RapoRt Końcowy - efs.2007-2013.gov.pl · użytecznej wiedzy o kapitale intelektualnym Lubelszczyzny może zostać ... W 2008 roku powstał Raport Kapitał Intelektualny Polski,

RapoRt Końcowy

wykonany w ramach projektu systemowego „Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013”

Lublin, 2013

Szanowni Państwo,

z przyjemnością przekazuję w Państwa ręce „Raport Końcowy”, który powstał na zlecenie Samorządu Województwa Lubelskiego w ramach projektu systemowego „Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013”.

Niniejszy Raport jest syntetycznym zebraniem wyników prac badawczo-analitycznych prowadzonych w projekcie. Celem badań było jak najlepsze poznanie regionu, jego mieszkańców, tego w czym jesteśmy dobrzy, a co musimy zrobić, aby Lubelskie stało się województwem mającym szanse konkurować zarówno w kraju i za granicą.

Władze województwa lubelskiego, chcąc sprostać wyzwaniom czasu, podjęły decyzję o realizacji projektu systemowego „Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013”, którego głównym celem było wykrycie obszarów wzrostu i identyfikacja rzeczywistego potencjału społecznego, gospodarczego i naukowego.

Zdobyta w ten sposób wiedza została już wykorzystana przy tworzeniu Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego oraz Regionalnej Strategii Innowacji – kluczowych dokumentów określających wizję rozwoju innowacyjności i konkurencyjności województwa.

Dysponując aktualną wiedzą na temat specyfiki województwa lubelskiego, można w sposób precyzyjny określić nasze przewagi konkurencyjne i na nich skupić działania prorozwojowe.

Liczę na to, że dla wielu z Państwa, lektura ta będzie stanowić pretekst do sięgnięcia do pogłębionych opracowań źródłowych i oprócz dostarczenia wiedzy, będzie inspiracją przy tworzeniu planów rozwoju miast, powiatów, przedsiębiorstw, fundacji, stowarzyszeń, jak również osobistych decyzji i planów.

Ufam, że wspólnie potrafimy sprostać wymaganiom współczesnego globalnego rynku, a wiedza zdobyta dzięki projektowi jedynie nam to ułatwi.

Krzysztof HetmanMarszałek Województwa Lubelskiego

Redakcja: dr hab. Wojciech Misztal

Opracowanie: dr hab. Agnieszka Kolasa-Nowakdr Izabela Łucjan

Projekt graficzny i skład: Małgorzata Niećko

Druk:Agencja Wydawniczo-Reklamowa Magicul. Mełgiewska 3220-234 Lublinwww.magic.lublin.pl

Zdjęcia: s. 18 i 64 Bartłomiej Puścians. 20 © pressmaster - Fotolia.coms. 34 © contrastwerkstatt - Fotolia.coms. 37 Archiwum Lubelski Węgiel „Bogdanka” S.A.s. 41 © Karin & Uwe Annas - Fotolia.coms. 44 © lightpoet - Fotolia.coms. 51 © FotolEdhar - Fotolia.coms. 59 © KLimAx Foto - Fotolia.coms. 66 Joanna Bajs. 68 Joanna Baj (góra), X-Light P. Koltys (dół)s. 75 © Rido - Fotolia.coms. 89 © contrastwerkstatt - Fotolia.coms. 115 © Karin & Uwe Annas - Fotolia.com

www.kil.lubelskie.pl

Lublin 2013

Spis treści:

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

1. Charakterystyka projektu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

2. Analiza wyników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192.1. Kapitał indywidualny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

2.1.1. Nastawienie na rozwój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192.1.2. Jakość życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292.1.3. Rozwój zawodowy mieszkańców i mobilność . . . . . 312.1.4. Maturzyści i studenci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

2.2. Kapitał społeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502.2.1. Zaufanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512.2.2. Aktywność społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522.2.3. Kapitał spajający i pomostowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

2.3. Kapitał strukturalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582.3.1. Nauka i badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 732.3.2. Edukacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 872.3.3. Innowacyjność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 932.3.4. Przedsiębiorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 972.3.5. Administracja lokalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1012.3.6. Infrastruktura informatyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

2.4. Kapitał relacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1112.4.1. Relacje regionu z partnerami lokalnymi,

krajowymi i zagranicznymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1142.4.2 Sieci innowacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

3. Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

4. Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

5. Spis rysunków i tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

6 Raport końcowy

wprowadzenie

Raport końcowy Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010 -2013 jest efektem wysiłku badawczego reprezentantów różnych dyscyplin naukowych z terenu województwa lubelskiego i pozostałej części kraju. Jest to synteza ekspertyz naukowych, prezentujących zróżnicowany charakter podejścia poszczególnych Autorów do tematyki opisywanego problemu. Do powstania Raportu przyczynili się również mieszkańcy województwa, pełniąc zarówno rolę podmiotu badań, jak i aktywnych recenzentów uzyskanych ustaleń. Były one bowiem prezentowane podczas konsultacji społecznych z mieszkańcami województwa lubelskiego. Dzięki temu uzyskaliśmy pokaźny materiał pozwalający na weryfikację naszych wniosków zebranych na podstawie analiz badawczych. Dlatego to mieszkańcom Lubelszczyzny należą się szczególne podziękowania. Pragniemy także przypomnieć o roli mediów zainteresowanych przebiegiem działań projektowych. To dzięki nim zdołaliśmy uzyskać wśród mieszkańców województwa lubelskiego zainteresowanie i pomoc w realizacji projektu. Działaniom projektowym sprzyjała także przychylność i zaangażowanie przedstawicieli władz samorządowych województwa włączających się w proces publicznej debaty nad kondycją mieszkańców województwa. Podziękowania należą się zarówno władzom województwa, dyrektorom departamentów urzędu marszałkowskiego, jak i starostom, burmistrzom oraz wójtom z terenu województwa lubelskiego.

Badania zrealizowane podczas projektu są próbą powtórnego pomiaru kapitału intelektualnego regionu. Po raz pierwszy dokonano tego w 2007 roku w ramach

wprowadzenie 7

projektu ZPORR, realizowanego przez Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Kapitał intelektualny jest zaliczany do aktywów nieuchwytnych, związanych z zasobami ludzi, zasobami struktur organizacyjnych oraz zasobami relacji, zarówno skierowanych do wewnątrz jak i zewnętrznych. Innowacyjnym pomysłem projektu było zastosowanie koncepcji kapitału intelektualnego do obszarów pozaekonomicznych. Pomiar kapitału intelektualnego był próbą odpowiedzi na pytania: Jacy jesteśmy? Jaki wspólny wizerunek tworzymy? Czy jesteśmy atrakcyjni, zarówno dla siebie jak i dla innych? Czy to, czym dysponujemy daje nam – mieszkańcom regionu możliwość skutecznego konkurowania z innymi regionami w kraju? Podstawę do udzielenia odpowiedzi na te pytania daje analiza lubelskich zasobów, zarówno tych, które kreują możliwości rozwoju, jak również ten rozwój utrudniających. Wyniki badań zostały poddane opracowaniom przez liczne grono ekspertów reprezentujących większość instytucji naukowych z terenu województwa. Warto zauważyć, że prace w ramach działań projektowych Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013 przyczyniły się do wzrostu integracji lubelskiego środowiska naukowego, co jest niewątpliwie wartością dodaną projektu.

Charakterystyka regionu lubelskiego została podzielona zgodnie z wyróżnionymi częściami kapitału intelektualnego, to znaczy kapitałów: indywidualnego, społecznego, strukturalnego i relacyjnego. Taka też jest struktura Raportu. W pierwszej części można odnaleźć informacje dotyczące kapitału indywidualnego. Przedmiotem rozważań jest rozwój zawodowy oraz mobilność przestrzenna i jakość życia mieszkańców województwa lubelskiego. W kręgu zainteresowania ekspertów znalazły się różne kategorie wiekowe mieszkańców Lubelszczyzny, w tym w szczególnym stopniu osoby dopiero wstępujące w dorosłe życie. Są to lubelscy maturzyści i studenci – pokolenie mające decydować w przyszłości o losach województwa. W tym kontekście rozważań dokonano próby określenia specyfiki kapitału społecznego w regionie lubelskim. Analizy głównych składowych pozwoliły na wyodrębnienie dwóch typów kapitału społecznego: spajającego i wiążącego, z których ten pierwszy zdaje się dominować na Lubelszczyźnie.

Druga część Raportu odnosi się do kapitału strukturalnego województwa. Uwaga badaczy została skoncentrowana na położeniu i kondycji lubelskich

8 Raport końcowy

instytucji naukowych oraz na charakterystyce badań naukowych prowadzonych w regionie. Kolejnym elementem składowym kapitału strukturalnego Lubelszczyzny była edukacja prowadzona na różnych poziomach, a także innowacyjność instytucji naukowo-badawczych i podmiotów gospodarczych występujących w regionie lubelskim. Do równie istotnych wskaźników kapitału strukturalnego zaliczona została przedsiębiorczość, badana pod kątem poziomu informatyzacji firm oraz sformalizowanych strategii rozwoju. Kolejnym, ale nie mniej ważnym wskaźnikiem dopełniającym w kapitale strukturalnym Lubelszczyzny stał się poziom usług i sposób funkcjonowania administracji lokalnej oraz infrastruktury teleinformatycznej. Stanowią one ważne z punktu widzenia rozwoju gospodarczego regionu społeczne otoczenie biznesu, istotnie wpływające na jego sposób funkcjonowania.

W części trzeciej zostały zdefiniowane obszary z zakresu kapitału relacyjnego. Głównym obszarem dociekań badawczych i uzyskanych w ich wyniku ustaleń były relacje regionu z partnerami lokalnymi, krajowymi i zagranicznymi. Podobnie jak w poprzedniej edycji projektu, zespół badaczy nie doszedł do w pełni konkluzywnego ustalenia charakteru kapitału relacyjnego w województwie lubelskim. Ostrożne wnioski dotyczące charakteru kapitału relacyjnego sprowadzają się do stwierdzenia ograniczonej współpracy przedsiębiorców wewnątrz regionu, jak i z otoczeniem zewnętrznym (krajowym i zagranicznym). Eksperci wskazali na stosunkowo słabe relacje pomiędzy instytucjami naukowo–badawczymi a biznesem, a także na niewielkie szanse poprawy współpracy w sektorze MŚP, czyli firm stanowiących zdecydowaną liczbę przedsiębiorstw Lubelszczyzny. Z tymi stwierdzeniami korespondują opinie mieszkańców Lubelszczyzny o braku trwałych sieci relacji, które mogłyby być źródłem rozwoju regionalnego.

W modelu kapitału intelektualnego regionu przyjętego w działaniach projektowych przyjęto założenie, że jego endogenne czynniki mają wpływ na poziom gospodarczej konkurencyjności regionu lubelskiego. Raport końcowy Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010 -2013 jest w istocie zapisem poszukiwań tych czynników, mających wesprzeć władze lokalne i mieszkańców województwa lubelskiego w odnalezieniu przewagi konkurencyjnej i zwiększeniu dynamiki wzrostu gospodarczego. Po części

wprowadzenie 9

efekty działań projektowych już znalazły swoje zastosowanie, chociażby wspomagając działania projektowe Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego do roku 2020 oraz Regionalnej Strategii Innowacji. Zdajemy sobie sprawę, że zamieszczone w Raporcie dane mogą nie zaspokajać w pełni oczekiwań poznawczych badaczy i praktyków polityki publicznej w zakresie rozwoju lokalnego. Można jednak zgodzić się ze stwierdzeniem, że dostarczenie użytecznej wiedzy o kapitale intelektualnym Lubelszczyzny może zostać zastosowane w wielu działaniach, mających na celu rozwój regionu poprzez wzrost jego innowacyjności i konkurencyjności.

Wojciech Misztal

koordynator projektu ds. procesów badawczo-analitycznych

10 Raport końcowy

1. charakterystyka projektu

Projekt Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013 miał na celu dokonanie powtórnego pomiaru kapitału intelektualnego regionu. Po raz pierwszy dokonano tego w 2007 roku w ramach projektu ZPORR, realizowanego przez Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie1. Opracowano wtedy narzędzie pomiaru kapitału intelektualnego, służące zdefiniowaniu kryteriów ocen polityki regionalnej i dostarczające wskazówek do planowania efektywnych strategii rozwoju regionu.

Pojęcie kapitału intelektualnego podlegało opracowaniu w trakcie realizacji obu projektów. Do tej pory stosowane było zwykle w analizach ekonomicznej efektywności przedsiębiorstw. Jego skonceptualizowanie oraz operacjonalizacja w odniesieniu do cech regionu stanowiło o innowacyjności projektu. Kapitał intelektualny zaliczany jest do aktywów nieuchwytnych, związanych z zasobami ludzi, zasobami struktur organizacyjnych oraz związanych z posiadanymi przez firmę zasobami relacji zewnętrznych. Jego zastosowanie do obszarów pozaekonomicznych było nowe. Została opracowana propozycja pomiaru kapitału intelektualnego Lubelszczyzny, będąca pierwszą próbą zaprojektowania tej kategorii dla badania regionu w Polsce2.

Model kapitału intelektualnego regionu oparty został na założeniu jego wpływu na poziom konkurencyjności regionu w sensie gospodarczym. Zastosowanie tego pojęcia do rzeczywistości regionu wymagało istotnych modyfikacji i rozwinięć w stosunku do sposobu konceptualizacji stosowanego w ekonomicznych analizach kapitału intelektualnego przedsiębiorstw. W skład pierwszego modelu weszły składniki takie jak: kapitał ludzki (w którym osobno potraktowano aspekt indywidualny i aspekt społeczny), strukturalny i relacji. Zakładano także wielopoziomowy charakter kapitału intelektualnego. Oznaczało to, że na jego cechy oddziałują odmienne czynniki w zależności od poziomu

1 A. Wodecki, Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny. Raport 2007. Lublin 2007. 2 Rószkiewicz, Małgorzata, Dorota Węziak, Andrzej Wodecki. 2007. Kapitał intelektualny Lubelszczyzny – propozycja operacjonalizacji i pomiaru. „Studia Regionalne i Lokalne” nr 2. s. 59-88.

charakterystyka projektu 11

organizacji życia społecznego. Są to: cechy mieszkańców regionu, właściwości instytucji, organizacji (głównie gospodarczych) i małych grup (np.: rodzina jako gospodarstwo domowe) w obrębie regionu oraz bliżej niesprecyzowane cechy samego regionu, wpływające na oba poprzednie poziomy3. Na poszczególne kapitały częściowe (ludzki, społeczny, strukturalny, relacji) składały się wybrane kategorie i podkategorie będące w ostateczności kombinacjami różnych wskaźników. Autorzy badania założyli, że poziom każdego z wymiarów kapitału intelektualnego jest wynikiem prostego sumowania się zjawisk zidentyfikowanych jako kluczowe dla tego wymiaru.

Model teoretyczny przyjęty w pierwszej edycji badania odnosił się przede wszystkim do teoretycznego dorobku w dziedzinie nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu. Podobne metody stosowane są w badaniu przedsiębiorstw. Dyskutować można nad adekwatnością obranych rozwiązań w kontekście badania kapitału intelektualnego regionu, zwłaszcza społeczeństwa żyjącego w określonym kontekście kulturowym i gospodarczym. Z pewnością przyjęta teoretyczna ścieżka miała wpływ na sposób interpretacji danych. Przypuszczać można, że nie pozostała ona bez wpływu na trudności z odnalezieniem istotnych zależności na poziomie powiatów.

W ostatnich latach wzrosła popularność pojęcia kapitału intelektualnego w powyższym rozumieniu. W 2008 roku powstał Raport Kapitał Intelektualny Polski, opracowany w ramach Zespołu Doradców Strategicznych Premiera RP. Przez kapitał intelektualny rozumie się tam ogół niematerialnych aktywów ludzi, przedsiębiorstw, społeczności, regionów i instytucji, które odpowiednio wykorzystane, mogą być źródłem obecnego i przyszłego dobrostanu kraju. Składa się on z czterech elementów.

W Raporcie przyjęto, że są nimi:

• Kapitał ludzki: potencjał zgromadzony we wszystkich Polakach wyrażający się w ich wykształceniu, doświadczeniu życiowym, postawach, umiejętnościach i mogący służyć poprawie aktualnego i przyszłego dobrobytu społecznego Polski.

3 Tamże, s. 63.

12 Raport końcowy

• Kapitał strukturalny: potencjał zgromadzony w namacalnych elementach infrastruktury narodowego systemu edukacji i innowacji – placówkach oświatowych, naukowych, badawczych, infrastrukturze teleinformatycznej, własności intelektualnej.

• Kapitał społeczny: potencjał zgromadzony w polskim społeczeństwie w postaci obowiązujących norm postępowania, zaufania i zaangażowania, które wspierając współpracę i wymianę wiedzy przyczyniają się do wzrostu dobrostanu Polski.

• Kapitał relacyjny: potencjał związany z wizerunkiem Polski na zewnątrz, poziomem integracji z globalną gospodarką, atrakcyjnością dla jej zagranicznych „klientów” – partnerów handlowych, inwestorów, turystów4.

Oceniany projekt stanowi rozwinięcie tej wypracowanej dotychczas koncepcji kapitału intelektualnego regionu. Zasadniczo opiera się na dotychczasowym rozumieniu i operacjonalizacji tej kategorii, ponieważ zakładano dokonywanie analiz porównawczych w odniesieniu do województwa lubelskiego w przeciągu lat 2007-2013. Równocześnie jednak dokonano modyfikacji i zmian, dotyczących zarówno metody badawczej, sposobów konceptualizacji poszczególnych składników kapitału intelektualnego oraz zastosowanych narzędzi pomiaru i podmiotów poddanych badaniu.

Wprowadzenie nowych elementów wynikało z kilku przyczyn. Jedną z nich było dążenie do udoskonalenia metody w kierunku uzyskania pogłębionego obrazu kapitału intelektualnego regionu poprzez analizę jego cech szczególnych. Drugą przyczyną natomiast był zmieniający się kontekst społeczny, ekonomiczny i polityczny, który wpływał na charakter i kierunki przemian zasobów społecznych regionu. Określał nowe szanse ich kapitalizacji i kształtowania potencjału rozwojowego Lubelszczyzny we współczesnych realiach. W ostatnim czasie zaobserwowano na przykład nowe ważne zjawiska i procesy społeczno-gospodarcze, m.in. odpływ młodych wykształconych lub kontynuujących naukę ludzi do Warszawy i innych miast polskich w celu dalszego kształcenia lub

4 Raport o kapitale intelektualnym Polski. 2008. http://pliki.innowacyjnosc.gpw.pl/Kapital_Intelektualny_Polski.pdf Dostęp: grudzień 2010.


poszukiwania zatrudnienia, oraz wzrost emigracji zarobkowych, zewnętrznych, zwłaszcza z terenów wiejskich, czy proces starzenia się społeczeństwa.

W zrealizowanych badaniach posłużono się modelem kapitału intelektualnego, składającego się z czterech składników: kapitału indywidualnego, społecznego, strukturalnego i relacyjnego, w ramach których wyróżniono szczegółowe wskaźniki, mające służyć ich bardziej precyzyjnemu objaśnieniu.

W kapitale indywidualnym wyróżniono następujące składowe: nastawienie na edukację i rozwój oraz jakość życia ze szczególnym akcentem na zadowolenie z miejsca zamieszkania i chęć jego zmiany oraz zasoby materialne ludności. W kategorii kapitału społecznego przyjęto takie zmienne jak: zaangażowanie społeczne, zaufanie oraz poczucie przynależności i wpływu. W ramach kapitału strukturalnego wyróżniono zasoby w strukturach związanych z edukacją, nauką i badaniami, przedsiębiorstwami, administracją lokalną oraz infrastrukturą informatyczną. Wreszcie na kapitał relacji składają się ogólnie pojęte relacje regionu z partnerami lokalnymi, krajowymi i zagranicznymi. Ponadto, zgodnie z celem projektu, zakładającym analizę konkurencyjności w oparciu o wykrycie lokalnych obszarów kooperacji, metoda zakładała także badanie kapitału relacji wewnętrznych, czyli ewentualnych sieci współpracy gospodarczej oraz innych typów relacji lokalnych w obrębie regionu, istotnych z punktu widzenia rozwoju regionu dla potencjału rozwojowego.

Celem metody było nie tylko zdiagnozowanie wszystkich czterech aspektów kapitału intelektualnego regionu, ale także zlokalizowanie przynajmniej niektórych ich społecznych i kulturowych uwarunkowań.

Wykorzystując szczegółowe wskaźniki poszczególnych typów kapitałów składowych kapitału intelektualnego oraz w oparciu o przeprowadzone badania próbowano opisać zasoby ludzkie, strukturalne, społeczne oraz sieci powiązań charakterystyczne dla Lubelszczyzny.

W badaniu przyjęto, że kapitał intelektualny jest wynikiem specyficznego wzajemnego sprzężenia cech indywidualnych i uwarunkowań strukturalnych. Cechy strukturalne, jak charakter i jakość instytucji, wzmacniają lub osłabiają szanse na kapitalizację zasobów jednostek. I odwrotnie – aktywność indywidualna modyfikuje realia funkcjonowania instytucji.

14 Raport końcowy

W literaturze przedmiotu dużo uwagi poświęca się analizom kapitału społecznego jako istotnego czynnika sprzyjającego wzmacnianiu potencjału rozwojowego i przyczyniającego się do wzrostu innowacyjności. Jego wysoki poziom oznacza gotowość do wspólnego działania. W ten sposób redukuje koszty transakcyjne, a przez to zwiększa wydajność gospodarczą. Ekonomiczna wartość kapitału społecznego polega na tym, że umożliwia przepływ wiedzy i informacji (zwłaszcza w sytuacji niepewności), koordynację działań oraz kolektywne podejmowanie decyzji, zwłaszcza w odniesieniu do dóbr publicznych. W epoce globalizacji wzrasta jego relatywne znaczenie. Kapitał społeczny zbiorowości lokalnych staje się jednym z głównych czynników warunkujących ich rozwój i zwiększa ich konkurencyjność. Coraz bardziej sfragmentaryzowany i zmienny rynek wymaga dziś znacznej elastyczności i specjalizacji, co podniosło znaczenie małych firm. W ten sposób kapitał społeczny w większym stopniu niż w przeszłości decyduje o sukcesie na rynku i zwiększa możliwości lokalnych aktorów wpływania na rozwój swojego regionu5. Wyróżnia się istnienie dwóch odmiennych typów kapitału społecznego: spajającego (wykluczającego) i pomostowego (włączającego)6. W badaniu kapitału społecznego jako składnika kapitału intelektualnego Lubelszczyzny uwzględniono oba rodzaje tego kapitału.

W badaniu przyjęto więc hipotezy generalne, mówiące, że kapitał intelektualny regionu jest rezultatem sumy czynników społecznych i strukturalnych oraz że szczególnie istotnym składnikiem kapitału intelektualnego jest kapitał ludzki, na który składają się zarówno indywidualne zasoby mieszkańców Lubelszczyzny, jak i kapitał społeczny regionu.

Tak sformułowane w opracowanej na potrzeby Projektu metodzie badawczej cele badawcze, konceptualizacja i założenia metodologiczne uległy modyfikacjom na etapie recenzji założeń metodologicznych, opracowanych przez prof. dr hab. Irenę Machaj oraz dra hab. Leszka Gołdykę, prof. US

5 Raport o kapitale intelektualnym Polski. 2008. http://pliki.innowacyjnosc.gpw.pl/Kapital_Intelektual-ny_Polski.pdf Dostęp: grudzień 2010.6 Putnam, R., Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.


z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Szczecińskiego. Dalsza weryfikacja i przygotowanie do realizacji zostało przeprowadzone przez zespół ds. organizacji warsztatu metodologicznego badania. W niektórych przypadkach oznaczało to doprecyzowanie i uszczegółowienie, w części zaś pewnych zmian, wynikających zarówno ze specyfiki badania, jak i usprawnienia samego procesu badawczego oraz zwiększenia jego efektywności. Przywrócono także niektóre ze wskaźników, odrzuconych w metodzie badawczej KIL 2010-13, a obecnych w pierwszej edycji, jako istotnych zarówno z punktu widzenia celów projektu, jak i zapewnienia porównywalności obu części. Wprowadzone w toku prac warsztatu metodologicznego zmiany metody badawczej nie zmieniły zasadniczych założeń samego badania, a zoptymalizowały metodę i pozwoliły na lepszą realizację założonych celów.

Przyjęto konwencję badań eksploracyjnych, jako sprzyjających identyfikacji społecznych mechanizmów oraz lokalnych ośrodków endogennego rozwoju regionu. Oparto się na badaniach mieszkańców regionu, przedstawicieli struktur administracyjnych, instytucji naukowo-badawczych, przedsiębiorców, uczniów klas maturalnych, studentów. Korzystano także z danych Głównego Urzędu Statystycznego oraz dokumentów urzędowych, których lista została rozszerzona w toku weryfikacji źródeł danych zastanych.

