriň

dikmeleridigini we pitne turuzýandygyny hem beýle şeriň öňüniň alynmagyny ündeýär.

ن ا ه ي ن 52ك ي د رور ف

سالمی» ا قالب ن ا ن ا ر ا سد ا د پ ن رد ك ر ا د ي د م ق ر د ی ن ي م خ م ا م ا ا ب ز رو ي د ، د ب ن «. گ

ه ك ت ف گ ر ا د ي د ن ي ا ر د ن ا ر ا سد ا پ ه د ن ي ا م م»ن ت و ه رد ك ه ل حم د ي ز ن ب ي حي ي حرم حضرت ه ب ی وحت ل ا مو ا م ا

حيي ي ر ّ مطه حرم ر ا ن ك ر د . . . و د ن د ر ب رت غا ه ب ا ر جا ن آ ي موس موجود ا ن ه ب د ي ز ن ز ب و جا ت ن ا ن ا م ل س م

د ن رد ن «. ك ي ا ا ب ا ر س ب ش ت آ ه ن و هرگ و ر»ا ا شر ت« ا ف گ و د ن ا خو جا ه ب ا ی ن ب د ا ر ف ا طرف ز ا س ب ش ت آ عالم ا

د و حد ه ك گشت اعث ب ت ز4صالحي ا ه ك حه سل ا بضه ق ر ا ت هز ف ر ت سرق ا ه ن ا گ د ا ل پ م ا عو ن ي ا دست ر د ، د و ب ه

د ن ا م ب ی ق ا ب ه ن ا گ ي «. ب

ی» ا د شه ز ا كی ي ر د ا د م ن رد ك وز ا ج ت درش ا م ر حضور د ری خت د ه ب ر ا ك ت ي ا جن گروهی ت: ف گ ز ي ن د ب ن و « گ

ا» ب ری د ا و م ا ن د ب ز ا سر و د ن رد ك وز ا ج ت رم خت د ه ب ر ا ك ت ي ا ن ج ه رو گ ن ي ا من روی وِ ل ج ر د ت: گف ي م ه ري گ

. . د ن رد ك ا « جد

ا س پ ي ن ي خم م ا م یا ن ا ن سخ ن ضمن را ا سد ا پ ه ا پ س ه د ن ي ا م ن ن ا سخن ت: « ز ف . »گ . . سد ف م ت عي جم ن ي ا

م ي ي گو ي م ا م . د ن رد رگ ب ن ا ش ن ا ب ا ب ر ا ا ت خورد ب هم ه ب ع وضا ا د ن ه ا خو ي م م ه و د ن ت هس قالب ن ا ضدّ هم ن ا ن ي ا

الل ق ست ا ف ل خا م ا ه ن ي ا . . ب. ن ا ج َ ا و ر ا ي غ َ ا ه د ن ا ش ن ا دست ي و ا ك ري م آ ه د ن ا ش ن دست ن ا ن ي ا . . . د ن هست دی ا ز آ و

ریجا شرا ا د ي ا ب ا شم . . . د ن ت هس گر ي د جر ی ن م شدن ه كشت ه ب ه ك ن آ و ل و د ي ن ك ع ف د د ن ن ك ي م ه ل حم ه ك ا ر

ز ا دست ر ا شر ا ر گ ا . . . د م شو ي ن ك ي م گری ي د ه ل م ا ع م ن ا ن آ ا ب د ن ر ا د رن ب رت «شرا

Medeni we Syýasy ojak ýaýradan bildirşinde bu töhmetleri red edip, subutlaýjy deliller bilen

maglumat taýýarlap, merkezi gazetlere iberdi, ýöne olar ony çap etmekden saklandylar.


21

Kümmetgowzyň şol wagtky gubernatry/ fermandary we türkmenlere garşy urşa gatnaşan

Haýdar Jem öz ýatlamasynda käbir türkmen ahunlaryň “Şura” we “Ojaga” garşy çykyş edendigini ýazdy. (Keýhan gazety 2009-nji ýylyň başky aýy)

Atyşyklary ýatyrmak barada gazanylan ylalaşyk, bir söz bilen aýdylanda türkmenleriň ýeňişi

hasaplandy. Şondan soňar, oba şuralaryň hereketi güýçlendi. Şäher we oba ýerlerde türkmen dilini

we medeniýetini ösdürmekde çäreler görlip başlandy. Daşary ýurtlarda okap ýören ýa-da işläp ýören

türkmen intellegentleri-de Sähra dolanyp gelip, bu çärelere goşandyny goşýardylar.

“Tuda” partyýasynyň türkmen aktiwistlerinden Sapar Ensary (Ahallý) we Nurmuhammet Aşyrpur

(Aşyrpur Meredow) dagy, gadymky ojaklaryna dolanyp gelip, türkmen dilinde kitaplary neşir edip

başladylar. Merhum S.Ensary Bendertürkmende türkmen dilini sapak berýän kursy ýola goýdy,

A.Meredowiň tagallasy bilen Berdi Kerbabaýewiň «Gyzlar dünýäsi», «Seýdiniň goşgulary»,

«Mollanepesiň diwany» ýaly eserler arap-pars hatynda çap edildi.

