REGULACYJNA ROLA PAŃSTWANA RYNKU KREDYTÓW

KONSUMPCYJNYCH W POLSCE

7.1. WPROWADZENIE

W ostatnich latach rynek kredytów konsumpcyjnych odgrywa coraz więk-szą rolę w gospodarce światowej. Wielkość zadłużenia w relacji do PKB nie-mal we wszystkich krajach wysoko rozwiniętych wzrasta. Podobne obserwacjemożna poczynić dla Polski. Większa dostępność instrumentów kredytowychdla gospodarstw domowych przy jednoczesnej zmianie sposobu postrzeganiakredytów przez konsumentów skutkuje wzrostem poziomu ich zadłużenia.Równolegle można zauważyć stopniowe zwiększanie złożoności instrumentówfinansowych oferowanych gospodarstwom domowym. Dlatego też usługi fi-nansowe (a w szczególności kredytowe) były jednym z pierwszych obszarówregulacji prawnej stosunków pomiędzy profesjonalistami a klientami indywi-dualnymi1. Uważa się, że system finansowy należy do najściślej regulowanychsektorów gospodarki2.

1 S. Smyczek, Ochrona interesów konsumentów na rynku usług finansowych [w:] Ochrona in-teresów konsumentów w Polsce w aspekcie integracji europejskiej, pod red. E. Kieżel, Difin, War-szawa 2007, s. 130.

2 F.S. Mishkin, Ekonomika pieniądza, bankowości i rynków finansowych, WydawnictwoNaukowe PWN, Warszawa 2002, s. 375.

7

159

Problem regulacji rynków przez państwo wynika z braku możliwości osią-gnięcia efektywności ekonomicznej w sensie Pareto. W sytuacji zawodnościrynku państwo ma do spełnienia ważną rolę. Celem niniejszego rozdziału jestokreślenie aktualnego stopnia regulacji rynku kredytów konsumpcyjnych w Pol-sce i ocena rozwiązań prawnych w świetle doświadczeń europejskich. Istotnawydaje się odpowiedź na pytanie, czy państwo poprzez unormowania prawnewinno zapewniać ochronę konsumentów, czy też powinno aktywnie wpływać nasposób alokacji kredytów w gospodarce. Wybór odpowiedniego zakresu regula-cji wydaje się mieć niebagatelne znaczenie – przeregulowanie rynku może nega-tywnie odbić się na jego efektywności. Wówczas korzyści z ingerencji państwaw rynek mogą być mniejsze od zakłóceń wywołanych polityką państwa. Napodstawie przeprowadzonych analiz wskazane zostaną kierunki zmian w zakre-sie regulacji rynku kredytów konsumpcyjnych w Polsce.

7.2. POJĘCIE I KLASYFIKACJA KREDYTUKONSUMPCYJNEGO

Kredyt konsumpcyjny można zdefiniować jako rodzaj kredytu udzielanegokonsumentom na zakup dóbr i usług konsumpcyjnych3 lub służący refinansowa-niu zadłużenia, które zostało zaciągnięte w związku z tego rodzaju zakupami.Z pomocą kredytu konsumpcyjnego gospodarstwa domowe finansują swoją in-dywidualną konsumpcję. Ten rodzaj kredytu może mieć charakter zarówno krót-ko- jak i długoterminowy. Kredyty konsumpcyjne mogą być również przezna-czane na finansowanie zakupów dóbr trwałego użytku (mebli, samochodów,sprzęt RTV i AGD), a także nieruchomości (nabycie, remont, modernizacja)4.W przypadku tego rodzaju zakupów konsumpcja rozkłada się na wiele okresów.

Jeżeli chodzi o przedmiotowe podejście do definicji kredytu konsumpcyjne-go, w praktyce pojawia się problem z jego właściwą klasyfikacją. Część wydat-ków konsumpcyjnych w istocie może służyć celom niekonsumpcyjnym – zaku-pione na kredyt dobro (np. komputer, samochód) może być przez gospodarstwodomowe wykorzystywane nie tylko na prywatne potrzeby, ale także w związkuz pracą zawodową. Innym problemem w tym wypadku pozostaje ustalenie fak-

3 Dobra i usługi konsumpcyjne pozwalają zaspokajać konsumentom ich potrzeby, w przeci-wieństwie do dóbr produkcyjnych (inwestycyjnych), które przetwarzane są w kolejnych procesach(etapach) produkcji.

4 C.A. Dauten, Financing the American Consumer, Consumer Credit Monograph no. 1,American Investment Company of Illinois, St. Louis 1956, s. 3.

160

tycznego przeznaczenia kredytów, które nie mają precyzyjnie określonego celukredytowania5.

Alternatywną koncepcją jest podejście podmiotowe, w którym to charakterkredytobiorcy przesądza o klasyfikacji kredytu. Tego rodzaju podział opiera sięna założeniu, że konsumenci zaciągając kredyt finansują nim wydatki o charak-terze konsumpcyjnym. Taka definicja została przyjęta w ustawie o kredycie kon-sumenckim6. Zgodnie z tą ustawą kredyt konsumencki to taki, który jest udzie-lany konsumentowi. Stosownie do art. 2, ust. 4 tej ustawy, konsumentem jestosoba fizyczna, która zawiera umowę w celu bezpośrednio niezwiązanymz działalnością gospodarczą. Rodzaj umowy o kredyt konsumencki ustawodaw-ca zdefiniował dość szeroko, ponieważ może obejmować ona: 1) umowę po-życzki, 2) umowę kredytu w rozumieniu przepisów prawa bankowego, 3) umo-wę o odroczeniu konsumentowi terminu spełnienia świadczenia pieniężnego,4) umowę, na mocy której świadczenie pieniężne konsumenta ma zostać speł-nione później niż świadczenie kredytodawcy, 5) umowę, na mocy której kredy-todawca zobowiązany jest do zaciągnięcia zobowiązania wobec osoby trzeciej,a konsument do zwrotu kredytodawcy spełnionego świadczenia7. Jednocześniew świetle omawianych przepisów za kredyt konsumencki nie uznaje się umówna kwotę przekraczającą 80 tys. zł (albo równowartości tej kwoty w innejwalucie niż waluta polska), a także umów przewidujących limit zadłużeniaz tytułu pożyczek i kredytów odnawialnych w rachunku oszczędnościowo--rozliczeniowym lub w rachunkach oszczędnościowych innych niż rachunkikredytowe8.

Z kolei w oficjalnych statystykach nie wyodrębnia się pojęcia „konsument”,ale operuje się definicją „gospodarstwo domowe”. Zgodnie z terminologią Głów-nego Urzędu Statystycznego, Narodowego Banku Polskiego oraz standardami

5 Coraz częściej pojawiają się również sytuacje, w których gospodarstwa domowe kredytamizabezpieczonymi na nieruchomościach finansują bieżącą konsumpcję – por. S. Finlay, ConsumerCredit Fundamentals, Palgrave Macmillan, Houndmills–New York 2005, s. 3–5; M. Davey, Mort-gage Equity Withdrawal and Consumption, „Bank of England Quarterly Bulletin” 2001, vol. 41,nr 1, s. 100–103.

6 Ustawa z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. nr 100, poz. 1081, z późn.zm.).

7 W tym kontekście warto zwrócić uwagę na niespójność stosowanej przez ustawodawcę ter-minologii – przez kredyt konsumpcyjny rozumie się także umowę pożyczki (regulowanej na grun-cie prawa cywilnego), która może zostać podpisana z innym przedsiębiorcą niż bank (np. lombardczy agencje pośrednictwa kredytowego). Nazwa „kredyt” ustawowo zastrzeżona jest dla instytucjidziałających na podstawie ustawy Prawo bankowe.

8 Por. art. 3 ust. 1, pkt. 1 oraz ust. 2, pkt. 5 ustawy o kredycie konsumenckim. Zastrzeżonojednak, że jeśli przekroczenie salda na rachunku bankowym (debet) trwa przez okres co najmniej3 miesięcy, w takiej sytuacji zadłużenie jest traktowane, w myśl art. 6 powołanej ustawy, jakokredyt konsumpcyjny.

161

Unii Europejskiej przyjmuje się, że gospodarstwo domowe obejmuje osoby pry-watne, przedsiębiorców indywidualnych zatrudniających do 9 osób włącznieoraz rolników indywidualnych9.

7.3. RYNEK KREDYTÓW KONSUMPCYJNYCH W POLSCE

Rozpatrując konieczność ingerencji państwa w mechanizm rynkowy należyokreślić podstawową przesłankę tego rodzaju działań, jaką jest wielkość danegorynku i jego znaczenie. Kredyty udzielane gospodarstwom domowym odgrywająistotną rolę w kształtowaniu podstawowych parametrów gospodarczych, takichjak tempo wzrostu PKB, stopa bezrobocia, dynamika cen towarów i usług kon-sumpcyjnych. Z punktu widzenia gospodarstw domowych wysokość zaciągnię-tych kredytów oddziałuje również na konsumpcję i poziom zaspokojenia po-trzeb. Istotną rolę odgrywa tu wysokość spłat rat kredytów, a także wysokość ichefektywnego oprocentowania.