Badanie mieszkańców regionu stanowiło jeden z podstawowych elementów realizacji projektu Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013. Miało ono na celu weryfikację dwóch spośród czterech składników kapitału intelektualnego: kapitału indywidualnego oraz kapitału społecznego. Pierwotnie planowano użycie metody wywiadu kwestionariuszowego w formie wywiadu bezpośredniego. Jednak ze względu na obszerność samego kwestionariusza oraz wielkość próby (1100 osób) zdecydowano, że badanie mieszkańców będzie realizowane przy wykorzystaniu metody CAPI (Computer Assisted Personal Interviewing). Udział (liczebność) osób w próbie została ustalona przy założeniu proporcjonalności do rzeczywistego udziału w populacji takich cech, jak: płeć, wiek i miejsce zamieszkania. Dokonano przy tym podziału ludności na odpowiednie przedziały wiekowe. Zdecydowano o wyodrębnieniu trzech kohort ludności: w przedziale 18-29 lat, 30-49 oraz powyżej 50 roku życia. Wyodrębniono także trzy kategorie pochodzenia respondentów: wsie,

16 Raport końcowy

miasta do 45 tys. mieszkańców oraz miasta powyżej 45 tys. mieszkańców. Podział taki pozwolił na uchwycenie cech charakterystycznych dla ludności wiejskiej, mieszkającej w małych i średnich miastach oraz miastach dużych, stanowiących w regionie potencjalne ośrodki wzrostu kapitału intelektualnego (Lublin, Chełm, Zamość, Biała Podlaska, Puławy).

Pierwotnie w metodzie badawczej do przeprowadzenia badań przedsiębiorstw została zaplanowana ankieta pocztowa, jednakże z uwagi na niską skuteczność tego narzędzia badawczego zdecydowano się na wykorzystanie kwestionariusza wywiadu. Badanie przedsiębiorstw zostało przeprowadzone na próbie 650 firm województwa lubelskiego. Próba została wylosowana z rejestru REGON. Dodatkowym kryterium doboru próby był odsetek firm zarejestrowanych w danym powiecie, z uwzględnieniem podziału na firmy duże oraz MŚP, odpowiadającym proporcjom charakterystycznym dla każdego powiatu. Obok próby właściwej została wylosowana rezerwowa próba 200 firm.

Badanie uczniów szkół ponadgimnazjalnych zrealizowane zostało metodą ankiety audytoryjnej. We wstępnych założeniach metody przyjęto, iż badanie ma mieć charakter reprezentacyjny, a to oznaczało aby objąć nim szkoły, których uczniowie uzyskali najlepsze wyniki z egzaminów maturalnych. Proponowano, by z każdego z powiatów województwa została wytypowana jedna szkoła, a w niej wylosowana jedna klasa. W toku dalszych prac ustalono, iż zaprezentowana metoda nie zapewni reprezentatywności jeżeli chodzi o badanie potencjału województwa. Celem badania maturzystów miało być dokonanie oceny kapitału intelektualnego województwa i identyfikacja czynników, które mogą wpływać na jego obniżenie, a powyższe zasady doboru jednostek do badania nie zapewniały realizacji założonego celu. W związku z tym uzgodniono nowe zasady doboru jednostek do badania i ostatecznie spośród szkół ponadgimnazjalnych z województwa lubelskiego zostało wybranych 24 szkoły. Podstawowym kryterium doboru była średnia ilość punktów osiągniętych przez uczniów na egzaminie maturalnym w roku szkolnym 2010/2011.

Badanie studentów zrealizowane zostało metodą wywiadów kwestionariuszowych na próbie 200 studentów ostatnich lat studiów lubelskich uczelni, z zachowaniem proporcjonalnego udziału szkół wyższych


w regionie. Do analiz zakwalifikowano wyłącznie uczelnie oferujące studia II stopnia. W ten sposób w badaniach nie wystąpiły szkoły posiadające tylko uprawnienia studiów licencjackich, czyli I stopnia, do których zwykle zaliczają się w większym stopniu szkoły niepubliczne.

Badanie kapitału intelektualnego instytucji naukowo-badawczych obejmowało wszystkie 39 instytucji sfery B+R z obszaru województwa lubelskiego i zostało przeprowadzone metodą wywiadu zestandaryzowanego. Zastosowanie tej metody wynikało z braku porównywalności niektórych danych nie tylko w podziale na instytucje naukowo-dydaktyczne, naukowo-badawcze oraz instytucje stricte badawcze, lecz również w ramach każdej z wymienionych powyżej kategorii, stosowania przez nie różnych kryteriów i definicji, a także różny poziom działalności danej instytucji. Wykorzystanie wywiadu zestandaryzowanego miało na celu zgromadzenie możliwie najszerszego zakresu informacji, a po ich weryfikacji i zestandaryzowaniu na dokonywanie analiz porównawczych.

W badaniu skierowanym do 213 urzędów gmin w województwie lubelskim zdecydowano się na zastosowanie kwestionariusza ankiety przy wykorzystaniu poczty elektronicznej. Wpływ na wybór tego narzędzia miał ustawowy obowiązek urzędów gmin do udzielenia odpowiedzi na wszelkie zapytania.

Po przeanalizowaniu dostępnych danych wybrano wskaźniki, które zostały ostatecznie uznane za najlepsze do wykorzystania w projekcie badawczym. Równocześnie zaproponowano szereg nowych wskaźników. Miały one charakter porównawczy do poprzedniej edycji badań kapitału intelektualnego, a także miały służyć wykryciu zjawisk społecznych pośrednio wpływających na rozwój kapitału intelektualnego oraz umożliwieniu przeprowadzenia analiz pogłębionych, dających podstawy do szerszej interpretacji zaobserwowanych zjawisk.

Badania zostały przeprowadzone w czterech cyklach badawczych. W ramach pierwszego cyklu badawczego (IX.2011 r.) zrealizowano badanie maturzystów oraz instytucji naukowo-badawczych. Na drugi cykl badawczy (XII.2011r.) złożyło się badanie mieszkańców województwa, studentów oraz jednostek samorządu terytorialnego (gmin). Trzeci cykl badawczy, realizowany od I do XI 2012 r. obejmował badanie przedsiębiorstw. W ramach czwartego cyklu badawczego zrealizowano dodatkowe badania fokusowe ze

18 Raport końcowy

zlokalizowanymi podmiotami stanowiącymi obecne lub potencjalne obszary wzrostu kapitału intelektualnego. Ponadto przeprowadzono cykl konsultacji społecznych, mających na celu konfrontację wiedzy uzyskanej w badaniach z opinią społeczności lokalnych województwa.

Raport końcowy powstał w oparciu o ekspertyzy szczegółowe przygotowane w trakcie realizacji wszystkich cykli projektu (tytuły opracowanych na potrzeby badania ekspertyz załączono na końcu niniejszego Raportu).

Ekspertyzy te dotyczyły wielu zagadnień o różnej wadze - od szczegółowych kwestii po analizy agregujące wcześniejsze ustalenia, jak np. analiza konfirmacji czy analiza lokalnych obszarów wzrostu i stagnacji lub też wykrycie lokalnych obszarów kooperacji. Raport jest próbą całościowej interpretacji wyników projektu, dokonaną według jego założeń wstępnych. Jest rekonstrukcją według przyjętych w metodologii wskaźników, chociaż nie wszystkie ekspertyzy dostarczały wystarczającej ilości informacji na ich temat. W analizach uogólniających, o wysokim stopniu agregacji, zdarzały się braki w opisach procedur analitycznych, co utrudniało pełną ich analizę.

Raport relacjonuje stan wskaźników i danych, zawartych w dziewięćdziesięciu ekspertyzach tworzonych od 2010 do 2013 roku przez autorów z różnych dziedzin nauk społecznych.

analiza wyników badań 19

2. analiza wyników badań

Analiza została przeprowadzona według przyjętej w projekcie strategii opisu kolejnych wymiarów kapitału intelektualnego: indywidualnego, społecznego, strukturalnego i relacyjnego. Każdy z nich został scharakteryzowany zgodnie z przyjętymi składowymi.

2.1. Kapitał indywidualny

Pierwszym wymiarem kapitału intelektualnego był kapitał indywidualny mieszkańców Lubelszczyzny. Na podstawie analizy przeprowadzonych badań ankietowych na reprezentatywnej próbie losowej powstały ekspertyzy. W badaniach skupiono się na głównych aspektach kapitału indywidualnego jak: nastawienie na edukację i rozwój, jakość życia i położenie materialne.

2.1.1. Nastawienie na rozwój i edukację

Generalnie mieszkańcy charakteryzują się stosunkowo wysokim poziomem wykształcenia (średnie i wyższe – 66%), co oznacza duży potencjał ludzki, który może sprzyjać rozwojowi regionu. Z przeprowadzonych badań wynika, że 32,4% badanych mieszkańców Lubelszczyzny uczestniczyło w kursach lub szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe. Zatem jedna trzecia dorosłych mieszkańców Lubelszczyzny doskonalenie zawodowe i podnoszenie kwalifikacji zawodowych uwzględnia w strategiach życiowych. Jest to wynik niekorzystny, zwłaszcza wtedy gdy przywoła się dane o relatywnie wysokim odsetku nie pracujących zawodowo. Ponadto w kategorii pracujących równie niepokojące są dane o relatywnie wysokim odsetku osób deklarujących rozbieżność pomiędzy wykonywaną pracą a posiadanymi kwalifikacjami.

Inaczej, uogólniając można powiedzieć że 1/3 mieszkańców Lubelszczyzny prawdopodobnie uwzględnia w strategiach życiowych potrzebę pogłębiania

20 Raport końcowy

Rysunek 1. Kwota wydatków ponoszonych na edukację Źródło: J. Bielecka-Prus, Edukacja w systemie… s. 12.

nic

mniej niż 50

50-100

100-200

200-500

więcej niż 500

9,00%15,50%

13,70%13,10% 7,70%

41,00%


wiedzy i podnoszenia poziomu wykształcenia, ale aż 2/3 mieszkańców jej nie uwzględnia.

W badaniu zapytano o typy kursów i szkoleń podnoszących kwalifikacje zawodowe. Te formy dokształcania odznaczają się skupieniem na jednej formie: na kursach i szkoleniach zawodowych, co może być podstawą wniosku mówiącego o ich relatywnej jednostronności. Ponad 40% mieszkańców Lubelszczyzny nie potrafi posługiwać się żadnym językiem obcym. Pozostali respondenci najczęściej deklaruje opanowanie języka rosyjskiego (23%) i angielskiego (20%).

Kolejnym wskaźnikiem mierzącym nastawienie na rozwój i edukację była wysokość wydatków na edukację. Aż 41% mieszkańców w badanym okresie nie ponosiło żadnych wydatków na edukację (rysunek 1). Powstrzymywanie się od wydatków na edukację w powiązaniu z poziomem wykształcenia tworzy klarowną empiryczną regularność: im wyższy poziom wykształcenia tym mniejszy odsetek nie wydających na nią ani złotówki. Także typ i wielkość miejscowości zamieszkania warunkuje powyższą predylekcję. Mieszkańcy wsi częściej od mieszkańców miast a mieszkańcy miast mniejszych częściej od mieszkańców miast większych wstrzymują się od wydatków na edukację.

Mieszkańcy Lubelszczyzny przede wszystkim wydają pieniądze na naukę w szkole wyższej (37,6%), naukę w gimnazjum/szkole średniej (30,7%) oraz naukę w szkole podstawowej (25,6%). Co więcej, z danych empirycznych wynika, że im mniejsze środowiska zamieszkania, tym większy jest w nim udział mieszkańców nie przeznaczających środków finansowych na edukację. Jednak to głównie starszy wiek mieszkańców wsi i małych miejscowości decyduje o ograniczonych środkach kierowanych przez nich na edukację.

Kształcenie w oficjalnym systemie edukacji jest relatywnie kosztowne dla mieszkańców i pochłania największą część ich ogólnych środków przeznaczanych na edukację. Trzeba też zwrócić uwagę na to, że im wyższy stopień kształcenia, tym większy jest udział mieszkańców przeznaczających swoje środki finansowe na edukację. Relatywnie niewielki jest udział wydatków na pozaszkolne formy edukacyjne.

Wśród mieszkańców z wyższym wykształceniem jest szczególnie duży udział osób ponoszących wydatki edukacyjne na poziomie kształcenia przedszkolnego, korepetycji w szkole podstawowej, treningów i pływania,

22 Raport końcowy

a także kursów niezwiązanych z nauką w szkole. Należy zatem sądzić, że rodzice z wyższym wykształceniem intensywnie inwestują na niższych etapach i pozaszkolnych formach edukacji dzieci. Natomiast mieszkańcy z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym szczególnie silnie angażują się w edukację na poziomie gimnazjum i szkoły średniej (56%; 41%) oraz szkoły wyższej (46%). Są to bardzo ważne konstatacje, bowiem wskazują one na zasadniczo różne poziomy inwestowania w edukację dzieci: na początkowych etapach (z wyższym wykształceniem) – na wyższych etapach (z niższym wykształceniem).

Podmiotowe, a zarazem aktywne strategie adaptacyjne, zasadzające się na wprowadzaniu zmian przez edukację, są najwyraźniej obecne wśród środkowych kategorii wiekowych mieszkańców, charakteryzujących się średnim i wyższym wykształceniem. Relatywnie podobny jest udział stosujących te strategie wśród mieszkańców małych miast i wsi, natomiast mieszkańcy wielkich miast są mocno zróżnicowani pod względem wielkości środków przeznaczanych na edukację. Widać tutaj duże dystanse między mieszkańcami przeznaczającymi bardzo duże środki finansowe na edukację, a mieszkańcami o niewielkim ich udziale. Podobny jest zasięg aktywnych strategii adaptacyjnych wśród kobiet i mężczyzn. Zaznacza się też odmienność strategii w zależności od wielkości środowiska zamieszkania: mieszkańcy wielkich miast relatywnie szerzej wspierają finansowo pozaszkolne formy edukacji, natomiast mieszkańcy wsi – szkolne formy edukacji i to na wszystkich poziomach kształcenia.


Tabela 1. Wydatki na edukację a miejsce zamieszkania7 (Źródło: J. Bielecka-Prus, Edukacja w systemie… s. 16.)

7 Procenty nie sumują się do 100, ponieważ można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

Wydatki na edukację

Wielkość miejsca zamieszkania (%)

Miasto powyżej 45 tys.

Miasto do 45 tys.

Wieś

Przedszkole 21,3 21,2 15,6

Dodatkowe zajęcia w wieku przedszkolnym 20,8 10,6 11,2

Nauka w szkole podstawowej 18,4 25,2 30,4

Korepetycje w szkole podstawowej 12,1 4,6 2,7

Nauka w gimnazjum/szkole średniej 24,2 39,1 31,3

Korepetycje w gimnazjum/szkole średniej 13,5 27,8 13,6

Nauka w szkole policealnej 3,4 2,0 3,8

Nauka w szkole wyższej 36,7 41,1 36,6

Korepetycje w szkole wyższej 2,9 2,0 4,1

Trening/pływanie 31,9 16,6 9,4

Kursy niezwiązane z nauką w szkole 17,9 7,9 7,1

Kursy komputerowe 3,9 4,6 1,8

Kursy językowe 22,2 20,5 8,8

Szkolenia zawodowe 16,4 9,3 7,4

Studia podyplomowe 9,2 4,6 2,1

Inne 15,5 6,6 4,7

24 Raport końcowy

Widać więc, że wprawdzie edukacja jest bezpłatna i konstytucyjnie zagwarantowany jest dostęp do wykształcenia na wszystkich poziomach, to jednak kształcenie dzieci jest kosztowne i mieszkańcy miejscowości różnej wielkości i o różnym wykształceniu ponoszą niejednakowe wydatki.

W województwie lubelskim 2/3 mieszkańców korzysta z komputera, a 1/3 nie potrafi posługiwać się tym narzędziem. Co więcej, wyłącznie w domu wykorzystuje je 40% co oznacza, że są to osoby, które to narzędzie wykorzystują z własnej woli, nie działa w ich przypadku przymus posługiwania się nim w pracy zarobkowej. 40% udział mieszkańców, którzy za sensowne i pożyteczne uznają te umiejętności należy uznać za stosunkowo wysoki wskaźnik zdolności adaptacyjnej mieszkańców Lubelszczyzny. Można zatem przyjąć, że około 65% mieszkańców Lubelszczyzny ma w domu dostęp do Internetu i korzysta z niego. Znikome są odsetki mieszkańców korzystających z Internetu wyłącznie w pracy. Generalnie można stwierdzić szersze wykorzystanie Internetu, w tym zwłaszcza do celów rozwoju własnego i do ustawicznego kształcenia się przez mieszkańców wyższym wykształceniem. Natomiast niżej wykształceni częściej wykorzystują Internet dla celów rozrywkowych oraz komercyjnych. Należy zwrócić uwagę na słabnącą rolę środowiska zamieszkania w oddziaływaniu Internetu. Wielkość miejscowości zamieszkania nie określa bezwzględnie wzorów używania Internetu, występują jedynie pewne, i to dosyć subtelne różnice między różnej wielkości środowiskami zamieszkania. Widać tutaj naturę środków elektronicznych i Internetu, które łamią dystanse przestrzenne i likwidują różnice związane z dostępnością mieszkańców do informacji oraz zasobów kulturowych.

Z badań wynika, że najczęstsze sposoby wykorzystania Internetu to: korzystanie z portali społecznościowych i obsługa kont bankowych (60%), zakupy, uzyskiwanie informacji o towarach, oglądanie filmów, wyszukiwanie informacji do nauki i pracy (50-60%), kontakt z administracją publiczną, szukanie pracy (25-30%), dyskusje na forach, prowadzenie bloga (25%). Umiejętność utworzenia multimedialnej prezentacji zadeklarowała ponad połowa badanych, strony internetowej (25%), inne zdolności programistyczne posiada co dziesiąta osoba. Co czwarty respondent nie poradziłby sobie z przelewem internetowym. Dane te są dowodem na konieczność przeprowadzenie działań zmierzających do podniesienia wśród mieszkańców


Lubelszczyzny świadomości korzystania z technologii informatycznych jak również praktycznych umiejętności w tym zakresie.

Podsumowując, można stwierdzić, że wiedza i wykształcenie nie odgrywają istotnego znaczenia w strategiach życiowych większości mieszkańców Lubelszczyzny. Ze strategii od około 2/3 do 3/5 mieszkańców wydają się być wyłączone. Wmontowane są natomiast w strategie od około 1/3 do 2/5 mieszkańców. Można powiedzieć w związku z tym, że orientacja na wiedzę i wykształcenie są komponentami strategii mniejszościowej lub mniejszościowych. Wmontowanie wiedzy i wykształcenia w strategie życiowe mieszkańców warunkuje złożona konfiguracja wielu czynników. Spośród nich największe znaczenie wydaje się odgrywać wykształcenie, następnie miejsce zamieszkania.

Czynnikami wyraźnie różnicującymi strategie adaptacyjne są wiek oraz wykształcenie. Chodzi tutaj zwłaszcza o średnie kategorie wiekowe (29-49 lat), które są najbardziej ofensywne w adaptowaniu się poprzez kształcenie, dokształcanie, wykorzystywanie Internetu oraz zmianę pracy i zmianę zawodu. Widoczne są również mechanizmy przenoszenia tych aktywnych sposobów adaptacji na dzieci i inwestowanie w nie, zwłaszcza przez mieszkańców z wyższym wykształceniem. Trzeba podkreślić słabnięcie dystansów między mieszkańcami wielkich miast a miast mniejszych oraz wsi. Zdecydowanie daje tutaj znać o sobie masowe kształcenie na poziomie wyższym, które objęło również młodzież z małych miejscowości, a także upowszechnianie Internetu.

Niezbędnym warunkiem rozwoju kapitału intelektualnego jest dostęp do instytucji edukacyjnych i kulturalnych. Badania pokazały, że rozwój infrastruktury edukacyjnej jest zadowalający. Szkoła najczęściej była w bardzo bliskim zasięgu badanych, 75% z nich stwierdziło, że znajduje się ona do 2 kilometrów od miejsca zamieszkania. Natomiast statystyki ogólnokrajowe i wojewódzkie wskazują, że zarówno liczba instytucji kultury, jak też ich potencjał mierzony dostępnością dla publiczności są niewystarczające. Szczególnie dotkliwe są niedobory w rejonach północno-zachodnich i wschodnich województwa oddalonych od większych ośrodków miejskich. Tam właśnie konieczne są nowe inwestycje w zakresie infrastruktury kulturalnej w celu poprawy warunków umożliwiających częstszy i pełniejszy kontakt z różnymi formami i wytworami kultury.

26 Raport końcowy

Dostępne dane Głównego Urzędu Statystycznego wskazują, że przeciętny poziom dochodów mieszkańców województwa jest niższy aniżeli w całej Polsce. W 2010 r. przeciętne wynagrodzenia brutto w województwie lubelskim wyniosły 3099,60 zł, podczas gdy dla całego kraju – 3435,00 – stanowiło to 90,2% średniej krajowej8. Przeprowadzone w ramach projektu badania wykazały, że 10,5% respondentów w ogóle nie posiada dochodu, a 82,7% uzyskuje miesięczny dochód nie przekraczający 2 tys. zł. Jeśli chodzi o dochody całego gospodarstwa domowego, to przeważnie wynoszą one poniżej 5 tys. miesięcznie – zadeklarowało tak 90,4% badanych9. Przytoczone dane wskazują, że budżety gospodarstw domowych mieszkańców Lubelszczyzny są niezbyt wysokie, a tym samym stanowią znaczące ograniczenie, jeśli chodzi o możliwości korzystania z różnego rodzaju form życia kulturalnego i dóbr kultury.

Wskaźnikiem związanym z indywidualnym kapitałem mieszkańców regionu był poziom wydatków na kulturę. Aż 81,2% respondentów wydaje miesięcznie maksymalnie do 100 zł. Najczęściej pieniądze te przeznaczane są na opłaty telewizyjne, kino, zakup książek i płyt CD/DVD. Najrzadziej natomiast wydają na filharmonię, wypożyczanie płyt CD/DVD oraz teatr. Ludzie młodzi najczęściej chodzą do kina lub na koncerty, prawie nigdy nie odwiedzają filharmonii i teatru. Wydatki związane z oglądaniem telewizji najczęściej ponoszone są przed osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym. Im wyższe wykształcenie, tym bardziej zróżnicowane jest uczestnictwo w kulturze, a także zmieniają się preferencje dotyczące typu aktywności. Osoby z wykształceniem wyższym częściej wybierają bardziej ambitne formy uczestnictwa w kulturze, takie jak odwiedzanie muzeów, galerii, chodzenie do kina czy filharmonii. Mieszkańcy wsi najrzadziej korzystają z dóbr kultury. Im wyższe wykształcenie, tym częściej respondenci poświęcają swoje pieniądze na wydatki związane z kulturą i jednocześnie kwoty tych wydatków są wyższe.

8 Główny Urząd Statystyczny. Bank Danych Lokalnych. www. stat. gov.pl 9 P. Rydzewski. II Cykl Badawczy Kapitał intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013 w kontekście analiz staty-stycznych. Część druga „Mieszkańcy Lubelszczyzny”. Ekspertyza naukowa. S. 22-23.


Rysunek 2. Czytelnictwo książek w ciągu ostatnich 3 miesięcy ze względu na poziom wykształcenia (Źródło: P. Rydzewski, Ekspertyza Mieszkańcy Lubelszczyzny, s. 86)

beletrysty

ka

nauko

we

fachowe,

zawodowe

popularno-

nauko

we

sł

owniki,

encyklopedie

poradniki inne

podstawowe

zasadnicze

średnie

wyższe

%100

908070605040302010

0

wśród badanych 55% nie przeczytało w ciągu ostat-nich trzech miesięcy przed badaniem ani jednej książki.

28 Raport końcowy

Istotnym wskaźnikiem uczestnictwa w kulturze jest poziom czytelnictwa. Pokazuje to, czy członkowie danej zbiorowości są zainteresowani poszerzaniem swojej wiedzy i umiejętności, bowiem książki i prasa są nadal, mimo konkurencyjnych źródeł, takich jak telewizja i Internet, głównym źródłem wiedzy. Czytanie książek ma ścisły związek z rozwojem kompetencji językowych, poznawczych, rozwija samodzielność w myśleniu i krytyczny ogląd świata. Przyjmuje się, że w domach, w których nie kupuje się książek, dzieci mają gorsze wyniki w nauce i niskie aspiracje edukacyjne. Wśród badanych 55% nie przeczytało w ciągu ostatnich trzech miesięcy przed badaniem ani jednej książki. Typ i wielkość miejscowości zamieszkania wydaje się różnicować czytelnictwo książek naukowych, fachowo-zawodowych i popularno-naukowych. Mieszkańcy miast czytują je częściej od mieszkańców wsi, a mieszkańcy miast większych od mieszkańców miast mniejszych.