Medeni we Syýasy Ojagyň aktiwistleri-de gijelerini gündiz edip, işleýärdiler. 1960-njy ýylda,

Bakuwda arap-pars hatynda çap edilen Magtymgulynyň goşgular ýygyndysy, gaýtadan çap edilip,

bütin Sähra ýaýradyldy. Göroglynyň dessany, çagalar üçin ertekiler ýygyndysy çap edildi…

«Ojagyň» merkezi neşir organy «İL Güýji»-de yzygiderli çykyp durýardy, onuň ýany bilen

«Türkmensähranyň Habarnamasy», «Daýhanlar», «Daýhan birleşiginiň Habary»… ýaly neşirler çykyp

başlady.

Şol ýyllarda ýygnaklarda her kim başardygyndan türkmençe gürleşmäge synanşýardy, täze doglan

çaglara «Taýmaz», «Solmaz», «Şura», «Aýtekin» ýalý atlar dakylýardy. Läle-huwdüler bolsa neşir ýa-

da ses (kaset) arkaly ýaýradylýardy.


22

Medeni we Syýasy Ojagyň bölümleri: 1. Aýallar guramsy (کانون زنان ترکمن صحرا)


23

Aýallar Kanunyň möheri

( وابسته به ستاد مرکزی شوراهای ترکمن صحرا -کانون زنان ترکمن صحرا )

Kümmetgowzuň ozalky «Pişahengi» binasynda döredilen, Ýaş Fedaýilar topary «Pişgam»yň

merkezinde, «Türkmensähraly Zenanlaryň Ojagy» jemgiýeti esaslandyrylýar. Oňa umuman «Kemine»

adyndaky orta mekdebiň gyz okuwçylary aktiw gatnaşýardylar. Her bir mitinge bu gyzlar gyrmyzy

keteni köýnek geýip barýardylar. Ýaş mugallymlar-da bulara goldaw berip, olary oba ýerlerine

gitmäge we oba zenanlarynyň aň-düşünjelerini ösdürmeginde howandarlyk edýärdiler. Aýal-gyzlaryň

hak-hukugyny talap edýän bu «Ojak», dura-bara türkmen bolmadyk gelin-gyzlaryň-da alkyşyna

mynasyp bolup, olaram bu jemgiýete goşulup başladylar.

Türkmen gelin-gyzlary demonstratsiýa çykýarlar. K.Gowuz 1358


24

2. Mugallymlar we Studentler Ojagy (کانون فرهنگیان و دانشگاهیان)

Yslamy ynkylap heniz ýeňiş gazanmanka, mugallymlar birleşigi, protest demonstratsiýalara

gatnaşyp, özşeriniň synpy talaplaryny, şeýle-de türkmen halkynyň medeni aň-düşünjeleriniň ösmegi

ugrunda alada edip geldiler.

Medeni we Syýasy Ojagyň bir bölümi hökmünde «Mugallymlaryň jemgiýeti» 1979-njy ýylyň mart-

april aýlarynda esaslandyryldy. Olaryň merkezi «Şapur garbi» köçesinde ýerleşýän Mahdumlaryň

binsynda ýerleşýärdi.

Şol ýylyň tomsunda K.Gowuz şäher şurasyna saýlaw geçirilende, Mugallymlar jemgiýeti aktiw

hereket edip, 5-6 orny gaznmagy başardy. Bu herekte, özi-de mugallym bolan, 1980-nji ýylyň

fewralynda Tumaç dagy bilen bilen atylyp öldürlen şehit Hekim Magtym ýolbaşçylyk edipdi.

Türkmen halkynyň awtonomiýa talabyny goldap, Mugallymlar we studenler jemgiýetiniň ýaýradan beýannamasy. (24.04.58)

3. Hünär we Folklorik Ojagy (کانون هنری و فولکلوریک)

Halkymyzyň medeni we sungat mirasyny ösdürmekde «Folklor» toparynyň alyp baran işleri diýseň

öwgä mynasypdy. «Folklorik jemgiýeti», Läle toparyny döredip, jaz we tamdyra öwredýän klaslary

ýola goýdy. Dürli baýramçylyklarda bagşylar toparyny çykyş etdirýärdi. Konsertleri ýola goýýardy. Bu

topara görnükli teatr ussady Aýmuhammet Aýmuhammedi ýolbaşçylyk etdi.

«Folklorik toparyň» «Uwkudan oýan», «Okuw gerek, hat gerek» aýdýmlary milli gimn ýaly halkyň

dilinde dessan bolupdy.

Şahyr Settar Sowgynyň «Uwkudan oýan» goşgusy:


25

«Eý türkmen ýymryňy düw!

Eý türkmen uwkudan oýan.

Eý türkmen güýjüňe daýan,

Daglaryň daşyny owradyp ýöri,

Derýlaň suwlaryny gaýnadyp ýöri.

Eý daýhan ýer gerek saňa,

Eý daýhan suw gerek saňa.

Han gerekmi, han gerekmi?