W tabeli 7.1 zaprezentowano dane dotyczące wielkości zadłużenia gospo-darstw domowych w relacji do ich nominalnych dochodów do dyspozycji w wy-branych krajach OECD w latach 1995–2005. Zasadniczo we wszystkich krajachrozwiniętych poziom zadłużenia gospodarstw domowych zwiększa się. Szcze-gólnie widoczne jest to w przypadku Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii.W Polsce wskaźnik ten na tle innych krajów jest jeszcze stosunkowo niski. Nie-mniej jego dynamika jest najwyższa spośród rozpatrywanych państw.

Poziom ogólnego zadłużenia gospodarstw domowych w Polsce z tytułu kre-dytów i pożyczek charakteryzuje się również dużą dynamiką (por. rys. 7.1).W ostatniej dekadzie zadłużenie to nominalnie wzrosło blisko 12-krotnie –z 21,4 mld zł na koniec 1996 r. do ponad 254,9 mld zł w grudniu 2007 r. Dużetempo wzrostu wielkości kredytów i pożyczek gospodarstw domowych możnazaobserwować po 2000 r. Istotną rolę należy przypisać zwłaszcza znacznemuwzrostowi zainteresowania gospodarstw domowych długoterminowymi kredy-tami przeznaczanymi na zakup nieruchomości. Podobne tendencje występują

9 Obecnie w oficjalnych statystykach korzysta się z europejskiego standardu – European Sys-tem of Accounts 1995 (ESA 95) – zawierającego zasady klasyfikacji sektorowej w statystyce pie-niężno-bankowej obszaru euro wprowadzonego Rozporządzeniem Rady nr 2223/96 z 25 czerwca1996 r. w sprawie europejskiego systemu rachunków narodowych i regionalnych we Wspólnocie.Gospodarstwa domowe obejmują indywidualne osoby lub grupy osób, których podstawowymcelem jest konsumpcja określonych dóbr i usług.

162

w odniesieniu do krajów wysoko rozwiniętych – coraz większą część kredytówstanowią tam kredyty związane z zakupem nieruchomości10.

Tabela 7.1. Zadłużenie gospodarstw domowych jako procent nominalnych dochodówdo dyspozycji w wybranych krajach w latach 1995–2005

Kraj 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005WielkaBrytania 106,3 104,5 104,8 107,3 110,9 114,2 118,1 130,2 141,4 153,1 155,2

StanyZjedno-czone

93,4 95,0 96,1 97,1 101,4 102,7 106,8 112,1 120,2 126,8 135,2

Japonia 130,2 132,8 132,1 132,6 133,5 134,6 136,0 133,7 133,7 131,4 131,6Kanada 103,4 106,8 109,6 112,0 114,1 112,6 114,1 117,1 120,2 122,8 126,1Niemcy 96,8 101,3 106,7 109,0 113,7 114,1 111,3 111,7 110,8 109,3 107,5Francja 65,5 66,3 67,4 72,5 75,4 76,7 78,0 75,6 79,5 81,8 88,9Włochy 31,6 32,5 34,7 38,2 42,8 45,0 45,2 47,2 49,9 53,7 57,7Polska b.d. 7,4 9,0 9,5 12,2 13,8 14,6 15,5 17,3 18,4 21,6

Źródło: opracowanie własne na podstawie: OECD Economic Outlook No. 81, 1/2007 oraz danychGUS i NBP.

Jak wskazują eksperci, kredyty mieszkaniowe silnie oddziałują również na in-ne typy kredytów (np. zakupy ratalne wyposażenia mieszkań, sprzętu AGD/RTV,kredyty związane z kartami kredytowymi). Znajduje to odzwierciedlenie w ofi-cjalnych statystykach dotyczących kredytów konsumpcyjnych dla gospodarstwdomowych11.

Relacja kredytów i pożyczek gospodarstw domowych do PKB wynosiław Polsce na koniec 2006 r. około 17,3%. W aktywach ogółem sektora bankowe-go kredyty i pożyczki gospodarstw domowych stanowiły około 23,6%. Szacujesię, że wartość samych tylko kredytów konsumpcyjnych w Polsce w 2005 r. sta-nowiła 6% PKB. Wskaźnik ten w krajach Europy Zachodniej jest średnio dwu-krotnie wyższy. W Niemczech relacja ta wynosiła 11%, w Wielkiej Brytanii16%, w porównywalnej do Polski Hiszpanii była relatywnie mniejsza i sięgała8%12.

10 Kredyty hipoteczne i długoterminowe zaciągnięte przez gospodarstwa domowe w StanachZjednoczonych i Wielkiej Brytanii w 2006 r. stanowiły około 75% wartości kredytów ogółem. DlaPolski relacja ta na koniec 2006 r. wynosiła blisko 38% dla kredytów hipotecznych i 58% dla kre-dytów o pierwotnych terminach realizacji 5 lat i więcej (szacunki własne na podstawie danychOECD i NBP).

11 Por. Raport o stabilności systemu finansowego 2006, NBP, Warszawa 2007, s. 15–17 orazP. Czuryło, Polacy ruszyli na zakupy z grubszymi portfelami, „Gazeta Prawna” 2007, 17–19 sierpnia.

12 E. Więcław, Nadszedł kredytowy boom, „Rzeczpospolita” 2006, 3 lutego.

163

Rys. 7.1. Struktura zadłużenia polskich gospodarstw domowych z tytułu kredytówi pożyczek według terminów realizacji w latach 1996–2007Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP.

Rys. 7.2. Należności zagrożone gospodarstw domowych ogółem (w mld zł)i udział (w %) należności zagrożonych w należnościach gospodarstw domowychogółem w latach 1996–2007Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP.

164

Należy zauważyć, że pomimo wysokiej dynamiki kredytów dla gospodarstwdomowych jakość portfela kredytowego nie pogarsza się. Nominalna wielkośćnależności zagrożonych gospodarstw domowych ogółem w ostatnich latach byłastabilna i wynosiła około 10–13 mld zł (por. rys. 7.2). Z kolei udział należnościzagrożonych w należnościach ogółem po 2002 r. szybko spada, co należy wiązaćz jednej strony ze wzrostem tempa zaciągania kredytów przez gospodarstwadomowe, z drugiej natomiast – z polepszeniem ogólnej sytuacji mikro- i makro-ekonomicznej w kraju. Na tej podstawie można stwierdzić, że obecnie w tymwzględzie nie występują poważne zagrożenia związane z niewypłacalnościąkonsumentów. Kluczowe wydaje się kształtowanie tych parametrów w przyszło-ści, zwłaszcza że większość zaciąganych kredytów ma charakter długoterminowy.

7.4. PRZYCZYNY ZAWODNOŚCI RYNKU KREDYTÓWI ROLA PAŃSTWA

Ogólną przesłanką konieczności regulacji przez państwo rynku kredytów,oprócz wcześniej już wskazanej wielkości rynku, jest znaczne ryzyko wystąpie-nia jego niesprawności. Wynikają one z samej istoty tego rynku – niefizycznyi często abstrakcyjny charakter transakcji finansowych powoduje, że wymagająone szczególnego zaufania pomiędzy stronami. Nie bez przyczyny instytucje fi-nansowe określa się także w ustawodawstwie mianem instytucji zaufania publicz-nego13.

Problem rynków finansowych wiąże się z kosztami transakcyjnymi, do któ-rych można zaliczyć koszty: zbierania informacji, przygotowania transakcji,monitorowania i ewentualnej późniejszej egzekucji. W tym przypadku alokacjadokonywana przez rynek nie jest darmowa i wiąże się z wymiernymi kosztamitransakcyjnymi.

Zasadniczą rolę w sektorze finansowym odgrywa informacja. Znaczny sto-pień skomplikowania współczesnych umów kredytowych powoduje zjawiskookreślane terminem asymetrii informacyjnej (information asymmetry). Sytuacjata ma miejsce przed zawarciem transakcji – strona (lub strony) ma zbyt małoinformacji o swoim partnerze. W przypadku rynku kredytów konsumpcyjnychdla gospodarstw domowych problem ten dotyczy zarówno kredytobiorcy, jaki kredytodawcy. Asymetria informacyjna w tym wypadku wynika z przewagiinformacyjnej, a także z niepełnej informacji. W istocie tylko konsumenci mają

13 Por. T. Gruszecki, Teoria pieniądza i polityka pieniężna. Rys historyczny i praktyka gospo-darcza, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004, s. 51–53.

