Richard Nolan - Psikotarih Teori ve Pratik.pdf

Tarih Okulu

Ocak-Nisan 2010 Say VI, 95-123.

PSKOTARH: TEOR VE PRATK

Richard W. NOLAND

eviren: Mustafa ALCAN

Bazlarna gre soru udur: Tarih nedir? Buradaki soru ise, daha snrl da olsa

birincisinden kolay deildir: Psikotarih nedir? Bir taraftan, bunun ak bir soru

olmadna kuku yoktur. Kesin olan bir ey var ki, psikotarih, basite, tarih ile

psikolojinin, su gtrmez entelektel ve akademik amalar iin glerini

birletirmeleri ile meydana gelmi olan disiplinleraras bir alma alan olarak

grlmektedir. te yandan, sorun her halkarda kanlmazdr. Psikotarih, yeni

bir nemli alma alann tanmlamak iin kullanlmakta olan bir moda terim

olabilir. Fakat ayn zamanda, her zaman farkl anlamlar olan ve herhangi bir

akademisyenin ona verdii anlamla kullanlabilen de bir terimdir.1 Bu yzden,

birok insan psikotarihe atfta bulunurken onun ne olduu konusunda olduka

emin olsa da sanki psikotarih gerekten de iyi tanmlanm, teori ve pratii

zerinde genel anlamda mutabakata varlm gibi- gerek, psikotarihsel olmakla

etiketlenen almalarn neredeyse saysz eitlilikte yaklam ve amaca sahip

olduudur.

Teorik olarak psikolojik tarih incelemesi, birok farkl psikoloji

kuramndan herhangi birinin (ya da bu kuramlarn herhangi bir

kombinasyonunun) tarihsel analiz amacyla kullanlmas anlamna gelebilir.

phesiz, psikotarihin ana hatt psikanalitik ynelimlidir. Fakat neo-

Richard W. Noland, Psychohistory, Theory and Practice, The Massachusetts Review, C. 18, S.

2 (Yaz, 1977), ss. 295-322. Ar. Gr., Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Ortaa Tarihi Anabilim Dal. E-

Posta: [email protected] 1 Robert Jay Liftona gre, psikotarih terimi, ilk kez Erik H. Erikson tarafndan deil,

muhtemelen Isaac Asimov tarafndan kullanlmtr. Asimov, bilimkurgu lemesi Foundation (1951)n birinci cildinin ilk blmnde, psikotarihi dedii, gelecei mutlak olarak doru bir ekilde ngrecek bir matematik bilimini hedefleyen bir grup insan anlatr. Psikotarihilerin ouna gre, bu tr bir tanmlama kabul edilemez. Baknz: Robert Jay Lifton ve Eric Olson, editrler, Explorations in Psychohistory: The Wellfleet Papers (New York, 1974), s. 17.

Mustafa Alican

96

Freudyenler, varoluu psikologlar ve Jung yanllar (Erich Neumannn

Bilincin Tarihi ve Kkenleri adl eseri en nihayetinde bir tr psikotarihtir) da

tarihsel aratrma ve yorumlama ile ilgilenmilerdir. Hatta psikanalitik

ynelimli psikotarih, muayyen bir yazarn anlad ve uygulad Freudyen

teoriyi ieren zgl biime gre deiir.2 Bu deiim, baka bir soruna daha yol

aar: Freudyen teorinin btnyle ya da ksmen tarih yazmna uygunluu. Ve

bu problem, sonrasnda, akademik bir disiplin ya da alt-disiplin olarak

psikotarihin amalarn sorun haline getirir. Bu makalenin kalan ksmnda, bu

yzden, srasyla bu sorunlar inceleyeceim ilk olarak, tarih ve psikanaliz

arasndaki iliki ve ikinci olarak, psikanalizin tarih yazmndaki kullanmlar (ya

da ktye kullanmlar). Sonra sz konusu tarzn zgl bir yeni rneini ele

alacam. Son olarak, gelimekte olan disiplinleraras bir alan olarak

psikotarihin doas ile ilgili baz genel gzlemlerle almay sonlandracam.

I

ou kii iin psikotarih, yalnzca psikoloji ve tarih deil, ayn zamanda

psikanaliz ve tarih anlamna gelir. Psikotarih pratisyenleri iin bu yalnzca bir

gerek deil, ayn zamanda arzu edilen ve kanlmaz olan bir gerektir.

Kanlmaz ya da deil, bu bir gerektir. Freuddan Erikson, Robert Jay Lifton,

Robert Coles, Fawn M. Brodie ve Bruce Mazlishe kadar, psikotarihe,

psikanalistler ya da psikanalitik ynelimli tarihiler ve sosyal bilimciler

tarafndan hkmedilmitir. Bundan dolay, Mazlishin, psikotarihi, idin

yannda ego ve sperego faktrlerine de gndermede bulunup savunma ve

uyum mekanizmalarna zel nem atfeden bir tr psikanalitik teorinin belirli

tarihsel figrlere olduu kadar genel anlamyla tarihe de uygulanmas eklinde

tanmlamas artc deildir. Ayrca psikotarihin tarihi psikanalize

uygulamaya bu, psikanalitik kavramlar tarihsel deiimin nda yeniden

incelemektir- almas da eit derecede nemlidir.3 Bir baka deyile

psikotarih, psikanaliz ve tarih arasnda olan ve her iki disiplinin de kendisinden

yarar salad tarihin, tarihsel veriye psikolojik bir boyutun eklenmesiyle;

2 Psikotarihsel teori ve pratik rnekleri iin baknz: Psychoanalysis and History, ed. Bruce

Mazlish (New York, 1971 gzden geirilmi bask); ve The Psychoanalytic Interpretation of History, ed. Benjamin B. Wolman (New York, 1973).

3 Bruce Mazlish, In Search of Nixon: A Psychohistorical Inquiry (Baltimore, 1973), s. 151.

Psikotarih: Teori ve Pratik / Richard W. Noland

97

psikanalizin de, somut tarihsel verinin insan davrannn genel kurallarna

eklenmesiyle- bir diyalogdur.

Ayrca, Hans Meyerhoffun ikna edici bir biimde savunduu gibi,

psikanalizin kendisi bizzat tarihseldir.4 O, dier psikolojilerden farkl olarak,

insan davrann incelerken, hastann tarihini bildiimiz zaman, kendisini de

biliriz dncesi ile temellenen tarihsel bir metot kullanr. stelik psikanalitik

kavramlar, evrimsel ya da geliimsel olduklarndan dolay tarihseldirler. Son

olarak, psikanalizin temel tasars gemiin imdide kefi- tarihseldir (ss. 5-7).

Yalnzca bu nokta, psikanalizin tarihsel doasn gsterir. Fakat

Meyerhoffun iddias, balanty daha hassas bir ekilde kurar. O, insan

davran ile ilgili herhangi bir almada, onlarla ilgili iki bilgi tr ve iki

aklama biimi olduunu syler. Orada, bilimsel algdaki bir genel bilgi

kavram ve bir tarihsel algdaki bireysel bir durumu kavray vardr. Psikanaliz

hem bilimsel bilgiyi insan davrannn genel bir psikolojisi olma iddiasndan

dolay- hem de balamsal, bireysel kavray temelde tarihsel bir doas

olduu iin- ierir. Bu yzden, Meyerhoff, u sonuca varr: Psikanaliz

geleneksel anlamyla bir psikolojiden ok daha derin tarihsel kklere sahiptir.

O yalnzca zihinsel sreleri ve insann isel hayatn incelemez; ayrca, insann

tarihsel hayatnn da bir incelemesidir toplum, politika, ekonomi, sanat,

edebiyat, din ve felsefe incelemesi. Aktr ki, byle bir psikoloji, biyolojinin

bir dal ya da klinik bir bilim olmaktan daha fazlasdr; hatta bir sosyal bilim

olmaktan da te bir eydir. O da, tarih gibi, beeri bilimlerin bir daldr (s. 18).

Bu yalnzca retorik deildir. Meyerhoff, psikanalizin, dier bilimlerin

oundan farkl olarak, ifte sadakate sahip olduunu sylemektedir. Biri,

evrensel, deimez doa kanunlar ina etmeye ynelik geleneksel bilimsel

drtye, dieri ise, kendisinde gerekten de bu tr evrensel kurallarn olutuu

benzersiz insani durumadr. Birincisi bilimsel, ikincisi ise hmanistiktir bu

durumda, psikanalistlerin, tarihilerin kulland anlamyla kullandklar tarihsel

olan, benzersiz durumlara ynelik bir kavraya ve yeniden inaya yardm

etmektedir. Her iki alanda da, bu kavray, evrensel bir kurala iaret edebilir ya

da bu kurala gtrebilir, fakat gtrmeyebilir de. Bir vaka tarihesi, basite,

mutat tarih almasnn tarihi ve hedef kitlesi tarafndan zerinde ittifak

4 Hans Meyerhoff, On Psychoanalysis as History, Psychoanalysis and Psychoanaytic Review,

49 (Yaz, 1962), 3-20. Ayrca Stuart Hampshiren Explorations in Psychohistory, pp. 231-233deki yorumlarna baknz. Ve Eriksonun u mkemmel makalesine baknz, The Future of the Clinical Evidence, Insight and Responsibility (New York, 1964), ss. 47-80.

Mustafa Alican

98

edilmi bir yorum olmas gibi, terapist ve hasta tarafndan zerinde ittifak edilen

bir yorumdur. Her iki durumda da mutlak dorulama mmkn ya da gerekli

deildir.

Bu yzden, psikanaliz, tarih almasna iki ey getirir. Psikanalizin

tarihe getirdii ilk ey, ou tarihinin, insan davran ile ilgili gzlemlerinde

kullanmaya devam ettii ar deiken saduyu psikolojisinin yerine ikame

etmek iin insann psikolojik tavrnn sistematik, genel bir teorisidir. kincisi,

ele alnan vakaya ynelik daimi tarihsel ilgi devam ederken, vakann isel

deneyimine odaklanma biiminde yeni bir boyut eklemesidir. Sonu, Mazlishin

de ileri srd gibi, her iki alann da karlkl olarak birbirlerini aydnlatmas

ve tarih inceleme ve yazmnn yeni bir biiminin yaratlmasdr. Fakat bu

yalnzca balang, yalnzca psikotarihin ne olduunun ya da olmas

gerektiinin, ok geni bir ifadesidir. Psikanalitik teorinin, baka bir eyden

ziyade, gerek tarihsel metin retmek iin bu ekilde tarihe uygulanmasnn

zorluu halen mevcuttur. Ortaya sklkla, psikotarih denilen eyin tam anlamyla

ve gerekten psikotarih olmadn da gsteren baka bir sonu kmaktadr.

imdi genel olarak psikotarih bal altnda deerlendirilse de, tre uygun

geerli rnekler olmayan almalara ilikin ksa bir deerlendirme yapmak

istiyorum. Ardndan, psikanalitik teorinin tarihsel analiz amacna nasl uygun

hale getirilebilecei meselesine dneceim.