Ýok, ýok, ýok...

Baý gerekmi, baý gerekmi?

Ýok, ýok, ýok...

Hanlaryň baryny ýogadyp ýöri,

Zynjyrlaň baryny dargadyp ýöri.

Eý Türkmen uwkudan oýan.

Eý türkmen güýjüňe daýan.

*********

Şonuň ýaly-da Medeni we Syýasy Ojagyň bölümleri bolup, «İnjinýerler», «Balykçylar» ýaly

jemgiýetler-de şol döwürde hereket edipdi.

شورای مؤسس مرکزی اتحادیه های سراسری کانون مهندسین و تکنیسین های ترکمن صحرا

ترکمن صحرا بخش

کارگران پروژه ای بیکار و اخراجی ایران

******************************


26

Medeni - Syýasy Ojak, awtonomiýa ugrundaky talabyny güýçlendirýär

“Öz ykbalymyzy özümiz kesgitlemeli”

Türkmen halkynyň öňe süren esasy şygarlarynyň biri, öz ýaşaýan topraklarynda öz ykballaryny

özleri kesgitlemekdi. Bu talap baryp 1920-nji ýyllardaky göreşlerden gözbaş alyp gelýär, ýöne ol her

gezek möwç alyp başlanda merkezi häkimiýetleriň ganly basyşlaryna uçrap, yza tesdirilýär. Bu gezek

ýene aýaga galan türkmen hakly öz talaplaryny aýdyň görnüşde gaýtadan formirlediler. Olar Hazar

deňzinden tä Jergelana çenli aralygyny «Türkmen eýalaty/ştaty» diýip atlandyrylmagyny talap edip,

bu jeografiýada ýaşaýan türkmenlere öz içerki durmuşlarynda doly erkinlik berilmegi

häkimiýetlerden talap etdiler.

«Türkmen otrumly ähli ýerleri öz içine alýan TÜRKMEN EÝALETİ

diýen täze administratsiýa döredilmeli» diýen mazmunly Medeni - Siýasy Ojagyň ýaýradan beýannamasy


27

Medeni we syýasy Ojagyň awtonomiýa talap edip ýaýradan beýannamasynda şeýle maddarlar

girizilipdir:

1- Awtonom eýalatyň/ştatyň dolandyryjy şurasyny şol ýerde ýaşaýan adamlar döretmeli;

2- Şura ýurduň bitewligini ykrar edip, onuň, etnik halklarynyň hak-hukuklaryna ters gelmeýän

konistitutsiýasyny, goşun birligi goldap, ýerli häkimiýetler we organlar hem edaralar üçin öz

kanunlaryny kabul eder;

3- Awtonom regionda köpçülikleýin habar beriş serişdeler ýerli şuranyň häkimiýeti astynda

alnyp barylar.

*******************

K.gowuz. güýz 1358

Türkmenlere garşy prowokasiýalar möwç alýar

Halkyň talaby aýdyňlaşdygyça reaksiýon güýçleriň düldüwşikleri-de köpelýärdi. Diňe ýokardan däl,

eýsen bähbitlerini ýitiren ýerli baý-feodallar-da bu prowokasiýalara miçew berýärdi. Halkyň

gozgalňyna ýolbaşçylyk edýän liderler bolsa şeýle prowkasiýalaryň ösýändigi bilen duýduryş

berýärdiler, ýöne “halkyň fedaýilary” we olaryň ýerli gyzmaçlary ýene-de aşa radikal şygarlary öňe

sürmeklerini dowam etdirýärdiler, köçeleriň diwarlaryna radikal şygarlary ýazýardylar, bu bolsa

howpyň barha golaýlaşmagyna sebäp bolýardy.


28

Medeni we Syýasy Ojagyň bildirşinde, türkmenler bilen, göçürlip getirilen

zabylylaryň arasyna agzalalyk salmak üçin käbir syýnanşyklaryň üsti açylýar.

Patyşanyň emeldarlarynyň, köşük generallarynyň we olaryň ýerli dikmeleriniň halkdan basyp alan

ýerleriniň gaýtadan hakyky eýelerine berilmegi we ilkinji gezek şura esasynda galla ýygnamak

möwseminde, merkezi hökümet, galla ýygnamag türkmenleriň haky ýok diýip, duýduryş berýär.

Kümmetgowzuň ynkylaby sudy/ dadgasy-de şeýle duýduryş bilen türkmenlere haýbat atýar.

“Içeri işler ministeriň wekili Dr. Resuly:

Kümmetgowuzly we Gürgenli daýhanlaryň galla ýygnamaga haklary ýok.”

(Peýgam-e Emruz 28 maý 1979)

Şuralaryň merkezi karagähiniň ýolbaşçylary bilen hökümet arasynda dürli gepleşiklerden soň,

hökümet, ýygnalan galla hasylynyň diňe 20%-iniň türkmenlere berilmegini yglan etdi. Türkmen

wekilleri bolsa basybaljylaryň 30 ýyldan gowrak wagt bäri öz ýerleriniň zor bilen ekilip, onuň

hasylynyň talanandygyny aýtsalar-da häkimiýetler muňa gulak gabartmadylar.