165

pełną informację na temat własnej zdolności kredytowej. Natomiast, z uwagi nazłożoność umowy kredytu, trudno odnieść się im do otrzymanej oferty kredyto-wej, a także porównać ją z ofertami konkurencyjnymi. W tym ostatnim przypadkudotyczy to zarówno ilościowych, jak i jakościowych cech oferty kredytowej.Wyliczenie rocznego kosztu kredytu nie może być jedynym wyznacznikiem wy-boru dla konsumenta. Analizie należy poddać również inne parametry ofertykredytowej – rodzaj planu spłaty, model naliczania odsetek, opłat i prowizji,okresy karencji, wymagane zabezpieczenia. Wszystko to powoduje istotną kom-plikację dla przeciętnego kredytobiorcy i wymaga od niego fachowej wiedzy.Trudność w porównywalności ofert instytucji kredytowych może prowadzić go-spodarstwa domowe do nieefektywnego rozporządzania swoim dochodem i ma-jątkiem.

Utrzymywanie się stanu niedoinformowania jest zagrożeniem również dlakredytodawców – podejmowanie decyzji bez dostatecznych informacji grozikumulacją strat, a tym samym może zagrażać stabilności całego systemu finan-sowego.

W tym kontekście informacje można uznać za szczególny rodzaj dobra pu-blicznego14. Odnosi się to także do rynku kredytów. Koszt krańcowy korzystaniaz informacji jest właściwie równy zeru, a udostępnienie jej kolejnej osobie niezmniejsza dostępności dla innych. Działanie państwa obliczone na zbudowaniesystemu gromadzenia i wymiany informacji pozwala zwiększyć efektywnośćmechanizmu rynkowego, ponieważ rynek pozostawiony sam sobie może nie do-starczać jej we właściwej ilości.

Drugim możliwym problemem jest negatywna selekcja (adverse selection)na rynku kredytów. Rynek kredytów konsumpcyjnych nie jest doskonale przej-rzysty, co wykorzystują instytucje kredytowe. Konkurencja w tej sytuacji maraczej charakter ilościowy niż jakościowy. Banki wiedząc, że konsumenci nie sąw stanie w pełni ocenić oferty kredytowej, zaoferują produkt przeciętny podwzględem zarówno jakości, jak i ceny. Tym samym kredytobiorcy, którzy mo-gliby uzyskać korzystniejsze warunki kredytowania, muszą dostosować się do„niższego” standardu, który funkcjonuje na rynku. Jednocześnie kredytodawcynie mając pełnych informacji na temat poziomu wiedzy klientów, a także ichwypłacalności, szacują prawdopodobieństwo co do faktycznego poziomu tychcech. Na tej podstawie konstruowane są rynkowe oferty banków, które opierająsię właściwie na ogólnych warunkach umów, wzorcach umownych i regulami-nach15. W tej sytuacji solidni konsumenci uzyskują kredyt po „zawyżonym”

14 J.E. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa2004, s. 94 i 100.

15 W. Szpringer, Kredyt konsumencki i upadłość konsumencka na rynku usług finansowychUE, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2005, s. 22.

166

koszcie, natomiast klienci „gorsi” otrzymują relatywnie korzystniejsze warunki.Prowadzi to do obniżania jakości oferty kredytowej – „gorsze” warunki umownewypierają „lepsze”. Jednocześnie część osób może zostać pozbawiona dostępudo rynku kredytów16. Przykładem takiej sytuacji może być trudność w powsta-niu rynku kredytów np. dla studentów, bezrobotnych lub osób o niskich docho-dach17. Przeciwdziałanie tej zawodności, jaką jest niekompletność rynku, wy-maga interwencji państwa w tej dziedzinie.

Kolejną niesprawnością mechanizmu rynkowego, występującą już po za-warciu transakcji, jest ryzyko nadużycia (moral hazard). Ma ono miejsce wów-czas, gdy ryzyko niewykonania transakcji obciąża głównie jedną ze stron. Dlarynku kredytów może to wystąpić w sytuacji, gdy np. kredyt zabezpieczony jestmajątkiem o sztucznie zawyżonej wartości. W niektórych przypadkach kredyto-biorca może opóźniać spłaty kredytu wiedząc, że bank chcąc odzyskać częśćzadłużenia będzie skłonny do ustępstw18. Pokusa nadużycia występuje równieżw sytuacjach, w których relacje umowne są trwale wypaczane przez regulacjeprawne na korzyść jednej ze stron. Nadmierna ochrona praw może prowadzić dopostaw roszczeniowych i poczucia nieodpowiedzialności po stronie konsumentów.

Zagrożenie interesów konsumenta, który ubiega się o kredyt, wynika z rela-tywnie słabszej jego pozycji względem instytucji kredytowej. Umowa kredytunie jest kontraktem negocjowanym indywidualnie, a jego wybór ogranicza się

16 Mowa tu o kredytach zaliczanych do kategorii subprime. Są to kredyty dla klientów, którzymają nieodpowiednią historię kredytową: opóźniali się ze spłatą poprzednich kredytów, ogłosiliupadłość konsumencką, są zadłużeni w wysokim stopniu w relacji do swoich dochodów lub biorąkredyt bez wkładu własnego. O tworzącym się w Polsce rynku kredytów subprime można prze-czytać w: M. Bednarek, O kredyt trudniej niż w USA, „Gazeta Prawna” 2007, 16 sierpnia orazOcena jakości kredytów mieszkaniowych i gotówkowych w Polsce na tle rynku amerykańskiego,Raport Firmy Expander oraz Biura Informacji Kredytowej SA, Warszawa 2007.

17 Szersze omówienie tego problemu zob.: M.S. Barr, Models of Credit Market Regulation[w:] Building Assets, Building Wealth; Creating Wealth in Low-Income Communities, pod red.N. Retsinas, E. Belsky, Brookings Press, Washington DC 2005.

18 Na przykład w Wielkiej Brytanii funkcjonuje instytucja prawna tzw. dobrowolnego poro-zumienia układowego (Individual Voluntary Arrangements – IVA), stanowiąca alternatywę dlaogłoszenia bankructwa konsumenta. Jest to formalna ugoda dłużnika z bankiem, która w zamianza częściowe umorzenie niezabezpieczonych kredytów, umożliwia uporanie się z wysokim zadłu-żeniem. Zawierając umowę IVA kredytobiorca zobowiązuje się, że dokona spłaty reszty zadłuże-nia w ciągu wyznaczonego terminu (najczęściej w ciągu 5 lat). W przypadku gdy plan nie zostaniewypełniony przez dłużnika, będzie on musiał spłacić pierwotną kwotę zadłużenia. Umowy tegotypu cieszą się dużą popularnością w Wielkiej Brytanii – w 2006 r. 45 tys. osób skorzystało z moż-liwości uzgodnienia z bankiem indywidualnego harmonogramu pozostałej do spłacenia kwotykredytu w ramach umowy IVA. Jest to o 100% więcej osób w porównaniu z 2005 r. Zob. J. Croft,Niewypłacalni klienci obciążają wyniki banków, „Rzeczpospolita” 2006, 5 listopada oraz K. Bo-gucka, W Wielkiej Brytanii rośnie liczba osób mających problem ze spłatą kredytów, Portal Ban-kier.pl, http://www.bankier.pl/wiadomosc/W-Wielkiej-Brytanii-rosnie-liczba-osob-majacych-pro-blem-ze-splata-kredytow-1551431.html, dostęp 23.02.2007.

167

właściwie do analizy standardowych ofert kredytowych, które są dostępne narynku19. Kredytowa oferta banku stanowi pewien pakiet, który można modyfi-kować w ograniczonym zakresie tak, aby odpowiadał on oczekiwaniom klienta(np. wybór pomiędzy rodzajem i wysokością zabezpieczenia a wysokością opro-centowania kredytu).

Z punktu widzenia konsumenta kredytodawcy mogą wykorzystywać swojąuprzywilejowaną pozycję w następujący sposób20:

■ utrudnianie dostępu do szczegółowej informacji o umowie, co w konse-kwencji może prowadzić do błędnych kalkulacji ekonomicznych i utrud-nienia racjonalnego wyboru,

■ świadome ograniczanie czasu do namysłu, co wpływa na możliwość po-równania ofert przez konsumentów oraz ich wycofanie się z irracjonal-nych zachowań,

■ występowanie nierównowagi w prawach i obowiązkach stron (np. w sy-tuacji wcześniejszej spłaty lub opóźnienia w spłacie),

■ uzależnianie zawarcia umowy od skorzystania przez konsumenta z innejusługi (założenie rachunku bieżącego, ubezpieczenia itp.),

■ żądanie nadmiernych zabezpieczeń,■ wprowadzanie nieuzasadnionych utrudnień i ograniczeń w dochodzeniu

praw przez klienta,■ piętrzenie trudności lub dodatkowe obciążanie kosztami konsumenta przy

wycofywaniu się z umowy kredytowej.Jednym ze sposobów przeciwdziałania powyższym praktykom stosowanym

przez instytucje kredytowe jest zwiększenie konkurencji na rynku. Niezależnieod tego państwo poprzez regulacje stosunków prawnych pomiędzy kredytobior-cami a kredytodawcami stara się wyeliminować zarysowane powyżej niedosko-nałości rynku. Istotne znaczenie w przeciwdziałaniu negatywnym zjawiskom ma-ją także odpowiednie ramy instytucjonalne. Należy przy tym zauważyć, żedobór odpowiednich instrumentów jest sprawą delikatną i złożoną – zbyt silnaingerencja w mechanizm rynkowy może z kolei prowadzić do wystąpienia za-wodności państwa (government failure).