Zazwyczaj respondenci posiadali własny zbiór książek (91,6% badanych). Biblioteczki zawierające więcej niż 100 tomów ma 25% rodzin. Osoby zamieszkujące na wsi najczęściej posiadają skromne (37% ma 26-50) lub bardzo skromne (23,6% − poniżej 25 książek) zasoby biblioteczne. Mieszkańcy małych miast mają nieco lepiej wyposażone biblioteczki niż osoby zamieszkujące na wsi. Co piąty z nich ma w domu od 101 do 500 książek, choć najczęściej (35,7%), podobnie, jak w przypadku respondentów z obszarów wiejskich, biblioteka zawiera od 26 do 50 woluminów. Mieszkańcy miast mają zdecydowanie większe zbiory książkowe. Najczęściej są one wielkości 51-100 tomów (25,4%) i 101-500 tomów (24,6%), ale 13,6% posiada ponad 500 książek w swoim gospodarstwie domowym. Widać także, że osoby zarabiające najwięcej nie inwestują w swoje zbiory biblioteczne.


2.1.2. Jakość życia

Ten wymiar kapitału intelektualnego badany był poprzez takie wskaźniki jak skłonność do opuszczenia miejsca zamieszkania, stopień zadowolenia z niego i przywiązanie do regionu, stan zdrowia oraz poziom dochodów.

Ogólnie rzecz biorąc można stwierdzić, że mieszkańcy regionu są dość dobrze zakorzenieni w swych miejscach zamieszkania, a czas, jaki spędzili w tych miejscach pozwala na budowanie różnych wymiarów tego zakorzenienia. Mieszkańcy Lubelszczyzny identyfikują się najczęściej z całym krajem, potem ze swoją społecznością lokalną, a dopiero na trzecim miejscu z całym regionem. Jest to przejawem braku ukształtowanej wizji i wyobrażenia regionu i związanej z nim zbiorowości. Jednak wobec regionu odnotowano dość silny emocjonalny związek: 31,5% respondentów uważa się za silnie związanych z regionem, a 54,3% za raczej związanych z regionem (ogółem – 85,8%). Związku z regionem nie czuje co dziewiąty (11,2%) badany mieszkaniec Lubelszczyzny.

Przestrzeń, w jakiej funkcjonują mieszkańcy regionu składa się z różnych elementów, które w różnorodne sposoby mogą warunkować całościowe postawy wobec zbiorowości regionalnej. Istotnym aspektem związanym z tymi składnikami regionalnego terytorium są obiektywne odległości dzielące od nich mieszkańców regionu. Instytucje i obiekty znajdujące się w pobliżu nie tylko bowiem ułatwiają załatwianie codziennych spraw i zaspokajanie podstawowych potrzeb, ale również sprzyjają wzrostowi subiektywnego poczucia standardu jakości życia. Takie poczucie może w znaczącym stopniu wpływać na całościowe postrzeganie zbiorowości regionalnej i zajmowanego przez nią obszaru.

Przeprowadzone badania ukazują, że mieszkańcom regionu stosunkowo łatwo jest zaspokajać potrzeby związane z codziennym zaopatrzeniem gospodarstw domowych w podstawowe produkty, ponieważ odległość dzieląca ich domy i mieszkania od sklepów jest zazwyczaj niewielka, najczęściej (94,2%) nie przekracza 2km. Dość dobrze wygląda również kwestia możliwości zaspokajania potrzeb duchowo-religijnych: 79,9% respondentów deklaruje, że do najbliższego kościoła ma nie więcej niż 2 km, a tylko co dwudziesty (4,9%) – że dzieli go od kościoła odległość przekraczająca 5 km. Trzy czwarte badanych mieszkańców regionu (75,5%) mieszka również niedaleko od szkoły (do 2 km), co z pewnością ułatwia

30 Raport końcowy

docieranie na lekcje dzieciom. Znacznie większe trudności mieszkańcy regionu mają z korzystaniem z bibliotek, ponieważ tylko 2/3 respondentów (65,1%) ma do nich bliżej niż 2 km. Co siódmego respondenta (13,3%) od biblioteki dzieli odległość przekraczająca 5km. Stosunkowo najgorzej wygląda sytuacja w przypadku odległości od instytucji kultury – tylko połowa badanych (49,6%) ma do domu kultury nie więcej niż 2 km, a co czwarty (21,1%) mieszka w odległości powyżej 5 km od domu kultury.

Mieszkańcy Lubelszczyzny oceniali swoją sytuację życiową dość dobrze. Najczęściej wybieraną wartością na 10-punktowej skali zadowolenia było 8 (19,9%), zaś średnia dla całej próby była bliska 7. Jednocześnie badani mogli poszczycić się licznym gronem przyjaciół: średnia dla próby wyniosła blisko 14, zaś najczęściej mieszkańcy Lubelszczyzny deklarowali przyjaźń z dziesięcioma osobami.

Subiektywny dobrostan, jaki związany jest z zamieszkiwaniem w określonym środowisku w istotnym stopniu zależy od poczucia bezpieczeństwa. Mieszkańcy najczęściej (59,3%) deklarują średni poziom poczucia bezpieczeństwa. Częściej niż co trzecia osoba (39,0%) czuje się całkowicie bezpiecznie, a tylko nieliczni (1,6%) uważają się za zagrożonych. Można więc powiedzieć, że mieszkańcy regionu generalnie czują się bezpiecznie w swoich lokalnych społecznościach. Wysoki poziom poczucia bezpieczeństwa znajduje także potwierdzenie w dostępnych statystykach przestępczości. Jak podaje Główny Urząd Statystyczny w 2010 r. w przeliczeniu na 10 000 mieszkańców w województwie lubelskim stwierdzono 222 przestępstwa, w tym 142 o charakterze kryminalnym, podczas gdy wskaźniki dla całego kraju wyniosły odpowiednio 298 i 204 stwierdzonych przestępstw10.

Osoby biorące udział w badaniu najczęściej oceniały swój stan zdrowia jako dobry lub bardzo dobry. Blisko 10% ankietowanych postrzegało swój stan zdrowia jako zły i bardzo zły. Lepsza ocena stanu zdrowia występuje u osób młodszych (18-29 oraz 30-49 lat) oraz u osób z wyższym wykształceniem. Blisko 8% respondentów oceniło swoją wagę jako lekką niedowagę i wagę poniżej normy, zaś ponad 13% - jako nadwagę lub otyłość. Określenia dotyczące wyższej niż normalna masy ciała

10 Główny Urząd Statystyczny. Bank Danych Lokalnych. www.stat.gov.pl.


były prezentowane zdecydowanie częściej przez osoby powyżej 50 roku życia, podczas gdy waga normalna i lekka niedowaga dominowały w młodszych grupach wiekowych. Aż 23,5% ankietowanych mieszkańców Lubelszczyzny regularnie pali papierosy, zaś 5,4% przyznało się do palenia okazjonalnego. Palenie papierosów jest nawykiem dotykającym częściej mężczyzn niż kobiety.

2.1.3. Rozwój zawodowy mieszkańców i mobilność

Do istotnych czynników, określających kapitał intelektualny mieszkańców należą charakter wykonywanej pracy oraz mobilność zawodowa. W czasie prowadzenia badań 59,7% respondentów posiadało pracę. Wśród nich 44,6% deklarowało wykonywanie pracy zgodnej z kierunkiem wykształcenia i poziomem kwalifikacji. Pracę zgodną z kierunkiem wykształcenia, ale poniżej poziomu kwalifikacji posiadało 6,5% badanych. Blisko jedna czwarta respondentów wykonywało pracę zarówno niezgodną z kierunkiem kształcenia, jak i poniżej poziomu kwalifikacji. Nieco mniej niż połowa respondentów nigdy nie zmieniała zawodu.

Należy stwierdzić, że przy ogólnym relatywnie niskim poziomie zatrudnienia (60%) mieszkańców, występuje również problem niedopasowania wykonywanej pracy do kwalifikacji pracowników. Dotyka on połowę zatrudnionych, przy czym względnie silniej zaznacza się on wśród kobiet, młodszych kategorii wiekowych, z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz średnim, a także mieszkańców ośrodków poniżej 45 tysięcy mieszkańców (miast) oraz wsi. Wskaźniki procentowe informują o dużym natężeniu mobilności pracowniczej, które sięga 65%, w tym około połowy mobilnych zmieniało pracę trzykrotnie i więcej razy. Niewielki, bo tylko 10% jest udział zmieniających pracę ze względu na brak pracy w zawodzie. A zatem ograniczenia strukturalne w postaci limitowanej liczby oferowanych miejsc do objęcia nie są istotnym czynnikiem mobilności zawodowej pracowników. Z dużo większą siłą działają czynniki statusowe związane z dążeniem do poprawy swojego usytuowania materialnego. Te wskaźniki procentowe pokazują dużą skalę problemu stabilności posiadanej pracy (a raczej niestabilności i niepewności pracy) na Lubelszczyźnie. Wprawdzie współcześnie zmiana pracy jest immanentną cechą

32 Raport końcowy

rynku, niemniej jednak nasilenie tego zjawiska w województwie lubelskim jest na tyle duże, że świadczy nie o unowocześnieniu rynku pracy, ale o problemie niedopasowania podaży i popytu na rynku pracy.

Ponad jedna trzecia badanych (37,4%) mieszka w obecnym miejscu od urodzenia, a dalsze 5,1% również żyje w miejscu, gdzie się urodziło, ale w trakcie swej biografii mieszkało również gdzie indziej. Łącznie 42,5% badanych to osoby, które de facto od urodzenia nie zmieniły na stałe miejsca zamieszkania. Można więc określić, że znacząca część badanych mieszkańców Lubelszczyzny charakteryzuje się dość niską mobilnością przestrzenną. Dla porównania można przywołać wyniki ogólnopolskiego sondażu CBOS z lutego 2010 r.11, które uwidoczniły, że prawie dwie trzecie Polaków (65%) mieszka w miejscowościach, z których pochodzi, a około jednej trzeciej – to ludność napływowa. Okazuje się więc, że mieszkańcy regionu uczestniczący w badaniach są nieco bardziej ruchliwi przestrzennie aniżeli ogół Polaków.

11 Mobilność i preferencje migracyjne Polaków. Komunikat z badań CBOS. BS/26/2010. Warszawa 2011.

Procent 20 40 60 80

nie - 76,5%

nie wiem - 13,3%

tak, na wieś w woj. lubelskim - 3,7%

tak, do miasta w woj. lubelskim - 2%

tak, do innego województwa - 3,5%

tak, za granicę - 1%

Czy

zam

ierz

a Pa

n/Pa

ni o

puśc

ić m

iejs

ce z

amie

szka

nia?

Rysunek 3. Plany wyjazdowe mieszkańców (Źródło: P. Rydzewski, Ekspertyza Mieszkańcy Lubelszczyzny, s.132.)


Niską mobilność potwierdzają także analizy mówiące o deklaracjach ewentualnie planowanej zmiany miejsca zamieszkania. Co trzeci badany nie ma takich planów (76,5%), a dodatkowo 13,3%, nie wie jeszcze, czy podejmie taką decyzję. Analiza danych pokazała, że wśród osób deklarujących chęć migracji (133 osoby, 10,3% ogółu badanych) jedynie 11,5 % zamierza wyjechać w celach edukacyjnych, natomiast w większości przypadków są to emigracje zarobkowe (39,8%).

Spora część spośród osób deklarujących plany migracyjne (ok. 1/3) wspomina o przeprowadzce na wieś w obszarze województwa, są to więc takie ruchy wędrówkowe, które nie stanowią zagrożenia dla regionu. Jak wskazują badacze współczesnych migracji ten trend suburbanizacji jest coraz powszechniejszy w ostatnich latach w Polsce12 i jest zgodny z tendencją ogólnoświatową przenoszenia się bogatszej klasy średniej poza tereny wielkiego miasta13. W badaniach najczęściej taki zamiar deklarowały osoby posiadające pracę i najlepiej wykształcone, a więc o ustabilizowanej pozycji zawodowej.

Należy natomiast zwrócić uwagę na fakt, iż 4,5% badanych ma konkretne plany wyjazdu z województwa lubelskiego, z czego 3,5% ma zamiar przeprowadzić się do innego województwa. Co druga osoba mająca taki zamiar planuje osiedlić się w województwie mazowieckim, najprawdopodobniej w Warszawie. We wszystkich dostępnych badaniach migracji wewnętrznych z terenu województwa lubelskiego najczęściej wskazywanym docelowym miejscem migracji jest właśnie województwo mazowieckie i miasto Warszawa. Patrząc na ten trend przez pryzmat socjologicznej teorii migracji E. Lee (push-pull theory)14 wydaje się, iż działają tutaj klasyczne czynniki wypychające migrantów z Lubelszczyzny i przyciągające do centrum Polski. Brak miejsc pracy i perspektyw rozwoju zawodowego, niskie zarobki na Lubelszczyźnie, w konfrontacji z dynamicznie rozwijającym się warszawskim rynkiem pracy i możliwością uzyskania znacznie wyższych zarobków są

12 A. Winiarczyk-Raźniak, P. Raźniak. Migracje wewnętrzne ludności w polskich obszarach metropolital-nych u progu XXI wieku. Wyd. UP w Krakowie. Kraków 2012.13 Z. Kawczyńska-Butrym, Migracje. Wybrane zagadnienia. Lublin Wyd. UMCS 2009, s. 14.14 A. Górny, P. Kaczmarczyk. Uwarunkowania i mechanizmy migracji zarobkowych w świetle wybranych koncepcji teoretycznych. Wyd. OBM UW. Warszawa 2003, s. 40.

34 Raport końcowy

Rysunek 4. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych przypadających na jedną ofertę pracy (Źródło: Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej województw, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012: 1)

osoby

27 - 50

51 -70

71 - 90

91 - 107

38

wzrost/spadek w stosunku do marca 2011 r.

Znaczna grupa absolwentów szkół wyższych ma problemy ze znalezieniem pracy zgod-nej z ukończonym kierunkiem studiów.


czynnikami stymulującymi do migracji właśnie w tamtym kierunku. Czynnikiem „wypychającym” te osoby jest trudna sytuacja na rynku pracy na Lubelszczyźnie.

Inne województwa wskazane jako miejsca planowanego zamieszkania to: pomorskie (14,7%), dolnośląskie i małopolskie (po 8,8%) oraz podkarpackie i wielkopolskie (po 5,9%). Jedynie 2% wszystkich badanych planuje przenieść się do miasta w województwie lubelskim, a tylko 1% zamierza wyjechać za granicę.

Widoczna jest cezura między poziomem wykształcenia a planami wskazującymi na mobilność badanych. Przebiega ona między wykształceniem zasadniczym i średnim, tworząc grupę mniej mobilnych (z wykształceniem podstawowym i średnim) i bardziej mobilnych (z wykształceniem średnim i wyższym). Do charakterystyki profilu osoby skłonnej do opuszczenia miejsca zamieszkania należy zaliczyć wiek 18-29 lat oraz wykształcenie co najmniej średnie. Do profilu osoby nie przewidującej zmiany miejsca zamieszkania należy zaliczyć osoby 50+, z wykształceniem co najwyżej zasadniczym zawodowym. Dodatkowo planom migracyjnym sprzyjać może zamieszkanie w mniejszym mieście, natomiast zamieszkanie na wsi raczej nie sprzyja takim planom.

Szczególnie niepokojący jest fakt, iż zamiar wyjazdu zgłaszają przede wszystkim ludzie młodzi i dobrze wykształceni. Częściej niż co dziesiąta badana osoba w wieku 18-29 lat jest zdecydowana wyjechać z województwa lubelskiego i osiedlić się w innym. Dodatkowo, im badani są lepiej wykształceni tym częściej zamierzają opuścić Lubelszczyznę. W dalszej perspektywie taki trend może powodować negatywne zmiany w sytuacji demograficznej województwa, które i tak posiada obecnie najniższy przyrost naturalny a jednocześnie najwyższy wskaźnik obciążenia demograficznego. To jednak liczba zarejestrowanych osób bezrobotnych przypadających na jedną ofertę pracy przyjmuje jedną z wyższych wartości (Rys. 4), co obrazuje rzeczywiste szanse mieszkańców Lubelszczyzny na znalezienie pracy.

Dodatkowy problem stanowi niedopasowanie strukturalne na wojewódzkim rynku pracy. Z analizy danych rynku pracy wynika, że to właśnie osoby wykształcone mają poważne problemy ze znalezieniem pracy zgodnie z kompetencjami15.

15 P. Kaczmarczyk (red.) Migracje zagraniczne a procesy rynku pracy – przypadek Lubelszczyzny. Wyd.

36 Raport końcowy

Na potrzeby Projektu dokonano analizy sytuacji w sześciu powiatach województwa, tj.: powiat puławski, łęczyński, świdnicki, chełmski, bialski i włodawski. Trzy z nich można potraktować jako obszary rozwijające się, trzy kolejne jako przykłady obszarów stagnacji.

Powiaty – puławski, świdnicki i łęczyński - posiadają korzystne położenie na mapie gospodarczej województwa lubelskiego. Istotnym czynnikiem, który bardzo korzystnie wpływa na ich rozwój jest obecność pojedynczych zakładów pracy dobrej kondycji ekonomicznej o znaczeniu regionalnym i krajowym. Zatrudniają one znaczną część ludności w wieku produkcyjnym, dając stabilne i dobrze płatne miejsca pracy, jednak w przypadku dekoniunktury gospodarczej lub trudności ekonomicznych wewnątrz tych firm, potencjalna ich restrukturyzacja może odbić się bardzo niekorzystnie na rynki pracy, ponieważ nie ma dla tych miejsc pracy alternatywy.

Ponad 62% społeczeństwa powiatów stanowią osoby w wieku produkcyjnym. Istnieją różnice między powiatami w strukturze wiekowej ludności. Największy odsetek osób w wieku produkcyjnym jest w powiecie łęczyńskim (66,75%) i świdnickim – 63,55%, w powiecie puławskim jest on na poziomie 61,62% (dla województwa 63,18).

Porównując stan zatrudnienia w powiatach do stanu zatrudnienia w całym województwie, obserwuje się wyższy wskaźnik zatrudnienia w powiatach łęczyńskim (32,92%) i puławskim (31,63%), oraz niższy w powiecie świdnickim - 24,52% osób w wieku produkcyjnym jest zatrudnionych (wniosek na podstawie metodologii liczenia osób pracujących Urzędu Statystycznego).

Wśród pracujących, więcej niż co czwarty pracuje jako pracownik najemny. Przy czym wskaźnik ten jest najwyższy w powiecie puławskim a najniższy w powiecie łęczyńskim.

Analizując strukturę zatrudnienia w powiatach ze względu na płeć, obserwuje się większy odsetek zatrudnionych mężczyzn w porównaniu z odsetkiem zatrudnionych kobiet. Szczególnie w powiecie łęczyńskim ta różnica jest znaczna:

OBM UW. Warszawa-Lublin 2008, s. 129.


67 do 33 procent (ta różnica najprawdopodobniej ma związek z profilem największego pracodawcy w rejonie, którym jest kopalnia węgla „Bogdanka”).

38 Raport końcowy

W powiatach - łęczyńskim i puławskim, stopy bezrobocia są mniejsze niż średnia stopa bezrobocia w województwie lubelskim. Najtrudniejsza sytuacja jest w powiecie świdnickim, gdzie stopa bezrobocia sięga 16,8% (prawdopodobny związek z restrukturyzacją przemysłu świdnickiego).

Istotnym problemem jest niedostosowanie profilu wykształcenia do potrzeb lokalnych gospodarek. Lokalni pracodawcy głównie poszukują osób, które posiadają sprecyzowane umiejętności i doświadczenie zawodowe. Jednak z danych wynika, że odsetek osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym jest stosunkowo niewielki. Zaledwie co piąty mieszkaniec posiada wykształcenie zasadnicze zawodowe. Największy odsetek tej kategorii występuje w powiecie łęczyńskim, a najniższy w powiecie świdnickim. Dodatkowo sytuacja zasadniczego szkolnictwa zawodowego w powiatach przedstawia się stosunkowo niekorzystnie, oprócz powiatu łęczyńskiego, gdzie te proporcje są mniej zachwiane.

Jednocześnie w powiatach istnieje potrzeba stworzenie warunków rozwoju dla innych działalności gospodarczych i branż, oprócz wiodących, w celu uniknięcia uzależnienia rynków pracy tylko od pojedynczych, wielkich podmiotów gospodarczych, które w przypadku dekoniunktury lub trudności ekonomicznych mogą wpłynąć na wzrost bezrobocia a nawet powstanie problemu bezrobocia strukturalnego.

W powiatach chełmskim, bialskim i włodawskim ponad 63% ludności stanowią osoby w wieku produkcyjnym. Różnice między powiatami są nieznaczne. Najwięcej osób tej kategorii jest w powiecie chełmskim (64,58%) a w pozostałych nieco mniej (bialski – 63,34%; włodawski – 63,95%)16. Porównując wielkości zatrudnienia w powiatach do stanu zatrudnienia w całym województwie, należy stwierdzić, że we wszystkich powiatach są one znacząco niższe. Najniższy wskaźnik odnotowano w powiecie włodawskim – tylko 19,59% osób w wieku produkcyjnym jest zatrudnionych. Nieco lepsza jest sytuacja w powiecie chełmskim (wskaźnik zatrudnienia – 21,46%) i bialskim (wskaźnik zatrudnienia – 25,40%).

16 Województwo Lubelskie – podregiony, powiaty, gminy, Urząd Statystyczny Lublin 2012.


Wśród pracujących, co czwarty pracuje jako pracownik najemny. Przy czym wskaźnik ten jest najmniejszy w powiecie włodawskich a największy w powiecie bialskim. Z kolei w powiecie włodawskim występuje największy odsetek pracujących na własny rachunek.

Analizując strukturę zatrudnienia w powiatach ze względu na płeć, obserwuje się, że zatrudnienie kobiet i mężczyzn rozkłada się po połowie z niewielką przewagą kobiet, które częściej niż mężczyźni znajdują pracę w takich sektorach jak usługi, handel, edukacja, opieka zdrowotna i socjalna, sektor samorządowy i jednostki podległe samorządom. W większości gmin są to sektory, które zatrudniają najwięcej osób.

Z ogólnej liczby bezrobotnych, co piąty to bezrobotny, który nie ukończył 25 roku życia. W powiatach ten wynik jest nieco lepszy niż w województwie lubelskim. Najmniejszy odsetek tej kategorii bezrobotnych znajduje się w powiecie chełmskim. Problemem jest bezrobocie długotrwałe, szczególnie w powiecie włodawskim, gdzie ten odsetek jest zdecydowanie największy i wynosi 60,1% w stosunku do ogółu bezrobotnych tam zarejestrowanych. Co trzeci bezrobotny nie posiada doświadczenia zawodowego, a niewiele mniejsze odsetki wskazują na brak kwalifikacji zawodowych. Brak kwalifikacji i doświadczenia zawodowego stanowi istotną barierę utrudniającą tym osobom wejście na rynek pracy.

Lokalni pracodawcy głównie poszukują osób, które posiadają sprecyzowane umiejętności i doświadczenie zawodowe. Tymczasem z danych wynika, że odsetek osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym jest stosunkowo niewielki. Na podstawie analizy danych o liczbie szkół, liczbie uczniów i absolwentów - zasadnicze szkolnictwo zawodowe we wszystkich powiatach przedstawia się najgorzej w stosunku do innych typów szkół. Prym wiodą licea ogólnokształcące. W następnej kolejności technika. Jednak to zasadnicze szkoły zawodowe zapewniają kształcenie o charakterze praktycznym.

W powiatach bialskim, chełmskim i włodawskim nie ma dużych zakładów, które byłyby ich motorem napędowym. Istnieje jednak wiele małych i średnich przedsiębiorstw posiadających różnorodny profil działalności. Zatem należałoby wspierać najbardziej perspektywiczne dla tych powiatów branże, np. w powiecie bialskim sektor logistyczny, spedycja, naprawa i diagnostyka pojazdów

40 Raport końcowy

samochodowych, sektor rolno-spożywczy; w powiecie włodawskim m.in. branża agroturystyczna, obróbka drewna; w powiecie chełmskim m.in. rolnictwo (w tym rolnictwo ekologiczne), przetwórstwo rolno-spożywcze, odnawialne źródła energii - gdzie przewiduje się wzrost zatrudnienia.

Równie istotne z punktu widzenia rozwoju przedsiębiorczości są korzyści płynące z prowadzenia działań edukacyjnych w przedsiębiorstwie. Główne efekty szkoleń twardych, specjalistycznych to przede wszystkim zwiększenie poziomu wiedzy i umiejętności ich uczestników w zakresie specjalistycznych kwalifikacji niezbędnych do pracy na danym stanowisku lub także nabycie nowych umiejętności poszerzających zakres dotychczasowych możliwości pracownika.

Wynikiem działań edukacyjnych realizowanych w przedsiębiorstwach jest oczywiście usprawnienie działalności firmy, zwiększenie efektywności podejmowanych działań zarówno wewnątrz przedsiębiorstwa oraz w jego otoczeniu zewnętrznym, jak też umocnienie pozytywnego wizerunku firmy. Przeprowadzone analizy wskazują na niedostateczny poziom inwestycji firm i przedsiębiorstw w rozwój kadry pracowniczej. Wydaje się, iż rozwój kapitału ludzkiego i środowiska wewnętrznego przedsiębiorstwa ciągle traktowany jest jako element „dodatkowy”, czy wręcz nadobowiązkowy/fakultatywny, nie mający (lub mający niewielki) wpływ na sposób funkcjonowania przedsiębiorstwa.