29

Şuralar Merkeziniň 20% bilen bagly ýaýradan düşündirişi

Orak pasylynyň başlanmagy bilen häkimiýetleriň-de prowokasiýasy köpelýärdi. Şonuň netijesinde

Kümmetgowzyň günbataryndaky Köçek Nazarhan obasynda ýerli daýhanlar bilen yzyna ýaragly

güýçleri alyp baran baýyň arasynda dartgynly ýagdaý emele gelýär. Pasdarlaryň ok atmagy

netijesinde Ahmad, Maşatguly we Salar Nazarhany şehit bolup, Amangeldi bilen Hakly Nazarhany agyr

ýaralanýarlar.


30

Köçek Nazar hany obasyndaky atyşyk bilen M.S.Ojagyň bildirişi

Ekspertler/Hobregan mejlisine geçirlen saýlaw

Şol ýylyň tomsunda Eýranda «Ekspertler mejlisi/ Mejlis-e hobregena» saýlaw geçirilip başlandy. Bu

mejlisde hödürlen baş kanunyň taslamasy maslahat edilip, ol doly suratda kabul edilmelidi.

Medeni we Syýasy Ojak ýaýradan beýannamasynda senzura doly garşylygyny mälim edip,

saýlawlaryň aç-açan, adalatly hem erkin geçirilmegini talap edýär. Türkmenler bu mejlise Şirli Tumaç

bilen Hekim Magtymy öz wekilleri hökmünde hödürleýärler.

Medeni we Siýasy Ojak bu saýlawlara gatnaşmakdan maksadyny şeýle beýan edýär:

«Soňky döwürde käbir reaksiýon güýçler, hamana türkmenler ýurtda bolup geçýän

syýasy hereketlere bi-parh, hatta garşy durýandyklaryny öňe sürüp, halkymyza töhmet

atyjy çykyşlar edýärler. Aýry tarapdan heniz bütin ýurtda admalar türkmenleriň esasy

islegleri bilen doly tanyş bolmansoň, aldawaçlaryň kirli oýunlaryna we

prowokasiýalaryna gulak gabartýarlar. Biz şeýle töhmetleriň öňüni almak hem-de öz

pozisýamyzy doly düşündirmek üçin saýlawlara gatnaşýarys we Şirli Tumaç bilen

Hekim Magtymy öz wekillerimiz hökmünde hödürleýäris.

M.S.O 3 mordad 58»


31

Şirli Tumaç; oba şurasynyň maslahatynda.


32

3 mordad 1358

Türkmen kandidadlary hödürlenmek maslahatynda göreşjeň ruhany Welmäd ahun Arzaneş

çykyş edip, expertler mejlisiniň ýerine Gurujylar/ mo-asessan mejlisiň esalandyrylmagyny

teklip edýär. Şeýle edilen ýagdaynda halkyň wekilleri dogry suratda öz pikirlerini aýtmaga

mümkinçilik dörär diýip, ahun Arzaneş belleýär.

Mejlise saýlaw geçirildi ýöne gerekli sesi alandyklaryna garamazdan türkmen wekillerine mejlise

girmäge ýol berilmedi, sebäbi hökümet, bu ýerdäki saýlaw okruglaryny 3-e bölüp, her bölegini

beýleki köp sanly pars otrumly ýerler bilen bäsleşdirdi. Şeýdip, türkmen sesleriniň köplükde duran

parslar bilen deň gelip bilmedi, eger-de ähli türkmenler bütin Sähranyň adyndan ses beren

bolsalardy, onda türkmen wekilleri-de mejlise girip biljekdi. Türkmen wekillerine hatta gereginden-

da artyk ses berildi (130.000 ses). Bu-da häkimiuetleriň türkmenlere garşy alyp baran we henizem

alyp barýan adalatsyzykly syýsatlarynyň biri bolup gelýär.


33

“Ekespertler mejlisinde türkmenlerden wekil ýok”

18 mordad 1358

Hobregan mejlisiniň kabul eden baş kanuny referendoma goýuldy, ýöne bu gezek Şuralar merkezi

we M.S.Ojak ses berilşigi baýkot etdi, sebäbi onda etnik haklaryň hak-huklary hakynda anyk bir

madda ýerleşdirilmändir, ýurduň resmi mezhebi “şayy” dilip yglan edilipdir, prezident bolsa diňe

şaýy mezhebinden bolup biljegi ýaly maddalar girizilipdir. Türkmen ýolbaşçylary şonuň ýaly-da ýurt

möçberinde türkmen halkynyň sesiniň ýetirilmeýänligine, Radio-TV we metbugatda özlerine garşy

alnyp barylýan prowokasiýa nägileligini bildirýärler.