19 W. Szpringer, Kredyt konsumencki..., s. 20–21.20 Zagrożenia dla konsumentów na rynku bankowości detalicznej w Polsce. Raport opraco-

wany przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową (IBnGR), Urząd Ochrony Konkurencjii Konsumentów, Warszawa 2003, s. 35–40 oraz W. Szpringer, Kredyt konsumencki..., s. 20.

168

7.5. PRZEGLĄD WYBRANYCH ROZWIĄZAŃNORMATYWNYCH REGULUJĄCYCH RYNEKKREDYTÓW KONSUMPCYJNYCH W POLSCEW KONTEKŚCIE USTAWODAWSTWA EUROPEJSKIEGO

Polityka Unii Europejskiej w zakresie ochrony konsumentów i polityki in-formacyjnej przewiduje, że konsument powinien być chroniony przed nieuczci-wymi warunkami kredytowania, ponieważ służy to rozwojowi wspólnego rynkui poszczególnym jego podmiotom. W ostatnich latach nastąpił rozwój wieluzłożonych form kredytów konsumenckich, co wymusza konieczność przeka-zywania konsumentom informacji o ich warunkach i kosztach. Z tych powo-dów harmonizacja ogólnych zasad regulujących kredyt konsumencki w UniiEuropejskiej traktowana jest priorytetowo. Wyrazem tego było przyjęcie jużw 1986 r. przez Radę Europy dyrektywy w sprawie zbliżenia przepisów ustawo-wych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczącychkredytu konsumenckiego. Konsumenci w Polsce doczekali się ustawowego ure-gulowania tego zagadnienia na gruncie prawa krajowego dopiero po 15 latach.

7.5.1. USTAWA O KREDYCIE KONSUMENCKIM

Jednym z podstawowych aktów prawnych regulujących rynek kredytówkonsumenckich w Polsce jest Ustawa z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsu-menckim. Dotyczy ona niemal wszystkich form udzielania kredytów konsumen-tom, oprócz kredytów o wartości powyżej 80 tys. zł i odnawialnych limitów za-dłużenia w rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym21.

21 Por. art. 3 ustawy o kredycie konsumenckim. Należy podkreślić, że powyższe rozwiązanienie jest całkowicie zgodne z Dyrektywą Rady 87/102/EWG z dnia 22 grudnia 1986 r. (z późn.zm.) w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych PaństwCzłonkowskich dotyczących kredytu konsumenckiego. Zgodnie z regulacjami wspólnotowymiprzepisów o kredytach konsumenckim nie stosuje się do umów o kredyt, którego całkowita kwotaprzekracza 20 tys. euro (zazwyczaj różnią się one od zwykłych umów kredytu konsumenckiego)i nie mają zastosowania do umów dotyczących kredytów, których całkowita kwota nie przekracza200 euro. W tym ostatnim przypadku, zgodnie z zapisami preambuły do wyżej wspomnianej dy-rektywy, mogłoby to tworzyć niepotrzebne obciążenia natury administracyjnej zarówno dla kon-sumentów, jak i dla kredytodawców. Natomiast w ustawodawstwie krajowym nie jest określonadolna granica, do której nie stosuje się ustawy, co czyni ustawę bardziej restrykcyjną od zapisówomawianej dyrektywy.

169

Ustawa ta odnosi się do najważniejszych elementów stosunku prawnego łą-czących kredytodawcę i kredytobiorcę, przy czym główną jej intencją jestochrona i zabezpieczenie konsumentów jako słabszej strony. Ustawa regulujewłaściwie wszystkie dziedziny, w których mogą wystąpić zagrożenia dla kon-sumentów. Uregulowania prawne dotyczą m.in. następujących kwestii: formyi elementów umowy o kredyt konsumencki, precyzyjnego obliczania kosztówkredytu i efektywnej stopy procentowej oraz ułatwień we wcześniejszej spłaciekredytu.

Forma i elementy umowy o kredyt konsumencki. Zgodnie z regulacjami nor-matywnymi umowa o kredyt konsumencki powinna być zawarta na piśmie, chy-ba że odrębne przepisy przewidują inną szczególną formę. Kredytodawca jestobowiązany niezwłocznie doręczyć konsumentowi egzemplarz umowy22, w któ-rym oprócz podstawowych danych o stronach umowy, wysokości kredytu, zasa-dach i terminach jego spłaty, muszą znaleźć się inne ważne informacje dlakredytobiorcy. Wśród nich wymienić należy: 1) wysokość rocznej stopy opro-centowania oraz warunki jej zmiany, 2) opłaty i prowizje oraz inne koszty zwią-zane z udzieleniem kredytu (w tym opłata za rozpatrzenie wniosku kredytowegooraz przygotowanie i zawarcie umowy kredytowej, czyli tzw. opłata przygoto-wawcza), będące elementem całkowitego kosztu kredytu oraz warunki ich zmia-ny, 3) informację o całkowitym koszcie kredytu i rzeczywistej rocznej stopieoprocentowania, 4) sposób zabezpieczenia, jeżeli umowa je przewiduje, orazopłaty należne kredytodawcy z tego tytułu, 5) informację o pozostałych kosz-tach, do których zapłaty zobowiązany jest konsument w związku z zawartąumową, 6) informację o łącznej kwocie wszystkich kosztów, opłat i prowizji, doktórych zapłaty zobowiązany jest konsument, 7) informację o uprawnieniui skutkach przedterminowej spłaty kredytu przez konsumenta, 8) informacjęo terminie, sposobie i skutkach wykonania uprawnienia do odstąpienia od umo-wy przez konsumenta, 9) informację o skutkach uchybienia postanowieniomdotyczącym zasad i terminu spłaty kredytu, 10) informację o rocznej stopieoprocentowania zadłużenia przeterminowanego oraz warunki jej zmiany, a takżeinformację o innych kosztach ponoszonych przez konsumenta w związku z nie-wykonaniem przez niego zobowiązań wynikających z umowy, w tym o kosztachupomnień lub wezwań do zapłaty, kosztach sądowych i postępowania egzeku-cyjnego.

Wyliczenie kosztów kredytu i efektywnej stopy procentowej. Rzeczywistąroczną stopę oprocentowania (RSSO), o której kredytodawca jest zobowiązany

22 Z tym zastrzeżeniem, że kredytodawca jest obowiązany niezwłocznie, nie później niżw terminie 7 dni od daty zawarcia umowy, doręczyć konsumentowi podpisany przez stronyegzemplarz. W takim przypadku, gdy kredytodawca nie doręcza konsumentowi egzemplarzaumowy w chwili jej zawarcia, jest obowiązany wręczyć konsumentowi niepodpisany informacyjnyegzemplarz umowy odpowiadający jej treści.

170

poinformować konsumenta, oblicza się na podobnej zasadzie jak wewnętrznąstopę zwrotu (IRR)23. Jej wysokość zależy od kwoty kredytu, momentu doko-nywania poszczególnych płatności (rodzaj rat), czasu trwania kredytu i nominal-nej stopy oprocentowania kredytu. Rzeczywistą roczną stopę oprocentowaniaoblicza się według wzoru określonego w załączniku do ustawy. W celu oblicze-nia rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania uwzględnia się należności w wy-sokości z dnia zawarcia umowy, w tym: 1) oprocentowanie nominalne kredytu,2) opłaty, prowizje i koszty związane z udzieleniem kredytu (opłatę za rozpa-trzenie wniosku kredytowego oraz opłatę przygotowawczą), 3) koszty ponoszoneprzez kredytobiorcę na podstawie odrębnych przepisów, związane z zabezpie-czeniem ryzyka kredytowego (koszty ustanowienia hipoteki, zastawu rejestro-wego, ubezpieczenia kredytu, ubezpieczenia składników majątkowych związanez udzieleniem kredytu, opłaty za udzielenie pełnomocnictwa do rachunku ban-kowego24.

Dodatkowo w art. 7a ustawy zastrzeżono, że łączna kwota wszystkich opłat,prowizji oraz innych kosztów związanych z zawarciem umowy o kredyt konsu-mencki (ustanowienie, zmiana lub wygaśnięcie zabezpieczeń i ubezpieczeń) niemoże przekroczyć 5% kwoty udzielonego kredytu konsumenckiego. Elementy tena mocy ustawy nie są brane pod uwagę przy wyliczaniu RSSO, a tym samymmogłyby dawać możliwość manipulacji kredytodawcy tą informacją.