II

Robert Jay Lifton, psikotarih ile ilgili olarak ikisi Freudyen olan, dier ikisi de

Freuddan tretilen, ancak onun tarih grnden uzaklaan, drt model ya da

paradigma tanmlamtr.5 O, iki Freudyen paradigmay prehistorik ve

psikopatolojik olarak iaretler. Bununla birlikte, bu iki model, ou kii iin

psikotarihi simgeleyen ey olarak grlr. Psikotarihe kar iyi duygular

beslemeyen kiilerin ou, bu modellerin birine ya da dierine (ya da her

ikisine) ve zellikle de psikopatolojik olanna dmandrlar. Psikotarih bu iki

model tarafndan kontrol edildii iin bu dmanlk ak bir biimde

anlalrdr. Fakat psikotarih bir sredir yeni modeller tarafndan ynlendirildii

iin, bu dmanlk, modas gemi ve vukufsuz olduu kadar, uzun zaman nce

skartaya karlan ve dzeltilen erken dnem Freudyen kavramlara da kardr.

5 Robert Jay Lifton, On Psychohistory, Explorations in Psychohistory, ss. 24-27.


99

Liftonun prehistorik paradigma dedii ey, Freudun Totem ve

Tabusuyla (1912-1913) balar. Freud bu kitapta, barbarlarn ve nevrotiklerin

yaamlar arasndaki paralellikler olarak alglad ey temelinde, ilkel

topluluun bir araya gelen evlatlar tarafndan dipal babann katledilmesini

ieren prehistorik bir olaydan dinin ve toplumun kkeni ile ilgili bir mit

gelitirir. Bu ldrme olayn, babann etinin yenmesi, anne ile ensest iliki

kurma ve daha sonra da, bir sre sonra enseste kar tabuya ve ilk baba katlinin

kefareti ve yd edilmesi iin dzenlenen totemik lene yol aan her olayn

sululuk duygusu takip eder. Byle, Freuda gre, toplum ve din, gnmze

kadar btn bireysel ve toplumsal messeselerde en derin motive edici g

olarak varln devam ettiren mitsel bir dipal cinayette balar. Tarih boyunca

yaplan her bireysel tekrar, temelde tarihsel bir geree dayanan baba katlini ve

sululuu sembolize eder. Tarihin dinamikleri, bu kaltsal prehistorik temalar

kabullenmeye almann dinamikleridir. rnein, Freudun, Yahudi kimliinin

kkenini kefetmeye giritii Musa ve Tektanrclk (1939) adl eserinde, ilk

Yahudi halknn iki Musa ile ilikisinin dinamiklerinin, Totem ve Tabunun ilkel

topluluunun dinamiklerinin bir yinelenmesini temsil ettii aktr.

Bu iki kitap, Freudun btn eserlerinin en heyecan verici olanlardr.

Fakat tarih eserleri olarak problemlidirler. Birinci nokta, Freudun meydana

geldiini ileri srd olaylarla ilgili herhangi bir kantn mevcut olmamasdr.

Dier nokta, bu iki kitabn ardndaki drtnn tarihsel deil tarihd olmasdr.

Gerekten, Freud, bir tr mkemmel insann rksal kalt yoluyla nesiller

boyunca ilemeye devam eden prehistorik deneyimi ile ilgili varsaymnda, ok

ak bir ekilde, Jung psikolojisinin btnyle tarihd olan arketipiliine ok

yakndr. Bu almalar, en genel anlamyla, bireysel tarihsel olgularla

olabileceinden daha fazla, tarihin anlam ile ilgilidir. Byle bir ilgi, Norman O.

Brownn lme Kar Hayat (1959 aka Totem ve Tabu geleneini

srdren bir kitap) adl eserinin alt balnda Tarihin Psikanalitik Anlam

ak bir biimde grlr. phesiz, Brownn kitabnn zel vakalara Swift ve

Luther- ve zgl sosyal unsurlara parann doas- ilikin blmleri vardr.

Fakat bu blmler, yalnzca, Brownn Bat deneyiminin bastrma dinamikleri

ile ncelikli meguliyeti balamnda btnyle anlamldr. Bir baka ifadeyle,

prehistorik ya da tarihsel olaylarla ilgili olsun ya da olmasn, Totem ve Tabu ile

lme Kar Hayat trnden kitaplar, genel kltrel yorumun (tpk Freudun

1930 tarihli kitab Uygarln Huzursuzluu gibi) ya da genel anlamyla tarihten

Mustafa Alican

100

ziyade tarih felsefesinin rnleri olmaya eilimlidirler.6 Bu, bu tr almalarn

geersiz ya da kurallara aykr olduu anlamna gelmez, fakat onlar, aka

sylemek gerekirse, psikotarih deildir ve tarih yazmna uygulananlardan farkl

bir zeminde deerlendirilmeleri gerekir. Tarih felsefesi, on dokuzuncu yzyln

artk nispeten demode olan bir etkinlii olarak grlebilir ve kltrel tehis,

haddinden fazla kapsaml ve geni olabilir. Fakat her ikisinin de kendi ilevleri

vardr. Bundan dolay, sylediklerimin, bu tr almalarn tamamna yasak

koyma nerisi olarak grlmesini istemem.

Bunun yannda, asl zararl olan ey, psikopatoloji almalarnn

psikotarih kisvesine brnmesidir. Psikanalinizin dier tm alanlara (kukusuz,

buna edebi eletiri de dhil) uygulayan ilk kii Freuddur. Gerekten, psikotarih

olarak adlandrlan ey, ilk olarak Freudun bilinen (ya da bilinmeyen) eseri

Leonardo Da Vinci ve ocukluuna Dair Bir An (1910). Onun tarihsel bir

figrle ilgili dier bir geni kapsaml almas, William C. Bullitt ile birlikte

kaleme alm olduu ve uzun sre yasakl olan almas Thomas Woodrow

Wilson: Psikolojik Bir nceleme (1967)dir. Fakat Schreber davas (1911) ve

Dostoyevski ile ilgili makalesi (1928) de, onun psikanalizi tarihe uygulamaya

ynelik ilgisinin rnekleridir. Tartmal doalar ve psikotarihin sonraki

geliimindeki nemlerinden dolay, bu almalar, yalnzca Freudun yapt ya

da yapmad eyler asndan bile ok nemlidir.

rnein, Leonardo ile ilgili kitab dnn. Bu kitaba ynelik eletiriler,

sklkla, Freudun, sz konusu almay tam lekli bir psikanalitik biyografi

ya da Leonardonun sanatsal dehay da kapsayan- kiiliinin bir anahtar

olarak tasarladn sylerler. Fakat Freud olduka ak bir ekilde,

almamzn amacnn, Leonardonun seksel hayat ve sanatsal

aktivitesindeki ketlenmiliklerin aklanmas genel anlamda almaya

yklenenden ok daha mtevaz bir ama, olduunu syler. Freudun niyeti,

Leonardonun hayatn tarihsel balam ierisinde btncl bir ekilde deil,

yalnzca, birbirleri ile ilikili olarak grd sanatsal ve seksel ketlenmilikleri

ak bir ekilde anlatmaktr. Ayrca o, Leonardoyu bir nevrotik olarak

6 Herbet Marcusen Eros ve Medeniyet: Freud zerine Felsefi Bir Soruturma (1955) tarih

felsefesi ve kltrel tehistir. Joel Kovelin Beyaz Irklk: Bir Psikotarih (1970) esasen kltrel tehistir. Elbette, insan tarihinin btn ya da bir ksmnn anlam hakknda geni kltrel genellemeler yapmak amacyla psikanalizi kullanan birok alma vardr. Tamamyla geliigzel bir ekilde seilmi rnekler olarak, Erich Frommun zgrlkten Ka (1941), E. R. Doddsun Grekler ve Mantkszlk (1957) ve Richard L. Rubisteinin Dinsel mgelem: Psikanaliz ve Yahudi Teolojisi zerine Bir nceleme (1968).


101

grmemesine ramen, yine de bu almann bir patografi7 olduuna ki,

byk insanlarn baarlarnn anlalr klnmasnda hibir ama olmad

konusunda srarldr- iaret eder. Her ne kadar tarihsel bir figrden bahsetse de,

(bilimsel nedenlerle olduu gibi kiisel nedenlerle de Freudu kesinlikle

heyecanlandran) karmak bir insann hayatnda karaya oturmu olan tek bir

eyi, temel anlamda klinik bir bak asndan inceler.8 Bunun nedeni

Patografi terimidir. Leonardo ile ilgili kitap, saysz psikotarihsel alma

iin model olmusa da, genel anlamda tanmland gibi tarih olmaktan ziyade

vaka tarihesidir.

Wilson ile ilgili kitap da yine ayn ekilde klinik bir almadr.9 Freud

ile Bullittin (her ikisi de farkl nedenlerden dolay, Wilsona gl bir antipati

beslemekteydiler) ortak almas olan bu eser, temel anlamda, Wilsonun

kiisel psikolojik deneyiminin, sosyal hayatndaki olumsuz, ykc etkilerini

ispatlamaya almaktadr. Tezleri basittir: Wilson, egosu, babas ile ilgili

elikili isteklerini hibir zaman uzlatrmay baaramam bir adamd. Bu

elimenin sonucu, Wilsonun erkeksi doas (bu, onu aktif ve saldrgan olmaya

ynlendiren hain sper egosuydu) ile kadns doas (bu, kendisini edilgen

olarak her biimde babasna sunma isteiydi) arasndaki yarlmayd. Psiik

hayatndaki bu blnmeden ve bunu devam ettiren bastrma, zdelik kurma ve

yceltmeden dolay, Wilson btn hayat boyunca gergin ve tatminsizdi. stelik

bu elikinin dinamikleri, Wilsonun yeniyetmelik dneminde verdii

Gladstone gibi byk bir Hristiyan devlet adam olma kararnn; Princeton

Rektr, New Jersey Valisi ve Birleik Devletler Bakan olarak imza att

politikalarn ve faaliyetlerin; kendisinden yal ve gen erkeklerle olan

ilikilerindeki durumunun ve Freud ile Bullittin btnyle olumsuz ve

saldrgan olarak grdkleri, Versaillesdaki mutlak adalet barnda doruk

noktasna ulaan d politikasnn ardndaki belirleyici gt.

7 Genellikle bir hekim tarafndan yaplan ve hastaln, tarihsel bir kii ya da grubun hayat ve

almalar zerindeki olas etki ve sonularn inceleyen geriye dnk alma. .N. 8 Leonardonun Freud iin bilind nemi ile ilgili olarak baknz: Jack J. Spector, The

Aesthetics of Freud: A Study in Psychoanalysis and Art (New York, 1974), ss. 54-64. 9 Schreber vakasnn da bir vaka tarihesi olduu gereini geiyorum. Hatta Dostoyevski ile

ilgili makale de tarihsel ya da edebi olmaktan ziyade klinik bir almadr. nk Freudun bu makaledeki balca ilgisi, Dostoyevskinin sululuk duygusu ile ilgili kiisel deneyimini, bu sululuk duygusunun, onun epilepsisi ve dipal problemleri ile ilikisini ve son olarak da bu duygunun, onun edebi almalarnda baskn bir tema olarak ortaya kn aklamaktr. Bu alma psikolojik analizdir ebedi eletiri deil (ayn durum, Freud tarafndan 1900-1915 yllar arasnda retilen szde edebi makaleler iin de geerlidir).