Pomimo pojawiających się deklaracji dotyczących poparcia i zrozumienia dla tego typu działań, praktyka wydaje się odbiegać od prezentowanych postaw. Jak pokazują badania, rola i znaczenie relacji wewnętrznych, a także fachowej wiedzy i umiejętności pracowników na poziomie praktycznego wdrażania tych deklaracji jest raczej deprecjonowana. Sytuacja ta w znacznym stopniu utrudnia z jednej strony, tworzenie odznaczającego się wysokim poziomem i kwalifikacjami kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwie, z drugiej zaś, budowanie konkurencyjnej, zapewniającej rozwój wszystkim jednostkom gospodarki opartej na wiedzy. Przeprowadzone analizy wskazują jednoznacznie na konieczność intensyfikacji działań związanych z realizacją zadań polityki edukacyjnej w przedsiębiorstwach, na potrzebę ciągłej aktualizacji wiedzy oraz zdobywania nowych kompetencji przez kadry nowoczesnej gospodarki. Realizowana przez firmy polityka inwestowania w kadry ma zazwyczaj


charakter jednorazowych, „chwilowych” i krótkotrwałych działań, bardzo często niedopasowanych do długoterminowej strategii rozwoju firmy.

w całym województwie lubelskim na koniec 2009 r. zarejestrowanych było blisko 121 tys. podmiotów go-spodarczych - z czego najwięcej przypadało na handel i naprawy pojazdów samochodowych.

42 Raport końcowy

2.1.4. Maturzyści i studenci

Szczególnie ważną kwestią była w projekcie ocena strategii edukacyjnych i życiowych maturzystów i studentów Lubelszczyzny, ponieważ to oni w przyszłości będą stanowili główny zasób kapitału intelektualnego regionu. Niestety nasila się tendencja odpływu młodych wykształconych osób do miast metropolitalnych i poza granice Polski.

Badaniem audytoryjnym objęto w 2011 r. maturzystów z najlepszych liceów ogólnokształcących Lubelszczyzny. Wśród 564 osób znajdowało się 41,8% maturzystów, 58,2% maturzystek, 27,0% mieszkało w miastach dużych, 25,5% - w miastach średnich, 9,6% - w miastach małych. 37,9% to mieszkańcy wsi; 47,0% to maturzyści liceów ogólnokształcących zlokalizowanych w miastach dużych, 45,2% - to maturzyści liceów ogólnokształcących położonych w miastach średnich, 12,6% - to maturzyści liceów małomiasteczkowych.

Wśród uczniów najlepszych liceów województwa najbardziej popularnym przyszłym profilem studiów w 2011 r. okazała się bardzo wyraźnie grupa kierunków inżynieryjnych i technicznych (24,7% ważnych wskazań, 138 osób) oraz podobna grupa nazwana zbiorczo „architektura i budownictwo” (11,5% ważnych wskazań, 64 osoby). Szeroko rozumiane nauki humanistyczne (wraz ze społecznymi, pedagogicznymi, dziennikarstwem i kierunkami artystycznymi) chciało studiować tylko 12% (67 osób), a dyscypliny związane ze zdrowiem publicznymi i ochroną zdrowia 12,7% (71 osób).

W tych preferencjach wyraźnie uwidocznia się reakcja na trafiające coraz częściej w ostatnich latach do opinii publicznej zapotrzebowanie rynku pracy na osoby z wykształceniem inżynieryjnym i technicznym oraz wzrastające trudności ze znalezieniem zatrudnienia dla absolwentów kierunków humanistycznych, ekonomicznych i społecznych. Rysuje się więc społeczny efekt tzw. „kierunków zamawianych” i powrotu obowiązkowego egzaminu maturalnego z matematyki. Uczniowie i ich rodzice wyraźnie adaptują się w swoich decyzjach do zmian na rynku pracy i przesunięcia perspektyw zawodowych w kierunku nauk stosowanych i dyscyplin technicznych. Ta strategia ma wszelkie cechy racjonalnego rozpoznania sytuacji na rynku pracy.


Aż 65,1% (365 osób) spośród uczniów najlepszych szkół średnich zamierzało opuścić region w poszukiwaniu wyższej edukacji. Przytłaczająca większość z nich (80,3%) zamierzało wyjechać do Krakowa i Warszawy. Wybór ten sprowadza się do centrów najlepszych uczelni w Polsce, atrakcyjnego i prestiżowego otoczenia, szans rozwoju kariery zawodowej i to wszystko zaledwie w odległości 170 i 270 km od rodzinnego domu. Do Warszawy chcą się przeprowadzić w największym stopniu mieszkańcy stolicy województwa - Lublina. W małych miejscowościach i wsiach Lubelszczyzny absolwentów planujących studia w stolicy kraju jest od 56,6 do 62,2%. W Lublinie jest aż ich 69,1%.

Częściej poza województwem lubelskim od maturzystek (60,7%) zamierzali studiować maturzyści (71,7%). Przyszłość edukacyjną z Lublinem wiązali przede wszystkim mieszkańcy dużego miasta (41,6%) i mieszkańcy wsi (36,6%). W Lublinie najczęściej zamierzali studiować maturzyści liceów lubelskich (43,3%). Deklaracji zamiaru podjęcia studiów w tym mieście było znacząco mniej wśród maturzystów liceów usytuowanych w średnich i małych miastach (odpowiednio 21,2% i 22,5%). Nadzieją demograficzną Lubelszczyzny będą raczej absolwenci liceów małomiasteczkowych i, w nieco dalszym planie, liceów lubelskich. Potencjalnych migrantów poszukiwać należy wśród absolwentów liceów zlokalizowanych w miastach średnich. Wyjazd na studia nie musi oznaczać opuszczenia swojego miasta czy regionu na stałe, jednak wraz z nasilająca się tendencją do polaryzacji regionalnej i utrwalania przewagi ośrodków metropolitalnych wydaje się coraz bardziej prawdopodobny. Inwestowanie w kapitał intelektualny stanowi strategię budowania karier życiowych przy świadomości, że będzie powiązane z migracją.

Przedstawione wyniki mogą być podstawą wniosku mówiącego, że maturzyści wiodących liceów ogólnokształcących Lubelszczyzny regionowi wystawiają raczej niższe oceny, a jego perspektywy widzą raczej pesymistycznie. Kategorią szczególnie krytyczną co do stanu regionu i pesymistyczną co do jego przyszłości są w pierwszym rzędzie maturzyści liceów zlokalizowanych w średnich miastach.

W badaniu studentów lubelskich uczelni okazało się, że 80,5% respondentów pochodzi z województwa lubelskiego (8,1% z podkarpackiego i pojedyncze osoby z innych województw). Uczelnie Lubelszczyzny mają więc raczej lokalny

44 Raport końcowy

charakter. Studenci dość optymistycznie oceniali szanse na znalezienie pracy, ale prawie połowa z badanych oceniała je jako 50/50.

Rysunek 5. Szanse na znalezienie pracy(Źródło: J. Bielecka-Prus, E. Czapka, Studenci uczelni wyższych, s. 8)

duże

raczej duże

50/50

raczej małe

małe lub żadne

trudno powiedzić

4,00%4,00%17,00%

41,50%

25,50%

8,00%

Największe szanse na znalezienia pracy w re-gionie mają absolwenci kierunków technicznych.


Studenci Politechniki Lubelskiej zdecydowanie częściej niż pozostali twierdzą, że istnieją duże szanse na znalezienie pracy na Lubelszczyźnie (Politechnika Lubelska: 70%, Uniwersytet Przyrodniczy: 40,9%, KUL: 39,4%, UMCS: 32,1%, pozostali: 18,8%), co można wyjaśnić ciągłym zapotrzebowaniem na rynku pracy na absolwentów kierunków oferowanych przez politechnikę. Studenci UMCS-u częściej niż pozostali są przekonani, iż szanse na znalezienie pracy w województwie są małe lub bardzo małe (UMCS: 26,8%, KUL: 15,2%, UP: 13,6%, PL: 10,0%, pozostali: 24,6%). Ponad połowa respondentów ocenia szanse na znalezienie pracy zgodnej z wykształceniem i kwalifikacjami jako małe lub żadne (61,5%). Jest to bardzo niepokojące zjawisko w kontekście kapitału intelektualnego Lubelszczyzny, ponieważ już w trakcie nauki studenci są przekonani, że w województwie lubelskim nie znajdą pracy w swoim zawodzie. Tylko 7% określa je jako duże, 28% jako połowiczne, zaś 3,5% jest niezdecydowanych. Najczęściej (28%) badani studenci planowali podjęcie pracy w jednostkach administracji publicznej.

Odpływ dobrze wykształconych młodych ludzi jest poważnym zagrożeniem dla kapitału intelektualnego, może prowadzić do drenażu najbardziej aktywnej i przedsiębiorczej grupy poza region Lubelszczyzny, a nawet kraju. Prawie połowa badanych (47%) deklarowała chęć związania swojej przyszłości z Lubelszczyzną, jednakże jednoznacznie zdecydowany był tylko co piąty badany. Są to przede wszystkim studenci UMCS (57%) oraz Politechniki Lubelskiej (60%). Studenci, którzy nie chcą związać swojej przyszłości z tym regionem stanowili 35% (zdecydowanych jednoznacznie jest 18%). W tej grupie przeważali studenci Uniwersytetu Przyrodniczego (41%), oraz innych uczelni (41%) (także Uniwersytetu Medycznego). Studenci w pierwszej kolejności mają zamiar poszukiwać pracy w Warszawie (połowa z deklarujących chęć wyjazdu), a także w Krakowie (prawie 9% planujących wyjazd). Warto zauważyć, że prawie co piąty badany (18%) nie był zdecydowany, co zrobi w przyszłości. Być może właśnie do tej grupy powinny być skierowane projekty zachęcające ich do pozostania w miejscu studiowania. Najczęściej plany dotyczące związania się z Lubelszczyzną deklarowali studenci nauk humanistycznych (53%) i jedynie 26% z nich była do tego niechętnie nastawiona.

46 Raport końcowy

Osoby niechętnie nastawione do poszukiwania pracy poza regionem lubelskim to najczęściej studenci Uniwersytetu Przyrodniczego (55%) oraz Politechniki (45%), z tym, że wśród studentów Uniwersytetu Przyrodniczego jest więcej osób zdecydowanie odrzucających taką możliwość. Najbardziej niezdecydowaną postawę zajmują studenci KUL, prawie co trzeci z nich (27,3%) nie wie, gdzie będzie szukał pracy.

Gotowość do opuszczenia miejsca zamieszkania i regionu jest bardzo wysoka w grupie maturzystów i wysoka wśród studentów. Zasługuje to na podkreślenie jako zjawisko silne i z wielu powodów niepokojące. Lubelszczyzna od pewnego czasu ma ujemne, najwyższe w Polsce wschodniej, saldo migracji. W odniesieniu do osób z wyższym wykształceniem w roku 2005 z ogólnie rozumianej Polski Wschodniej (5 województw) wynosiło ono 6564 osób. Struktura wykształcenia osób opuszczających ten makroregion w 2005 r. wskazuje, że aż 43,6% stanowiły osoby z wyższym wykształceniem. Ponadto warto dodać, że „efektywność migracyjna osób z wyższym wykształceniem szczególnie silnie rośnie po wyłączeniu z analiz migracji wewnętrznych zachodzących w obrębie Polski wschodniej i wynosiła -54,4%. Wynika to z faktu, że osoby z wyższym wykształceniem stanowiły około 35,9% wszystkich emigrantów opuszczających makroregion, podczas gdy tylko 21,7% osób napływających do Polski wschodniej z innych regionów miało wykształcenie wyższe. Ponadto prawie co druga osoba z wyższym wykształceniem (43,6%), która podjęła decyzję o zmianie miejsca zamieszkania wybrała województwo położone poza makroregionem”17.

Z analiz demograficznych wynika, że od 2006 roku następuje spadek, w latach 2006–2009 powolny (o około 750 osób rocznie), a latach 2010–2011 znacznie szybszy (o 3 640 osób w 2010 roku i 5350 w 2011 roku) liczby studentów. Liczba studentów pierwszego roku rosła do 2004 roku, by potem zmniejszać się.

17 Celińska-Janowicz D., Miszczuk A., Płoszaj A., Smętkowski M. Aktualne problemy demograficzne regio-nu Polski wschodniej. Raport EUROREG 5/2010. Warszawa 2010: 33-38.


Według prognoz w roku 2035 województwo lubelskie liczyło będzie 1 871 100 mieszkańców, tj. o 280,8 tysięcy (o 13,0%) mniej niż w końcu 2010 roku. Liczba młodzieży w wieku szkoły wyższej będzie bardzo szybko zmniejszać się do 2025 roku (spadek w porównaniu ze stanem na koniec 2008 roku o 45,5%) by następnie nieznacznie wzrosnąć18.

18 M. Kowerski, Analiza ewolucji systemu szkolnictwa wyższego w kontekście zmian demograficznych. Ekspertyza KIL.

Rysunek 6. Zmiany liczb studentów pierwszego roku w województwie lubelskim (Źródło: M. Kowerski, Analiza ewolucji… s. 54.)

25515

22314

23147

25893

25572

25076

2710427513

25147

2285322613

22000

24000

26000

28000

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Rysunek 7. Prognoza liczby studentów polskich w województwie lubelskim do 2035 roku (Źródło: M. Kowerski, Analiza ewolucji systemu szkolnictwa wyższego w kontekście zmian demograficznych. Obliczenia własne w programie GRETL, [Kufel, 2011])

Studenci POLprognoza95 procentowy przedział

48 Raport końcowy

Badania pokazały, że poziom znajomości języków obcych mieszkańców Lubelszczyzny nie jest zadowalający. Dotyczy to także osób z wykształceniem wyższym. Nieco lepiej przedstawia się sytuacja osób w przedziale wiekowym 18-29 lat. Dlatego też przede wszystkim należy podjąć działania, które poprawią znajomość języków obcych wśród osób w wieku średnim, na przykład przez organizowanie kursów językowych i zainteresowanie nimi pracodawców. Warto także promować naukę języków państw sąsiadujących z Polską (przede wszystkim języka niemieckiego), a także języków mniej popularnych, takich jak francuski, włoski czy hiszpański.

Warto zwrócić uwagę, że niewielu mieszkańców regionu wyjeżdża za granicę w celach edukacyjnych lub dla podniesienia swoich kwalifikacji. Należałoby zastanowić się w jaki sposób można zwiększyć popularność takich wyjazdów, na przykład poprzez nawiązywanie współpracy z pracodawcami zagranicznymi (np. poprzez urzędy pracy, uruchomienie stypendiów szkoleniowych, bardziej aktywne wykorzystywanie funduszy europejskich (np. Erasmus) i zachęcanie polskich studentów do wyjazdów zagranicznych., a także poprawa organizacji tych wyjazdów i ścisła kontrola przebiegu i efektywności szkoleń. Tym bardziej, że pozytywne oceny doświadczeń zdobytych za granicą prezentowało aż 36,6% z osób, które tam pracowały. Należy się więc zastanowić, jak w większym stopniu wykorzystać kapitał zawodowy i społeczny powracających na Lubelszczyznę migrantów.

Niepokojącym zjawiskiem jest fakt, że dokształcanie się nie jest aktywnością popularną wśród mieszkańców. Szczególnie dotyczy to osób, które ukończyły 50. rok życia. Aż 64, 1% spośród nich deklaruje, iż nic nie wydaje na edukację. Naeżałoby zatem wprowadzić do szkół na każdym etapie edukacji treści z zakresu life-long learning, aby zwiększyć świadomość edukacyjną młodych ludzi i zachęcić ich do uczenia się przez całe życie. Ważnym elementem samoedukacji jest rozwijanie własnych zainteresowań, czy posiadanie hobby. Badania pokazały, że mieszkańcy miast częściej posiadają swoje hobby niż mieszkańcy wsi, co może wynikać z większych możliwości rozwijania zainteresowań w mieście. Wskazany jest rozwój infrastruktury rekreacyjno-kulturalnej na wsi. Okazało się także, że zainteresowanie sportem maleje więc


wraz z wiekiem co jest zjawiskiem bardzo niekorzystnym. Należy propagować aktywność fizyczną osób po 50 roku życia jako element zdrowego stylu życia.

Warto też zwrócić uwagę na działania promujące czytelnictwo na obszarach wiejskich. Jak wynika z badań, zasoby biblioteczne mieszkańców wsi są zazwyczaj bardzo skromne, dlatego tez dostąp do książek jest ograniczony. Biblioteki na terenach wiejskich powinny być szczególnie dobrze wyposażone, także w materiały multimedialne, z aktywnymi i innowacyjnymi pracownikami. W ten sposób biblioteki te mogą się stać centrami kultury pełniąc rozmaite funkcje.

Niska mobilność pracowników jest wskazywana jako jedna z przyczyn niedopasowania strukturalnego rynku pracy, z którym między innymi boryka się Lubelszczyzna19. Pracownicy z terenu województwa rzeczywiście charakteryzują się niską mobilnością przestrzenną, stąd ważnym zadaniem stojącym przed regionem jest pobudzenie migracji wewnątrz województwa i zwiększenie mobilności przestrzennej pracowników na lokalnym rynku pracy. Może być to istotnym sposobem równoważenia tego rynku, bowiem różnice w poziomie bezrobocia pomiędzy poszczególnymi powiatami na terenie województwa lubelskiego bywają nawet trzykrotne20.

Wydaje jednak, iż najważniejszym wyzwaniem, jakie stoi przed regionem jest powstrzymanie migracji zewnętrznych oraz międzywojewódzkich migracji wewnętrznych przyczyniających się do odpływu potencjału społecznego Lubelszczyzny poza jej granice. Wyjazdy osób z wyższym i średnim wykształceniem przyczyniają się do drenażu zasobów pracy, a dodatkowy fakt, iż najczęściej są to osoby młode może pogłębiać niekorzystną sytuację demograficzną regionu, o czym była już mowa we wcześniejszej części opracowania.

19 J. Cichosz. Niedopasowania strukturalne na rynku pracy województwa lubelskiego. Wyd. 4P Reseach Mix. Warszawa 2011, s. 36.20 A. Grabowska. Przestrzenne zróżnicowanie bezrobocia w województwie lubelskim. Wyd. 4P Reseach Mix. Warszawa 2011, s. 48.

50 Raport końcowy

2.2. Kapitał społeczny

Kapitał społeczny jest zjawiskiem wielowymiarowym, przekraczającym opozycje łączące je z cechami jednostek lub zbiorowości. Służy do określenia warunków prowadzących do powstania dynamicznych społeczności cechujących się zaangażowaniem obywatelskim, demokratycznym systemem politycznym i efektywną gospodarką.

Na użytek badań przyjęto Putnamowską koncepcję kapitału społecznego. Według Putnama „[…] kapitał społeczny odnosi się wprost do powiązań między jednostkami – sieci społecznych i norm wzajemności oraz wyrastającego z nich zaufania. […] jest blisko spokrewniony z tym, co niektórzy nazywali cnotą obywatelską (civic virtue). […] kapitał społeczny kieruje uwagę na fakt, że cnota obywatelska jest najsilniejsza wtedy, gdy jest osadzona w gęstej sieci wzajemnych relacji społecznych.” Putnam pisze, że kapitał społeczny może być jednocześnie „dobrem prywatnym” i „dobrem publicznym”, gdyż niektóre korzyści z inwestowania przypadają osobom postronnym zaś inne promują interesy bezpośredniego inwestora21.

Putnam odróżnił dwa typu kapitału społecznego: kapitał „spajający” („integracyjny”) i kapitał „łączący” („pomostowy”). Kapitał spajający jest kapitałem ekskluzywnym, łączącym i wzmacniającym małe grupy w działaniach przeciwko innym, antagonistycznym grupom (społeczny „superklej”). Kapitał „łączący” jest kapitałem inkluzywnym, tworzącym więzi pomiędzy różnymi grupami i ich członkami („społeczne smarowidło”). W opinii Putnama kapitał łączący jest szczególnie potrzebny dla dobrego funkcjonowania nowoczesnego społeczeństwa, demokracji i gospodarki rynkowej. Oba typy kapitału mogą pełnić funkcje pozytywne.

21 R. Putnam, Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 36.


Zaufanie jest nieodzownym elementem biznesu i fundamentalnym czynnikiem po-wodzenia przedsięwzięcia.

2.2.1. Zaufanie

Mieszkańcy Lubelszczyzny najczęściej (64,7%) uważają, że w kontaktach z ludźmi należy być ostrożnym. Tylko co 6 osoba uważa, że większości ludzi można ufać. Interesujące, że zaufanie rośnie wraz z wiekiem i wykształceniem. Poziom zaufania wśród mieszkańców Lubelszczyzny wynosi 14,7% a zatem jest wyższy w porównaniu z 13,4% ogółu badanych w Polsce (za: Diagnoza społeczna, 2009:271). Relatywnie wysokim zaufaniem obywatele Lubelszczyzny darzą swych sąsiadów (62,9%). Wyraźnie widać, że zaufanie wiąże się ze sferą prywatną. W sferze publicznej najwyższym zaufaniem mieszkańcy Lubelszczyzny darzą duchownych (53,8%) i policję (51,4%). W porównaniu do władz centralnych (rząd – 23%) większym zaufaniem cieszą się władze lokalne (38%). Niski poziom zaufania do instytucji publicznych na Lubelszczyźnie należy uznać za czynnik hamujący proces przemian społeczno-gospodarczych.

52 Raport końcowy

2.2.2. aktywność społeczna

Całkowity brak działań społecznych deklaruje 68,4% badanych. Mieszkańcy regionu najczęściej należą do organizacji religijnych – 13,9% i charytatywnych – 6,7%. W dość znacznym procencie mieszkańcy Lubelszczyzny włączają się w działania na rzecz swojej społeczności – 24,4%. Są to zwykle akcje doraźne i nie posiadają zinstytucjonalizowanej postaci. Oznacza to, że mieszkańcy Lubelszczyzny tworzą społeczeństwo przywiązane do tradycyjnego, konserwatywnego stylu działania w sferze publicznej.

W większości pozostałych organizacji obywatelskich działania obywatelskie skierowane są do wewnątrz – na rzecz interesów swoich członków. Najczęściej wymieniane organizacje to: komitety rodzicielskie, ochotnicza straż pożarna, związki zawodowe, kluby emeryckie, organizacje kobiece czy organizacje wędkarzy, myśliwych, działkowiczów (wszystkie w granicach 3-5%). Na niewielkim poziomie, oscylującym wokół 4%, pozostaje zaangażowanie na rzecz regionu, samorządu lokalnego czy działalność w partiach politycznych.

W sferze aktywności obywatelskiej przeważają osoby z wyższym wykształceniem – 63,1% w grupie wiekowej 30-49 lat – 48,6%. Najbliższy wzorcowi uczestnictwa w życiu publicznym na Lubelszczyźnie wydaje się być model wyrosły z tradycji inteligenckiego etosu służby publicznej. Posiada charakter elitystyczny i tradycyjny. Przez to wzmacniane są paternalistyczne zależności legitymizujące autorytet i bierność. Osoby wykształcone, tworzące elity lokalne to ludzie wykształceni, zajmujący uprzywilejowaną pozycję w lokalnych strukturach formalnych jako ich liderzy. W społecznościach obywatelskich ukształtowanych według tego wzorca występuje ograniczenie równości w sferze komunikacji społecznej i podejmowania decyzji.

Obywatelskość na Lubelszczyźnie ma charakter enklawowy. Wydaje się, że społeczeństwo obywatelskie na Lubelszczyźnie jest mocno osadzone w tradycji republikańskiej. Stąd największa liczebnie tendencja do działania w obszarach związanych z działaniami na rzecz innych (działania charytatywne w stowarzyszeniach kościelnych i religijnych). Region bliższy tradycyjnemu zorientowaniu postaw i wartości, kieruje się do wspólnotowego i opartego na lokalności modelu aktywności obywatelskiej.


Tradycjonalizm Lubelszczyzny, a raczej osłabiona nowoczesność nie degeneruje aktywności obywatelskiej, a zdecydowanie ją wspomaga. Obywatelskość ma wspólnotowo-lokalny charakter. Zderzanie się wzorów obywatelskości typowych dla całego kraju i lokalnych semi-tradycjonalnych zachowań owocuje gotowością do działań przełamujących bierność i stagnację. Mogą oczywiście być to działania czasowe, prowadzone ad hoc, dla których mobilizacja roznieca się szybko i szybko gaśnie, lecz działania te w swej masie są ponadprzeciętnie prezentowane w populacji lubelskiej.

To właśnie w mniejszych skupiskach mieszkańcy lubelskich wsi i małych miast pielęgnują tradycje obywatelskie. Być może, podstawą ulokalnienia społeczeństwa obywatelskiego Lubelszczyzny jest potrzeba innowacyjności wyrażająca się w umiarkowanych orientacjach prorozwojowych (oczekujących na moment sprzyjający, aby rozkwitnąć z całą mocą swego potencjału) i może nieco ukrytej potrzebie rozwoju. Niezaspokojenie tej potrzeby może być jednym z motorów działań obywatelskich, zważywszy na pewien wpływ orientacji na innowację i walki z monotonią wyrażonej w orientacji na zabawę.