Wcześniejsza spłata kredytu. Konsument może dokonać spłaty kredytu przedterminem określonym w umowie, przy czym jest on zobowiązany poinformowaćo tym fakcie kredytodawcę w terminie 3 dni przed jej dokonaniem. Jednocześniekonsument spłacając kredyt przed terminem nie jest zobowiązany do zapłatyoprocentowania za okres po spłacie kredytu (jeżeli kredyt jest oprocentowany)lub ma prawo do zmniejszenia zapłaconych kredytodawcy prowizji i opłat pro-porcjonalnie do okresu, o który skrócono czas korzystania z kredytu (jeżeli kre-dyt jest nieoprocentowany, a jego kwota jest wypłacana po potrąceniu z góry

23 Można to wyjaśnić w następujący sposób: kredyt zostałby w całości spłacony, jeżeli wpła-cono by kwotę pochodzącą z kredytu na lokatę o takim samym oprocentowaniu netto w skali rokujak RRSO i pieniądze z tej lokaty stopniowo wypłacano by (bez utraty odsetek).

24 Szczegółowe kwestie obliczania rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania były przedmio-tem dwóch nowelizacji do dyrektywy Rady 87/102/EWG w 1990 i 1998 r. Por. Dyrektywa Rady90/88/EWG z dnia 22 lutego 1990 r. zmieniająca dyrektywę 87/102/EWG w sprawie zbliżeniaprzepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich dotyczącychkredytu konsumenckiego oraz Dyrektywa 98/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia16 lutego 1998 r. zmieniająca dyrektywę 87/102/EWG w sprawie zbliżenia przepisów ustawo-wych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich dotyczących kredytu konsu-menckiego. Problem poprawnego zdefiniowania całkowitego kosztu kredytu nie jest jeszcze spra-wą zamkniętą – w nowej dyrektywie, nad którą obecnie trwają prace, pojęcie to ma być na nowosformułowane.

171

wszystkich kosztów)25. Z tytułu wcześniejszej spłaty kredytu kredytodawca niemoże zastrzec prowizji.

Odstąpienie od umowy o kredyt konsumencki. Konsument może, bez podaniaprzyczyny, odstąpić od umowy o kredyt konsumencki w terminie 10 dni od dniazawarcia umowy. Jeżeli umowa o kredyt konsumencki nie zawierała informacjio uprawnieniu do odstąpienia od umowy, konsument może odstąpić od umowyw terminie 10 dni od dnia otrzymania informacji o prawie odstąpienia od umo-wy, nie później jednak niż w terminie 3 miesięcy od dnia zawarcia umowy.

Zabezpieczenie kredytu wekslem lub czekiem. Ustawodawca zapewnia ochro-nę konsumenta przed przeniesieniem weksla lub czeku konsumenta wręczonegokredytodawcy w celu spełnienia lub zabezpieczenia świadczenia wynikającegoz umowy o kredyt konsumencki. Powyższe papiery wartościowe powinny za-wierać klauzulę „nie na zlecenie” lub inną równoznaczną, co oznacza, że możli-wość ich przekazania firmom windykacyjnym jest ograniczona.

Wypowiedzenie umowy o kredyt konsumencki. Jeżeli konsument nie zapłaciłw terminach określonych w umowie pełnych rat kredytu za co najmniej dwaokresy płatności, kredytodawca może wypowiedzieć umowę po uprzednim we-zwaniu konsumenta do zapłaty zaległych rat w terminie nie krótszym niż 7 dniod otrzymania wezwania pod rygorem wypowiedzenia umowy. Termin wypo-wiedzenia umowy nie może być krótszy niż 30 dni.

Ochrona konsumenta na rynku kredytów konsumpcyjnych rozpoczyna sięjuż na etapie składania ofert przez kredytodawców. Zgodnie z regulacjami kra-jowymi i europejskimi jednym z podstawowych uprawnień konsumenta jestprawo do pełnej i rzetelnej informacji. Zgodnie z art. 16 ustawy o kredycie kon-sumenckim w ofertach i reklamach dotyczących kredytu konsumenckiego za-wierających jakiekolwiek dane dotyczące kosztu kredytu konsumenckiego kre-dytodawcy lub podmioty pośredniczące w zawarciu umowy są zobowiązanipodać rzeczywistą roczną stopę oprocentowania, wyliczoną od całkowitegokosztu kredytu26. Powyższa konstrukcja prawna stwarza konsumentom możli-wość porównywania ofert.

Dokonując porównania krajowych regulacji normatywnych z prawem euro-pejskim należy pamiętać, że dyrektywa z 1987 r. oparta była na minimalnejharmonizacji i ustanawiała jedynie podstawowe środki ochrony konsumenta.Niemniej niemal wszystkie państwa członkowskie wprowadziły przepisy w róż-nym stopniu wykraczające poza minimalne standardy.

25 Por. art. 8 ustawy o kredycie konsumenckim.26 Jeżeli do obliczenia rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania nie jest możliwe określenie

wysokości kredytu konsumenckiego, czasu trwania umowy oraz terminów spłat kredytu, należyprzyjąć, że kwota kredytu wynosi 8000 zł, a spłata kredytu następuje w miesięcznych ratachw ciągu 12 miesięcy kalendarzowych (art. 4, ust. 3a ustawy o kredycie konsumenckim).

172

Obecnie w Radzie i Parlamencie Europejskim trwają prace nad nową dyrek-tywą w sprawie umów o kredyt konsumencki27. Ma ona dwa cele: zapewnieniewysokiego poziomu ochrony konsumentów i zainicjowanie procesu tworzeniawarunków rzeczywistego rynku wewnętrznego w zakresie umów o kredyt kon-sumencki. Pełna harmonizacja ma dotyczyć pięciu zasadniczych kwestii ujętychw dyrektywie, a mianowicie: informacji udzielanych przed zawarciem umowyi podawanych w umowie, rocznej stopy oprocentowania (RRSO), prawa do od-stąpienia od umowy i prawa do przedterminowej spłaty.

Jednocześnie proponuje się szereg uproszczeń (np. w zakresie kredytóww rachunku bieżącym), tak aby utrzymać elastyczność produktów kredytowych,zwłaszcza tych, które w niewielkim stopniu są wykorzystywane w umowachtransgranicznych.

Odrębną kwestią, która jest szeroko dyskutowana przy okazji prac nad nowądyrektywą w sprawie umów o kredyt konsumencki, są zasady odpowiedzialnegoudzielania kredytu (responsible lending)28. Mają one na celu zapobieganie zja-wisku nadmiernego zadłużenia konsumentów, zwłaszcza pod wpływem agre-sywnej i nie zawsze uczciwej reklamy. Zgodnie z tymi zasadami kredytodawcamiałby być niejako współodpowiedzialny za udzielony kredyt29. Kredytodawcamiałby ocenić nie tylko zdolność kredytową konsumenta na podstawie uzyska-

27 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego dotyczący wspólnego stanowiska Radyw sprawie przyjęcia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie umów o kredyt kon-sumencki, przyjęty w dniu 21 września 2007 r., KOM(2007) 546, 2002/0222 (COD).

28 Zasady odpowiedzialnego udzielania kredytu to połączenie przepisów normatywnych i do-brych praktyk biznesowych w zakresie regulacji kredytów konsumpcyjnych. Nie ma ogólnie przy-jętej definicji pojęcia odpowiedzialnego udzielania kredytu. Jest ono najczęściej definiowane jakozbiór działań, które powinni wypełnić kredytodawcy, a mianowicie: 1) w pełni i rzetelnie infor-mować konsumenta, 2) stosować regulacje odnośnie do reklamy niewprowadzającej w błąd,3) w trakcie oceny wniosków kredytowych dokonywać pełnej analizy prawdopodobieństwa nie-wypłacalności konsumenta, 4) wraz z innymi instytucjami kredytowymi, organizacjami rządowy-mi, konsumenckimi i organami nadzorującymi rynek kredytów promować edukację konsumenckąi pobudzać świadomość konsumentów w zakresie finansów, również poprzez pomoc konsumen-tom w zrozumieniu przyczyn odmowy udzielenia kredytów, 5) we wspólnie pojętym interesiepodejmować, na jak najwcześniejszym etapie, próbę identyfikacji problemów ze spłatą zobowią-zań, 6) promować i wspierać organizacje pomagające konsumentom, którzy mają problemy finan-sowe z powodu nadmiernego zadłużenia. Szerzej zob.: Responsible Lending and Financial Inclu-sion, The European Parliamentary Financial Services Forum, http://www.epfsf.org/meetings/2003/briefings/briefing_23apr2003.pdf, dostęp 10.12.2007.

29 Na przykład w Szwecji w orzecznictwie sądów można spotkać przypadki uwolnienia konsu-menta od oprocentowania, opłat i prowizji, gdy zostaną stwierdzone nieprawidłowości w badaniuzdolności kredytowej. W pewnych okolicznościach może to być również przesłanka do anulowa-nia konsumentowi długu. Zob. np. W. Szpringer, Kredyt konsumencki..., s. 49–51 oraz W. Szprin-ger, Z. Szpringer, Regulacja kredytu konsumenckiego i upadłości konsumenckiej (inspiracje dlaPolski w świetle rozwiązań niektórych krajów UE oraz projektu noweli do dyrektywy UE o kredy-cie konsumenckim), „Bank i Kredyt” 2004, nr 9, s. 33–34.