Mustafa Alican

102

Bunun olduka eksik bir zet olduunu biliyorum, fakat yalnzca, Freud

ile Bullitte ait olan kitabn temel ilgisinin, Wilsonun psikolojik zellikle,

onun babas ile arasndaki dipal ilikinin belirleyici etkisi ile ilgili-

deneyiminin, kendisini toplumsal aktivitelerde grnr klan bir deneyim

olduunu vurgulamak istiyorum. Kitapta bu toplumsal aktivitelerle ilgili hayli

malzeme bulunsa da (rnein, Versailles Antlamas srasnda yaananlar), bu

malzeme, hlihazrda, Wilsonun kendi kar iin deil, elikili karakterinin

bulunduu yolu izmek iin, onun, insanlar ve sosyal olaylar ile ilgili algsn ve

politikasn belirlemitir ve bundan dolay da, yirminci yzyl Bat insannn

kaderini ekillendirmesine yardm etmitir.

Byle bir almann sorunu nedir? Neredeyse herkes tarafndan neden

knanmtr? lk olarak, kitabn yazarlarndan biri Freuddur. Bundan dolay,

eserin zayf noktalar, her iki grubun tepkilerinden de grebileceimiz gibi,

Freudun hayranlarn hayal krklna uratm, kartlarnn iddialarn tasdik

etmitir. te yandan, Wilsonun btnyle olumsuz bir ekilde

deerlendirilmesi kitab istila etmitir. Wilsonun yapm olduu hibir eyin

Freud ile Bullitti honut edemedii grlmektedir. Psikopatolojinin, yerleik

bir nyargy ierdiine salktan ziyade hastal, gten ziyade zayfl

irdelediine, kuku yoktur. Bu nyarg, yazarlar tarafndan beslenen antipati ile

birlemi ve irkin sonu kanlmaz olmutur. Tarihilerin hakl olarak

reddettikleri psikotarihin byk bir ksm, bilimsel nesnellik ve anlay izlenimi

brakmak iin klinik psikopatoloji jargonu kullanlarak tarihsel bir figre

yneltilen bir tr saldrdr. Yine de, bu gerei tamamyla orantsz bir biimde

abartmak mmkndr. Psikopatolog, tarihsel bir figre saldr dzenleyen bir

baka yazarn gereksinmedii bir tarafszlk iin mutlak anlamda tembihlenmi

deildir. Bir trn ya da dierinin tartmal almalar, en az dalkavuka ya da

tarafsz olanlar kadar sk ortaya karlar. Freud ile Bullittin Wilsondan

holanmadklar gerei ve bu antipatiyi aklamak iin psikopatolojiyi

kullanmalar Wilson ile ilgili kitaplarnn deerini drebilir, fakat bu,

psikotarih yapmann temeli olarak byle bir yaklam kullanmann esas

problemine iaret etmez.

Temel problem, vaka tarihesi ile tarihin iki farkl ey olmasdr. Vaka

tarihesi yaklam, somut ve belirli bir olay ya da balam ile ilikisi noktasnda

tarihe paraleldir. Fakat ayn zamanda, vaka tarihesi gerekten de tarih deil,

yalnzca bir bireyin psiik atmalarnn tarihidir. O halde klinisyene gre,

Liftonun da dedii gibi, tarih, bireyin psiik mcadelesinin berraklamasn


103

temsil eder. Prehistorik modelde tarihin dinamikleri, bastrlm olann geri

dnnn dinamikleridir. Bireysel psikopatolojik modelde tarihin dinamikleri,

bir bireyin tarihsel aklama olarak berraklamaya sapmasdr.10 Liftonun

ulat sonuca gre, her iki model de tarihi yorumlar, fakat ayn zamanda

ondan kanr. Bu, Freud ile Bullittin eserindeki temel teorik kusurdur. Eser,

Wilsonun dipal problemlerinin bilind dinamiklerinin peinden koarken,

(Wilsonun hayat dngsnn btn aamalarndaki) bu problemlerin,

Wilsonun ruhuna dsal olan insanlarn, gereklerin, kurumlarn ve olaylarn

basks altnda ve balamnda meydana geldii gereini yok sayar. Yazarlarn

da bir yerde syledii gibi, Wilsonun yaamnn problemi, evresiyle olan

atmalarndan deil, kendi karakterine ikin atmalardan neet eder. O, eer

Avrupa medeniyetinin greli zgrlnde yetitirilmi olsayd, bu atmalarla

yzlemek zorunda kalacakt. uras aktr ki, bir kimsenin yalnzca isel

hayatyla ilgilenen bir psikotarihi, tarihilerin temel malzemesi olan bu dsal

olgularn tamamn gz ard etmek zorundadr. Yine aktr ki, vaka tarihesi

tarih olabilmesinden nce, bu dsal unsurlarn tamamn nasl dikkate alacan

renmelidir. Bunu yapmak iin, btncl bir metodolojik ynelime ve e

zamanl olarak isel ve dsal gerekliklerden sz etme grevine yeterli olacak

dile de sahip olmak durumundadr.11

III

Hi kimse, psikotarihin geliiminin gerek bir disipline evrilmesi noktasnda

Erik Erikson kadar etkili olmamtr. Lifton bu baary, Eriksonun eserini, drt

psikotarih paradigmasnn ncs olarak sunmakla onaylar. Erikson, der,

Freudyen gelenek tarafndan aydnlatlan isel atma trleri ile ilgilenmeyi

srdrmtr, fakat o, bunun yannda, byk insan, tarihteki byk insan

10 On Psychohistory, ss. 26-27. 11 Psikotarihe vaka tarihesi yaklamnn baka rnekleri olarak, u almalar nerebilirim:

William L. Langer, The Mind of Adolf Hitler (New York, 1972); ve Nancy Gages Clinch, The Kennedy Neurosis: A Psychological Portrait of An American Dynasty (New York, 1973). Freud ve Bullittin almasnn indirgemeci klinik yaklamn ve jargonunu benimsemeksizin ayn psikolojik kavraylarn ounu ieren Wilson ile ilgili bir alma iin baknz: Alexander ve Juliette George, Wilson and Colonel House: A Personality Study (New York, 1956). Langerin Hitler ile ilgili kitabna ek olarak, modern Almanya zerine saysz psikotarihsel alma vardr (ve onlardan bazlar, elbette, tarihsel olmaktan ziyade kliniktir). Baknz: Peter Loewenberg, Psychohistorical Perspectives on Modern German History, The Journal of Modern History, 47 (Say 2, Haziran, 1975), 229-279.

Mustafa Alican

104

modeli olduundan dolay, zgl bir tarihsel balama yerletirmitir.12

Eriksonun psikotarihe yapm olduu katknn doasn yorumlamak istiyorum.

Bu yorumlama giriiminde, onun, psikotarih metodolojisi ile ilgili dncelerini

ve mevcut psikotarihsel almalarn, genel teorik pozisyonu asndan

deerlendireceim.

Erikson bir Freudun ilgisinin 1923ten (Ego ve din yaynlanma yl)

sonra ksmen idden egoya kaymasyla gelien bir pozisyon olan, psikanalitik

ego psikologudur. Ego psikolojisinin tarihi, teorik olarak, burada zerinde

durulamayacak kadar ok karmaktr.13 Ksaca belirtmek gerekirse, ego

psikolojisi, id, sper ego ve dsal gereklik arasnda araclk etmesi gereken-

egonun gcn ya da zayfln psiik saln ya da rahatszln merkezi

unsuru olarak grr. Onun egonun geliimi ile ilgilenmesi, anormal derecede

normaldir. O, kendisinde gelimenin ortaya kt uyumlu ya da uyumsuz evre

ile ilgilendii kadar, psiik atma ile de ilgilenir.

Eriksonun insan egosu kavram ve bunun, insann hayat deviniminin

sekiz aamas boyunca gelimesinin, psikotarihiye sunacak ok eyi vardr.14

Epigenetik bir dier ifadeyle, doumdan sonraki geliimi, lokomotor, duyusal

ve sosyal yeteneklerin belirlenmi gidiatnn geliimi olarak gren- ve bundan

dolay da, kiiliin, nemli bireylerin ve kurumlarn genileyen evresiyle

etkileim halinde, bunun bilincinde ve buna ynlendirilmeye tene olan insan

organizmasnda nceden saptanm admlara gre gelitiini savunan bir

geliimsel ynelim nerir.15 Aamadan aamaya hem sreklilii hem de

sreksizlii gren ve bu ekilde her psikolojik analizde gemie ve imdiye eit

derecede dikkat gerektiren bir geliim fikrini nerir. Son olarak, bu geliimsel

sreci betimlemek iin psikososyal bir sz daarc psikotarihinin almas

12 Lifton, On Psychohistory, s. 27 (talikler Liftona ait). 13 Ayrntl bir tartma iin baknz: Daniel Yankelovich ve William Barrett, Ego and Instinct:

The Psychoanalytic View of Human Nature Gzden geirilmi bask (New York, 1970), ss. 3-166; ve Gertrude ve Rubin Blanck, Ego Psychology: Theory and Practice (New York, 1974), ss. 19-88.

14 Eriksonun, insann hayat devinimine dair kendi geliimsel emasnn sunumu iin baknz: Childhood and Society (New York, 1963 Gzden geirilmi ve geniletilmi ikinci bask), ss. 48-108 ve 247-274; Human Strength and the Cycle of Generations, Insight and Responsibility, ss. 109-157; ve Identity: Youth and Crisis (New York, 1968), ss. 91-141. Eriksonun dncesine giri iin yararl olabilecek birka alma iin baknz: Don S. Browning, Generative Man: Psychoanalytic Perspectives (New York, 1975), ss. 145-217; Robert Coles, Erik H. Erikson: The Growth of His Work (Boston, 1970); Yankelovich ve Barrett, Ego and Instinct, ss. 118-154.

15 Erikson, Identity: Youth and Crisis, s. 93.


105

iin kesinlikle gerekli olan isel ve dsal gereklik arasndaki benzemelerin

analizine olanak veren bir sz daarc, nerir.

Msaadenizle biraz daha spesifik olaym. Eriksonun hayat deviniminin

ilk aamas, Freudun psikoseksel geliiminin aamasna oral, anal ve

fallik, tekabl eder. Eriksonun yapt ey, Freudun, libido organizasyonunun

evrelerine yapm olduu vurguyu, ego organizasyonunun evrelerine

(psikososyal) dntrmektir. Erikson, psikoseksel alanlara ek olarak

psikososyal biimlerden sz eder. Bir alan, vcudun belirli bir blgesidir az,

ans, reme organlar-. Libido, bu alann etrafnda ardk bir biimde organize

edilmitir. Bir biim, her bir alana dayanan ve ondan treyen hareketin temel bir

rneidir. Bylece Erikson, rnein, klasik Freudyen oral evrelere pasif ve

aktif birleen-, psikososyal tarzlar olarak adlandrd oral dnem boyunca

kurulan kiiler aras hareket rnekleri nosyonunu ekler. Byle bir tarzn en basit

ve en erken rnei, verilmi olan, almak ve kabul etmek anlamnda almaktr

(Identity, s. 99). kinci tarz, eyleri daha az ya da daha ok zgrce sunulan ve

verilen, svmaya daha az ya da daha fazla eilimli eyleri almak ve

tutmaktr (s. 100-101). Bu alma ve edinme tarzlar, gelien kiiliin temel bir

grnm olarak kalrlar. Dnyada ya da dnyaya alglama, hissetme ve eyleme

yollar olarak var olmaya devam ederler. Baka bir deyile, gelien egonun

temel gdleri karaktere, slba ve davrana dntrd tipik yollar olmay

srdrrler. evre ile etkileime girmenin tipik yollar olmay devam ettirirler.