Można stwierdzić, że Lubelszczyzna jest regionem o dużym potencjale obywatelskim, ale potencjał ten nie rozwija się w sposób właściwy z uwagi na bariery ekonomiczne i czynniki świadomościowe. Niski jest poziom zaufania do innych (obcych) ludzi. Jest to wszakże typowa cecha mieszkańców wsi i małych miast. Należy zaznaczyć, że nie jest to bariera obywatelskości Lubelszczyzny.

Należy wyraźnie powiedzieć, że modelem społeczeństwa obywatelskiego, który najlepiej byłby dopasowany do warunków lubelskich (jak i większości Polski), byłby typ obywatelskości związany z działalnością mieszaną w organizacjach i w nieformalnych sieciach społecznych. Typ, w którym – nieco inaczej niż obecnie – silniejszy akcent stawiałoby się na powszechnej, pozainstytucjonalnej aktywności obywatelskiej. Ważne jest również, by uświadomić obywatelom, że uczestniczyć aktywnie w życiu obywatelskim można na wiele sposobów, nie tylko poprzez formalne członkostwo w organizacjach pozarządowych, które dają możliwość realizacji wielu potrzeb i wartości.

54 Raport końcowy

2.2.3. Kapitał spajający i pomostowy

W analizie lokalnych obszarów wzrostu i stagnacji dokonano zagregowa-nia zebranych w trakcie wywiadów kwestionariuszowych danych22. Na jej podstawie sporządzono ranking powiatów Lubelszczyzny pod względem wartości średniej charakteryzującej stopień kapitału indywidualnego ludz-kiego i społecznego poszczególnych geograficznych obszarów.

RANKING POWIATÓW - ZE WZGLĘDU NA POZIOM KAPITAŁU INDYWIDUALNEGO LUDZKIEGO

Miejsce 1 : powiat m. Lublin (wynik: ,7396801).

Miejsce 2 : powiat m. Biała Podlaska (wynik: ,5207112).

Miejsce 3 : powiat parczewski (wynik: ,4191307).

Miejsce 4: powiat m. Chełm (wynik: ,3243843).

Miejsce 5 : powiat biłgorajski (wynik: ,2841949).

Miejsce 6: powiat puławski (wynik: ,2282857).

Miejsce 7 : powiat bialski: (wynik: ,1632477).

Miejsce 8 : powiat rycki (wynik: ,1430820).

RANKING POWIATÓW

- ZE WZGLĘDU NA POZIOM KAPITAŁ SPOŁECZNEGO

Miejsce 1: powiat łukowski (wynik: ,5873048)

Miejsce 2: powiat m. Chełm (wynik: ,5473835)

Miejsce 3: powiat parczewski (wynik: ,2807854)

Miejsce 4: powiat lubelski (wynik: ,2038024)

Miejsce 5: powiat lubartowski (wynik: ,1963817)

Miejsce 6: powiat hrubieszowski (wynik: ,1341654)

Miejsce 7: powiat zamojski (wynik: ,0692880)

Miejsce 8: powiat m. Biała Podlaska (wynik: ,0649047)

Miejsce 9: powiat m. Lublin (wynik: ,0314968)

Miejsce 10: powiat bialski: (wynik: ,0085970)

22 Alina Betlej, Dawid Błaszczak, Artur Sępoch, Analiza lokalnych obszarów wzrostu i stagnacji w regio-nie lubelskim. Ekspertyza KIL.


Wyniki badań pokazują, że na Lubelszczyźnie występuje wysoki poziom kapitału spajającego: ludzie ufają najbliższym i znajomym, utrzymują silne więzi z rodziną, itp. Obserwujemy również ciekawe zależności pomiędzy kapitałem indywidualnym ludzkim a kapitałem społecznym. Są one ze sobą odwrotnie skorelowane: im wyższy pierwszy z nich, tym niższe poziom drugiego i na odwrót. Poziom kapitału społecznego nie wzrasta w sposób szczególny, jak mogłoby się wydawać, na tych obszarach geograficznych, które zamieszkiwane są przez osoby z wyższym wykształceniem, uzyskujące wyższe dochody, zajmujące wysoką pozycję w społeczeństwie (np. miasto Lublin ma wysoki poziom kapitału indywidualnego ludzkiego, natomiast niski kapitału społecznego), mobilne zawodowo. Na obszarach osiągających najwyższe wyniku kapitału indywidualnego, wskaźniki charakteryzujące kapitał społeczny były proporcjonalnie niższe.

O ile wysokie wskaźniki osiągane w rankingu poziomu kapitału indywidualnego ludzkiego nie budzą wątpliwości, wiele trudności interpretacyjnych nadal przysparza ocena kapitału społecznego. Kapitał społeczny jest traktowany jako czynnik, który powinien ułatwiać współdziałanie. Wysoki poziom kapitału społecznego powinien świadczyć o potencjalnych możliwościach uzyskania określonych zysków ekonomicznych (zasoby zaufania społecznego posiadane przez grupę mogą przekładać się na wzrost produktywności innych kapitałów- fizycznego, materialnego, itp.).

Postępująca indywidualizacja społeczeństwa, przemiany w sferze war-tości, popularyzacja konsumpcjonizmu jako preferowanego stylu życia, nie sprzyjają rozwojowi kapitału społecznego. Osoby zajmujące wysokie pozycje społeczne przyjmują raczej strategię self-made-men, aniżeli chęć współpracy na rzecz dobra wspólnego. Natomiast przedstawiciele klas biedniejszych muszą, aby przetrwać, wybierać strategię kooperacji. Dlatego też więzi sąsiedzkie i inne typy silnych więzi będą miały większy zasięg na obszarach biedniejszych.

Odpowiedź na pytanie jaki jest kapitał społeczny Lubelszczyzny nie bę-dzie możliwa bez jego szczegółowej charakterystyki pod względem dwóch kluczowych cech:

56 Raport końcowy

a. tendencji do zamykania się w małych, znajomych strukturach silnych więzi, a więc postawy zamknięcia na otoczenie zewnętrzne, nieumie-jętności budowania relacji opartych na zaufaniu normatywnym (kapi-tał spajający),

b. zdolności do tworzenia powiązań z nieznajomymi, relacji słabych więzi opartych na zaufaniu normatywnym, umiejętności realizacji nowych działań w elastycznym, zmieniającym się stale otoczeniu (kapitał pomostowy).

Pogłębionemu badaniu, polegającemu na modelowaniu strukturalnemu zostały poddane dwa modele kapitału: kapitał indywidualny ludzki i kapitał społeczny. Konfirmacyjna analiza czynnikowa wielu zestawów zmiennych pozwoliła na uchwycenie korelacji23.

Agregacja danych została dokonana w oparciu o uzgodnione wcześniej zesta-wy pytań, które podlegały dalszym analizom. Były to następujące wskaźniki:

• poziom wydatków na kulturę,

• liczba przyjaciół,

• zaufanie,

• przekazywanie 1% podatków na cele charytatywne,

• postawy wobec demokracji.

Na potrzeby analizy autorzy opracowali rankingi kapitałów, pokazujące pewną tendencję w występowaniu kapitału spajającego i pomostowego poszczególnych powiatów.

Zestawienie pokazuje kolejne miejsca w rankingu odpowiednio: kapitału spajającego i kapitału pomostowego:

23 Alina Betlej, Dawid Błaszczak, Artur Sępoch, Analiza lokalnych obszarów wzrostu i stagnacji w regionie lubelskim. Ekspertyza KIL.


parczewski: 1,1łukowski: 2, 3rycki: 3, 10m. Chełm: 4, 2lubelski: 5, 13m. Lublin: 6, 4m. Zamość: 7, 20tomaszowski: 8, 18włodawski: 9, 19lubartowski: 10, 12hrubieszowski: 11, 6m. Biała Podlaska: 12, 5

krasnostawski: 13, 15biłgorajski: 14, 9puławski: 15, 11chełmski: 16, 7świdnicki: 17, 16łęczyński: 18, 14zamojski: 19, 23bialski: 20, 8janowski: 21, 21radzyński: 22, 17opolski: 23, 24kraśnicki: 24, 22

POWIATY

Można rozpatrywać lokalność społeczeństwa obywatelskiego Lubelszczy-zny w kategoriach ucieczki w bezpieczną sferę aktywności wspólnotowej. Możliwe, że jej powodem jest wypieranie obywatelskiej wspólnotowości ze sfery publicznej i zastępowanie jej ideą NGO. Biorąc pod uwagę ten fakt, warte poświęcenia znacznych środków byłoby zwiększenie działań aktywizujących lokalne elity i lokalnych liderów szczególnie tych, którzy koncentrują się na nieformalnych inicjatywach obywatelskich. Być może koncentracja władz lokalnych na partnerach instytucjonalnych nie daje takich efektów aktywi-zacyjnych, jak mogła by dać aktywizacja liderów nieformalnych.

Niezbędne jednak do tego typu działań jest w przyszłości postępowanie diagnostyczne i podjęcie projektów badawczych zogniskowanych na lokalnych społecznościach i inicjatywach lokalnych. Przedmiotem takich projektów w pierwszej kolejności powinny być relacyjne więzi społeczne, trwałe i za-nikające. Ważne też z punktu widzenia rozwoju regionu byłoby dokonanie analizy dobrych praktyk nie tylko w zakresie polityki społecznej (wspomaga-nie zagrożonych wykluczeniem rodzin poprzez ich subsydiowanie, szkolenie interpersonalne ludzi nieaktywnych zawodowo, itd.), ale rozpoczęcie rozpo-znania projektów innowacyjnych w zakresie społecznej spójności, redukcji barier edukacyjnych, promocja lokalnego małego i średniego biznesu.

58 Raport końcowy

Ucieczka w lokalność jest tez przejawem słabej komunikacji społeczeństwa z reprezentacją władzy w regionie. Aktywni obywatele przez koncentrację na własnym otoczeniu i na bazie własnych doświadczeń są skłonni do tworzenia obywatelskich bajpasów, by nie powiedzieć protezowania ośrodków decyzyjnych. Tak właśnie realizowana jest w lokalnych społeczno-ściach funkcja drugiego społeczeństwa lub krytycznego obywatelstwa. Realny dialog obywatelski jest dla lokalnej władzy elementem systemu identy-fikacji potencjalnych barier rozwoju i stagnacji w społeczności regionu.

Niezbędna jest więc szeroko zakrojona inicjatywa społeczno-polityczna celem, której powinna być koordynacja działalności liderów społecznych i liderów władzy lokalnej. I tutaj wracamy po raz kolejny do konieczności sondowania najbardziej aktywnych społeczności i liderów lokalnych.

Rozwój regionu, który jest oparty na fundamencie lokalnego społeczeństwa obywatelskiego wiąże się z lepszym rozpoznaniem problemów społecznych, szybką reakcją na niezaspokojone potrzeby mieszkańców, koordynacją grup interesów, budowaniem sieci bezpieczeństwa publicznego opartej na lokal-nych liderach, oraz wzmacnianiem obywateli skutkującym większym ich przywiązaniem do regionu. Oddanie części działań związanych z governance społeczeństwu obywatelskiemu angażuje ludzi i w konsekwencji tworzy więzi ideologiczne oraz lokalny patriotyzm. Osłabia to więc tendencje związane z wyludnianiem się na skutek migracji regionów takich jak Lubelszczyzna.

2.3. Kapitał strukturalny

Kapitał strukturalny jest rozumiany jako potencjał zgromadzony w namacalnych elementach infrastruktury społecznej i technicznej, które wspomagają tworzenie i wykorzystanie wiedzy. Wymiar ten związany jest przede wszystkim z infrastrukturą społeczeństwa informacyjnego, a w wymiarze społecznym z infrastrukturą edukacji na poziomie wyższym. Obejmuje także sferę badawczo-rozwojową oraz kapitał własności intelektualnej w postaci patentów, licencji czy znaków towarowych. Odwołując się do przyjętej koncepcji badań, w analizowanym badaniu w ramach kapitału strukturalnego


Z uwagi na rolniczy charakter regio-nu, przetwórstwo rolno-spożywcze stanowi jedną z ważniejszych gałęzi gospodarki w województwie lubelskim.

60 Raport końcowy

wyróżniono następujące elementy: edukacja, nauka i badania, innowacyjność, przedsiębiorstwa, administracja lokalna oraz infrastruktura informatyczna.

Obok przyjętych w metodologii badania/projektu wskaźników poszczególnych typów kapitału intelektualnego ekspertyzy szczegółowe Raportu poświęcone były również innym czynnikom wpływającym na poziom rozwoju i zaawansowania potencjału strukturalnego. W tym miejscu bardzo ważne wydaje się zatem zaprezentowanie całościowego obrazu tych czynników, które mają znaczący wpływ na kształt/formę i potencjalne możliwości rozwoju wynikające z warunków kapitału strukturalnego w województwie.

Pierwszym dość istotnym elementem wydaje się być Lubelski Obszar Metropolitarny (LOM), który jest jednym z 12 tego typu obszarów w Polsce. W obszarze tym zatrudnionych jest blisko 44% wszystkich pracujących w województwie lubelskim. Obserwując trendy migracyjne ludności można zaryzykować stwierdzenie, że w najbliższych latach rola LOM w regionie lubelskim będzie wzrastała24. Szanse Lubelskiego Obszaru Metropolitalnego oraz innych części regionu wiązane są od kilku lat z funkcjonowaniem specjalnych stref i podstref ekonomicznych (SSE), spośród których 3 realizują działalność w województwie lubelskim, jest to:

a. Podstrefa Specjalnej Strefy Ekonomicznej EURO-PARK,

b. Tarnobrzeska Specjalna Strefa Ekonomiczna EURO-PARK WISŁOSAN,

c. Podstrefa Specjalnej Strefy Ekonomicznej STARACHOWICE.

Kolejny obszar mający znaczący wpływ na dalszy rozwój bądź stagnację województwa to rolnictwo. W tym sektorze gospodarki zatrudnienie od kilku już lat utrzymuje się na mniej więcej stałym poziomie, jednak charakteryzuje się ono niewielkim wzrostem wydajności pracy. Generalnie stwierdzić można, że w rolnictwie nastąpiło zamrożenie dość niekorzystnej struktury wytwarzania

24 Należy pamiętać, iż sytuacja taka, oparta na schemacie: centrum - peryferie ma szereg konsekwencji za-równo pozytywnych, jak i negatywnych. Wiadomo, że szczególnie uprzywilejowane miejsce zajmuje tutaj Lublin i powiaty sąsiadujące ze stolica województwa. Tracą na tym natomiast powiaty położone dalej od centrum. Sytuacja taka już ma miejsce, co ukazane zostało w poszczególnych ekspertyzach szczegółowych poświęconym wybranym powiatom. Świdnicki, puławski, łęczyński to te zlokalizowane blisko centrum z dobrze prosperującymi dużymi przedsiębiorstwami. Powiaty chełmski, bielski i włodawski są oddalone i nie mają możliwości tak znaczącego czerpania z korzyści wynikających z bycia blisko centrum. Opinie takie można odnaleźć również w wypowiedziach przedsiębiorców i mieszkańców tych regionów.


z wyhamowaniem odpływu nadmiernego zatrudnienia, brakiem wyraźnej poprawy wydajności i dość małą wartością dodaną brutto. Słabą stroną województwa jest niekorzystna struktura gospodarstw rolnych – w większości posiadających niewielką powierzchnię użytków rolnych i co za tym idzie, mających trudności z samodzielnym utrzymaniem się z produkcji rolnej.

Warto jednak w tym miejscu wspomnieć o dość dobrze rozwiniętym sektorze rolno-spożywczym oraz licznie działających grupach producenckich (np. Grupa Producencka Owoców Miękkich i Warzyw w Gminie Frampol, Zrzeszenie Producentów Owoców i Warzyw w Wandalinie, Nadwiślańskie Towarzystwo Producentów Owoców w Wojciechowie, Nadwiślańskie Zrzeszenie Producentów Chmielu w Wilkowie czy Zrzeszenie Producentów Owoców i Warzyw we Franciszkowie w Gminie Mełgiew), zakładów działających w branży przetwórstwa owoców i warzyw (np.: Chłodnia „Mors” Sp. z o.o w Zamościu, POLSKI OGRÓD Sp. z o.o. w Rykach, Zakład Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego VIN–KON-Nieledew Sp. z o.o).

Branża ta i jej możliwości w zakresie produkcji owoców i warzyw przyciąga także zagranicznych inwestorów, wśród których odnaleźć można: przedsiębiorstwo Uren Novaberry Sp. z o.o. (49% kapitału pochodzi z Wielkiej Brytanii). Przedsiębiorstwo prowadzi eksport produktów do Wielkiej Brytanii, Francji, Danii, Norwegii, Szwecji, Niemiec i na Łotwę. Innym przedstawicielem tej branży jest firma Osmofrost Sp. z o.o. z udziałem kapitału niemieckiego. Na terenie województwa działają także przedsiębiorstwa: LST - Polska Sp. z o.o. - skup, produkcja i sprzedaż owoców, Biłgorajska Wytwórnia Win Ambra S.A. z kapitałem niemieckim – produkcja win, YbbstalerFruchtsaft z Chełma - producent zagęszczonych soków owocowych, a także MATERNE - Polska Sp. z o.o. w Łopatkach z udziałem kapitału belgijskiego - producent przetworów owocowo-warzywnych.

Warto wspomnieć również o dynamicznie rozwijającej się branży przetwórstwa zbóż, cukrownie, mleczarnie oraz prężnie działające przedsiębiorstwa produkujące wyroby mięsne, piwowarskie i gorzelnicze. Na terenie Lublina swoje siedziby mają również Lubelskie Zakłady Tytoniowe i Herbapol Lublin S.A. – lider polskiego rynku zielarskiego. Działa tutaj także giełdowa spółka EMPERIA Holding S.A., do której należą hurtownie

62 Raport końcowy

spożywcze Eldorado, sieć supermarketów Stokrotka oraz sieć małych sklepów osiedlowych Groszek.

Województwo lubelskie posiada także liczne złoża wód mineralnych. Głównym inwestorem zagranicznym w tej branży jest Nałęczowianka Sp. z o.o. w Nałęczowie. Kapitał tej spółki pochodzi z Francji i Szwajcarii (NESTLE Polska S.A.).

W rolnictwie główny nacisk kładzie się na nowe technologie, np.: związane z precyzyjnym nawożeniem i ochroną roślin, współpracujące na zasadzie programów satelitarnych (operator ciągnika ma zamontowany odpowiedni sprzęt w ciągniku, w tym zestaw systemu GPS).

Czynniki motywujące wdrażanie przedsięwzięć innowacyjnych w rolnictwie i przetwórstwie rolnym w województwie lubelskim: najczęściej wymienioną odpowiedzią były - dodatkowe fundusze na działania innowacyjne (95% ankietowanych).

Kolejne wskaźniki to logistyka i transport (analiza dla powiatów: bialskiego oraz chełmskiego, a także miasta na prawach powiatu tj. Biała Podlaska i Chełm). W opinii przedstawicieli sektora spedycyjno-logistycznego przygraniczne położenie regionu sprzyjać może rozwojowi w/w sektora, wymaga to jednak wielu kluczowych działań jak np. podniesienie poziomu infrastruktury drogowej i kolejowej, budowy specjalistycznych centrów logistycznych, zintegrowanego systemu transportowego (zgodnie ze standardami UE). Czynnikiem hamującym rozwój jest również sytuacja polityczna na Białorusi, brak przejrzystych zasad, biurokratyzacja, jak również problemy bezpośrednio związane z przekraczaniem granicy z Europą Wschodnią. Należy dążyć do utworzenia spójnego systemu transportowego, dostosowanego do norm, standardów obowiązujących w UE, co pozwoli na skuteczną kooperację, współpracę. Kluczowym dla rozwoju jest budowa odcinka autostrady A2 w kierunku Terespola, co podniesie liczbę podmiotów nastawionych na usługi przy dużych szlakach komunikacyjnych (serwisy samochodowe, restauracje, stacje paliw, hotele, itd.), jak również zwiększy możliwości przepustowe, jakimi dysponuje terminal przeładunkowy w Koroszczynie. Należy dążyć do uruchomienia nieczynnego obecnie lotniska w powiecie bialskim, jako np.


portu przeładunkowego, wraz z wykorzystaniem kolejowego portu cargo w Małaszewiczach.

Szansą na rozwój infrastruktury kolejowej w powiecie włodawskim powinno być niewątpliwie przywrócenie linii kolejowej Chełm – Brześć, co pozwoliłoby na dynamiczny rozwój tego regionu. Możliwości rozwoju infrastruktury kolejowej związane są z inwestycjami na terenie powiatu bialskiego i chełmskiego poprzez łączenie węzłów drugorzędnych i trzeciorzędnych z infrastrukturą TEN-T.

Konieczna jest również modernizacja i budowa wybranych elementów infrastruktury dróg powiatowych i gminnych na terenie powiatów łęczyńskiego, puławskiego i świdnickiego w celu osiągnięcia standardów Unii Europejskiej wraz z infrastrukturą towarzyszącą. Kolejną inwestycją budowlaną jest budowa mostów i obwodnicy poprawiających dostęp do istniejących i planowanych obiektów przemysłowych, usługowych i turystycznych, zwiększanie bezpieczeństwa ruchu, budowa i modernizacja ciągów pieszo-rowerowych, roboty budowlane i modernizacja infrastruktury służącej obsłudze transportu publicznego (zatoczki, zjazdy, przystanki, bocznice, pętle, itp.).

Na Lubelszczyźnie planuje się budowę nowoczesnej sieci dróg. Wymienione trzy powiaty będę pełniły kluczową rolę w nowym układzie funkcjonalnym województwa. Konieczna jest likwidacja barier związanych z procesem budowlanym, poprzez m.in.: udoskonalenie prawa budowlanego i prawa zamówień publicznych, rozwiązanie problemu, jakim jest brak planów zagospodarowania przestrzennego oraz długofalowego planowania inwestycyjnego. Główną barierę w rozwoju dróg stanowią niedoskonałe przepisy prawa zamówień publicznych oraz długotrwałe i skomplikowane procedury. Barierą dla przyspieszenia inwestycji infrastrukturalnych jest także niedostateczne wykorzystanie formuły partnerstwa publiczno-prywatnego.

Jednym z ważniejszych punktów strategicznych lubelskiej infrastruktury transportowej, w którym to pokłada się znaczące nadzieje jest port lotniczy. Z jego funkcjonowaniem wiążą się wyraźne, dodatkowe korzyści, które wynikają przede wszystkim ze zwiększonej dostępności transportowej danego obszaru. Wzmocnienie rozwoju infrastruktury w danym regionie, zapewnienie możliwości szybkiego przepływu osób i towarów, co w warunkach

64 Raport końcowy


swobody obrotu gospodarczego pozwala na przyciągnięcie kapitału i innowacji, powstają nowe miejsca pracy, a szeroko pojęte korzyści multiplikują się. Wśród najważniejszych korzyści, jakie zapewnia port lotniczy regionowi wymienić należy pochodne wzrostu jego dostępności transportowej, a zatem turystyki, inwestycji, innowacyjności i sprawności lokalnej oraz regionalnej gospodarki, w konsekwencji wzrost zatrudnienia i społeczno-ekonomicznej atrakcyjności danego obszaru (korzystne oddziaływanie na jego wizerunek)25.

Obecnie lotniska przestają być jedynie miejscami odpraw pasażerów i towarów w ruchu lotniczym. Wokół portu lotniczego (aerotropolis) powstają parki biznesowe, parki technologiczne oraz nowoczesne ośrodki przemysłowe i logistyczne, w których w pierwszej kolejności swoją działalność lokalizują przedsiębiorstwa związane z obsługą transportu lotniczego. Kolejne są firmy, dla których kluczowe znaczenie ma szybki i sprawny dostęp do dostawców, klientów lub partnerów biznesowych z całego świata, możliwy jedynie z wykorzystaniem transport lotniczego. W pobliżu portów lotniczych często powstają również centra handlowe, hotele oraz parki rozrywki26.

Tereny wokół portu lotniczego to miejsce rozwoju działalności biznesowej. Sprzyja to również rozwijaniu potencjału gospodarczego firm działających w branży lotniczej. Poza przedsiębiorstwem flagowym w tej branży (PZL Świdnik), ciągle zbyt słabo jest rozwinięty potencjał gospodarczy firm działających w branży lotniczej27.

Kolejnym elementem ważnym z punktu kapitału strukturalnego i istotnym dla województwa lubelskiego jest turystyka, która obecnie traktowana jest jako jedna z najszybciej rozwijających się dziedzin gospodarki. Odzwierciedla bowiem dynamikę i zakres skoordynowanego rozwoju społecznego oraz zrównoważonego rozwoju cywilizacyjnego. Wiele krajów, prowincji i regionów osiągnęło wszechstronny rozwój społeczno-ekonomiczny, rozwijając gospodarkę turystyczną i realizując przy tym szereg innych niezbędnych działań wspierających m. in. komplementarną infrastrukturę, aktywne oraz

25 S. Czecharowski, Szacunek wpływu portu lotniczego Zielona Góra Babimost na gospodarkę woj. lubu-skiego – pryzmat zarządzania strategicznego, Warszawa-Zielona Góra 2011.26 Analiza stanu i kierunków rozwoju parków naukowo-technologicznych, inkubatorów i centrów transferu technologii w Polsce. PARP 2005.27 Projekt Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Lubelskiego do 2020 r.