Bolup geçýän ýagdaýlardan bi-ynjalyk bolan türkmenler, bu gezek öz wekillerini Gom şäherinde

oturan ynkylabyň ýolbaşçysy Aýtulla Khomeýniň ýanyna iberdiler. Ýöne baş ahun, türkmenleriň

islegine äsgermeçilik edipdir. Bu topara türkmenleriň görşjeň ruhanysy Arzaneş ýolbaşçylyk etdy. Ol

K.gowza dolanyp gelende halk tarapyndan gyzgyn garşy alyndy hem oňa hakyky ýolbaşçy hökmünde

garaldy. Admalar:

.diýen şygar bilen ony garşy aldylar «هم فرهنگ هم دانش، رهبر فقط ارزانش »

Türkmenleriň esasy kanuna geçiriljek refrendomy baýkot etmekleri hem-de ýurt möçberinde senzura garşy nägileligini beýan edýändikleri hakyndaky gazet habarlary (16 iýun 1979)


34

Prowokasiýar artýar

Güýz aýynyň ýakynlaşmagy bilen gaýtarylyp alnan ekeran ýerlerde ekişi möwsemi başlanýar. Oba

Şuranyň ýolbaşçylary Tahrandan gelen oba hojalyk ministerliginden «7-ler toparynyň» wekili Sadigi

we Mazenderan welaýatynyň abadançylyk/ جهاد سازندگی guramasynyň wekili bilen gepleşik alyp

bardylar. Hökümet wekilleri türkmen şuralarynyň maksatlaryny kesä sowmaga synanşdylar. Şol bir

wagtyň özünde, K.gowzuň «yslamy komiteti» bilen hyzmatdaşlyk edýän “ahun Gojugy” we

“Hudaýberdi kary” ýaly türkmen ruhanylaryny öz ýanlaryna alyp, oba ýerlerde Şuralara garşy

propaganadalaryny güýçlendirýärler.

Güýz paslynda Hazardan balyk awlaýan balykçylar-da öz synpy göreşlerini güýçlendirip, deňzi

goraýan guwardiýanyň ýatyrylmagy, baýlaryň elini balykçylyk pudagyndan ýok edilmegini talap

edýän bildirişini ýaýratdylar:

Bendertürkmen we Kümüşdepeli balykçylaryň ýaýradan bildirişi

Sährada medeni çäreler-de ösýärdi. 1979/1358-nji ýylyň Gurban baýramynda meşhur halýpa bagşy

Gazak Paň aradan çykdy. Medeni we Syýasy Ojagyň Folklor bölümi bagşyny ýatlamakda uly iş alyp

bardy hem-de dürli şäherlerde yzygiderli konsert berdi.

İlkinji gezek Medeni we Syýasy Ojagyň merkezi organy bolan «İL Güýji» žurnaly çap edilip başlandy.

M.S.O Sähranyň dürli şäherlerinde 13 sany bölümini ýola goýmagy başardy, dürli obalarda 40 çemesi

kitaphana döretdi. Dürli ýerlerde kitap, surat we filim sergilerini ýola goýdy. Orak baýramy mahaly

Tahrandan gelen Reza Allamezadeh «Geple Türkmen» ( کمنحرف بزن تر ) diýen dokumental filmi surata

düşürdi. Onda Şuralaryň alyp barýan işleri hakynda gürrüň berilip, şehit Şirli Tumajyň bu babatdaky

tagallary surat düşürildi. Bu film döret geçek şehit bolandan soňra halk köpçüligine ýetirildi.


35

Reza Allamezadeh

Tumaç (sagda) çopanlaryň arasynda. 1975-nji ýyllarda (Merhumyň şahsy albumyndan. A.Tumaja minnetdar)

Sährada iki häkimiýetlik atmosfera döredi. Merkezi hökümet türkmenlere öz kontrollygyny doly

amala aşyrmak üçin, dürli prowokasiýalary amala aşyrýardy. Olaryň Tahrandan we ýurduň başga

ýerlerinden iberilen içalylary şaýy zabyly halkyndan peýdalanýardylar. Bellei fanat ruhany Hojet ul

islam Hadi Gaffary bolsa, K.Gowuzdaky äzeri şaýylary ýygnap, prowokasiýon häsiýetleri

demonstratsiýalary geçirdi.

Alnyp barylan medeni çärelerden bir mysal KAR: 4 mordad 1358

********************

Kümmetgowuz Şäher Şurasynyň saýlanmagy

Güýz aýynda bolup geçen ýene bir syýasy waka-da, K.Gowuz şäher şurasyna geçirlen saýlawdy.

Dalaşgärler türkmenlerden we yslamy komitetden hödürlenen adamlardy. Saýlanan ýedi adamynyň

hemmesi türkmenler bolup çykdy, ýöne beýleki halklaryň-da wekili bolsun diýip, olardan üçüsi,

yslamy komitäniň kandidlarynyň peýdasyna, meýletin çekildiler. Saýlanan dört türkmen: Hajytuwak

Wahedi, Berdi Ahengeri, Hajy Tatary we Gafur diýen bir mugallymdy.


36

K.Gowuzyň gubernatory/fermandary we Mazenderan welaýatynyň häkimi, Şuralar merkeziniň

(fermandaryň mýhman jaýyny), M.S.O-yň binasy (Bag millidäki kitapha) we fedaýylaryň Pişgamiň

(awangard) binasy (pişahengy zaly) boşadyp, olary hökümete tabşyrylmagy üçin, türkmenlere

ultimatom berýärler, urş turmaz ýaly bu talaba boýun bolunýar we bu organlar üçin başga jaý kerine

alynýar.