Ve Eriksonun gven ya da gvensizliin temel bir duyusu dedii kendilik ya

da var olmann nfuz edici duyusu olarak varln srdrrler. Gvenin

gvensizlie olan bu orann, Erikson, oral evrenin ekirdeksel krizi olarak

adlandrr krizin buradaki anlam bir felaket tehdidi deil, bir dnm noktas,

hassasiyetin artt ve gcn oaltt zor bir dnemdir (s. 96).

Erikson, hayat deviniminin sonraki iki evresinin her birinde, alanlar,

biimler, tarzlar ve ekirdeksel byme krizleri saptar. Anal evre boyunca,

rekabet eden iki biim, yok etme ve koruma, sklkla, erken ocukluktaki yok

edici organlara balanan zgl tatminkarlk ve inatlktan trer (s. 107). Bu

rekabet eden biimler, artan kassal olgunlama ve gelien cmleletirme yetisi

ile birleerek tutma ve brakmann psikososyal tarzlarna yol aar. Bylece

bebek, bir zerklik (zsaygy yitirmeksizin zdenetimde bulunma duygusu) ile

phe ve utan duygusu (ebeveynin stkontrol ile birleik zdenetim kayb

duygusu) deneyimlemeye balar. Bundan dolay, bu evrenin ekirdeksel

byme krizi, zerklik ile phe ve utan arasndaki orantnn kurulmasdr.

Mustafa Alican

106

Fallik evre, dip kompleksi evresidir. Eriksona gre, bu evreyi

destekleyen ve ekirdeksel krizine neden olan faktr vardr. lk olarak, ocuk

artk daha zgrce gezinebilir ve bylece geni apl, daha az snrlandrlm

hedefler edinebilir. kinci olarak, ocuk, dili anlamada daha iyi bir kavraya

sahip olur, hal-hatr sorabilir, anlayabilir, yanl anlayabilir ve daha fazlasn

yapabilir. nc olarak, ocuk, bu oalm hareketi ve dili, imgeleminde, ok

sayda baka rolleri denemek iin kullanabilir. Bu gelimeler, hareket ile

mekana, merakn bir sonucu olarak bilinmeyene, ses ile dier insanlarn

kulaklarna ve zihinlerine, saldr ile dier bedenlere tecavz ve (erkek iin)

fallus vastasyla kadn vcuduna tecavz dncesini ieren tacizkr tarza

neden olur. ocuk, bir inisiyatif gereki bir ihtiras ve kararllk duygusunun

temeli (s. 115)- ve vicdan duygusu -zdenetim, zgdm ve kendini

cezalandrmann isel sesi (s. 119)- ile bu tacizkr etkinlikten domaldr.

Bunun olumsuz taraf, tasavvur edilse bile hibir zaman ilenmeyen sulardan

dolay duyulan derin ve kalc sululuk duygusudur. Bu yzden, hayatn ilk

evresinde, ocuk, mutlak anlamda kalc kimlik ve davran kalplar, mutlak

anlamda kalc gven ve gvensizlik, zerklik ve phe, giriim ve sululuk

oranlar gelitirir. Eriksona gre, bu evrenin her biri, nceki evre ya da

evrelerle faslasz bir ilikiye sahiptir. Ayrca her evre, gemi ve imdinin yeni

bir karm tarafndan oluturulan, niteliksel anlamda yeni bir ego yaplanna

iaret eder.

Bu ilksel evreler, toplumdan topluma farkllk arz etseler de, esas

itibaryla evrensel olan temel insani duygu ve davran kategorileri gerektirirler.

Bununla birlikte, geliim devam ederken, her yeni imdi, giderek artan bir

ekilde kltrel olarak belirlenir. Eriksonun sekiz evresinin son bei, her insani

hayatn yayld tarihsel balamda ok derinden kaynamtr. Bu evreler, okul

an (bir endstri duygusunu renme ya da bunda baarsz olma dnemi),

byme an (ego kimlii ya da kimlik karmaklnn zor dnemi), gen

yetikinlik an (tecride kar mahremiyetin krizi dnemi), orta a

(tembellie kar olarak retkenlii elde etmek iin yaplan mcadele dnemi)

ve yallk an (bilgelik ya da bunun eksiklii, mitsizlik duygusu dnemi)

ierir. ahsiyetin doas, bu be evrenin her biri esnasnda, ak bir ekilde,

erken dnem ocukluun bir kalt olan gven-gvensizlik, zerklik-phe ve

giriim-sululuk oranna dayanr. Bunun yannda, kiinin var olmak durumunda

olduu zgl sosyal ve kltrel duruma dayand da ayn ekilde aktr.

Eriksonun ilk evresi psikologun, son be evresi de tarihinin (ve sosyal


107

bilimcinin) allm ilgi alan olabilir. Fakat bir btn olarak sekiz evre,

psikotarihinin ilgi alandr.

Bunun, metodolojik olarak psikotarihi iin anlam nedir? Erikson bu

soru zerinde bizzat dnmtr ve hakl olarak nl olan Psiko-Tarihsel

Kantn Doas zerine: Gandhinin Peinde16 isimli makalesinde bu soru iin

baz nemli cevaplar nermitir. Eriksonun formle ettii gibi, tarihteki byk

insann psikotarihisi iki temel ilgiye sahip olmaldr [tarihteki byk (.n.)]

insan ve dnemi. Bu temel ilgilerin her biri iin iki gerekli analiz biimi vardr.

Psikotarihi, ilk etapta, doal olarak, byk insann yetikin hayatnn bir ya da

daha fazla an ile ilgilidir. Bu anlar, kanlmaz olarak, hayat deviniminin son

be evresinin birinde ya da dierinde meydana gelir. Bundan dolay,

psikotarihi, inceleme nesnesinin devam eden hayatnda bir an olarak, gen

erkeklik ve kadnlk, orta ya da ihtiyarlk a psikolojisi ile iliki kurmaya

zorunludur. Fakat Eriksonun ego psikolojisi geliimseldir ve btnlk, an gibi

ard ardnalk ister. Ayrca psikotarihi, her imdiki an, aratrma nesnesinin

hayatnn tarihinin sonucu bunun anlam udur: kukusuz, temel ego rnekleri

bebeklikte ve ocuklukta tesis edilmektedir ve bu rneklerde, iyilik ve ktlk

ile ilgili olarak imdiye kadar ilemeye devam eden saysz eitlilikte yol

vardr- olarak grmelidir.

Byk insann toplumunun hayatnda var olan an ve ard ardnalk, onun

hayatndaki an ve ard ardnalkla ilikilidir. Burada, kukusuz, merkezi olarak,

ister bir toplumun hayatndan soyutlanm bir an olarak, ister zgl bir

balangtan imdiye uzanan tarihsel ilerlemenin ard ardnal olarak olsun,

almas ile sosyal, politik ve kltrel balam aydnlatmakla ilgilenen

tarihinin geleneksel ilgi alanndayz. Psikotarihinin problemi, btn bu

unsurlar byk bir insann hayatndaki an ve ard ardnalk, bir toplumun

hayatndaki an ve ard ardnalk, isel deyenimi dsal gereklik ile birbirine

balayan birleik bir yap iinde bir araya getirmektir.17

16 lk olarak Daedelus, 97 (Yaz, 1968)da yaynlanan bu makale, daha sonra Mazlishin

editrln stlendii Psychoanalysis in History ile editrln Liftonun yapt Explorations in Psychohistoryde ve son olarak da (On The Nature of Psycho-Historical Evidence bal altnda) Eriksonun, Life History and the Historical Moment adl eserinde yeniden yaynlanmtr.

17 Aslna baklrsa, eyler daha da karmaktr. Psikotarihi, belirli bireylerden (l ya da diri) alnan kaynak malzemenin an ve ard ardnaln, muhtemelen, kendisinden dolay aratrma konusunu semi olduu eyi ve aratrma nesnesini inceledii gz ile kendi hayat tarihindeki an ve ard ardnal da dikkate almaldr. Baka bir deyile, aktarm ve kar-aktarm tarih yazmann snrlar iindedir.

Mustafa Alican

108

Birok nedenden dolay, bu kolay bir i deildir. ok az psikotarihi,

btn olaslklarn gz nne alan herhangi bir yaklamla, Eriksonun

kuramn ve yntemini kullanabilir. Gerekten, Eriksonun iki byk

psikotarihsel almas Gen Adam Luther: Bir Psikanaliz ve Tarih almas

(1958) ve Gandhinin Hakikati: Militan Pasif Direniin Kkenleri zerine

(1969)- halen tarihteki-byk-insann psikotarihi paradigmasnn, dierlerinden

kat be kat stn olan en iyi rnekleridir. Luther ile ilgili kitabndaki baz ksa

yorumlar, Eriksonun yntemini betimler. Onun bu kitaptaki balang noktas

ve temel ilgisi, Lutherin, kendisini hukuk almalarndan manastra ve dinsel

uralara srkleyen kimlik krizidir. Eriksonun kimlik anlay ve bunun

ideoloji dedii eyle ilikisi, Lutherin isel ve dsal deneyimi arasnda ileri-

geri hareket etmesine izin verir. Eriksonun dediine gre kimlik, ocukluk

hviyetlerinin seici inkr ve karlkl asimilasyonundan ve aslna uygun olarak

iinde bir toplumun gen bireyi tanmlad, onu, o olmak zorunda olan ve o

olan kimse olarak kabul ettii srece bal olan deeri takdir edilmemi yeni bir

biim iinde emilmelerinden ileri gelir. Bir kavram olarak kimlik, zaten hem

toplumu hem de bireyi kapsayan bir sretir. Bireysel psikoloji asndan

kimlik, genlik sonras egonun tanmlayc kiilii tarafndan btn nceki

psikoseksel, psikososyal ve bilisel deneyime verilmi olan ego yapsdr.

Toplum asndan kimlik, rahatlatc bir evrenin ideolojisi, katlmclara,

zaman ve mekanda, anlam ve sonlarda uyumlu, fakat sistematik olarak

basitletirilmi btncl bir ynelim salayan ortak imajlarn, fikirlerin ve

ideallerin uyumlu bir birliidir.18 Erikson, Luther ile ilgili almasna,

Lutherin kimlik krizi ile balar ve Lutherin hayatnn bireysel (yani

psikoseksel, psikososyal ve bilisel) ve toplumsal (yani ailevi, sosyal, ulusal,

kltrel ve dinsel) unsurlarn aratrarak ilerler. Egonun insan geliimine

merkeziyeti ve nceki deneyime indirgenemeyen ardk imdilerin bir ard

ardnal olarak epigenesis anlayyla Erikson, Lutherin erken deneyimi

hakknda birka sonu karabilir ve her halkarda Lutherin hayatn birka

bilinsiz ocukluk motifine indirgemekten kanabilir. O, yaam deviniminin

son be evresine dair znde kltrel olan anlayyla, vaka tarihesinin, btn

tarihsel balam ihmal etme hatasna dmesini nleyebilir. Sonu,

muhtemelen, imdiye kadar yaplm en iyi psikotarih almasdr.19

18 Identity: Youth and Crisis, s. 159 ve ss. 189-190. 19 Eriksonun kimlik krizi anlaynn psikotarih iin nemi ile ilgili olarak baknz: Cushing

Strout, Ego Psychology and the Historian, History and Theory: Studies in the Philosophy of


109

Eriksonun almasn psikotarihi iin teori ve pratik balamnda model

kabul ederek u soru ile karlayoruz: herhangi bir kimse, bu almay

Eriksona denk bir ekilde kullanabilir mi? Benim cevabm, bu almann buna

elverili olduu ynndedir. Eriksonun yalnzca kendisinin kullanabilecei

lde kompleks bir sistem icat ettiine dair inelemeyi kabul edemem.