66 Raport końcowy

Kazimierz Dolny nad wisłą jest jedną z wielu atrakcji turystycz-nych Lubelszczyzny.


dobrze wyedukowane społeczeństwo, organizując odpowiedni poziom życia i zapewniając zaspokojenie podstawowych potrzeb społecznych, etc.

Turystyka stała się z kilku podstawowych powodów kołem zamachowym rozwoju wielu obszarów europejskich. Po pierwsze, z uwagi na usługowy charakter, wymaga zaangażowania na dużą skalę kapitału ludzkiego, co w gospodarce światowej należy do rzadkości. Turystyka nie może obyć się bez udziału czynnika ludzkiego, stąd jej ogromny wpływ na rynek pracy. Gospodarka turystyczna należy do jednej z niewielu dziedzin, w których wzrost wpływów przekłada się na realne tworzenie nowych miejsc pracy. Turystyka jest jednocześnie potężnym instrumentem polityki regionalnej, pozwalającym na wyrównywanie różnic społeczno-ekonomicznych. Przenosi bowiem popyt z regionów bogatych do tych mniej zamożnych i mniej rozwiniętych. Posiada bardzo istotną wartość dodaną w zakresie pobudzania i podnoszenia morale społeczności lokalnych. Pozwala zjednywać zwaśnione narody, przełamywać stereotypy, wzbogacać wiedzę, rozwijać się intelektualnie. Jest doskonalą podstawą do aktywizacji społeczeństw lokalnych i stymulatorem rozwoju regionów.

O roli turystyki świadczą niezbicie dane statystyczne. Od funkcjonowania turystyki bezpośrednio zależy istnienie 40 gałęzi gospodarki oraz 10-15% światowych miejsc pracy. Obecnie rozwój gospodarki turystycznej następuje głównie w obszarach charakteryzujących się dużymi zasobami przyrodniczymi i kulturowymi, odpowiednio zagospodarowanymi i eksponowanymi. Zasoby przyrodnicze środowiska geograficznego są, obok zasobów kulturowych i infrastruktury turystycznej, istotnym elementem potencjału turystycznego, determinującego atrakcyjność turystyczną jednostek przestrzennych28.

Na obszarze Lubelszczyzny, przy stosunkowo słabym uprzemysłowieniu, niskim poziomie urbanizacji oraz dużej roli rolnictwa, zachowały się obszary o unikatowych walorach przyrodniczych i kulturowych wpływające na atrakcyjność krajobrazową i rekreacyjną. Istotnym elementem walorów przyrodniczych, decydujących o atrakcyjności przestrzeni turystycznej, są obiekty chronione. W analizowanej części Polski obszary prawnie chronione

28 Świeca A., Tucki A., 2007: Uwarunkowania geograficzne i perspektywy rozwoju turystyki na przykła-dzie wybranego obszaru Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. [w:] J. Bergier, M. Stelmach (red.), Kierunki rozwoju turystyki w województwie lubelskim. Wyd. PWSZ w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska: 91-107.

68 Raport końcowy

Nałęczów stanowi część trójkąta turystycznego: puławy – Kazimierz Dolny - Nałęczów.

Janów Lubelski oferuje atrakcje zarówno dla osób poszukujących nowych wrażeń, jak i wewnętrznej harmonii. Nieskażona przyroda zachęca do relaksu i aktywnego wypoczynku.


o szczególnych walorach przyrodniczych (parki narodowe, rezerwaty przy-rodnicze, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, stanowiska dokumentacyjne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, użytki ekologiczne) zajmowały w 2010 roku 570,0 tys. ha., tj. 22,7 % powierzchni ogólnej woje-wództwa. System obszarów chronionych obejmował m. in.: 2 parki narodowe (23 w kraju), 85 rezerwatów (1 451 w kraju), 17 parków krajobrazowych (120 w kraju), 1 532 pomniki przyrody (36 293 w kraju)29.

Podstawowym wnioskiem, jaki można wyciągnąć po dokonaniu szczegółowej diagnozy obszaru regionu lubelskiego jest stosunkowo duża mozaika potencjału turystycznego. Istotny wpływ na uzyskany obraz mają warunki geograficzne (walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne, dostępność komunikacyjna).

Ocena potencjału turystycznego 209 gmin województwa lubelskiego, wyrażona wskaźnikiem syntetycznej atrakcyjności turystycznej wykazała znaczne ich zróżnicowanie. Obliczone wskaźniki wahały się w zakresie od 0,059 do 0,493. Wielkości liczbowe były podstawą wyróżnienia czterech kategorii gmin – gminy bardzo atrakcyjne, gminy atrakcyjne, gminy przeciętnie atrakcyjne oraz gminy mało atrakcyjne. W świetle przeprowadzonych badań można stwierdzić, że Lubelszczyzna charakteryzuje się umiarkowaną atrakcyjnością turystyczną. Prawie połowę powierzchni (44,1% – 10 976 km2) zajmują tereny sklasyfikowane jako przeciętnie atrakcyjne (mierniki z zakresu 0,094-0,164). Udział powierzchni sklasyfikowanych w pozostałych stopniach atrakcyjności kształtuje się następująco: 29,9% (7 430 km2) – tereny atrakcyjne; 13,8% – (3 420 km2) – tereny bardzo atrakcyjne; 12,2% (3 037 km2) – tereny mało atrakcyjne.

Wielkości najwyższe syntetycznego miernika atrakcyjności turystycznej określono dla Kazimierza Dolnego (miernik 0,493) i Janowa Lubelskiego (miernik 0,400). W obu gminach decydujący wpływ na wielkość miernika miały walory turystyczne. Kazimierz Dolny wyróżnia się pod względem wa-lorów przyrodniczych, jak i kulturowych. Dysponuje największą wśród ana-

29 Bank Danych Lokalnych, GUS, 2011, (http://www.stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name= indeks, pobrano dnia 7.11.2011); Rocznik Statystyczny Województwa Lubelskiego, 2010, Podregiony, powiaty, gminy. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin.

70 Raport końcowy

lizowanych gmin liczbą zabytków architektury (30), oraz stosunkowo dużym udziałem obszarów chronionych (80% obszaru gminy). W przypadku Janowa Lubelskiego, istotny wpływ na atrakcyjność turystyczną gminy miały walory przyrodnicze; lasy i obszaru chronione stanowią po około 70% obszaru gminy.

W świetle przeprowadzonych badań, za obszary atrakcyjne turystycznie, predestynowane do rozwoju turystyki, uznano obszar 88 gmin województwa lubelskiego, tj. około 45% jego powierzchni. Tereny te objęto wydzieleniem regionów turystycznych, różniących się między sobą skalą atrakcyjności. Wyróżnione obszary których gminy należą do terenów „bardzo atrakcyjnych” względem wskaźnika atrakcyjności (I kategoria), to najatrakcyjniejsze, główne obszary turystyczne województwa lubelskiego o znaczeniu krajowym i czę-ściowo międzynarodowym. Tereny te pokrywają się głównie z Roztoczem, Równiną Biłgorajską, trójkątem turystycznym „Kazimierz Dolny-Nałęczów--Puławy” oraz Pojezierzem Łęczyńsko-Włodawskim.

Regiony II kategorii tworzą gminy „atrakcyjne” pod względem wielkości potencjału turystycznego. Znaczenie wyróżnionych dziewięciu regionów turystycznych oceniono na regionalne. Pod względem położenia, regiony te należą do środkowo-wschodniej części województwa, na pozostałym terenie stanowią otulinę terenów najatrakcyjniejszych turystycznie na Lubelszczyźnie.

Typ środowiska geograficznego w każdym z regionów wyznacza jakościowo możliwości rozwoju turystyki oraz sugeruje charakter inwestycji okołotu-rystycznych. Miało to istotny wpływ na charakterystykę każdego regionu w zakresie: ogólnych kierunków rozwoju turystyki w regionie, charakteru prowadzonej polityki turystycznej (gminy o charakterze buforowym oraz lokalni liderzy turystyki) oraz - na podstawie charakteru kompleksu wa-runków geograficznych, proponowanych obszarów tematycznych rozwoju produktów turystycznych.

W regionie lubelskim turystyka może być alternatywą w aktywizacji gmin. W świetle wyników przeprowadzonych badań, można wysnuć tezę, że pod-stawowym warunkiem przyszłego sukcesu rozwojowego turystyki w gminie, jest posiadanie przez władze samorządowe wizji rozwoju oraz ich zdolność do współpracy z mieszkańcami. Ponadto, gminy, które postrzegają turystykę jako narzędzie rozwoju winny przywiązywać więcej uwagi do międzygminnej


współpracy, a także winny skupić się na poszukiwaniu źródeł finansowania rozwoju turystyki, bowiem właśnie uwarunkowania ekonomiczno-finansowe to grupa czynników, która dziś, a także w przyszłości określać będzie rozwój turystyki w regionie i gminie.

Przy analizie kapitału strukturalnego nie wolno zapominać o projektach finansowanych ze środków unijnych. Analizy dotyczące wykorzystania funduszy europejskich opracowane zostały na przykładzie projektów zrealizowanych i realizowanych w 6 powiatach: bialskim, świdnickim, puławskim, chełmskim, łęczyńskim i włodawskim. Na podstawie zestawienia projektów z uwzględnieniem ich dominującej dziedziny (głównego obszaru wsparcia) można określić największe potrzeby społeczności lokalnych i kierunki ich zmian (tab. 2).

Jak wynika z zebranych danych największa ilość projektów zrealizowana została w ramach obszarów wsparcia: praca i integracja społeczna – 513, rozwój firm – 376 oraz nauka i edukacja – 371. Najwięcej projektów zrealizowano w powicie bialski – 421, najmniej 137 w powiecie łęczyńskim.

Na podstawie zebranych danych należy stwierdzić, iż podejmowane przez gminy projekty obejmują całe spektrum czynników wchodzących w skład poszczególnych części składowych kapitału intelektualnego, od ludzkiego, np. nauka i edukacja, kapitał społeczny: obszar pracy i integracji, strukturalny: rozwój firm, transport, administracja, po kapitał relacyjny, czyli projekty dotyczące współpracy międzynarodowej.

72 Raport końcowy

Temat projektu/powiat

Pow

iat b

ials

ki,

m. B

iała

Pod

lask

a

Pow

iat

cheł

msk

i m. C

hełm

Pow

iat

łęcz

yńsk

i

Pow

iat p

uław

ski

Pow

iat

świd

nick

i

Pow

iat

wło

daw

ski

Łącz

nie

administracja 2 5 1 1 1 1 11

badania, rozwój, innowacje

11 12 2 15 14 0 54

brak 6 3 3 14 0 9 35

energetyka 2 2 0 1 1 3 9

kultura i sztuka 0 0 0 0 1 0 1

nauka i edukacja 113 91 35 48 40 44 371

ochrona środowiska

18 12 6 22 8 9 75

ochrona zdrowia 8 4 0 6 1 6 25

praca i integracja społeczna

100 161 51 61 60 80 513

rewitalizacja 6 3 2 4 2 0 17

rozwój fi rm 107 80 21 71 74 23 376

telekomunikacja i e-usługi

14 12 6 11 10 8 61

transport 17 16 7 11 9 7 67

turystyka 14 8 3 19 2 14 60

współpraca międzynarodowa

3 1 0 0 0 1 5

łącznie 421 410 137 284 173 205

Tabela 2. Obszary finansowe ze środków unijnych w wybranych powiatach (Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Piotrowski M., Wykorzystanie funduszy europej-skich ….. w powiecie bialskim, w tym miasta Biała Podlaska, powiecie chełmskim, w tym miasta Chełm, powiecie łęczyńskim, w tym mieście Łęczna, powiecie puławskim, w tym mieście Puławy, powiecie świdnickim, w tym mieście Świdnik, w powiecie włodawskim, w tym mieście Włodawa)


2.3.1. Nauka i badania

Potencjał akademicki regionu może stanowić jego największy atut. W przypadku Lublina powinien być podstawą działań do budowania przewag konkurencyjnych w stosunku do innych miast polskich w rywalizacji o inwestycje oraz ludzi, którzy są najważniejszym zasobem gospodarczym. Zintegrowane działanie w zakresie rozwoju ośrodków akademickich w regionie wiąże się ze wzrostem kapitału ludzkiego oraz społecznego mieszkańców województwa, inwestycją w innowacyjność gospodarki, która oparta jest na przedsięwzięciach B+R oraz nawiązaniem międzynarodowej współpracy naukowej i badawczej.

W województwie lubelskim funkcjonuje 9 uczelni publicznych oraz 11 niepublicznych. Uczelnie niepubliczne ukierunkowane są głównie na kształcenie w kierunkach społecznych oraz humanistycznych i w zasadzie są do siebie po-dobne pod względem instytucjonalnym oraz pod względem oferty dydaktycznej. Warto jednak zwrócić uwagę, że publiczne uczelnie województwa lubelskiego są bardzo zróżnicowane (dwa „pełne” Uniwersytety, Politechnika, Uniwersytet Medyczny, Uniwersytet Przyrodniczy, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, a nawet jest tam Wyższa Szkoła Oficerska dla Sił Powietrznych). Tak ogromne zróżnicowanie instytucjonalne gwarantuje bardzo bogatą ofertę dydaktyczną, która jest niewątpliwie ogromnym atutem województwa, a szczególnie Lublina. Województwo lubelskie jest słabo zurbanizowane, dlatego niemal całe życie gospodarcze, a także edukacyjne koncentruje się w stolicy województwa. Tam znajduje się większość uczelni publicznych oraz niepublicznych, co w natural-ny sposób przekłada się na liczbę studentów, która w samym Lublinie wynosi obecnie około 90 tys. Czyni to Lublin miastem niezwykle studenckim, piątym w kolejności miastem pod względem liczby studentów w odniesieniu do populacji mieszkańców, w którym na 10 tys. mieszkańców przypada 2417 studentów.

W regionie znajdują się uczelnie kształcące w zakresie nauk technicznych, me-dycznych oraz humanistyczno-społecznych. Na kierunkach ścisłych w 2010 roku kształciło się 20 900 studentów (z czego 10 105 na Politechnice Lubelskiej i 10 795 na Uniwersytecie Przyrodniczym w Lublinie). Z kolei ofertę na kie-runkach społeczno-humanistycznych wybrało 43 515 studentów (26 888 na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej i 16 627 na Katolickim Uniwersytecie

74 Raport końcowy

Lubelskim)30. Dominującymi kierunkami wybieranymi przez kandydatów na studia, są kierunki z zakresu nauk społecznych i humanistycznych, chętnych do studiowania na nich jest ponad dwukrotnie więcej niż na kierun-kach o profilach ścisłych. Jest to dominująca, choć niekorzystna dla gospodarki tendencja występująca także w innych ośrodkach naukowych w kraju.

Duża koncentracja ośrodków akademickich w stolicy regionu posiada swoje pozytywne, jak i negatywne konsekwencje. Na pewno duże skupienie uczelni stwarza dobre warunki do uzyskania efektu synergii w sferze badań naukowych, tworzenia się międzyuczelnianych, interdyscyplinarnych zespołów badawczych, także sprzyja nowym międzyuczelnianym inicjatywom edukacyjnym, których niestety jest bardzo mało. Duże nagromadzenie ośrodków edukacyjnych oraz naukowych ma również znaczenie społeczne w kontekście rozwoju kapitału społecznego. Brak silnych ośrodków naukowych (publicznych lub prywatnych) w pozostałych miejscowościach regionu powoduje, że Lublin jest centrum życia kulturalnego i naukowego, a instytucje szkolnictwa wyższego są ważnymi podmiotami organizującymi życie społeczne. Jednocześnie nadmierne nagromadzenie uczelni (zwłaszcza dublujące się oferty dydaktyczne lubelskich uniwersytetów) powoduje, że dostępność do kształcenia na poziomie wyższym jest niska w tym bardzo dużym, ale słabo zurbanizowanym regionie, charakteryzującym się słabą infrastrukturą drogową oraz kolejową. Potencjał jaki tworzą uczelnie publiczne w Lublinie nie jest wykorzystany, a ich nadmierna orientacja na edukację powoduje, że są one dla siebie przede wszystkim wyniszczającą konkurencją.

W regionie lubelskim w roku akademickim 2010/2011 studiowało łącznie na studiach stacjonarnych i niestacjonarnych 99 658 studentów (z czego aż 61 240 to kobiety), 61,4% (czyli 61 209 studentów) stanowili studenci studiów stacjonarnych, a 38,6% (38 449 studentów) studiów niestacjonarnych. Analizując strukturę studentów pod względem typu uczelni, które wybrali, to 62% studentów wybrało uczelnie publiczne, a 38% uczelnie niepubliczne. Do największych uczelni należą dwa publiczne uniwersytety: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej i Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, które kształcą

30 Szkoły wyższe i ich finanse w 2010 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 109-110.


odpowiednio ponad 26 tys. oraz 16 tys. studentów. Kolejne miejsca, biorąc pod uwagę liczbę studentów zajmują: Uniwersytet Przyrodniczy (10,8 tys.), Politechnika Lubelska (10,1 tys.), Uniwersytet Medyczny w Lublinie (7,2 tys.). W publicznych wyższych szkołach zawodowych kształciło się 61 209 studentów.

Struktura budżetu polskich uczelni to w 90% przychody z tytułu kształcenia, których wysokość zależała od liczby przyjętych studentów na studia stacjonarne oraz niestacjonarne. Dlatego od 1990 roku polskie szkolnictwo wyższe było w okresie stałego i dynamicznego wzrostu, którego podłożem był wzrost aspiracji edukacyjnych oraz trwający niemal piętnaście lat wyż demograficzny.

Na lubelskich uczelniach studiuje coraz więcej obcakrajowców.

76 Raport końcowy

Trend demograficzny, który był motorem napędowym rozwoju szkolnictwa wyższego przez większość okresu transformacji (1990-2005) nie tylko skończył się, ale gwałtownie zaczął się odwracać. Zmienia to niemal całkowicie sytuację polskiego szkolnictwa wyższego, a głęboki niż demograficzny powoduje, że duża część uczelni, zwłaszcza niepublicznych znajdzie się w niezwykle trudnej sytuacji. W praktyce, w 2020 roku liczba wszystkich studentów zrówna się z liczbą studiujących obecnie tylko w uczelniach publicznych. Oznacza to poważne problemy dla uczelni niepublicznych, które z powodu konieczności pobierania pełnego czesnego są uczelniami dalszego wyboru. Poza tym, uczelnie niepubliczne nie posiadają ani szczególnie wyróżniającej się oferty dydaktycznej, ich prestiż mierzony miejscem w popularnych rankingach jest niższy niż lubelskich uniwersytetów oraz politechniki. Dlatego przyszłość niepublicznych uczelni w województwie lubelskim jest bardzo niepewna i w świetle zmian demograficznych mało optymistyczna.

Rysunek 8. Zmiany demograficzne w regionie lubelskim. (Źródło: Instytut Rozwoju Kapitału Intelektualnego im. Sokratesa, Analiza uwarunkowań demo-graficznych na rozwój szkolnictwa wyższego do 2020 roku. Ekspertyza.)

120 000

100 000

80 000

60 000

40 000

20 000

0

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

PROGNOZA

liczba studentów i prognozaliczba studentów na uczelniach publicznych w 2009 r.liczba studentów na stacjonarnych studiach publicznych w 2009 r.


Liczba obcokrajowców na lubelskich uczelniach zwiększa się z roku na rok, a dynamika jej wzrostu jest pozytywnie zaskakująca. Na początku roku aka-demickiego 2010/2011 we wszystkich uczelniach województwa lubelskiego kształciło się ponad 2 tys. cudzoziemców, o 32,1% więcej niż w roku poprzed-nim. Ten ogromny skok jest tylko po części skutkiem zmian demograficznych i spadku liczby polskich studentów. Przede wszystkim wskazuje to, że uczelnie lubelskie bardziej zdecydowanie ukierunkowały się na pozyskiwanie stu-dentów zagranicznych, zwłaszcza zza granicy wschodniej Unii Europejskiej.

Region lubelski jest regionem przygranicznym, dlatego nie powinno dziwić, że w strukturze studentów-obcokrajowców dominują studenci, którzy przy-byli na studia z Ukrainy (39,4% ogółu studiujących cudzoziemców), 10,6% obcokrajowców pochodziło ze Stanów Zjednoczonych, 9,4% z Białorusi, 8,4% z Tajwanu, a 6,8% z Norwegii. Zdecydowanie najwięcej cudzoziemców studiowało na Uniwersytecie Medycznym bo aż 896 osób (czyli 43,9% ogółu obcokrajowców studiujących w województwie lubelskim), Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej 221 osoby (10,8%), oraz na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II studiowało 210 osób (10,3%).

Najwięcej studentów wyjechało na studia za granicą z województw, w których istnieją najliczniejsze (w sensie całkowitej liczby studentów) ośrodki akademickie. Były to kolejno: województwo mazowieckie (2 701 studentów), małopolskie (1 722), wielkopolskie (1 523) i dolnośląskie (1 390). Pod tym względem województwo lubelskie zajęło dopiero ósme miejsce w Polsce, z liczbą 398 studentów. Liczba ta z pewnością jest niska i zupełnie nieadekwatna do potencjału studenckiego, ale warto odnieść ją do województwa kujawsko-pomorskiego, na terenie którego studiuje 83059 studentów (o 16,65% studentów mniej niż w województwie lubelskim), w ramach programu Erasmus wyjechało o 11% studentów więcej niż w województwie lubelskim. W roku akademickim 2008/2009 w uczelniach publicznych Lubelszczyzny studiowało w ramach programu Erasmus zaledwie 84 studentów zagranicznych na 4 928 w całej Polsce.

Na ocenę potencjału uczelni składają się także pozycje zajmowane w rankin-gach. Najbardziej prestiżowy jest coroczny ranking prowadzony wspólnie przez dziennik Rzeczpospolita oraz miesięcznik Perspektywy. W edycji Rankingu

78 Raport końcowy

(2011 r.) w czołowej setce znalazły się też uczelnie lubelskie, ale zajmowane przez nich pozycje nie są wysokie. Uniwersytet Medyczny w Lublinie został sklasyfikowany na 21. pozycji. Kolejne miejsce w rankingu z regionu lubelskiego zajmują tuż obok siebie Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, który zaj-muje 31. miejsce oraz Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej – miejsce 32. Oba zresztą silnie konkurują o prymat w regionie wśród „pełnych” uniwersytetów. Na 47. miejscu jest Uniwersytet Przyrodniczy. W pierwszej setce sklasyfikowana jest jeszcze Politechnika Lubelska (52 miejsce), pozostałe nie zostały sklasyfi-kowane. W rankingu Rzeczpospolitej, w kategorii innowacyjność, Politechnika Lubelska osiągnęła dopiero 15 miejsce, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej 19, natomiast Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, miejsce 42.

W województwie lubelskim istnieje duże instytucjonalne zróżnicowanie uczelni w płaszczyźnie wertykalnej, ale horyzontalnie niemal wszystkie uczelnie – mówiąc kolokwialnie – „grają w tej samej lidze”. Brak tu uczelni, która byłaby w stanie kształtować wizerunek regionu budującego swoją przyszłość w oparciu o wiedzę, bowiem obecny wizerunek lubelskich uczelni skłania raczej do (pewnie nieco krzywdzących) konkluzji, że dominuje ilość, a nie jakość. Wpisuje się to doskonale w opinie formułowane przez maturzystów objętych badaniem. Wyniki wskazują, że w ocenie maturzystów uczelnie regionu lubelskiego nie są postrzegane jako atrakcyjne miejsca do studiowania. Dla maturzystów są one instytucjami drugiego, nawet trzeciego wyboru. Podobnie prezentuje się sytuacja uczelni niepublicznych. W omawianym rankingu w kategorii uczelni niepublicznych magisterskich z regionu lubelskiego najlepsze miejsce zajęła Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie (30 pozycja). Na 79. pozycji sklasyfikowano Wyższą Szkołę Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie, a na 85. Wyższą Szkołę Społeczno-Przyrodniczą im. W. Pola w Lublinie. Natomiast w rankingu niepublicznych uczelni licencjackich żadna ze szkół z regionu lubelskiego nie została sklasyfikowana w pierwszej 50. Podobnie sytuacja wygląda w kolejnym zestawieniu – 25 najlepszych szkół zawodowych publicznych – region lubelski nie posiada swojego reprezentanta.