173

nych informacji (od samego konsumenta i z instytucji zewnętrznych), ale takżezobowiązany byłby udzielić konsumentowi odpowiednich wyjaśnień, tak abymógł on ocenić, czy proponowany kredyt jest dostosowany do jego potrzebi sytuacji finansowej. Na obecnym etapie prac nad dyrektywą powyższa koncep-cja nie znalazła pełnego poparcia. Postuluje się jedynie, aby zasady odpowie-dzialnego udzielania kredytu sprowadzały się do obowiązku przedstawieniaszczegółowych informacji o kredycie przed sporządzeniem umowy oraz badaniaprzez kredytodawców zdolności kredytowej konsumentów.

7.5.2. OGRANICZENIE MAKSYMALNEJ WYSOKOŚCI ODSETEK

Kolejnym elementem poddanym normatywnej regulacji jest problem mak-symalnej wysokości odsetek pobieranych od kredytów konsumpcyjnych przezkredytodawców.

Znowelizowany w 2005 r. art. 359 § 2 ustawy Kodeks cywilny stanowi, żemaksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie możew stosunku rocznym przekraczać czterokrotności wysokości stopy kredytu lom-bardowego Narodowego Banku Polskiego (odsetki maksymalne)30. Jeżeli nato-miast wysokość odsetek wynikająca z czynności prawnej przekracza wysokośćodsetek maksymalnych, wówczas należą się odsetki maksymalne. Dodatkowozastrzeżono, że postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać prze-pisów o odsetkach maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa ob-cego jako właściwego dla danej umowy.

Obowiązujące przepisy mają na celu ograniczenie stosowania w stosunkachcywilnoprawnych odsetek znacznej wysokości. Przeciwdziałanie nieograniczo-nemu poziomowi oprocentowania ma na celu wyeliminowanie z obrotu gospo-darczego zjawiska zwanego popularnie lichwą31, polegającego na pobieraniu

30 Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektó-rych innych ustaw (Dz.U. nr 157, poz. 1316).

31 Lichwa zdefiniowana jest jako pożyczanie pieniędzy na bardzo wysoki, niedozwolonyprzez prawo, procent i osiąganie z tego tytułu dużych korzyści. Mianem lichwy określa się zarów-no procent, jak i odsetki od pożyczonej sumy. Wyróżnia się lichwę pieniężną, która pojawiła sięwraz z powstaniem kapitału pieniężnego, oraz lichwę wojenną, czyli pobieranie wygórowanychcen za towary w czasie wojny. Lichwa jest traktowana jako szczególny przypadek sprzecznościtransakcji z dobrymi obyczajami. Głównym elementem definiującym lichwę jest drastyczna dys-proporcja między wzajemnymi świadczeniami stron umowy. Może ona wynikać z zakłóceniawolnej woli strony i jej zdolności widzenia sprawy we właściwym świetle, z sytuacji przymusowejlub manipulacji emocjonalnej bądź wykorzystania obu tych elementów jednocześnie przez stronęsilniejszą – por. np. W. Szpringer, Opinia do sprawozdania Komisji Finansów Publicznych orazKomisji Gospodarki (Druk nr 3911) o poselskim projekcie ustawy o zmianie ustawy Kodeks cywil-

174

nadmiernych odsetek. Tym samym powołane powyżej przepisy mają na celuograniczenie możliwości wpadnięcia konsumenta w tzw. pętlę zadłużenia i unik-nięcie sytuacji, w której nie jest on w stanie spłacać swoich długów.

7.5.3. POŻYCZKI W SYSTEMIE KONSORCYJNYM (ARGENTYŃSKIM)

Szczególnym sposobem udzielania pożyczek są systemy konsorcyjne, zwanepotocznie argentyńskimi. Polegają one na samofinansowaniu się konsumentóww ramach utworzonej grupy (pewna liczba osób podpisuje z konsorcjum umowęi wpłaca na jego rzecz określoną sumę pieniędzy). Część wpłaconych kwot za-trzymuje organizator systemu na pokrycie kosztów administracyjnych oraz reali-zację zysku, pozostałe zaś są przeznaczane dla członków konsorcjum na zakupytowarów (np. samochodów) bądź udzielanie im pożyczek.

Kolejność otrzymywania towaru lub pożyczki uzależniona jest zwykle odliczby wpłaconych rat (staż klienta) lub zadeklarowania przez uczestnika, ile ratjest w stanie zapłacić wcześniej, niż wynika to z umówionego planu spłat. Istnie-ją również systemy, w których przydział pożyczek (lub towarów) następujew drodze losowania.

Model finansowania oparty na zasadach systemu argentyńskiego powstał jużw XVI w. i był pierwowzorem dzisiejszych kas spółdzielczych. W praktyce jed-nak systemy argentyńskie są źródłem licznych patologii, nadużyć i oszustw(zwłaszcza w sytuacji, gdy taki system nosi znamiona piramidy finansowej).Związane jest to najczęściej z nieuczciwością zarządzających, wyprowadzaniempieniędzy z konsorcjum, a także działaniami o charakterze przestępczym.

Jak wskazują obserwacje, w systemach argentyńskich często konsumenci sąwprowadzani w błąd co do istoty umowy32 – zwykle otrzymują oni przyrzecze-nie szybkiego udzielenia pożyczki, przy czym w rzeczywistości czas oczekiwa-nia na realizację umowy nie jest dokładnie znany. Jak nietrudno zauważyć,członkowie takiego systemu, którzy otrzymają pieniądze na końcu, sami je sobiesfinansują, a względne korzyści osiągają tylko uczestnicy systemu, którzyotrzymali pieniądze najwcześniej.

Wśród innych możliwych zagrożeń systemu konsorcyjnego, na które nara-żeni są konsumenci, można wymienić: 1) brak gwarancji, że pożyczka w ogólezostanie udzielona, ponieważ nawet przy długim oczekiwaniu i wpłacaniu rat

ny (Druk nr 3059) oraz o zmianie ustawy o kredycie konsumenckim (Druk nr 3063), opiniaz 13 maja 2005 r. dla Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu.

32 Świadczy o tym liczba spraw prowadzonych przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsu-mentów. Na przykład w latach 2001 i 2002 było ich ponad dwieście. Informacje za: http://www.uokik.gov.pl/pl/ochrona_konsumentow/faq/?sbl=standard#pytanie10.

175

ilość środków pozostałych w systemie może okazać się niewystarczająca,2) problemy z ostatecznym rozliczeniem umowy, w sytuacji wcześniejszej rezy-gnacji lub wykluczenia z konsorcjum.

W związku z koniecznością zapewnienia ochrony interesów konsumentów,od 3 sierpnia 2004 r. na mocy znowelizowanej ustawy o zwalczaniu nieuczciwejkonkurencji prowadzenie działalności w systemie argentyńskim jest w Polscezabronione, a za złamanie przepisów grożą sankcje karne33. Od tego dnia za-wieranie nowych umów w systemie argentyńskim jest niezgodne z prawem,natomiast stare kontrakty powinny być wykonane zgodnie z planem ratalnym.Prognozuje się, że dopiero około 2010 r. zaczną znikać z rynku systemy argen-tyńskie, wówczas bowiem będzie kończyć się realizacja umów zawartych przedwejściem w życie ustawy34. Jednocześnie nadal wiele instytucji pożyczkowychpodejmuje próby wykorzystywania niedozwolonych praktyk i klauzul charakte-rystycznych dla systemów argentyńskich35.

7.5.4. WYMIANA INFORMACJI O ZOBOWIĄZANIACH KREDYTOWYCHKONSUMENTÓW

Problem asymetrii informacyjnej na rynku kredytów dla gospodarstw do-mowych, co zostało już wcześniej zasygnalizowane, dotyczy obydwu stron. Dlasprawnego działania mechanizmu rynkowego konieczne jest funkcjonowaniepodmiotów, które dostarczają instytucjom kredytowym informacji niezbędnychdo udzielenia kredytu. Jak wskazują międzynarodowe badania, wymiana infor-macji o zobowiązaniach kredytowych konsumentów zmniejsza zakres zjawiskanegatywnej selekcji, co z kolei prowadzi do obniżki rzeczywistego oprocento-wania kredytów. Jednocześnie w trakcie trwania umowy kredytowej ryzykonadużycia może być w znacznym stopniu zredukowane36.