Edil şol wagtlar merkezi hökümet bir tarapdan Tahranda çepçi toparlara garşy basyşyny artýar,

aýry tarapdan bar güýji bilen Kürdüstanda kürtleriň gozgalaňyny basyp ýatyrmak üçin ýerden we

howadan hüjümini dowam etdirýär. Elbetde gözüni bolsa türkmenleriň üstünden aýyrmaýardy.

“Nowde” we “K.Gowuz” esgerhanasyny urşparaz harbylardan we pasdarlardan doldurýardy.

Halkyň fedaýylary we bu toparyň türkmenleriň arasyna iberen jogapkär kadrlary; Fereýdun,

günbatar Türkmensähra üçin (Gasym) we oba şuralr meselesi boýunça Kerim ýaly gelmişekler, bolup

geçýän ýagdaýa baha berip bilmän, diňe özleriniň dar düşünjeli we partizanlyk maksatlaryny öňe

alyp gitmek üçin bar bolan dartgynly ýagdaýyň üstüne ýag sepýärdiler. Fedaýylar heredip, hesip edip,

türkmenleriň arkasyna sygynyp, özlerine at-abraý gazanjak bolýardylar.

Ilkinji hem soňky şura ekişi

Tumaç, terror edilmezden bir hepde öň. K.Gowuz (Pişahengi salony)

Türkmen halkyna ýöňkelen 2-nji urş

(1980-nji ýylyň 8-nji fewraly/ 1358-nji ýylyň bähmen aýynyň 19-y)

Fedaýylar guramasynyň döredilmeginiň 9 ýyllygyna bagyşlanyp, 19-nji bähmende K.Gowuz

şäherinde uly bir demonstratsiýa taýýarlyk görülýändigi öňünden yglan edildi. Şäheriň yslamy

komiteti bolsa beýle ýörişe rugsat berilmejegini mälim etdi. Edil şondan bir gije öň, Tahrandan gelen

oba hojalyk ministerligiň resmiler bilen duwşuşykdan öwrülip gelýän Oba Şuralaryň ýolbaşçylary,

Tumaç, Magtym, Wahedi we Jürjany, yslamy komitetiň ýaragly güýçleri tarapyndan ogurlanyp, ilki

Tahranyň, Ewin türmesine soňra bolsa K.Gowuza alnyp gaýdylýar we ýolda gýnap öldürýärler,

jesetlerini bolsa Bujnurdyň golaýyndaky Çenbid diýen ýerde, bir köprüň aşagyna taşlaýarlar.


37

Jesetleriň üstünden baran çopan wakany žandarma habar berýär we jesdiň kimlikleri Bujnurdyň

morgynda aýan bolýar hem uly jenaýatyň üsti açylýar.

4 grçegiň jesedi (öldürlen wagty 28 bähmen 1358/ fewral aýynyň 17-si) Gülüstan jeňňliniň Çenbid diýen ýerinde Robat Garabil diýen ýoluň köpürsiniň astyna 4-leriň jesedi taşlanypdyr.

Olary gören bir ötegçi wakany ýerli žandarma habar berýär we 4-leriň ölümi ilkinji gezek 23-nji fewralda/ 4

isfentde gazetlerde çap edilýär. Käbir şaýatlaryň aýtmaklaryna görä jesetleri ak ambulansa ýükläp, onuň

ýanynda bolan uly gara steýşen jeep maşyny bilen getirip tokaýlyga taşlapdyrlar.

Türkmen ýolbaşçylaryny ele salan häkimiýetler, halka ýene bir urşy ýöňkemäge zemih häzirledi.

Merkezi gazetleriň birsinde K.gowuzdaky atyşyklarda 12 pasdaryň ölendigi habar berildi, şeýlelik

bilen ýaragsyz adamlara agyr ýaraglar bilen ok atylyp başlandy.

Heniz atyşyk bolmazdan 12 sany pasdaryň Kümmetde ölendigi hakyndaky bu ýalan habar urş odunyň tutaşmagyna sebäp boldy

(J.yslamy. 21 bähmen 1358)


38

KAR: “Tanklar K.gowzy gana çaýkady”

Tank okundan weýrna öwrülen bir jaý (Q.A)

58.12.20 taryhynda top okuna tutulan binalardan biri


39

Weýran öwrülen Bedelje obasyndan bir görnüş (Q.A)

Ynkylaby guwardiýanyň/ pasdarlaryň şol wagtky komandiri

Mohsen Rezaýy. Şuralar binasyndan zabyt edip alnan dokumeti «jenaýat delilleri» hökmünde telewidniýede görkezýär.

1980-nji ýylyň 8-nji fewralynda hökümet bar güýji bilen, top, tank we plemýut bilen türkmenleriň

üstüne çozup, K.gowuzdaky ynkylaby merkezleri ýer bilen ýegsan edýär.