Wśród przebadanych uczelni publicznych największą ilością specjalności i kierunków o innowacyjnym potencjale dysponuje Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej (52 specjalności na 19 kierunkach) oraz Politechnika Lubelska


(51 specjalności na 14 kierunkach). Na ostatnim miejscu znalazł się Uniwersytet Medyczny (1 specjalizacja na 1 kierunku). Pośród uczelni niepublicznych czołowe miejsce pod względem liczby innowacyjnych specjalności i kierunków zajęła Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Innowacji (13 specjalizacji na 7 kierunkach), w dalszej kolejności Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji (11 specjalności na 4 kierunkach) oraz Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Wydział Zamiejscowy w Chełmie (7 specjalności na 2 kierunkach). Listę zamykają Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej Wydział Zamiejscowy w Lublinie oraz Wyższa Szkoła Nauk Społecznych (1 specjalność na 1 kierunku).

Najczęściej pojawiającymi się kierunkami/specjalnościami mogącymi odgrywać rolę w rozwoju innowacyjności przedsiębiorstw są te związane z nowymi technologiami wykorzystywanymi w różnych obszarach życia, a także kierunki/specjalności związane z innowacyjnymi sposobami zarządzania zasobami ludzkimi, w tym również odnoszące się do obszarów szeroko rozumianej komunikacji społecznej.

W regionie lubelskim w roku akademickim 2010/2011 łączna liczba słu-chaczy studiów podyplomowych wyniosła 9 094. Co ciekawe, przeważającą liczbę (blisko 7 tysięcy) stanowiły kobiety, co pokazuje niezwykle intere-sujące zjawisko inwestycji w kształcenie w ramach kształcenia przez całe życie. Ofertę studiów podyplomowych posiadają w zasadzie wszystkie szkoły wyższe publiczne i prywatne bez względu na profil nauczania. Jest to istotne uzupełnienie oferty kształcenia.

Biorąc pod uwagę kierunki studiowania, uczelnie województwa lubelskie-go nie oferują możliwości, które miałyby charakter kierunków wiodących i mogłyby przyciągać studentów nie tylko z całej Polski, ale również Europy. W województwie lubelskim brak wyraźnie centers of excellence, które stałyby się marką szkolnictwa wyższego w tym regionie31.

Należy podkreślić, że tylko trzy, ale znaczące instytucje naukowo-badawcze dys-ponują nieco ponad 65 procentami wszystkich etatów naukowych Lubelszczyzny. W końcu 2011 roku łączna liczba etatów w instytucjach naukowo – badawczych wynosiła ok. 12 137. W badanych instytucjach etaty naukowe wynoszą 4 948,

31 Antonowicz D., Uczelnie wyższe w regionie lubelskim. Ekspertyza KIL.

80 Raport końcowy

co stanowi 40,8% ogólnej liczby etatów. Średnio jedna instytucja oferowała 449 etatów, z czego średnio 136 stanowiły etaty naukowe. A zatem, średnio jedna instytucja oferowała 136 naukowych i 313 nienaukowych etatów. Te dane oznaczają, iż obecnie 2,5-krotnie więcej oferuje się etatów administracyjnych i technicznych aniżeli naukowych, co świadczy o mocnym obudowywaniu etatu naukowego przez etaty wspomagające pracę naukowo – badawczą.

Zgromadzone dane pokazują, iż liczba profesorów jest niemal dwukrotnie mniejsza od liczby adiunktów (profesorów ogółem 1 274; adiunktów ogółem 2 092). Te dane można interpretować jako duży potencjał naukowy badanych instytucji, bowiem szeroka jest baza rekrutacyjna (szeregi adiunktów) dla awan-sujących na stanowiska profesorów. Analogicznie do relacji etatów profesorów do adiunktów należy przyjrzeć się relacji adiunktów do asystentów. Wynosi ona 2 092 adiunktów wobec 913 asystentów. Uzyskanie stopnia naukowego doktora habilitowanego przez jednego spośród 25 adiunktów pokazuje skalę problemu. Narasta on od dwudziestu lat i kształtuje „lukę pokoleniową” na poziomie wyższych kadr w jednostkach naukowo-badawczych.

Parametryczny obraz województwa lubelskiego prezentuje się średnio lub przeciętnie, co oznacza dominację badań naukowych o charakterze peryfe-ryjnym. Spośród 22 instytucji w 11 nie realizuje się grantów badawczych. A zatem w połowie badanych jednostek nie uzyskano środków na realizację projektów badawczych. Brakuje informacji, czy podejmowano, czy też nie sta-rano się o granty, a te dane byłyby istotne dla diagnozy potencjału naukowego kadr. W jedenastu instytucjach są realizowane granty, przy czym w pięciu mamy do czynienia z prowadzeniem po 1 grancie badawczym. W pozostałych 6 instytucjach naukowo –badawczych realizowane są mnogie projekty: od 2 do 7 (w jednej realizuje się 7 grantów). Z wartości średniej w kategoriach publicznych i niepublicznych instytucjach można wnioskować, że granty są realizowane głównie w publicznych instytucjach (średnia: 2,1), sporadycznie w niepublicznych (średnia: 0,1). Generalnie należy podkreślić słabość instytucji naukowo-badawczych w zakresie pozyskiwania środków zewnętrznych na realizację projektów badawczych. Łączną liczbę 30 grantów przypadających na 22 instytucje należy ocenić jako skromną.


Przeciętnie nieco ponad jeden grant i sześć „innych” badań naukowych przypada na jedną instytucję. Te dane skłaniają do twierdzenia o słabo wy-korzystywanych nowych ścieżkach finansowania prac naukowo-badawczych w postaci zdobywania grantów. W instytucjach publicznych zdecydowanie wyższe są wskaźniki średnich środków przeznaczanych na te badania (9,7), aniżeli w instytucjach niepublicznych (0,6).

Wśród uwzględnionych w materiałach wdrożeniowych efektów prac innowacyjnych najliczniejszą kategorię stanowią zgłoszone do Urzędu Patentowego wynalazki - 73 oraz udzielone przez UP patenty - 56. W 2010 roku 23 instytucje nie zgłosiły do UP wynalazków, ale też 20 instytucjom UP nie udzielił patentów. Na ogólną liczbę 29 instytucji, obie wskazane wyżej kategorie stanowią prawie 2/3 co oznacza, że wśród badanych instytucji tylko niepełna 1/3 podejmowała działalność owocującą staraniami o patent. Przyznać trzeba, że jest to niski udział efektów działalności badanych instytucji. Jedynie publiczny sektor prowadzi działalność wdrożeniową w województwie lubelskim. Co więcej, prace wdrożeniowe były prowadzone wyłącznie w wielkich instytucjach naukowo-badawczych, liczących powyżej 200 etatów naukowych.

Badania potwierdziły słabość ruchliwości zawodowej pracowników naukowych. O ile natężenie awansu ze szczebla asystenta na adiunkta jest relatywnie duże i satysfakcjonujące wymogi instytucjonalne, o tyle natężenie awansu ze szczebla adiunkta na profesora jest zdecydowanie za słabe. Niewielka jest także liczba doktorów awansujących na podstawie uzyskania stopnia naukowego doktora habilitowanego.

W 2010 roku we wszystkich (29) instytucjach naukowo-badawczych przyznano pracownikom 93 stypendia zagraniczne. Okazuje się jednak, że w 20 instytucjach nikt nie skorzystał, bo nie była dostępna ta forma wsparcia naukowego. Należy podkreślić ogromne dysproporcje między instytucjami Lubelszczyzny zaznaczające się pod tym względem. Prawie 2/3 z nich nie stosuje takich działań wspierających rozwój naukowo – badawczy pracowników, a wśród pozostałych (1/3 instytucji) tylko jedna czyni to wsparcie względnie dostępnym.

Na terenie województwa lubelskiego działa 31 jednostek B+R. Liczba zawartych umów o współpracy wynosi średnio 692.

82 Raport końcowy

Umowy B+R podpisały wyłącznie publiczne instytucje naukowo-badawcze, które należą do wielkich w sensie liczby etatów naukowych. Wyraźnie widoczne jest tutaj opóźnienie/zaniedbanie bądź też niemożność współpracy B+R przez sektor niepubliczny. Drugą kategorię stanowią umowy o współpracy naukowo-badawczej z przemysłem, również z parterami z obszaru województwa, kraju, zagranicy. Zdecydowanie mocno obecna jest współpraca z przemysłem w obrębie województwa – 266 umów; nieco słabsza jest w obrębie kraju – 153; a słaba z partnerami z zagranicy – 10. Można powiedzieć, że im szerszy zakres przestrzenny, tym mniej umów z podmiotami z sektora przemysłowego. Co więcej, wszystkie umowy są zawarte przez publiczne instytucje naukowo-badawcze, przy czym średnie dla nich wynoszą odpowiednio: 20 umów na terenie województwa; 11 na terenie kraju. Na dwóch poziomach, czyli o zasięgu wojewódzkim (średnio 36) oraz o zasięgu krajowym (średnio17) umowy o współpracy z przemysłem podpisały średniej wielkości instytucje naukowo – badawcze, czyli instytucje o liczbie etatów 51 - 200, przy bardzo nikłym (prawie zerowej średniej) wskaźniku umów podpisanych przez wielkie instytucje naukowo – badawcze. Także międzynarodowe zespoły badawcze powołały instytucje średniej wielkości (51 - 200 etatów naukowych).

Średnio na jednostkę naukowo-badawczą przypada 17 projektów badawczych, przy czym znikoma jest liczba projektów rozwojowych, skierowanych na nowe produkty. Wszystkie nowatorskie projekty są realizowane w jednostkach publicznych, ale i one prowadzą większość ogólnych projektów badawczych. Średnia liczba projektów w instytucjach publicznych wynosi 28, zaś w niepublicznych 5. Stosunkowo dużo jest dedykowanych szkoleń (575), przy ich średniej wynoszącej 19. Okazuje się, że taką aktywność wobec otoczenia wykazują, podobnie jak w poprzednio omówionych aktywnościach, wyłącznie

Tabela 3. Formy współpracy jednostek B+R z otoczeniem (Źródło: A. Betlej, Analiza potencjału naukowo-badawczego, s. 21)

Umowy ogółem

Projekty badawcze ogółem

Udostępnianie aparatury badawczej

Certyfi kacjaAudyty technologiczne

Województwo lubelskie

692 501 24 312 34


publiczne instytucje (średnia dla nich wynosi 36). Prowadzą je również instytucje wielkie, o liczbie etatów przekraczającej 200.

Działaniami związanymi z certyfikacją oraz wykonywaniem prac naukowych na zamówienie zajmują się tylko publiczne instytucje naukowo-badawcze, przy czym realizują je prawie wyłącznie wielkie instytucje. W tych pracach nie są obecne ani instytucje niepubliczne, ani też małe czy też średniej wielkości pod względem liczby etatów naukowych.

Generalnie trzeba stwierdzić, że współpraca instytucji naukowo-badawczych Lubelszczyzny o charakterze szeroko rozumianych stosowanych w praktyce działań, jest zasadniczo realizowana w postaci ekspertyz, dedykowanych szkoleń oraz umów o współpracy naukowo-badawczej z przemysłem (przyjmujemy tutaj kryterium średniej jako podstawy wnioskowania). Pozostałe formy współdziałania występują w śladowych ilościach, nawet wykonywanie prac naukowych na zamówienie rzadko ma miejsce, o czym informuje wartość średniej (2,7).

Ponadto, wszystkie formy współdziałania są realizowane wyłącznie przez publiczne instytucje naukowo-badawcze i dominują wielkie podmioty jako realizatorzy tych zadań. Materiały dowodzą trwałości sektora publicznego oraz zasadniczej funkcji wielkich instytucji naukowo-badawczych, a słabości niepu-blicznego sektora i mniejszych struktur społecznych nauki i badań stosowanych.

Potencjał kapitału strukturalnego regionu Lubelszczyzny skoncentrowany jest przede wszystkim wokół dużych ośrodków akademickich, zatrudnia-jących ponad 200 osób, dysponujących dużą ilością pieniędzy na badania naukowe, granty badawcze, itp. W regionie Lubelszczyzny jedynie 50% ośrod-ków naukowo-badawczych realizuje badania, niespełna 1/3 instytucji prowadzi działania, które można zarejestrować w Urzędzie Patentowym. Jedynie publiczne instytucje prowadzą współpracę naukowo-badawczą, są zatem głównymi pod-miotami wokół których skoncentrowany jest kapitał strukturalny. Dodatkowych działań wymaga przede wszystkim wzmocnienie współpracy na rzecz badań i rozwoju (B+R) oraz współpracy zagranicznej. Wyniki badań wskazują na słaby charakter powiązań występujących pomiędzy przedsiębiorstwami i instytucjami badawczo-rozwojowymi, czy też szerzej, pomiędzy nauką a biznesem w ogóle. Na terenie Lubelszczyzny działają przede wszystkim małe i średnie przedsiębiorstwa, które nie prowadzą działalności badawczo-rozwojowej.

84 Raport końcowy

Wymiana wiedzy na linii nauka-biznes w województwie lubelskim nie charakteryzuje się wysokim stopniem innowacyjności. Najczęściej stoso-wanymi formami współpracy są szkolenia, konferencje, konsultacje, rzadko zamawiane badania – co również świadczy o złej kondycji sektora B+R32.

Wyniki badań pokazują, że jedynie 0,5% przedsiębiorstw z Lubelszczyzny deklaruje prowadzenie współpracy badawczo-rozwojowej z instytucjami naukowo-badawczymi (3 z pośród 650 badanych firm).

Lubelszczyzna wypada w tym zestawieniu dotyczącym nakładów na inwestycje w obszarze nauki i szkolnictwa wyższego bardzo dobrze na tle innych regionów z liczbą 94 inwestycji, na kwotę łączną 244 603 033, 23 zł. Jest to interesujący wskaźnik potencjalnych możliwości rozwoju regionu jako ośrodka nauki, badań i rozwoju. Charakter podejmowanych inwestycji świadczy o wprowadzaniu bardziej pro-rynkowych strategii przez lubelskie uczelnie i instytucje otoczenia biznesu, dostosowanych bardziej do potrzeb rozwijającej się gospodarki opartej na wiedzy.

Województwo lubelskie, a w szczególności Lublin nadal pozostają atrakcyjnym miejscem do studiowania. Jego atrakcyjność wynika nie tylko z różnorodnej oferty dydaktycznej, solidnych uczelni, ale również relatywnie niskich kosztów studiowania. Analiza przeprowadzona przez Instytut Sokratesa wskazuje Lublin jako jedno z miast najbardziej atrakcyjnych pod względem kosztów utrzymania na studiach (obok Olsztyna, Białegostoku oraz Bydgoszczy) miejsca do studiowania w Polsce.

32 Por: P. Rydzewski, Badanie instytucji naukowo-badawczych. Ekspertyza KIL.

Tabela 4. Formy transferu wiedzy (Źródło: A. Betlej, Analiza potencjału naukowo-badawczego s. 23)

SzkoleniaKonferencje, sympozja

KonsultacjeZamawiane prace naukowe

Województwo lubelskie

598 159 19 82


Szkolnictwo wyższe w województwie lubelskim charakteryzuje przeciętność, która stanowi największe zagrożenie dla dalszego jego funkcjonowania. Uczelnie lubelskie nie są ani wybitne badawczo, ani też dydaktycznie, a sporadyczne, acz wielkie osiągnięcia małych zespołów badawczych dowodzą, że w lubelskich instytucjach akademickich ukryty jest ogromny potencjał, trzeba go tylko umieć wydobyć.

Analiza uczelni lubelskich pokazuje, że mają one problem z nawiązywaniem oraz instytucjonalizacją współpracy naukowej oraz edukacyjnej, bowiem na rynku edukacyjnym są dla siebie ogromną konkurencją. Dotyczy to zwłaszcza UMCS i KUL – uniwersytetów, których oferta dydaktyczna po części się duplikuje. W wymiarze edukacyjnym oraz badawczym obie uczelnie można traktować jako przeciętnie dobre i dlatego najlepsi lubelscy maturzyści preferują studia w Warszawie, Wrocławiu czy Krakowie.

Władze regionalne powinny aktywniej włączyć się do budowania międzyuczelnianych form współpracy, które integrowałby lokalne środowisko naukowe. To do nich należy inicjatywa integrująca. Polska polityka publiczna coraz wyraźniej akcentuje potrzebę konsolidacji uczelni, tak jak to się stało w Szczecinie czy Toruniu i Bydgoszczy. Sprzyjają temu kolejne inicjatywy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, zwłaszcza zapowiedź powołania KNOW (Krajowych Naukowych Ośrodków Wiodących), na które mogą jednak liczyć wyłącznie najlepsze polskie wydziały czy ich konsorcja. Lublin posiada potencjał do budowania przewagi konkurencyjnej na współpracy pomiędzy uczelniami czy zespołami badawczymi, ale jak dotychczas to nie nastąpiło. Oczywiście, przede wszystkim ze względów historyczno-politycznych pewne formy współpracy mogą okazać się trudne do realizacji, ale władze regionalne powinny stworzyć mechanizmy zachęt finansowych dla uczelni w celu nakłonienia ich do połączenia wysiłku. Początkowo, może to być w formie federacji lubelskich uczelni. Uczelnie lubelskie nie wykorzystują potencjału kulturowego oraz geograficznego, a także niskich kosztów studiowania, jakie oferuje województwo lubelskie. Dlatego to władze regionalne powinny – wzorem choćby Poznania – aktywniej włączyć się w promowaniu Lublina jako idealnego miejsca na studia.

Pożądane wydaje się zatem oferowanie takich kierunków studiów oraz przypisanych do nich specjalizacji, które stworzą szansę do wieloaspektowego

86 Raport końcowy

rozwoju jednostek, zarówno w obszarze tzw. umiejętności twardych, jak też kompetencji społecznych. Konkretna, specjalistyczna wiedza odnosząca się do określonego obszaru rynku/rzeczywistości społecznej jest oczywiście niezbędna do podejmowania określonego typu zatrudnienia. Muszą jej jednak towarzyszyć umiejętność efektywnego zastosowania posiadanych informacji w praktyce, a także zbiór cech określany jako tzw. umiejętności miękkie (komunikacja interpersonalna, umiejętność negocjacji i pracy w grupie itp.). Dopiero połączenie tych dwóch elementów może stwarzać dogodne warunki zarówno do pełnego wykorzystania możliwości absolwentów szkół wyższych, jak też rozwoju innowacyjnego potencjału przedsiębiorstw.

Pozytywnym aspektem kapitału strukturalnego są duże zasoby kadrowe w ośrodkach akademickich, z przewagą kadry doktorskiej. Dla zwiększenia potencjału regionu należy położyć nacisk na rozwój kadry doktorów habilitowanych i profesorów, bowiem obecne braki kadrowe oraz duża różnica wiekowa pomiędzy kadrą doktorską a profesorską może w dalszej w przyszłości doprowadzić do luki kadrowej, którą niełatwo będzie uzupełnić.

W zakresie współpracy naukowo-badawczej należy zwrócić uwagę na mniejsze ośrodki badawczo-rozwojowe, które mogą być zaangażowane we współpracę, co sprzyjać będzie intensyfikacji powiązań i działań mających na celu wykreowanie województwa lubelskiego na region „know-how”, oparty na wiedzy i kreowaniu kapitału intelektualnego.

Warto skierować uwagę władz publicznych na lepsze wykorzystanie potencjału naukowego lubelskich uczelni i uzyskanie efektu synergii ich potencjałów. Może warto rozważyć bliższą instytucjonalną współpracę w ramach tych obszarów nauki, w których uczelnie lubelskie posiadają największe szanse na stanie się wiodącymi ośrodkami w kraju.

Województwo lubelskie posiada duży potencjał naukowo-badawczy. Układ instytucji, przedsiębiorstw, uczelni stwarza sprzyjające warunki do rozwoju badań i nowych produktów. Komercjalizacja wiedzy naukowe powinna stać się kluczowym czynnikiem wzrostu województwa lubelskiego. Systemy innowacyjne to wielopłaszczyznowe powiązanie wszystkich aktorów funkcjonujących na rynku, dlatego warto ponownie rozważyć możliwość przeprowadzenia debaty nad możliwościami, jakie daje potencjał naukowo-


badawczy regionu, z udział władz uczelni, lokalnych instytucji, przedstawicieli organizacji studenckich i przedstawicieli pracowników naukowo-badawczych. Najlepszym rozwiązaniem będzie promowanie i wspieranie tworzenia sieci współpracy- klastrów, partnerstw publiczno-prywatnych i innych form kooperacji, które mogą w efekcie wytworzyć efekty sieciowe.

2.3.2. Edukacja

Wydatki na edukację w budżetach samorządów gminnych i powiatowych (JST) w województwie lubelskim wynosiły w 2010 roku 36% i jest to najwyższy odsetek w porównaniu z pozostałymi województwami (nieco niższy – 35,9% w małopolskim). Najniższy odnotowano w mazowieckim (29,2%) oraz dolnośląskim (29,6%). Wydatki na 1. ucznia ponoszone przez gminne i powiatowe JST w województwie lubelskim wynosiły 8 458 zł. Najwyższy wskaźnik w tym zakresie odnotowano w mazowieckim (9 244 zł) i zachodniopomorskim (8 946 zł), mimo, iż procentowo budżet JST tych województw jest niższy na oświatę niż w lubelskim33.

Rysunek 9. Ilość i rodzaj szkół w województwie lubelskim w roku szkolnym 2011/1234. (Źródło: A. Świdzińska, Oferta edukacyjna, s. 21)

33 Raport o stanie edukacji 2012. Kontynuacja przemian. IBE, Warszawa 2012. http://eduentuzjasci.pl/pl/raport-o-stanie-edukacji-2012/2-uncategorised/733-raport-o-stanie-edukacji-2011.html?showal-l=&limitstart=34 Na podstawie danych lokalnych GUS: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/lublin/ASSETS_X.pdf , s. 205.

szko

ły p

odst

awow

e

gim

nazj

a

spec

. prz

yspo

sob.

do

prac

y

zasa

dnic

ze z

awod

owe

licea

ogó

lnok

szta

łcąc

e

uzup

. lic

ea o

góln

oksz

tałc

ące

licea

pro

�low

ane

tech

nika

tech

nika

uzu

pełn

iają

ce

arty

styc

zne

ogól

noks

ztał

cce

polic

ealn

e

wyż

sze

dla

doro

słyc

h

0

200

400

600

800

1000

1200

88 Raport końcowy

Najliczniejszym typem szkół w województwie są szkoły podstawowe, następnie są to gimnazja, kolejno szkoły ponadgimnazjalne kończące się maturą, szkoły dla dorosłych i zasadnicze szkoły zawodowe. Województwo lubelskie charakteryzuje się średnim poziomem zagęszczenia szkół na tle innych województw35.

Rysunek 10. Liczba absolwentów szkół różnych typów w województwie lubelskim w roku szkol-nym 2011/1236. (Źródło: A. Świdzińska, Oferta edukacyjna, s. 24.)

Zróżnicowanie wyników egzaminu gimnazjalistów waha się od około 3,3 do 6,3 punktów, co przy skali od 0 do 50 i średniej 23,61 punktów nie świadczy o dużej dyspersji. Wielkość odchylenia standardowego zależy od konkretnego egzaminu (np. w latach 2009 i 2010 różnice były największe w części matematyczno-przyrodniczej)37.

Analiza poziomu zdawalności egzaminów gimnazjalnych wskazuje na najwyższe zróżnicowane w województwach: mazowieckim, dolnośląskim,

35 Por. A. Świdzińska, Prognoza sytuacji na rynku edukacyjnym w kontekście rozwoju szkolnictwa zawodowego w województwie lubelskim. Ekspertyza, Projekt systemowy „Kapitał intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013”, Lublin 2012.36 Na podstawie danych lokalnych GUS: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/lublin/ASSETS_X.pdf , s. 206.37 Raport o stanie edukacji 2012, Warszawa 2013, s. 49.

szko

ły p

odst

awow

e

gim

nazj

a

spec

. prz

yspo

sob.

do

prac

y

zasa

dnic

ze z

awod

owe

licea

ogó

lnok

szta

łcąc

e

uzup

. lic

ea o

góln

oksz

tałc

ące

licea

pro

�low

ane

tech

nika

tech

nika

uzu

pełn

iają

ce

arty

styc

zne

ogól

noks

ztał

cce

polic

ealn

e

wyż

sze

dla

doro

słyc

h

0

30000

60000

90000

120000

150000


zachodniopomorskim, kujawsko-pomorskim oraz pomorskim. Sytuację Mazowsza tłumaczyć można bardzo wysokimi wynikami w aglomeracji warszawskiej i umiarkowanymi w powiatach peryferyjnych. Pozostałe województwa położone są na tzw. Ziemiach Odzyskanych, czyli terenach przyłączonych do Polski po II wojnie światowej. Są to również tereny z niskimi średnimi wynikami egzaminu, co wskazuje, że konieczne są tam działania mające na celu poprawę rezultatów. Najniższe zróżnicowanie występuje w województwach: podkarpackim, lubelskim oraz małopolskim, czyli na południowym wschodzie. Nie dość, że wyniki są tutaj najwyższe, to zróżnicowanie międzyszkolne jest najniższe. Ten sukces województwa lubelskiego jest wzmocniony również wysokimi wynikami sprawdzianu szóstoklasistów.

Najliczniejszym typem szkół w województwie lubelskim są szkoły podstawowe.