Biuro Informacji Kredytowej SA (BIK) jest instytucją utworzoną i działającąna podstawie art. 105 ust. 4 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe

33 Zgodnie z art. 17e, pkt 1 Ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy o zwalczaniunieuczciwej konkurencji oraz ustawy o kredycie konsumenckim (Dz.U. nr 162, poz. 1693) syste-mem argentyńskim jest prowadzenie działalności gospodarczej polegającej na zarządzaniu mie-niem gromadzonym w ramach grupy z udziałem konsumentów, utworzonej w celu finansowaniazakupu praw, rzeczy ruchomych, nieruchomości lub usług na rzecz uczestników grupy (systemkonsorcyjny).

34 E. Usowicz, Pożyczki na bakier z prawem, „Gazeta Prawna” 2006, 22 lutego.35 A. Szlasa, Strata zamiast szybkiej pożyczki, „Gazeta Prawna” 2006, 9 sierpnia.36 Por. T. Jappelli, M. Pagano, The Role and Effects of Credit Information Sharing [w:] The

Economics of Consumer Credit, pod red. G. Bertola, R. Disney, C. Grant, The Massachusetts Insti-tute of Technology Press, Cambridge–London 2006, s. 347–367.

176

(Dz.U. 2002 nr 72, poz. 665, z późn. zm.). Zgodnie z tym przepisem banki,wspólnie z bankowymi izbami gospodarczymi, mogą utworzyć instytucję dogromadzenia, przetwarzania i udostępniania bankom informacji stanowiącychtajemnicę bankową w zakresie, w jakim informacje te są potrzebne w związkuz wykonywaniem czynności bankowych. BIK gromadzi informacje o zobowią-zaniach kredytowych powiązanych z klientem, jego aktualnym stanie zadłużeniaoraz historii kredytowej w ujęciu miesięcznym. Informacje dotyczące obsługizaciągniętego kredytu aktualizowane są przynajmniej raz w miesiącu, przez całyokres trwania zobowiązania.

Dane dotyczące zobowiązań spłacanych terminowo przetwarzane są w BIKod chwili pierwszego przekazania ich do tej instytucji aż do czasu podania in-formacji o ich spłacie. Jeśli klient wyraził zgodę na przetwarzanie jego danychpo spłaceniu zobowiązania, udostępniane są one bankom, przez okres wskazanyprzez klienta, w celu oceny zdolności kredytowej i analizy ryzyka kredytowego,poświadczając pozytywną historię kredytową klienta. Dane dotyczące zobowią-zań, w których klient dopuścił się zwłoki w spłacie powyżej 60 dni i nie uregu-lował swoich zobowiązań w terminie 30 dni od chwili powiadomienia go o tymfakcie, są przetwarzane przez okres 5 lat po spłaceniu zobowiązania. W tymprzypadku nie jest wymagana zgoda klienta na przetwarzanie jego danych pospłaceniu zobowiązania.

Oprócz Biura Informacji Kredytowej, w myśl Ustawy z dnia 14 lutego 2003 r.o udostępnianiu informacji gospodarczych (Dz.U. nr 50, poz. 424, z późn. zm.),mogą działać biura informacji gospodarczej (BIG). Cele obu rodzajów instytucjisą tożsame, z tym że do BIK przekazywane są informacje pochodzące tylkoz sektora bankowego, natomiast BIG gromadzą informacje z różnych branż go-spodarki37. W Polsce na podstawie wyżej wskazanej ustawy działa Krajowy Re-jestr Długów Biuro Informacji Gospodarczej SA.

37 Zgodnie art. 7 ust. 1 ustawy o udostępnianiu informacji gospodarczych informacje o zobo-wiązaniach konsumentów mogą przekazywać oprócz banków także: zakłady ubezpieczeń, pośred-nicy ubezpieczeniowi, świadczący usługi leasingu lub factoringu, operatorzy lub podmioty udo-stępniające usługi telekomunikacyjne, świadczący usługi dostawy energii elektrycznej, ciepła,paliw gazowych, wody, odprowadzania nieczystości lub wywozu śmieci, wykonujący działalnośćw zakresie udzielania pożyczek pieniężnych, działający w formie spółek handlowych, wydawcyelektronicznych instrumentów płatniczych, spółdzielnie mieszkaniowe, wspólnoty mieszkaniowe,wynajmujący lokale, świadczący usługi przewozu osób w regularnej komunikacji publicznej, do-my maklerskie oraz operatorzy telewizji kablowej i satelitarnej.

177

7.6. INSTYTUCJONALNE ASPEKTY OCHRONYKONSUMENTA NA RYNKU KREDYTÓWKONSUMPCYJNYCH

Ważną rolę w ochronie konsumenta na rynku kredytów, oprócz rozwiązańlegislacyjnych, odgrywają kwestie instytucjonalne. Najważniejszymi instytu-cjami, których zadaniem jest ochrona interesów konsumentów, jest Urząd OchronyKonkurencji i Konsumentów – UOKiK (w sprawach dotyczących naruszeniazbiorowych interesów konsumentów) oraz powiatowi lub miejscy rzecznicykonsumentów, u których można uzyskać bezpłatną pomoc prawną w indywidu-alnych sprawach.

Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów dokonuje kontroli wzorcówumownych stosowanych przez przedsiębiorców i eliminuje z obrotu klauzule,które kształtują uprawnienia konsumentów w sposób sprzeczny z prawem lubdobrymi obyczajami. Do klauzul niedozwolonych zalicza się klauzule ograni-czające lub wyłączające odpowiedzialność przedsiębiorcy, przekazujące przed-siębiorcy kontrolę nad treścią postanowień i wykonaniem umowy, kształtująceniekorzystnie dla konsumenta czas trwania umowy lub w inny sposób naruszają-ce równowagę kontraktową.

Rejestr niedozwolonych postanowień umownych prowadzony jest przez pre-zesa UOKiK na podstawie wyroków Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumen-tów. Wszystkie niedozwolone klauzule wpisane do rejestru są – zgodnie z defi-nicją w Kodeksie cywilnym – niewiążące z mocy prawa.

Lista niedozwolonych postanowień umownych jest obszerna. Wśród klauzulnaruszających interesy konsumentów na rynku kredytów można znaleźć m.in.38:

■ obowiązek bezpośredniego informowania klienta o zmianach obowiązu-jących prowizji i opłat – bank nie ma prawa zastrzegać, że informacjao wysokości opłat jest podawana do wiadomości tylko poprzez wywie-szenie jej w swoich oddziałach,

■ bank nie ma prawa uzależniać udzielenia kredytu od założenia rachunkuw jego oddziale,

■ nie można pobierać od klienta opłat za nieuzasadnioną reklamację,■ niedozwolone są opłaty za gotówkowe spłaty kredytu,■ sprzeczne z prawem jest podwójne karanie klienta (pobieranie odsetek

karnych, jak i stałej opłaty rzędu np. kilkudziesięciu złotych), który spóź-ni się z zapłatą raty kredytu,

38 E. Usowicz, Uwaga! Zakazane klauzule..., „Gazeta Prawna” 2006, 22–26 grudnia.

178

■ banki nie mogą dokonywać zmian regulaminów świadczenia usług, bezważnej przyczyny wskazanej wcześniej w umowie,

■ niedozwolone jest zbyt ogólnikowe określanie przyczyn wypowiedzeniaumowy kredytu (np. nieprecyzyjny zapis, że może to nastąpić z powoduznacznego obniżenia się wartości zabezpieczenia kredytu),

■ zakazane jest stosownie prowizji o charakterze otwartym, w którychoznaczona jest tylko dolna granica opłaty (np. opłaty za udzielenie kredy-tu, inspekcji nieruchomości, prolongaty spłaty, zmiany warunków umo-wy czy wydania promesy). Zgodnie z prawem mają to być tzw. opłatywidełkowe, czyli z określonym górnym limitem, co zabezpiecza klientaprzed dowolnym ustalaniem wysokości opłat przez bank w trakcie reali-zacji umowy kredytowej.

Oprócz wyżej wspomnianych instytucji państwowych w ochronę konsumentaw Polsce angażują się instytucje społeczne, takie jak np. Federacja Konsumen-tów, Stowarzyszenie Konsumentów Polskich czy Stowarzyszenie KrzewieniaEdukacji Finansowej.

Z punktu widzenia dochodzenia swoich praw przez konsumentów istotneznaczenie ma powołanie w 2002 r. arbitra bankowego, którego instytucja jestwzorowana na rozwiązaniach europejskich. Bankowy Arbitraż Konsumenckidziała przy Związku Banków Polskich (ZBP) i został powołany w celu rozstrzy-gania sporów pomiędzy konsumentami a bankami w sprawach nienależytegowykonania przez bank czynności bankowych (tzw. pozasądowe postępowanierozjemcze). Do arbitra można skarżyć banki należące do Związku Banków Pol-skich oraz te banki spółdzielcze, które są niezrzeszone w ZBP, ale które zgodziłysię poddać jego rozstrzygnięciom.