Psikanalitik teorinin byk bir ksmnda ustalamak ve bunu kullanabilmek

zordur. Fakat byle bir ustalk mmkndr. Eriksonun (ve dierlerinin) ego

psikolojisi disiplinine dayanan bir psikotarihin imkanlarndan bazlarn

betimlemek iin, msaadenizle, alandaki yakn tarihli bir nemli baarya ve

psikotarihin teori ve pratiine oka zaman ve mesai harcayan bir adamn

almasna yneleceim imdi.

IV

Baarl bir psikotarihsel alma rnei olarak, Bruce Mazlishin James ve

John Stuart Mill: XIX. Yzylda Baba ve Oul isimli eserinden sz edeceim.

Mazlish, temel ilgi alan zihniyet tarihi ve tarih felsefesi olan meslekten bir

tarihidir.20 Ayrca psikanalitik teori konusunda en ince ayrntsna kadar bilgi

sahibi ve yeteneklidir. Mazlish, bu ifte yetenein bir sonucu olarak, kitabnda,

iki Milli, tam teekkll bir psikotarihsel dorultuda inceler.21 lk blmlerden

birinin bal Babalar ve Oullar: XIX. Yzyl ve dip Kompleksidir.22 Bu

blmde, Mazlish, kulaa skc derecede bilindik gelen ve karakteristik olarak

indirgemeci Freudyen analizler olan genel tezini ve malzemeye yaklamn

History, VII (say 3, 1968), 281-297. Bununla birlikte, Eriksonun, Luther ile ilgili kitabnda bir tr psikolojik indirgemecilikten kanmakta baarsz olduuna dair Yankelovich ile Barrett tarafndan Egon and Instinctte yaplan ar derecede ho bir tartma iin baknz: ss. 145-150. Benim Gandhis Truth ile ilgili yorumlarm iin baknz: On Gandhi and Nonviolence, The Massachusetts Review, XIII (Sonbahar, 1972), 726-734.

20 u almasna baknz: The Riddle of History: The Great Speculators from Vico to Freud (New York, 1966).

21 Daha erken dneme ait bir almas olan In Search of Nixon: A Psychohistorical Inquiry, Mazlishin kendisinin de kabul ettii gibi, gerek anlamyla tam bir psikotarih almas deildir. Eser, Richard Nixonun, ncelikli olarak, psikotarihsel kuram ve uygulama ile ilgili farkndalk tarafndan biimlenen ksa bir psikolojik anlatmdr. Fakat, neredeyse btn tarihsel ve durumsal boyut skalanm olduu iin gerek bir psikotarih deildir (s. vii). Psikanaliz, belirli bir tarihsel figre uygulanrken, Mazlishin tarihi psikanalize uygulayarak elde ettii psikotarih tanmn tamamlamaz.

22 Bruce Mazlish, James and John Stuart Mill: Father and Son in the Nineteenth Century (New

York, 1975), ss. 15-43.

Mustafa Alican

110

saptar. Fakat en ok alt izilmi olan bu deildir. Mazlish, sosyal ve entelektel

deiimler ve kiisel geliim arasndaki benzemeler dedii eydeki bir

dengeyi srdrmek iin ok sk alr. Ona gre, dip kompleksi, muhtemelen

ou zaman ve yerde yalnzca bymenin normal ve gze arpmayan bir yn

olan evrensel geliimsel bir deneyimdir. Psikotarihsel soru, dip kompleksinin

neden XIX. yzylda belirli bir formda ve ou insan iin sorunsal olduudur?

Bu sorunun farknda olan Mazlish, tarihsel balamn ve evrensel kavramn

iddialarn dengelemeye alr. Srekli olarak zihinde tanan der, sosyal ve

entelektel deiimlerin ok karmak meseleler olduu gerei, kanlmaz bir

ekilde, kiisel deiim ve dnmle ince bir uyum iinde ilerler, bu iki

deiim taraf arasndaki uyumu incelemeye almak zorundayz (s. 434).

Buradaki etkili szck uyumdur. Mazlish, ne karmak sosyal ve

entelektel deiimleri psiik atmaya indirgemeye, ne de geni lekli sosyal

ve entelektel deiimin arlndaki bireysel ikilemleri gzden kaybetmemeye

kararldr. Ayrca o, biyolojik, kiisel, ailevi ve sosyal deneyimin, birbirinin

nedensel kayna olarak deil, birbirinin ebiimsel dnmleri olduu

olarak anlalmas ve hayati bir dengede korunmalar gerektiinin

farkndadr.23 Bu ekilde, dip kompleksinin geliimsel bir evre olarak evrensel

olduunu ve her halkarda, yine ayn ekilde, XIX. yzyldaki bireysel ve

sosyal deneyimin ounluunda bu evrenin hakim olmasndan sorumlu olan

dsal gereklikler aradn farz edebilir. O, tam tersinin deil de, tarihsel

faktrlerin dip kompleksinin biiminde ve neminde belirleyici olduunu ileri

srerek sonuca ular. Msaade ederseniz, bu tezin belli bal ayrntlarn

inceleyeceim.

Mazlishe gre, XIX. yzyln banda, John Stuart Mill, babas ve

babasnn kua ile mukadder bir kucaklamaya mahkum oldu. Bu iliki,

hem baba hem de oul iin, her ikisinin de kendi bireysel kiiliklerini

biimlendirmeye ya da yeniden teyit etmeye olduu kadar, bir dierinin

varln tanmlamaya da alt merkezi bir deneyimdi (s. 428). Bu ayn

zamanda ok kiisel ve temsili bir sembolik ilikiydi. Baka bir ifadeyle, bu

iliki, hem iki zgl birey iin esiz ve ayn zamanda da, imdi modernleme

dediimiz geni lekli sosyal dnm tarafndan retilen tipik bir baba-oul

atmasyd.

23 Edgar A. Levenson, The Fallacy of Understanding: An Inquiry into the Changing Structure of

Psychoanalysis (New York, 1972), s. 73.


111

Mazlish, bu sosyal dnm, iki temel balk yapsal deiim, dnsel

deiim, altnda tartr. O, yapsal deiimle, politik ve ekonomik

vehelerinde Demokratik ve Endstriyel Devrimleri ya da daha geni bir

ekilde, modernlemeyi kapsayan ifte devrimler, dediimiz ey tarafndan

evrelenen btn hareketi kasteder (s. 18). Bu modernleme sreci (ilk olarak

Byk Britanyada, daha sonra da farkl biimlerde Bat Avrupann tamamnda

deneyimlenmitir), karlkl olarak etkileim halinde olan birka faktr ierir:

gen nfusun (25-30 ya grubu) byk oransal ykselii ile oluan 1750den

1840a kadar olan dnemdeki dramatik bir nfus artnn meydana getirdii

szde Demografik Devrim; endstrileme ve demokrasiye ynelik bir eilim

(hem yeni fikrinin pompalanmas hem de geleneksel olmayan mesleklerin

yetenekli gen insanlara almas); krsaldan ehre ynelik corafi dnme

elik eden ehirleme ve geleneksel aile ile sosyal balarda grlen bir

zayflama; geni aileden, ocuklar ve ebeveynler arasndaki duygusal balarn

artmasn ve ocuklarn ebeveynlerini amas fikrini temsil eden ekirdek aileye

uzanan (bu konuda, halihazrda aile tarihileri arasnda byk bir tartma

olmasna ramen) bir deiim. Bu dnmler, hep birlikte, babalar ve oullarn

kendilerini dorudan rekabet iinde bulmalar olasln ve bundan dolay da,

tpk toplumsal bakaldrlar gibi, psiik olann imkann gelitirmilerdir.

Mazlish, yapsal deiimlere ek olarak, dnsel deiimlerin zellikle

gnlk hayattaki ortak varsaymlar olmaya eilimli olanlarn, etkisini de

kefeder. Bunlardan biri, giderek artan bir ekilde yaylan, modern insann ve

toplumun eskileri atn, ilerlemenin her gn daha da telere uzandn ileri

sren geliim dncesidir. Bir dieri ise, Baba Tanry sorgulayarak,

duygunun, dinin yerini almasn bertaraf eden ve gerek babalar balk

ayaklarla dorudan oullar ile yzlemek zorunda brakan Darwinist

Devrimdir. stelik Darwinizmin, Sosyal Darwinizm eklinde, oullarn babaya

kar mcadelesini ahlaki olarak hakl gstermeye alt grlmektedir.

Aktr ki, bilinmeyen miktarda baba ve olu etkileyen bu tr dnceler

tarafndan retilen kltrel iklimin bulunduu yntemde ar eitleme

olmaldr. Mazlish, yalnzca zgl bir durumla ilgilenmekteydi. Onun ba

meselesi, bu tr dncelerin, yalnzca, ortak bir dnce iklimindeki nemli bir

unsur olarak, kuaklar aras atmalara eklenebileceiydi. Hatta bu

dncelerden birine ilerleme dncesi- ynelik Romantik meydan okuma,

kuaklar aras gerginlie katk salamtr. nk Romantikler, bu dnceye,

Mustafa Alican

112

yalnzca, ilerleme dncesini destekleyen yeni endstriyel toplumun en eski

kurucular arasndaki gerek babalara saldrarak, saldrabilirlerdi.

Sonu kanlmazdr: ou kez ailenin, snfn, meslein ve eitimin

snrlarn aan yapsal ve dnsel deiimler, baba-oul ilikilerine bir

gerginlik katmak iin bir araya gelmitir. XIX. yzyl, byk sosyal deiimin

kuak atmasna yol at ve kiisel atmalarn, srasyla, daha geni sosyal

dnme ekil ve anlam verdii esiz bir dip ayd (s. 429). Mazlish,

bunun gibi birka kuak atmas nermektedir. lk isyankar oullar (James

Millin kua), esasnda nazik ve dierlerine nazaran otoriter olmayan babalara

bakaldrdlar, kendilerini otoriterletirdiler ve yeni endstriyel dnyann

kendilerini yetitirmi inaclar oldular. Ardndan, sonraki kuaa mensup

olanlar (John Stuart Millin kua), Freudun XIX. yzyln sonunda

karlat ve analiz ettii biimiyle dip kompleksinin reticileri olan yeni

otoriter babalara isyan ettiler. Bundan dolay, en azndan hipotetik olarak, Freud

tarafndan tanmland haliyle yerel, modern bir olgu olan klasik dip

problemi, ge XIX. yzyln dnen histerisi gibi, btnyle ortadan kalkabilir.

Byle bir gr, normal geliimin bir aamas olarak, dip kompleksinin

evrenselliinden kuku duymaz. Yalnzca, bu kompleksin yaygn kolektif

tutumun bir gerei olarak aklanmasnda, sosyal realitelerin psiik realiteler

kadar nemli hatta daha da nemli- olabileceini savunur. Bir baka ifadeyle,

metodolojik olarak ve onun tezinin doruluu tam anlamyla bir tarafa,

psikotarihi iin nemli nokta, Mazlishin, analizine sosyal ve entelektel

deiimle balamas ve psiik atmay, bir baka yerden deil de onlardan

tretmesidir.