“20 adamynyň ölümi, 175-siniň ýaraly bolandygy we M.S.Ojayň binasynyň Pasdarlaryň kontrolyna geçendigi hakynda Keýhan gazeti habary.”


40

Şuralaryň Merkezi Sitady/ karagähi top okuna tutulyp weýrana öwrülenden soň

(Surat: Q.A)

Goşunyň şol wagtky başlygy timsar Weliulla Fallahi

(bu harby soňra uçar häkläkçinde öldi)

7-nji fewralda türkmenleriň dört gerçek ogly Şirli Tumaç, Hekim Magtym, Tuwakmät Wahedi we

Söýün Jürjäni namartlarça ogulanyp, hiç hili sud edilmezden gynalyp öldürilýär. Hökümet başda bu

jenaýaty boýun almajak boldy, ýöne Tahrandan iberilen ahun Halhaly soňra türkmenleriň bir topar

ýigidini şol sandan 4-leri ölüme höküm edendigini boýun aldy.


41

Ýolbaşçylarynyň terror edilenden bihabar türkmenler, bu 4 gerçegi Milli mejlise geçiriljek

saýlawlara kandidat görkezipdiler. Ýöne jenaýatyň üsti açylandan soň M.S.O, saýlawlary baýkot etdi.

Ýigitleriň terrori bilen bagly «Habarnama Türkmensähra» gazetiniň, ýörite goýberilişi

(Şehitleriň terjime haly hakynda seret: Goşmaça 10)


42

Pasdarlaryň bildişinde 4-leriň 7-nji fewralda, Kümmetdäki çaknaşykda tussag edilendigi, Tahrana iberilendigi

we 17-nji fewralda gaýtadan Kümmede alnyp barylýarka başga bir toparyň hüjümine uçrap 2 sany garawulyň

ýaralanyp, 4-leriň bolsa öldürendigi habar berildi.

4 sany bendini 2 sany garawul bilen iberilmejegi hemmelere belli bolsa gerek. İkinjiden ýaralanan garawullaryň

bolsa şondan birnäçe gün soňra Kümmetdäki atyşyklarda heläk bolandygy bildirilýär. Garawullaryň heläk bolan

wagty Kümmetde atyşykdan habar ýokdy.

Bu bildirişde pasdarlar, 4-leriň ölüminden habarsyzdygyny aýdýar.

Aşakdaky dokumetlerde Tahranyň Weli-asyr türmesinde saklanan 4-leriň pasdarlara

gaýtarylyp berilmegi üçin Huseýin İsteki diýen pasdar iberilýär we ol 4-leri türmeden alyp gaýdandygy hakynda

dil hatyny berýär. Bu dokumetler KAR gazetinde çap edildi.


43

Eýranyň ilkinji prezidenti Benisäder (Hemedanly)

بعنوان نخستین رئیس جمهور کشور انتخاب شد و با فرمان خمینی همزمان پست فرماندهی کل 8551بهمن 5در بنی صدر

:فتقوا را برعهده گرفت. وی در باره وقایع گنبدقابوس در همانسال در اهواز چنین گ


44

این تازه ده درصد از قاطعیت ماست. ما خانه به خانه خواهیم کوبید. اگر من هم بجای آنها )پاسداران( بودم همین کار »

(51)کیهان زمستان « رامیکردم. ستاد خلق ترکمن النه فساد است.

Benisäder türkmenlere ýöňkelen urş hakynda şeýle diýidi:

«Bu biziň görkezen ýumrugymyzyň diňe 10%-i. Biz öýme-öý ýumrarys. Men-de

pasdarlaryň ýerine bolsadym olary şeýderdim (4-leri öldürerdim). Şuralar öý

pitneçileriň mekany.» (Keýhan gazeti fewral 1980)

Türkmenler öz liderleriniň terror edilendiginden habarly bolýarlar (Q.A)

Merkezi gazetlarda bolsa ýuwaş-ýuwaşdan T.Sährasynda bolýan jenaýatlaryň üsti açylýar. Her gün

diýen ýaly täze ölüm-ýitimler we ölüme höküm edilen dogrusynda habar çap bolýar.

Dr. Şähnazynyň we Behruz Ahundynyň terror edilişi hakynada KAR 6 isf 58


45

23 adamynyň K.gowuzda öldürlendigi baradaky habar. (Keýhan. 8 isf.58)

Nazdurdy Nuşin - Perwiz Yranpur

Gije ýarysy öýlerinden alnyp gidilen Bendertürkmenli Perwiz İranpur, Nazdurdy Nuşin we Ýüsüp Garajanyň

gyýnalyp öldürlen jesetlerini hamana olar atyşyklarda öldi diýdirmek üçin K.Gowzuň Garaňky ymam diýen

gonamçylyga taşlapdyrlar. Pasdarlaryň bu jenaýatyny şehitleriň hossarlary, Gomda oturan Aýtolla Montezeriýe

arz edip, adalatyň ýerine ýetirilmegini talap edýärler.