Zdecydowana większość sporów trafiających do tej pory pod rozstrzygnięciearbitra bankowego dotyczy spraw związanych z kredytami39. Konsumenci skła-dali skargi dotyczące m.in.: niezgodności treści reklam kredytów z ich rzeczywi-stymi warunkami, przekazywania przez banki nieprawidłowych danych do bazyBIK SA, ubezpieczenia kredytów oraz nienależytego działania współpracują-cych z bankami pośredników kredytowych (których konsumenci utożsamiająz bankami).

39 W latach 2004–2006 do arbitra bankowego wpływało rocznie 750–850 spraw, przy czymponad połowa z nich dotyczyła kredytów bankowych (Sprawozdanie z działalności Arbitra Ban-kowego w 2006 roku, Związek Banków Polskich, Warszawa 2007, s. 7–8).

179

7.7. UWAGI KOŃCOWE

Problem ochrony konsumenta jest przedmiotem badań na gruncie zarównoekonomii, jak i prawa gospodarczego. Przesłanką wzmacniania pozycji konsu-menta na rynku kredytowym jest asymetria informacyjna. Usługi finansowez uwagi na ich wagę dla gospodarstw domowych wymagają szczególnego po-dejścia, co dostrzegli już sami kredytodawcy dokonując samoregulacji tego ryn-ku poprzez przyjęcie zasad dobrych praktyk.

System ochrony konsumentów na rynku kredytów konsumpcyjnych w Pol-sce należy uznać za stosunkowo dobrze zorganizowany. Na etapie akcesji Polskido struktur europejskich dokonano wiele zmian o charakterze legislacyjnym re-gulujących ten rynek oraz zbliżających unormowania krajowe do rozwiązańwspólnotowych. Dotyczy to zwłaszcza zgodności ustawy o kredycie konsump-cyjnym z dyrektywami Unii Europejskiej. Uznać należy, że poziom ochronykonsumenta w tym segmencie rynku jest wystarczający, a zakres ułomności me-chanizmu rynkowego w znacznej mierze ograniczony (m.in. asymetria informa-cyjna). Powyższą tezę potwierdzają dane analityczne, które nie wskazują naistotne perturbacje na rynku kredytów dla gospodarstw domowych (udział kre-dytów zagrożonych w kredytach ogółem zmniejsza się).

W literaturze można spotkać również odmienny pogląd, że zakres regulacjirynku kredytów (ingerencja państwa w mechanizm rynkowy) jest zbyt duży. Ar-gumentem przywoływanym w dyskusjach na ten temat jest prawo jednostki(konsumenta) do suwerenności w relacjach rynkowych i wolności wyboru40.Ubezwłasnowolnienie konsumenta, poprzez przerzucenie części decyzji i odpo-wiedzialności na kredytodawców, może być w istocie szkodliwe dla rozwojutego rynku.

Należy jednak stwierdzić, że podstawowy ciężar ochrony konsumentów spo-czywa na nich samych. Pomimo tworzenia przez państwo norm prawnych orazpromowania edukacji konsumenckiej nie udaje się całkowicie wyeliminować

40 Niemniej z przepisów Konstytucji i ugruntowanego orzecznictwa Trybunału Konstytucyj-nego wynika, że wolność działalności gospodarczej nie ma charakteru absolutnego i może zostaćw pewnych sytuacjach ograniczona, co może jednak nastąpić wyłącznie w formie ustawoweji tylko ze względu na ważny interes publiczny (por. orzeczenie z 26 kwietnia 1995 r., K. 11/94,OTK w 1995 r., cz. I, poz. 12). W innym orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego stwierdza się, żepojęcie ważnego interesu publicznego mieści w sobie środki normatywne ustanawiane przez pań-stwo w celu ochrony konsumentów przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi (por. art. 76 Kon-stytucji). Szerzej na ten temat zob.: W. Odrowąż-Sypniewski, Opinia prawna na temat zgodnościprojektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (druknr 3059) oraz projektu ustawy o zmianie ustawy o kredycie konsumenckim (druk nr 3063)z konstytucyjną zasadą wolności gospodarczej, Biuro Studiów i Analiz Kancelarii Sejmu, War-szawa 2004.

180

patologii rynkowych. Jest to cena, którą płacą konsumenci za globalizację, szyb-kie zmiany technologiczne i coraz większą złożoność procesów gospodarczych.Wśród postulowanych zmian na rynku kredytów konsumpcyjnych można bywskazać propozycję powołania jednej instytucji, która w kompleksowy sposóbzajmowałaby się ochroną i edukacją ekonomiczną konsumentów na szeroko ro-zumianym rynku usług finansowych. Należy pamiętać, że wszelkie rozwiązaniazarówno prawne, jak i instytucjonalne działają tylko w takim zakresie, w jakimistnieją w świadomości konsumentów41.

Niewątpliwie kwestią wzbudzającą wiele kontrowersji, nie tylko w Polsce,są przepisy ograniczające maksymalne oprocentowanie kredytów oraz przepisydopuszczające możliwość upadłości konsumenckiej. Pierwsze z wymienionychprzepisów funkcjonują od 2006 r.42 Jak wskazują dotychczasowe doświadczenia,tylko częściowo spełniły one oczekiwania. Niestety w przepisach tych kredyto-dawcy potrafią znaleźć luki, które pozawalają im obejść górny pułap oprocento-wania. Tym samym RRSO kredytów konsumpcyjnych może być praktyczniedowolnie kształtowana43.

Kwestia normatywnych regulacji upadłości konsumenckiej jest zagadnie-niem jeszcze niezdefiniowanym w polskim systemie prawnym, aczkolwiek sto-sowny projekt został już przygotowany. Upadłość konsumencka dotyczy sytu-acji, gdy konsument nie jest w stanie spłacić zaciągniętego kredytu z bieżących

41 Jak wskazują badania przeprowadzone przez UOKiK, przy zaciąganiu kredytu, pożyczkilub zakupach na raty swoje prawa zna tylko niespełna połowa respondentów (47%). Mniej więcejtyle samo (48%) ich nie zna. Lepiej swoje prawa znają osoby, które w ciągu ostatnich 12 miesięcykorzystały z usług bankowych lub finansowych. Ponadto 37% badanych Polaków nie potrafi wy-mienić żadnej organizacji ani instytucji zajmującej się ochroną praw konsumentów, a dodatkowo15% odpowiada na to pytanie „trudno powiedzieć”. Najgorzej pod tym względem wypadają osobystarsze, słabo wykształcone i w złej sytuacji materialnej. Zob. Konsumentów portret własny – ra-port z badań, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Warszawa 2007, s. 33 i 41.

42 Warto zauważyć, że ograniczenie maksymalnej wysokości oprocentowania kredytów niejest przedmiotem harmonizacji w Unii Europejskiej. W większości krajów Unii przeciwdziałanieustalaniu oprocentowania na zbyt wysokim poziomie oparte jest na rozstrzyganiu tej kwestiiz wykorzystaniem prawa cywilnego i karnego w postępowaniach sądowych. Pułap oprocentowa-nia w żadnym kraju Unii Europejskiej nie jest powiązany ze stopą kredytu lombardowego. W lite-raturze można spotkać pogląd, że obowiązujące w Polsce regulacje prawne są przestarzałe z punk-tu widzenia celu stosowania tego narzędzia. Por. A. Barembruch, E. Gostomski, M. Penczar,B. Lepczyński, Pośrednictwo kredytowe w Polsce – podręcznik dla praktyków, WydawnictwoCedetu, Warszawa 2007, s. 37.

43 Por. np.: M. Krześniak, Banki różnie liczą tę samą prowizję, „Gazeta Prawna” 2007, 8 paź-dziernika; K. Rychter, Wygórowane koszty kredytu zapłaci klient, „Gazeta Prawna” 2007,20 sierpnia. O innych negatywnych konsekwencjach wprowadzenia ograniczeniu maksymalnegooprocentowania kredytów nie tylko dla konsumentów zob.: G. Wałęga, Skutki ograniczenia mak-symalnego oprocentowania kredytów konsumpcyjnych w Polsce [w:] Ekonomiczno-społeczne pro-blemy transformacji systemowej w Polsce, pod red. Z. Dach, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kra-ków 2007, s. 151–159.

181

dochodów. W takich przypadkach zachodzi konieczność oddłużenia nadmierniezadłużonych gospodarstw domowych i stworzenie im możliwości dalszego„normalnego” rozwoju.

W większości krajów o rozwiniętej gospodarce rynkowej (np. USA, WielkiejBrytanii, Japonii, Niemczech) rozwiązania w zakresie upadłości konsumenckiejfunkcjonują od wielu lat. W Polsce nie podjęto regulacji normatywnej tego ob-szaru rynku kredytów konsumpcyjnych przede wszystkim z uwagi na fakt, żezadłużenie gospodarstw domowych jest stosunkowo nieduże i problemy niewy-płacalności konsumentów to przypadki incydentalne. W przyszłości jednak kwe-stie te będą wymagać systemowych regulacji – czy to w formie specjalnej usta-wy, czy też kolejnej nowelizacji ustawy o kredycie konsumenckim.