Yaygn koullar altndaki kuak atmas ve muazzam sosyal deiim

nemlidir. Hayatlarn biimlendirmeyi ve anlamlandrmay uman zgl

bireylerin kiisel mcadeleleri ne olacaktr? Saysz olasln dnda, Mazlish,

temsili olarak John Stuart Mill ve babasnn durumunu tercih eder. Fakat bu iki

adamn kiisel konumuna ynelik muamelesinde bile, isel ve dsal

uygunluklar arasndaki dengesini srdrr. zninizle, onun, John Stuart Millin,

bizzat Millin de Otobiyografisinde (1873) bu merkezi ve heyecan verici olaya

gndermede bulunduu psikolojik krizleri ile ilgili analizini ksaca tartmaya

aarak bu dengeyi rneklendireyim. lk olarak, bu kriz, ak bir ekilde

dipaldir. Bir baba figrne ynelik fazlasyla elikili duygular bilinsiz,

gl bir dmanlk ve bilinli sayg- iermesi, Millin, Marmontelin

Mmoiresini okumas srasnda gerekleen tedavide barizdir. Mazlish bu


113

ksmda, dipal bir karakter ile ilgili birka ey grr. Hayal gc ile babasnn

lmn deneyimleyerek (burada Marmontelin babasnn yerine gemek) Mill,

babasna ynelik elikili ve aklanmam duygular sayesinde alabilirdi.

Babasnn lm ile ilgili bu hayali deneyim, Mille, hayalen onu ldrme ve

yerini alma eklinde ileyen babas ile rekabetini kabullenme imkan verdi.

Ayrca bu durum, ona, bir bakma, babasnn lmn nceden deneyimleme

olanan ve bylece, hayali bir yas ve melankoli dnemi vastasyla, sevilen

objenin kaybndan sz etme imkann salad. Melankoli (Millin depresyon

dedii), ksmen dipal ksmen narsistiktir. Mazlish, melankoliyi sevgi objesinin

ya da, daha ziyade, sevilen ve nefret edilen bir objenin, hayali kayb ile

retilen bir durum olarak anlamada, Freudun Yas ve Melankolisini (1917)

takip eder. Egonun, hayali kaybn etkisi altnda bu obje ile tanmlanmas, sevgi

ve nefretin, kiinin kendi egosuna ynelmesine neden olur. Sonu olarak

kendini sulama, deersizlik duygular ortaya kar ve bylece, gerekten de

sevilen bir objeye ynelik olan sulama, kiinin kendisine doru yn deitirir.

Bunun tek tedavisi, Millin de kefettii gibi, zamandr.

imdiye kadar Mazlish, konuya, tam anlamyla klasik psikanalitik libido

kuram asndan yaklamt. Fakat Millin dipal krizinin yeniden nksetmesi

(eski, oral bir krizinin alak perdeden sesiyle), yalnzca balangtr. nk

Mill, Mazlishin de gzlemledii gibi, yalnzca yeniden nksetmi bir dipal

kriz yaamam, ayn zamanda bir i ve kariyer krizi de yaamt. Bu durum,

bize, Millin psikolojik krizinin, sevilen ve nefret edilen bir objenin libidonun

belirli bir ksm ile donatld eski bir geliimsel krizin basite yeniden etkin

hale gelmesinden daha fazlas olduunu hatrlatr. O ayrca bir ego egonun

kendi acizlii ile ilgili farkndaln ya da en azndan, kendi bamszln elde

etmesindeki zorluu ieren bir kriz- kriziydi (s. 215). Byle bir bak, klasik

psikanalizin dipal ve narsistik ynelimini ierir, fakat ayn zamanda, Millin,

babasnn kusurlar ve ailesi ile olan ilikisi noktasnda kendisini yeniden

tanmlama ihtiyac noktasnda drst olan bir bilin ile ilgili ergenlik sorununu

kapsamak iin bu ynelimin tesine geer. Sonra bu ego sorunu, bizi,

kendisinde, ailenin de tpk sosyal ve entelektel yapnn deimesi gibi

deimesinden dolay, kuaklar aras ilikilerin btnyle sorunsallat geni

yapsal ve dnsel ereveye geri gtrr.

Mazlish, James ve John Stuart Millde, daha sonra, yaplabildii lde

psikotarih yapar. erik asndan, sonu, herkese bilinen Milller ve sosyal

deiimin temel mekanizmas (s. 429) olarak kuak atmasnn rol ile ilgili

Mustafa Alican

114

genel bir nermenin yan sra, kiiye zg olann derinletirilmi bir

kavrandr. Yntem asndan, sonu, psikotarihi iin rnek niteliindedir.

Fred Wenstein ve Gerald M. Plattn yakn zamanlarda ileri srm olduklar

gibi, bir almaya, bireysel yaam tarihinin perspektifinden balamaktansa

sosyal dnyadaki gerek problemlerin perspektifinden balamak, kendisini

gerek bir psikanaliz ve tarih kaynam olarak ina etmek istedii takdirde,

psikotarihin atmas gereken ok nemli bir admdr.24 Bir klinisyen, bir

spektrumun psiik sonunda, o noktadan hareketle ak ulu birka aileye kadar

uzanan sosyal, ekonomik, politik ve dier deikenlere ynelebilir. Fakat

psikotarihi, der Weinstein ile Platt, sosyal atmann, drtnn

davurumundan (vaka tarihesinin ve prehistorik paradigmalarn geleneksel

tarihd yaklam) deil, insanlarn, benimsenmi standartlara gre davranma

kapasitesini etkileyen sosyal dnyadaki gerek problemlere verilen

karlklardan (s. 221) kaynakland fikri ile balamaldr. Mazlishin yapt

budur. Sonu, zaman ya da mekana baml olmadan olduklar ey olabilen iki

evrensel modelden ziyade, zel bir tarihsel balamda (elbette, ayn balam

ierisinde olabilecekleri baz baka eyler de varken) neyse o olabilmi olan iki

adamn portresidir.

V

imdiye kadar, psikotarihin ok zgl bir alan ya da yntem olduu ak bir

biimde anlalm olmaldr. Psikotarih, (byk lde Eriksona borlu

olduumuz) salam bir teorik temele sahiptir ve bu teorinin, tarihsel

malzemenin birka alanna uyguland baz baarl rneklerini ortaya

koymutur. Fakat psikotarih, asla btnyle baarl ya da baarsz deildir.

Btn metodolojik problemleri zlm olan bir alan olduu da sylenemez.

Psikotarihin teori ve pratii ile ilgili tartmam, hem psikotarihin tartmal

yapsnn, hem de uygulanmas ile ilgili zorluun sebebi olup kalc olma

ihtimali bulunan ve benim gzme en nemli grnen sorunlar zerine bir

dnme ile bitirmek istiyorum. Psikotarihiler bu sorunlarn farkna

varmaldrlar, nk bunlar bir tr tehlike ve risk arz etmektedirler.

24 The Coming Crisis in Psychohistory, The Journal of Modern History, 47 (Say 2, Haziran,

1975), 202-228. Bu argmann teorik temeli ile ilgili daha geni bir yorumlama iin baknz: Fred Weinstein ve Gerald M. Platt, Psychoanalytic Sociology: An Essay on the Interpretation

of Historical Data and the Phenomena of Collective Behavior (Baltimore ve Londra, 1973).


115

lk olarak, yorumu ekillendirmek iin denetleyici bir varsaym kabul

ederek tarihsel gerei arptma sorunu vardr. Bir teorinin kendilerine

uygulanarak gereklerin arptlmas, yalnzca psikotarih iin deil, ou alan

iin bir tehlikedir. Yine de byle bir itiraz, psikotarihi iin bir dereceye kadar

kafa kartrc olmak durumundadr. Kukusuz, psikotarih yapmann btn

meselesi, verili bir psikolojik teorinin bir tarihsel olaya ya da figre

uygulanmasdr. Bunun byle olmas ve bu soruna verilebilecek tek gerek

cevap olarak, gereklerin, denetleyici teorik varsaymlar tarafndan arptlmaya

uygun olduu varsaym, psikotarihinin, teoriyi gereklere uygulamadaki

incelik ve uyumudur. Ben zaten giriimin geerliliini savunduum iin, bunun,

teorinin gerekleri denetleme sorununa uygun bir cevap olduuna kuku

duymuyorum. Fakat bu cevabn, en azndan iki gizli ve btnyle ciddi zorluk

ierdiini de kabul etmek zorundaym.

Bunlardan biri, teorinin formle dayal ve mekanik bir ekilde

uygulanmas olasldr. Klasik Freudyen teori, herkesin bildii gibi, son

yetmi ylda bir tr tarihsel (ve edebi) figrlerde, neredeyse tekdze bir dip

kompleksleri dizisinin kolaylkla kefini salamtr. imdiki tehlike,

zerinde allan her figrde, ayn ekilde formle dayal olarak kiilik

probleminin kefedilmesidir. Ya da Eriksonun sekiz evresini, muayyen bir

bireyin yaamna basite uygulama Mazlishin de dedii gibi, Eriksonun

hemen hibir zaman kesinlikle niyetlenmedii bir ey- eilimidir. Eriksonun

ellerinde, Gen Adam Luther gibi bir kitapta, sekiz evre, yeni ve beklenmedik

bir kavrayn kaynadr. Fakat sradan bir takliti bunu yapabilir mi? Mazlish

bir mrittir, ancak sradan bir takliti deildir ve bu sorunun farknda olduu da

aktr. Onun kitab, sekiz evrenin, bir forml haline gelmemeye ihtiyac

olduunu gstermektedir. Onun, Eriksonun fikirlerinin birounu her iki Mille

uygulamay baarmas ve her durumda gereklerden karlacak yoruma imkn

salam olmas, bir tarihi olarak kendi uyum ve yeteneine sunulmu bir

vgdr. Tehlikenin farknda olan bir kimse yalnzca yle diyebilir: eer

psikotarih her halkarda mevcut olacaksa, psikotarihilerin, teoriyi nasl

esneke ve ihtiyatla kullanmalar gerektiini renmeleri gerekir.

Dier zorluk kalcdr. Teorinin deimesi gerei ile ilikilidir.

Iskartaya karlabilir, daha elverili bir yapya evrilebilir ya da her ikisinin bir

ksm olabilir fakat deiir. Daha nce, psikotarihi, yazarken, psikanalizin

geliimi sanki 1920 ylnda durmu gibi davrand iin ego psikolojisinin

geliiminin onu imknsz (ayn zamanda gereksiz) kldn ileri srmtm.