46

Yslamy suduň K.Gowza iberen kazysy Sadyk Halhaly (äzeri)

Ynkylaby suduň K.Gowza iberen sudiýasy Halhaly:

«Men ýene bir gezek gaýtalaýaryn, eger 4-leriň ölümine buýruk berendigim

hakynda dokumenti bar bolan görkezsin, şonda men öz ölüm permanyma gol çekerin.

Meniň bu işde dahlym ýok. Prezident Banisäder hemme zady bilýändir» (25 fewral 1980)

Halhaly: «4-leri hut özüm öldürdim. Kümmetde 94 adamyň ölüm permanyna gol çekdim.» (Keýhan 1987)


47

Halhaly: «4-leriň öldürilşi hakynda ymam Khomeýni, Montezeri... bar resmiler habarlydyr...»

(Azadegan 19 sep 1987)

Şehit Ş.Tumajyň ýan ýoldaşy (elindäki gyzy Aýtekin)


48

Begmäd aga ogly Şirli Tumajyň mazarynyň başynda (Q.A)

Hekimiň jaýlanan ýeri (Q.A)

Wahediniň mazary (Q.A)

Jürjäniniň mazary (Q.A)


49

2-nji urşuň pydalaryndan käbiri:

Solda:Uniwersitet mugallymy şehit Hekim Şähnazy Sagda: Mugallym Hajyguly Nurgulypur

Ýokardakylar: Jewad Aç-Aşyrmuhammet gazlykör- Etrek Şirmädli; Aşakdaylay: Han.M.Garrawy-Serdar Ýezdanpena- Behmen Eýzedi.

*******

Şirli Tumajyň 40-y Ýolma salýan. (Soldaky Şiliniň ejesi ýanyndaky Tahrandan gelen şehit Jezeniniň ejesi)


50

Şehitleriň 40. Protest demonstratsiýa. K.Gowuz

Türkmen söweşijileriniň ýaýradan bildirişlerinde, pasdarlaryň zulmundan howtyr edyp şäheri terk eden türkmenlere heniz K.Gowza dolanyp gelmezligi maslahat berilýär. Beýleki bildirişde bolsa harbylaryň we

pasdarlaryň ýönekeý parahat ilaty oka tutup öldürýändigi aýdylýar.

Türkmen liderleri terror edilip, şuralaryň we M.S.Ojagyň binalary ýumrulandan soňra T.Sährasynda

ýowuz ýagdaý höküm sürdi, tutha-tutlyklar we yzarlamalar bar güýji bilen dowam etdi. Boýun bolup

”günäleri” az hasaplanlar ýurduň başga şäherlerine sürgüne iberildi.

K.gowzuň ynkylaby sudy urşa gatnaşdy diýip şüphe edilýänleri boýun bolmaga çagyrş etdi. Olara

pena berip saklanlaryň-da jezalandyryljagy bilen haýbat atyldy. Topar-topar mugallymlar we döwlet


51

edaralarynda işleýän türkmenleri işlerinden kowudylar. Eýranyň ýokary sudunyň karary bilen

”Habarname Türkmensähra” gazetiniň çapy gadagan we çaphana enjanlary konfiskasiýa edildi.

Her hepde diýen ýaly türmede oturan bir ýigidiň atylandygy hakynda habar gelip gowuşýardy.

Kümmet urşunda dahly barlykda aýplan

10 sany türkmen ynkylaby suda çagyrylýar. Olardan birnäçesi tussag edilip, ýurduň beýleki şäherlerine sürgüne

iberilýär, birnäçesi bolsa turma basylýar.

K.Gowuz urşuna gatnaşdy bahanasy bilen şnkylaby suduň karary bilen

92 sany türkmen mugallymy işden boşadylýar.


52

Habarnama Türkmensähra gazetiň gadagan edilendigi hakynda Ynkylaby suduň karary

1982-nji ýyllarda yslamy suduň karary bilen atylyp öldürlen ýigitler; Soldan: Arazmuhammet Basiri (Arça)- Änin Goklany- Gürgen Bähelke.

Şeýle-de şol döwürde: Abdylla Gyzyl-Ýakup Kort- Meretgeldi Bidar-Hamid Farjad- Hally Hallyzade (Algyr)- Ybraýym Nedimi...dagy

atylyp öldürildi.

M.S.O we Şuralryň Merkezi setady tarapyndan “Şuralaryň” bir ýyllygyna niýetlenip çap edilen «Türkmen halkynyň durmuşy we göreşi» atly kitap.


53

Türkmen topragynda höküm sürýän polissaý terroryna çydamadyklar 1983-nji ýyldan başlap topar-

topar bolup Türkmenistana sygyndylar. Şondan soňra T.Sährasynda erkin, özbaşdak we milli

hereketlere häkimiýtler rugsat bermän gelýärler.

***************************

Tumaç we Magtymyň terjimehallary


54

Wahedi we Jürjäniň terjimehallary

KAR gazeti

Documents

ürkmeni Öwreniş Merkez Kanoon 35 ýasynda · 2014. 2. 13. · Türkmeni Öwreniş Merkez Kanoon 35 ýasynda 6 Patyşanyň heýkeli agdarylýar. Tahran. 1979-nji ýylyň 11-nji