Mustafa Alican

116

Peki, ya ego psikolojisinin gelecei? Ego psikolojisinin gemii ve gelecei ile

ilgili yakn tarihli bir makalede, Robert R. Holt, gerek anlamda iki ego

psikolojisinin var olduunu yazmtr.25 Biri, Freudun, szmona zihnin

yapsal grnmnden (bir baka ifadeyle, id, ego ve sperego) neet eden ve

klinik olarak, temelde, egonun igdsel drtler karsndaki durumu ve onlara

kar kendisini nasl savunduu ile ilgilenerek varln srdren ego

psikolojisidir. Dieri, Freudun lmnden sonraki gelimeler sonucu ortaya

kmtr ve temel anlamda, uyarlamal ve psikososyal ego fonksiyonlar ile

ilgilidir. Eriksonun fikirlerinden bazlar ile ilgili eski, ksa bir almamda, bu

daha geni ego psikolojisinin baz yararlarna iaret etmeye almtm. Su

gtrmez bir ekilde, psikotarihinin kullanmna en uygun olan ikinci ego

psikolojisidir. Buna ramen Holt, bu ego psikolojilerinin her ikisinin de mevcut

deiimin snrnda olduunu savunmaya devam eder. Onlar, Freudyen

metapsikolojiye bal olduklar noktada, byk olaslkla skartaya

karlacaklardr. Dorudan klinik gzlemlere ve Freudyen teorinin baz

ynlerine bal olduklar noktada ayakta durabilirler, fakat yalnzca, psikolojik

teorinin dier trleriyle kendilerini sentezleyerek yaratan daha uygun bir

psikolojinin bir paras olarak. Holtun sav doru olabilir de, olmayabilir de.

Tpk dier btn bilim adamlar gibi, psikotarihinin ilgilendii nokta, teorik

deimeye kar srekli olarak teyakkuzda olmak zorunda olmasdr (ou

hmanistin iyi eitilmedii bir ey). Aksi takdirde, gerekleri arptmakszn

bile olsa, hem modas gemi olan hem de sert bir ekilde dntrlm olan

denetleyici varsaymlar kullanmaya eilimli olacaktr. te yandan,

psikotarihinin, kullanabilecei en iyi teoriyi bir defa kullandnda,

almasn, bilim dnyasndan daha iyi ya da daha yeni bir ey gelmesine kadar

geciktirmesi gerektiini sanmyorum. Teorinin, hlihazrda bir kez yeterli

olduu noktada, psikotarihi, basite, gelecek teorik deiimin riskini gze

almaldr.

Psikotarihiler iin teorinin gerei kontrol etmesi tehlikesi ile ilgili

olan ikinci bir tehlike, psikolojik aklamalarn gereksizlii ile ilgili olandr.

Psiik deneyim, bize, belirli bir dncenin doruluu ya da yanll ile ilgili

bir ey syler mi? Eer deilse, o zaman, kendi terimleri ile deerlendirilmesi

gereken dncenin psikolojik kaynaklar ile ilgili bir aklamann btnyle

gereksiz olduu doru deil midir? Cevap, elbette, evettir herhangi bir

25 Robert R. Holt, The Past and Future of Ego Psychology, The Psychoanalytic Quarterly,

XLIV (No. 4, 1975), 550-576.


117

dnce kendi terimleri ile deerlendirilmelidir ve kendi psiik kkenlerine

indirgenmemelidir. Psikotarihin (ve hatta psikolojik edebi eletirinin)

geliimindeki en byk talihsizliklerden biri, bu ak gerein genellikle ihmal

edilmesidir. Bundan dolay, bir dnce ile ilgili doru (felsefi, politik, estetik

vb) almalarn ou, bastrlm ocuksu fantezide kefedilmitir. Bu, en

azndan, Eriksonun psikososyal sz daarcnn ve epigenetik yaam

evriminin ada psikotarihinin uzak durmasna olanak salad eylerden

biridir. Mazlish, bu sorunun tamamyla farkndadr ve Millin dncelerini

psikolojiye dntrmeyi reddetmektedir. Dedii gibi, Millin felsefesinin

kendi bamsz tarihi vardr ve onun deeri konusunda hkm vermek, kendi

kkenlerinden bamszdr (s. 227).

Daha incelikli bir ekilde, Millin entelektel geliimini, ayn zamanda

duygusal ve entelektel olan byme devresinde birbirine gre tutum taknan

psikolojik geliimi ile dnceleri arasnda diyalektik nerdii bir yntemle ele

alr. Kitabnn son yarsnda, Mazlish, biimlendirici (formative) yllardan ve

psikolojik krizden, Millin Carlyle, St. Simoncular, Comte, Alman

Coleridgecileri (zellikle John Sterling), Tocqueville ve Harriet Taylor ile

karlamas ile ilgili bir tartmaya ve Millin kadn sorunu, politik ekonomi ve

mantk ile ilgili almalar zerine bir dnmeye sapar. Burada, duygusal bir

ilikinin, Millin dncelerini nasl deitirebildiini ve srasyla da nasl

Millin bireysel psikolojik geliiminin bir paras haline geldiini gstermeye

alr. Bu yaklam, Mazlishin, Millin, nemli kiisel ilikilerinin her birinde

yinelenen bir modeli tanmlamasna olanak verir. lk olarak, Mill, kendisini

stn nitelikli bir retmenin huzurundaki miskin bir renci konumunda

sunar ve daha sonra, retmeninin dncelerinden bazlarn devam

ettirirken (s. 240), yava yava bamszln iddia eder. Mill bu ekilde,

dncelere, hem bilisel hem de duyusal olarak karlk verir. Dnceler,

Millin gereksinimlerinden bamsz olarak kendilerinden bir gereklie

sahiptirler, fakat te yandan sz konusu gereksinimleri de karlayabilirler.

Mazlishin kantlad ey, bir baka ifadeyle, dncelerin, bireysel

psiik deneyimden bamsz zler olarak, insan gereksinimlerini

ekillendirebilecei ve ekillendirdiidir. Byle bir gr, btn dncelerin

temel anlamda doruluunu kabullenir ve onlar deerlendirme grevini, her

disiplinin uzmanlarna brakr. Ayrca psikotarihiye, kendisinde, bireysel,

yapsal ve zihinsel unsurlarn tarihsel srete birbirlerinin benzerleri olarak ilev

grd yntemi, indirgeyici olmayan bir biimde tanmlama imkn verir.

Mustafa Alican

118

Millin durumunda, bu, onun 1840l yllara ait hogrl ve msamahakr

liberalizminin iki mstakil ve her halkarda ayn problemle ilgili benzer

yntemin sonucu olduu anlamna gelir: ilk olarak, babasnn snrl faydacl

ve Carlyle, Coleridge ve Comte gibi faydac olmayan dnrler tarafndan

temsil edilen dnceler arasndaki entelektel bir karlamann; ikinci olarak

ise, babasnn otoritesine kar ksmi isyann ve (sonunda) onun otoritesini

ksmen kabullenmeyi ieren bir yeniden douun duyusal deiiminin.

Gerein, teori ve gereksiz psikolojik aklama ile saptrlmas, bundan

dolay, psikotarih alannda sk grlen problemlerden iki tanesidir. Bir nc

problem de bilinen gereklerin tesinde tahminlerde bulunma ile ilgili bir

eilim-, psikolojik teorinin uygulan ile ilgilidir. Buradaki mesele, gerekleri

saptrabilecek olan teorinin dhil bulunduu yntem deil, gereklere dayal

boluu teorik speklasyonla doldurma tevikidir. Bu, muhtemelen, psikotarihe

ynelik bir eilimden daha fazlasdr. Muhtemelen, dier iki problem gibi o da

alana zgdr. nceleme nesnesi l ya da diri olsun, ok ya da az kaynak

malzemesi bulunsun, psikotarihi veriden yoksun bulunduunda ya da ne

olduunu bildiine emin olduunda, herhangi bir psikotarihsel almada bu

noktalar her zaman grlebilir. Karsnda yaayan bir hasta bulunan bir

klinisyen iin bile belirli psikolojik malzemeden dolay gerek veriyi elde

etmek kolay bir mesele deildir. Genellikle erken dneme ait malzemenin teyidi

daha zordur. Fakat yeni malzeme iin bile, yine de nasl bir ey anlayacana ve

neden anlayacana vkf olmak ounlukla ok zordur. nceleme nesnesi bir

hastadan ziyade tarihsel bir figr (l ya da diri) olduu iin, pikotarihinin

davran olarak tanmlayabildii ey ile duyusal deneyim ya da davrann

ardndaki zn nitelii hakknda anlam kard ey arasnda kanlmaz bir

gedik vardr. Bu noktada, psikotarihi, ister psikanalist ister analitik ynelimli

tarihi olsun, gedii, teori ve kliniksel (ya da klinik olarak duyarllatrlm)

deneyimin bir kombinasyonuyla doldurmaya alma eilimindedir. Erikson,

bunu, Gen Adam Luther ve Gandhinin Hakikatinde yapar zellikle de bu iki

adamn bebeklik ve ocukluklarndan bahsettii yerlerde. Mazlish, bu

speklasyona minimum seviyede bal kalr, fakat Millin temel gven ile ilgili

krizine gndermeden bulunur ve elbette, onun psikolojik krizinin dipal

doasndan sz eder. Mutlak bilginin yokluunda, bebeklikteki temel gvenin

varln ya da yokluunu ve gvenin tesinde, anaerkil ihtimamn belirli bir

zellii ve slubunun varln temsil eden baz yetikin zelliklerden sonu

karmaktan; ya da zerklik ve giriimden, ataerkil bir varoluun belirli bir


119

trnn ima edilmi varl ya da yokluundan baka ne kalr geriye? Bununla

birlikte, bu speklasyon nasl geerli olabilir?

Cevap, tehlikeli bile olsa, bir yanyla teori ve bir yanyla bu teoriyi

kullanan kiidir. Daha nce, demode ve yetersiz bir teorinin tehlikelerini

aklamtm. nsan davrannn deneysel ya da kliniksel gzlem ve deneyimine

dayal olarak akla uygun bir ekilde temellendirilmi olan teoriye eklemek

istediim tek ey, kendisinde, en azndan tarihsel bir figrn davrannn

yorumlanmasnn temellenecei geici olarak geerli olan bir zemindir.

Varsaylm olan byle bir yorum, deneysel, hatta hipotetik olmaldr. Fakat,

eer byle bir anlamda sunulursa, psikolojik teori (ya da, en azndan kullanlan

biri) ile ilgili btnyle pheci olan bir kimse dnda, sonucun nasl itham

edilebileceini bilemem. O halde, orada teoriyi kullanan kii vardr. yi bir

klinisyen, bir hastada psikolojik olarak srmekte olan eyin ne olduu

konusunda ou kez zekice bir tahminde bulunabilir. Byle bir tahmin, kaza

ya da ans ile deil, uzun kliniksel deneyim ve hastann uzun sre devam eden

gzetlenmesi srecinden sonra gelir. O halde, ayn ekilde bir tarihi de,

teorinin yardm da olmakszn, konu edindii figrn davran konusunda,

hayat ve dnemi zerine yapt uzun sreli incelemelere dayanarak yaratc bir

tahminde bulunabilir. Psikotarihi, muhtemelen, bilgi dolu ve mantkl bir

tahmin yapmak iin, ne arayaca konusunda kendisine rehberlik etmekten daha

fazlasn yapamayan bir teoriden yardm alr. Ezoterik altrma gereksizdir,

yalnzca teorinin klavuzluundaki deneyim kifayet eder. Her hlkarda, doru

ya da yanl, psikotarihi, inceleme nesnesinin deneyimi ile ilgili baz eyleri

tahmin etme riskini almaldr. nk psikotarih, yorumlanmam veriye ancak

bir noktaya kadar izin verir. Son tahlilde yapmaya alt ey, gerekleri, her

bireysel yaamn, btn hayat devinimine yaylan egonun kimliine ve

btnlne ynelik maksatl bir aratrma olduu grnde temellenen

anlaml bir yapnn iine yerletirmektir.

VI

Bireysel insan egosu ve hayat deviniminin psikotarihteki merkezi konumu,

dorudan, drdnc ve son bir probleme daha neden olur. Bu, Liftonun,

psikotarihin drdnc paradigmas olarak tanmlad eydir ortak

psikotarihsel temalarla ilgili olan. Bu yaklamla, bireyselden darya,

Mustafa Alican

120

kolektif tarihsel deneyime doru ilerleyebiliriz.26 imdi ortaya kan soru,

kolektif davrana vurguyla, udur: psikotarih kendi kimliini koruyabilir mi (ve

korumal m) ya da sosyotarihe dnr m (ve dnmeli mi)?

Psikanalistlerin bireysel olaylardan ziyade grup fenomeni ile ilgilenme

giriimi, en azndan, Freudun Grup Psikolojisi ve Egonun Analizi (1921) kadar

eskidir. Bununla birlikte psikanalize yneltilen srekli ithamlardan biri

(rnein, szde neo-Freudyenler tarafndan yaplan), disiplinin, sosyal

gereklerden yeteri kadar haberdar olmamasyd. Aile biriminin, psikolojik bir

olgu olduu kadar sosyal bir olgu olduu da dorudur. Fakat sosyal teorinin

bak asndan, geni sosyal, ekonomik ve politik faktrlerin, temel aile

durumunun uzantlarndan baka bir ey olmad pek ak deildir. Bundan

baka, psikanalizin anlaml isel deneyime ynelik vurgusunun, kanlmaz

olarak birey ve toplum arasndaki atmann zmlenmesini kstlad ve

toplum iindeki gruplar arasnda mevcut olan atmann ele alnmasn

engelledii grlmektedir. Weinstein ve Plattin ileri srd gibi, ego

psikolojisi bu dengesizlii bir dereceye kadar dzeltir fakat yalnzca bir

dereceye kadar. Bu, gndelik hayatn nemli zelliinin, gd-ynelimli

paralanm davrantan ziyade ego-ynelimli davran olduunu gsterir.

Fakat teoride ortaya kan btnleyici vurgunun tarihine dair akl yrtmeleri

ego psikologlar bile incelememi olduundan dolay, psikotarihiler, tarihsel

veriyi yeterli lde kuatamayan: tarihilerin, atmay ynlendirmek iin

toplumdaki btn eylemleri, deimez (nevi ahsna mnhasr) kiisel koruyucu

zmler asndan genelletiremedikleri drt ve savununun gvenli

mekannda kalmaya eilimlidirler. Psikotarihiler, evredeki gerek

problemlere ilikin ego gereksinimlerini yerine getirmekle, aksi halde, tarihe

deneysel anlamda uygun bir yaklam retmekteki baarszla ilgilenmeyi

renmelidirler.27

Fakat psikotarihin odak noktasn birey ve toplum arasndaki

atmadan toplumdaki gruplar arasndaki atmaya kaydrmak o kadar kolay

olmayabilir. Bir kere, sosyal teorinin aklamas, bireysel olan ile kolektif olan

arasndaki mesafeye kpr kurmak iin gerekli olabilir. Bu teori, Liftonun

syledii gibi, paralanm, rtk, bulank ya da nmevcut kalr.28 O zaman,

bu teori, grece iyi kurulmu sosyal teorinin ya da yeni bir yapnn ister tamam

26 Lifton, On Psychohistory, s. 31. 27 The Coming Crisis in Psychohistory, ss. 210-212. 28 On Psychohistory, s. 36.


121

ister bir paras haline gelsin, orada, birok psikolojik deikenin eit

okluktaki sosyal faktrle (Weinstein ve Plattin hakl olarak srar ettii gibi,

yalnzca aile deil) iliki kurmasn salayan bir baka grev vardr. Bunun

nemli ve gerekli bir grev olduuna kuku yoktur. Fakat o psikotarihi iin

zorunlu mudur ve sosyotarih ya da psikanalitik sosyolojinin hilafna, psikotarihe

uygun mudur?

Bu noktada, iki eyin zerinde durulmas gerekir. Birincisi udur:

psikanalizin zellii, onun temel ilgisinin, her zaman tek, emsalsiz bireyin

psiik deneyimine ynelmesidir. kincisi, onun, psikanalistin birincil ilgi alanna

giren sosyal gereklik olarak, giderek psiik realitenin yerini almasdr. Birok

sosyolog ve sosyal psikiyatrist iin, isel alann dsal alanla bu yer deitirmesi

kuvvetle arzulanm olandr.29 Ne psikanalizin ne de psikotarihin, isel alan

kavramndan sarfnazar etmeye izin verememesini neririm. Sosyal teoriye

uyum salayabilirler ve salamaldrlar, fakat yalnzca bir noktaya kadar. Bu

nokta, bir ya da daha fazla insan olunda varln srdren eyi alkoyma ya da

gzden kaybetme arasndaki ince izgidir.

Aslnda, psikotarihin, byk adamlarn ve ortak tema paradigmalarnn

deiken oranlarndan mteekkil olan adamakll bir kombinasyon olduunu

savunuyorum. O, kullanlabilir en iyi psikolojik ve sosyal teoriyi kullanmaldr.

Fakat onun doal konular, bir ya da daha fazla bireyin, insani yaam

deviniminin aamalar sayesinde gelien ego kimliidir. Bunun, Mazlishin,

byk adam ve ortak tema yaklamlarn ak bir biimde birletiren James ve

John Stuart Milldeki odak noktas olduu kesindir. Liftonun, Devrimci

lmszlk: Mao Tse-tung ve in Kltr Devriminde (1968) yapt da budur.

Rportajlara dayal bir grup portresi yalnzca birka rnek verirsek, Kenneth

Kenistonun Bamsz (1965) ve Gen Radikalleri (1968) ile Liftonun

Yaamda lm: Hiroimadan Kurtulanlarnda (1967) karlatmz gibi-

bireysel olan ile grup modeli arasnda bir yere der. Robert Coles, tarihin

nemli, hassas bir dneminde yaayan bir insan olunun dorudan, srekli

olarak gzlenmesi amacndan sz ederken, kesinlikle bir psikotarihi olarak

yazar.30

Fakat rportajlar, ak ki, yaayan insanlar ile snrldr. Ayrca, bir

29 rnein, baknz: sosyal psikiyatrist Richard Rabkinin iddias, Inner and Outer Space: An

Introduction to a Theory of Social Psychiatry (New York, 1970). 30 Robert Coles, Children of Crisis: A Study of Courage and Fear (Boston, 1967), s. vii. Bu, bir

serinin ilk cildidir, serinin dier iki cildi imdiye kadar yaynlanmtr: Migrants, Sharecroppers, Mountaineers (Boston, 1971) ve The South Goes North (Boston, 1971).

Mustafa Alican

122

kimse ka tane rportaj btnyle kayt altna alabilir ki? Kimi yerde seici

zet gerekli olur istatistiksel soyutlamaya ynelik ilk adm.

Byk insan-ortak tema bileii temeline dayanan bir psikotarih, baz

su gtrmez kstlamalara sahip olur, fakat ayn ekilde, baz benzersiz glere

de sahip olur. Kstlamaya gelince, biri, psikotarihinin, sosyal deiim ve

iebak dnemlerinde, her ikisi iin salam kaytlarla en iyi ekilde

almasdr. rnein; on yedinci, on dokuzuncu ve yirminci yzyllar

btnyle karakterize eder. Dieri, psikotarihinin, ister istemez, salt bir grup

almas yapmaktan ziyade, dar bir karakterler kastna kslp kalmasdr.

Onun, muayyen bir almada (eer olursa) birka insandan daha fazlas iin

gelien bir ego kimlii aramann gerektirdii derinlemesine bak uygulamas

mmkn deildir. Bu hem pratik bir kstlama (pek ok insan iin yalnzca

zaman ve enerji vardr), hem de teorik bir kstlamadr (hatta kaynaklarn bol

olduu bir dnemde, her zaman, anlalmaz ve byk bir ounluk vardr).

Hatta byk romanclar (belki de ilk psikotarihiler) bu kstlamay

paylarlar,31 yine de panoramik roman ve byk merkezi karakterler kastndan

dolay, romanc, yalnzca snrl bir say ile adamakll ilgilenebilir. Geriye

kalan, bir trn ya da dierinin ekilsiz gruplarna ya da biimlerine ters

derek gzden kaybolur.

Tm bunlarn, psikotarihin btnleyici olduu, ancak dier

yaklamlarn yerini de almad anlamna geldiine kuku yoktur. Psikotarih,

(Millin dnceler tarihi de dhil) herhangi bir tr sosyal teoriden ya da

herhangi bir tr geleneksel tarihsel soruturmadan (bir ey renebilirse de),

yansz veri koleksiyonu (rportajlar, belgelendirme, istatistikler, gemi

tarihsel kaytlar) olarak, byle metodolojik abalarn yerini alamaz. Genellikle,

o, esasl bir insan bilimi Meyerhoffun tarihsel antropoloji dedii ey,32

yaratmaya ynelik birok giriim arasnda esizdir. Psikotarihin esiz bir

biimde yapabilecei ya da yapaca ey, hem hayal krkl ve bozulma, hem

de byme ve gelime olarak, dnemden dneme deiseler de her zaman

mevcut olan baz temel insan duygular ve gereksinimleri iin istatistiksel

soyutlamalar, sosyal davran modelleri ve tarihsel srecin ak arasnda bir yer

31 Her zaman, Eriksonun Gen Adam Lutherinin, belli lde byk bir romann ok boyutlu

karmaasna sahip olduunu dnmmdr. Cushing Strout da psikotarihi anlat formu sayma eilimini not eder ve Luther, Oppenheim, de Sade, Thomas Becket, Thomas More ve Tom Paine ile ilgili yirminci yzyl oyunlarnn bir tr psikotarih olduunu ne srer. Baknz: Ego Psychology and the Historian, s. 285.

32 Meyerhoff, On Psychoanalysis as History, s. 19.


123

elde etmektir. Bu, tarihsel kayda ek olarak, Norman Birnbaumun da ileri

srd gibi, yeni bir eletirel miras oluturur (sanyorum, grece ideolojik bir

ey olmasa da).33 Ama ister topya ister yalnzca anlama olsun, psikotarih,

dncelerin ve sosyal meselelerin kiilii nasl etkilediine ya da tam tersine,

nevi ahsna mnhasr deneyimin olas sosyal sonularna (btn tarihsel

figrlerin deil, onlarn tesinde, normatif ve ortalama olanlarn), tarihsel

deiimin ve ego kimliinin karlkl olarak birbirlerini nasl etkilediine ya da

irrasyonel olann tpk rasyonel olan gibi tarihi nasl biimlendirebileceine dair

derinletirilmi bir kavray olarak kaydedilmeyi hak eder. Bunlar, kesinlikle,

iyi psikotarihin tarihsel antropoloji bilimine ekleyebilecei eylerdir.

33 Norman Birnbaum, Critical Theory and Psychohistory, Explorations in Psychohistory, s. 211.

Documents

Richard Nolan - Psikotarih Teori ve Pratik.pdf