90 Raport końcowy

Tabela 5. Typy i liczba szkół w województwie lubelskim. (Źródło: Kuratorium Oświaty w Lublinie)

Typ szkołyLiczba szkół ponadgimnazjalnych

Liczba uczniów szkół ponadgimnazjalnych

dla młodzieży dla dorosłych

Liceum ogólnokształcące 235 43 329 5 066

Uzupełniające liceum ogólnokształcące

101 447 3 806

Technikum 153 28 428 34

Technikum uzupełniające 64 607 1 805

Liceum profi lowane 50 2 343 111

Zasadnicza szkoła zawodowa 117 10 103 174

Szkoła policealna 200 3 343 19 386

Przedmiotem analiz była również sytuacja instytucji edukacyjnych we wcze-śniej określonych obszarach wzrostu i stagnacji w województwie lubelskim. Zaliczono do nich powiaty: świdnicki, łęczyński i puławski i obszary stagnacji w powiecie bialskim, chełmskim, krasnostawskim, włodawskim.

Rysunek 11. Liczba techników z pierwszej setki rankingu egzaminów zawodowych 2012 z po-działem na województwa (Źródło: A. Świdzińska, Prognoza sytuacji na rynku edukacyjnym, s. 25.)

doln

oślą

skie

kuja

wsk

o-po

mor

skie

lube

lski

e

lubu

skie

łódz

kie

mał

opol

skie

maz

owie

ckie

opol

skie

podk

arpa

ckie

podl

aski

e

pom

orsk

ie

śląs

kie

świę

tokr

zysk

ie

war

miń

sko-

maz

ursk

ie

wie

lkop

olsk

ie

zach

dnio

pom

orsk

ie

0

5

10

15

20

25


Tabela 6. Analiza SWOT oferty edukacyjnej obszarów wzrostu (Źródło: Agata Świdzińska, Oferta edukacyjna w aspekcie trendów i potrzeb gospodarki wy-branych obszarów, s. 43)

Mocne strony:

Zróżnicowana oferta edukacyjna w zakresie kształcenia ogólnego jak i zawodowego.Uczestnictwo w projektach edukacyjnych fi nan-sowanych z różnych źródeł.Współpraca z uczelniami poszerzająca zaintere-sowania uczniów i kompetencje nauczycieli.Dobrze wykształcona kadra pedagogiczna.Bogata baza dydaktyczna niektórych szkół umożliwiająca nabywanie kwalifi kacji zawodo-wych istotnych dla rynku pracy.Bogata baza pracowni do nauki zawodu umoż-liwiająca nabywanie kwalifi kacji zawodowych.Współpraca nielicznych szkół z pracodawcami i sponsorami.

Słabe strony:

Oferta edukacyjna słabo wyeksponowana na stronach internetowych.Niski poziom uczestnictwa niektórych szkół w projektach wymiany uczniów.Niski poziom współpracy większości szkół zawodowych z pracodawcami.Niski poziom współpracy większości szkół z uczelniami i szkołami wyższymi.Niedoposażona baza dydaktyczna.Niedoposażone pracownie do nauki zawodu.Nieobecność doradców zawodowych umoż-liwiających świadomy wybór ścieżek kariery zawodowej uczniów.Niska świadomość o potrzebie informowania o nabywaniu kompetencji przez kadrę (kursy, szkolenia).

Szanse rozwoju:

Współpraca między szkołami umożliwiająca wymianę doświadczeń.Wspólne działania powiatów na rzecz efektyw-nej współpracy regionalnej i międzypowiatowej w zakresie planowania i realizacji kształcenia zawodowego reagującego elastycznie na potrzeby rynku pracy.Aplikowanie o środki na rozwój infrastruktury szkolnej i doposażenie pracowni dydaktycz-nych.Organizowanie praktyk zagranicznych dla uczniów.Inwestycja w zatrudnienie szkolnego doradcy zawodowego.Uświadomienie uczniom i rodzicom atutów szkolnictwa zawodowego.Wynagradzanie przedsiębiorczych i innowacyj-nych nauczycieli.

Zagrożenia rozwoju:

Niski poziom zainteresowania współpracą międzyszkolną.Zaniechanie kontaktów z pracodawcami.Niski poziom kwalifi kacji nauczycieli poprzez niepodejmowanie szkoleń i kursów doskona-lących.Niż demografi czny powodujący zmniejszenie liczebności uczniów.Migracje uczniów z powiatów do Lublina.Niski poziom kompetencji miękkich uczniów uniemożliwiający im komunikatywność i aktyw-ne poszukiwanie pracy.Zwiększający się poziom bezrobocia wpływają-cy na decyzje edukacyjne młodzieży.Niska elastyczność w dopasowaniu się do rynku pracy szkół i uczniów.Niechęć do migracji międzypowiatowych.

92 Raport końcowy

Tabela 7. Analiza SWOT oferty edukacyjnej obszarów stagnacji (Źródło: A. Świdzińska, Oferta edukacyjna w aspekcie trendów i potrzeb gospodarki wybranych obszarów, s. 52)

Mocne strony:

Zróżnicowana oferta edukacyjna w zakresie kształcenia ogólnego jak i zawodowego w mia-stach grodzkich i na prawach powiatu.Uczestnictwo w projektach edukacyjnych fi nan-sowanych z różnych źródeł.Współpraca z uczelniami poszerzająca zaintere-sowania uczniów i kompetencje nauczycieli.Dobrze wykształcona kadra pedagogiczna.Bogata baza dydaktyczna niektórych szkół umożliwiająca nabywanie kwalifi kacji zawodo-wych istotnych dla rynku pracy.Bogata baza pracowni do nauki zawodu umoż-liwiająca nabywanie kwalifi kacji zawodowych w miastach na prawach powiatu.Współpraca nielicznych szkół z pracodawcami i sponsorami.Świadomość dopasowania oferty szkół do zmian na rynku.Świadomość promowania działalności przez witryny internetowe.

Słabe strony:

Oferta edukacyjna mało atrakcyjna w większo-ści szkółOferta edukacyjna słabo wyeksponowana na stronach internetowych.Niski poziom uczestnictwa niektórych szkół w projektach wymiany uczniów.Niski poziom współpracy większości szkół zawodowych z pracodawcami.Niedoposażona baza dydaktyczna.Niedoposażone pracownie do nauki zawodu.Nieobecność doradców zawodowych umoż-liwiających świadomy wybór ścieżek kariery zawodowej uczniów.Niska świadomość o potrzebie informowania o nabywaniu kompetencji przez kadrę (kursy, szkolenia).

Szanse rozwoju:

Współpraca między szkołami umożliwiająca wymianę doświadczeń.Wspólne działania powiatów na rzecz efektyw-nej współpracy regionalnej i międzypowiatowej w zakresie planowania i realizacji kształcenia zawodowego reagującego elastycznie na potrzeby rynku pracy.Aplikowanie o środki na rozwój infrastruktury szkolnej i doposażenie pracowni dydaktycz-nych.Organizowanie praktyk zagranicznych dla uczniów.Inwestycja w zatrudnienie szkolnego doradcy zawodowego.Uświadomienie uczniom i rodzicom atutów szkolnictwa zawodowego.Wynagradzanie przedsiębiorczych i innowacyj-nych nauczycieli.

Zagrożenia rozwoju:

Niski poziom zainteresowania współpracą międzyszkolną.Zaniechanie kontaktów z pracodawcami.Niski poziom kwalifi kacji nauczycieli poprzez niepodejmowanie szkoleń i kursów doskona-lących.Niż demografi czny powodujący zmniejszenie liczebności uczniów.Migracje uczniów z powiatów do Lublina.Niski poziom kompetencji miękkich uczniów uniemożliwiający im komunikatywność i aktyw-ne poszukiwanie pracy.Zwiększający się poziom bezrobocia wpływają-cy na decyzje edukacyjne młodzieży.Niska elastyczność w dopasowaniu się do rynku pracy szkół i uczniów.Niechęć do migracji międzypowiatowych.Niski dochód ludności uniemożliwiający dalsze kształcenie młodzieży w szkołach oddalonych od miejsca zamieszkania.


Badane szkoły radzą sobie na różnym poziomie w tym zakresie. Najlepiej wypadają powiaty bialski, chełmski i puławski pod względem oferty edu-kacyjnej – zróżnicowanej, dostosowanej do zmieniającego się rynku pracy.

2.3.3. Innowacyjność

W dobie globalizacji, informatyzacji innowacje stanowią niekwestionowany wyznacznik pozycji konkurencyjnej podmiotu w otoczeniu. Potencjał innowa-cyjny podmiotów gospodarczych kształtowany jest nie tylko pod wpływem relacji zachodzących wewnątrz przedsiębiorstwa, jego poziom jest również pochodną oddziaływania otoczenia biznesowego, w skład którego wchodzą klienci, dostawcy, odbiorcy, instytucje finansowe oraz jednostki samorządu terytorialnego.

Na podstawie analizy wyników przeprowadzonych badań należy stwierdzić, że niestety, ale przedsiębiorstwa Lubelszczyzny trudno nazwać przedsiębiorstwami innowacyjnymi. Jedynie 1/3 z nich w ciągu ostatniego roku od którego przeprowadzone zostało badanie wdrożyło innowacje.

Tabela 8. Czy w ciągu ostatniego roku (2011) firma wdrożyła innowacje? (Źródło: Rydzewski P., Badanie przedsiębiorców. Analiza statystyczna.)

Częstość Procent Procent ważnychProcent skumulowany

Tak 201 30,9 31,1 31,1

Nie 446 68,6 68,9 100,0

Ogółem 647 99,5 100,0

Brak danych 3 ,5

Ogółem 650 100,0

94 Raport końcowy

Jeżeli zaś chodzi o formę wprowadzonych, głównie były to innowacje produktowe, związane z wprowadzeniem nowego produktu (20,3%), bądź też udoskonaleniem, modernizacją dotychczasowych produktów (16,9%).

Tabela 9. Forma wdrożonych innowacji (Źródło: Rydzewski P., Badanie przedsiębiorców. Analiza statystyczna.)

Odpowiedzi Procent obserwacjiN Procent

Udoskonalenie, zmodernizowanie dotychczasowych produktów

90 16,9% 44,6%

Wprowadzenie nowych produktów 108 20,3% 53,5%

Wdrożenie nowych technologii 94 17,6% 46,5%

Wprowadzenie nowego zastosowania dla dotychczasowych technologii/produktów/usług

44 8,3% 21,8%

Zmiana sposobów dystrybucji produktów/świadczenia usług

32 6,0% 15,8%

Udoskonalenie/modernizacja procesu zarządzania organizacją

58 10,9% 28,7%

Udoskonalenie/modernizacja procesu produkcyjnego 59 11,1% 29,2%

Wprowadzenie nowego wzornictwa wytwarzanych produktów

28 5,3% 13,9%

Wprowadzenie nowego znaku towarowego/marki na rynek 15 2,8% 7,4%

Inna forma wdrożonych innowacji 5 0,9% 2,5%

Ogółem 533 100,0% 263,9%

Istotne znaczenie miało również wdrażanie nowych technologii (17,6%) oraz udoskonalanie procesu produkcyjnego (11,1%).

Dla dalszej analizy i próby określenie pewnej możliwej ścieżki rozwoju innowacji w przedsiębiorstwach Lubelszczyzny, warto zwrócić uwagę na motywy podejmowanych przez przedsiębiorców tego typu działań. Co piąty


przedsiębiorca twierdził, że głównym motywem wprowadzania innowacji jest poprawa jakości oferowanych towarów i usług. Zaś głównym źródłem pochodzenia innowacji jest własne przedsiębiorstwo lub grupa powiązanych z nim przedsiębiorstw – prawie 60% wskazań. Na uwagę zasługuje fakt niskiej współpracy przedsiębiorstw z jednostkami B+R, jej brak wskazuje dodatkowo na niski poziom kapitału relacyjnego.

Tabela 10. Źródło pochodzenia innowacji (Źródło: Rydzewski P., Badanie przedsiębiorców. Analiza statystyczna.)

OdpowiedziProcent

obserwacjiN Procent

Głównie nasze przedsiębiorstwo lub grupa powiązanych z nami przedsiębiorstw

127 59,1% 69,0%

Nasze przedsiębiorstwo przy współpracy z innymi przedsiębiorstwami

54 25,1% 29,3%

Nasze przedsiębiorstwo przy współpracy z jednostką badawczo-rozwojową (B+R)

20 9,3% 10,9%

Głównie inne przedsiębiorstwa 7 3,3% 3,8%

Jednostki B+R 7 3,3% 3,8%

Ogółem 215 100,0% 116,8%

Podstawowym źródłem finansowania innowacji jest kapitał własny przedsiębiorstwa, 54,3%. Dość często wskazywano również na kredyty bankowe 17% i środki unijne – ponad 15%. Nie należy również zapominać o takich zmiennych jak wielkość przedsiębiorstwa, branża, czy staż funkcjonowania na rynku. Czynnikami, które dodatkowo w istotnym stopniu determinowały skłonność przedsiębiorstw do innowacji były profil działalności, potencjał technologiczny i inwestycje w kapitał ludzki. Odsetek przedsiębiorstw przemysłowych, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną oraz wartość tych nakładów były dodatnio skorelowane z wielkością badanych

96 Raport końcowy

podmiotów. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły nowe lub istotnie ulepszone produkty dla rynku stanowiły marginalny udział w ogóle przedsiębiorstw w województwie lubelskim.

Większość z wprowadzanych innowacji to innowacje inkrementalne, co dowodzi, że system innowacyjny województwa lubelskiego znajduje się w początkowym stadium rozwoju.

Dla wzmocnienia innowacyjności przedsiębiorstw istotne jest odpowiednie wykorzystywanie przygranicznego położenia regionu, dobrze wykształconych zasobów ludzkich, a także bliższa współpraca z przedsiębiorstwami globalnymi (w szczególności dotycząca usług specjalistycznych). Niska innowacyjność przedsiębiorstw mogłaby ponadto ulec zmianie przy odpowiednim wykorzystaniu potencjału badawczego i wdrożeniowego funkcjonujących tu uczelni. W tym celu niezbędny jest transfer badań i innowacji technologicznych prowadzonych na uczelniach do gospodarki i życia społecznego.

Biorąc pod uwagę wykazaną w analizie najwyższą skłonność do innowacji przedsiębiorstw inwestujących w szkolenia z zakresu działalności innowacyjnej, należy podejmować działania informacyjne o korzyściach uzyskiwanych z inwestycji w kapitał ludzki wśród podmiotów gospodarczych Lubelszczyzny. Potencjalną formą komunikacji z przedsiębiorcami może być portal internetowy zawierające przykłady dobrych praktyk w tym obszarze oraz informujący o szkoleniach z zakresu innowacji prowadzonych przez instytucje otoczenia biznesu.

Biorąc pod uwagę dotychczasowe analizy warto więc zwrócić uwagę na przedsiębiorstwa będące liderami innowacji w regionie i dodatkowe, je wspierać. Przykładem lidera innowacji mogą być przedsiębiorstwa PZL Świdnik oraz SMF sp. z o.o. Warto zauważyć, że oferta produktowa tego rodzaju podmiotów jest unikalna nie tylko w skali powiatu, ale także województwa, więc ewentualne wsparcie z funduszy UE nie zaburza konkurencyjności w regionie. Wsparcie może dotyczyć zarówno potrzeb inwestycyjnych (finansowanie z PO IG lub RPO WL), jak również projektów o charakterze miękkim (np. szkoleniowym)38.

38 M. Piotrowski, Wykorzystanie funduszy europejskich w powiecie świdnickim, w tym miasta Świdnik. Ekpsertyza KIL.


Tabela 11. Czy przedsiębiorstwo prowadziło w ciągu ostatniego roku działania projektowe, przygotowawcze, opracowywało nowe procedury mające na celu wdrożenie nowych produktów, procesów czy rozwiązań organizacyjnych? (Źródło: Rydzewski P., Badanie przedsiębiorców. Analiza statystyczna.)

Częstość ProcentProcent ważnych

Procent skumulowany

Tak 193 29,7 29,7 29,7

Nie 457 70,3 70,3 100,0

Ogółem 650 100,0 100,0

Ten niekorzystny trend dodatkowo potwierdza rozkład odpowiedzi na pytanie dotyczące wprowadzania działań projektowych, przygotowawczych i opracowywania procedur mających na celu wprowadzenie nowych produk-tów, czy rozwiązań organizacyjnych. Ponad 70% przedsiębiorców nie widzi konieczności wprowadzania jakichkolwiek działań w tym zakresie.

2.3.4. przedsiębiorstwa

W całym województwie lubelskim na koniec 2009 r. zarejestrowanych było 120.987 podmiotów gospodarczych, z czego najwięcej – 41.877 (34,6%) przypadało na handel i naprawy pojazdów samochodowych. Najmniejszą liczbę przedsiębiorstw – 3.412 (2,8%) odnotowano w sekcji: zakwaterowanie i gastronomia.

W poszczególnych podregionach województwa „postawy przedsiębiorcze” mieszkańców są zróżnicowane. Najwięcej osób fizycznych, w 2009 r. prowadziło działalność gospodarczą w podregionie lubelskim – 46 803. W pozostałych podregionach wartości te wynosiły odpowiednio: w bialskim – 14 622, chełmsko-zamojskim – 33 777 oraz puławskim – 25 785. Najwięcej przedsiębiorców przypadało na 1 tys. mieszkańców w podregionie lubelskim (65,6). Dla pozostałych regionów wyniosło to odpowiednio: 52,6 w powiecie puławskim, 52,1 w chełmsko-zamojskim oraz 47,6 w powiecie bialskim.

98 Raport końcowy

Jeszcze wyraźniejszą rozbieżność między podregionem lubelskim i pozostałymi częściami województwa można było zaobserwować w przypadku liczby zarejestrowanych spółek handlowych. W podregionie lubelskim według stanu na 31.12.2009 r. zarejestrowanych było 4 807 tego typu podmiotów. W pozostałych podregionach wskaźniki były następujące: bialski – 922, chełmsko-zamojski – 1 561 oraz puławski – 941. Wszystkie analizowane podregiony łączyła w tym kontekście jedna cecha wspólna: zdecydowaną większość - 80,8%, stanowiły spółki kapitałowe, spośród których w 96,3% przypadków była to spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Udział spółek osobowych w województwie oscylował wokół 19,2%, z czego 89,7% stanowiły spółki jawne.

Ogólna liczba wszystkich podmiotów gospodarczych województwa lubelskiego wpisanych do rejestru REGON według stanu na koniec 2009 r. wynosiła 156 180. Spośród przebadanych firm, ponad 60% stanowią firmy małe, głownie działające w sektorze usług – 38%.

Przedsiębiorstwa mają wiele źródeł finansowania i wspierania swej działalności, w tym rozwój w kierunku wdrażania i testowania innowacji. Mogą korzystać zarówno z finansowania własnego wewnętrznego oraz zewnętrznego, a także z finansowania dłużnego, tj. kredytów bankowych, pożyczek, leasingu, kredytów kupieckich, itp. Posiadają również możliwość wykorzystania finansowania hybrydowego, skorzystanie z którego wymaga jednak spełnienie określonych warunków oraz akceptację podwyższonego zazwyczaj ryzyka.

Spośród tradycyjnych, konwencjonalnych źródeł finansowania najwięcej korzyści przypisać można dotacjom UE, które nie wymagają zwrotu powierzonych środków. Ważną rolę odgrywać zaczyna również instytucja sieci aniołów biznesu, w ramach której właściciel co prawda traci część udziałów w przedsiębiorstwie pozyskując kapitał finansowy merytoryczną pomoc inwestora w realizacji pomysłu w aspekcie organizacyjnym, marketingowym, badawczo-rozwojowym, prawnym, finansowym, itp.

Zdolność i skłonność do wykorzystywania nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych jest warunkiem uczestniczenia w postępie technicznym oraz zmianach społeczno-gospodarczym. Rozwiązania informatyczne należą również do ważnych instrumentów wspomagania i optymalizacji zarządzania przedsiębiorstwem, wspomagają współpracę


o charakterze sieciowym (np. wirtualne klastry czy wirtualne łańcuchy dostaw) oraz generują innowacje, szczególnie procesowe i organizacyjne. Popularyzacja tych rozwiązań w przedsiębiorstwach oraz zwiększenie dostępu gospodarstw domowych do Internetu szerokopasmowego będą ważnym elementem tworzenia kultury innowacji w regionie.

Analiza danych statystycznych odnoszących się do sfery współpracy między przedsiębiorcami z wykorzystaniem ICT pozwala stwierdzić, że firmy Lubelszczyzny w zasadzie jedynie biernie wykorzystują technologie informacyjno-komunikacyjne na poziomie porównywalnym ze średnią krajową (składanie zamówień przez sieci komputerowe, otrzymywanie faktur elektronicznych, czy sprzedaż (w charakterze poddostawcy) poprzez automatyczną wymianę danych).

Tabela 12. Opinia o kategorii zaawansowania technicznego firmy (Źródło: Rydzewski P., Badanie przedsiębiorców. Analiza statystyczna.)


Procent skumulowany

Wysoka technika 88 13,5 13,6 13,6

Średnio-wysoka technika

333 51,2 51,3 64,9

Średnio-niska technika

184 28,3 28,4 93,2

Niska technika 44 6,8 6,8 100,0

Ogółem 649 99,8 100,0

Braki danych 1 ,2

Ogółem 650 100,0

100 Raport końcowy

otoczenie biznesu

Wśród instytucji aktywnie działających w regionie lubelskim wspierających rozwój głównie małych i średnich przedsiębiorstw są m.in. Lubelska Fundacja Rozwoju (LFR), Fundacja Rozwoju Lubelszczyzny (FRL), Lubelski Park Naukowo-Technologiczny, uczelnie wyższe, akademickie inkubatory przedsiębiorczości, czy klastry.

Liczne badania prowadzone w województwie lubelskim umożliwiły wskazanie kluczowych branż mających wpływ na rozwój regionu. Zalicza się do nich branże: meblarską, uzdrowiskową, budowlaną, naukę i szkolnictwo wyższe, odnawialne źródła energii, produkcję wysokiej jakości żywności, rolnictwo ekologiczne, turystykę, usługi informatyczne i biznesowe, usługi outsourcingowe, usługi przemysłów kultury.

Struktura źródeł finansowania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, w której dominują środki własne sugeruje konieczność zwiększenia udziału finansowania zewnętrznego, szczególną rolę mogą odegrać w tym zakresie fundusze europejskie. W perspektywie nowego okresu programowania UE na lata 2014-2020 wskazane jest tworzenie na poziomie regionalnym funduszy celowych ukierunkowanych na wsparcie wysoko innowacyjnych projektów. Komplementarnym rozwiązaniem jest promowanie działalności funduszy venture capital i aniołów biznesu.

Na Lubelszczyźnie zdiagnozowano 50 funkcjonujących ośrodków innowacji i przedsiębiorczości, reprezentujące 8 na 10 wszystkich typów OIP. Największe skupisko OIP znajduje się w Lublinie, Puławach i Biłgoraju. Analiza przestrzennego rozmieszczenia poszczególnych typów OIP upoważnia do stwierdzenia, że jest to sytuacja wymagająca natychmiastowego działania, gdyż na 20 powiatów w województwie lubelskim, tylko 5 z nich posiada 2 lub więcej typów OIP na swoim terenie. Powiat rycki jest pod tym względem w najtrudniejszej sytuacji, gdyż nie działa tam ani jeden OIP. Podkreślenia wymaga również fakt, że podmioty w regionach peryferyjnych dysponują z reguły znacznie słabszym zapleczem kadrowym i technicznym. A zatem rozwijany w Polsce system wsparcia aktywizuje obszary, które są już dynamiczne, prowadząc tym samym do dalszego pogłębiania dysproporcji rozwojowych w ujęciu przestrzennym.


Znacząca większość OIP na Lubelszczyźnie to ośrodki szkolno-doradcze, zaliczane do „miękkich” form wsparcia przedsiębiorczości. Bardzo niska jest obecność instytucji parabankowych uruchamiających źródła finansowania innowacji i przedsiębiorczości. Równie niska jest możliwość rozwoju w ramach preinkubatorów – akademickich inkubatorów przedsiębiorczości wobec potencjału lubelskich uczelni i szkół wyższych.

Problemem „regionalnego drenażu mózgów” jest duże miasto - Lublin, posiadające potencjał naukowy, gospodarczy i kulturalny, przyciągający do siebie wiele jednostek o wysokim kapitale intelektualnym, tym samym negatywnie wpływając na poszczególne powiaty Lubelszczyzny.

2.3.5. administracja lokalna

Biorąc pod uwagę łatwość prowadzenia działalności gospodarczej w stosunku do innych krajów oraz analizę danych statystycznych, a także opracowania dotyczące współpracy między lubelskimi przedsiębiorcami a instytucjami administracji lokalnej, należy stwierdzić że relacje te układają się dobrze. Oczywiście w niektórych dziedzinach istnieje możliwość, wręcz konieczność, poprawienia wzajemnych stosunków, bowiem bez postępu w tym zakresie trudno będzie rozwijać przedsiębiorczość na Lubelszczyźnie.

Budowanie właściwych relacji i związków pomiędzy życiem gospodarczym a administracją rządową czy samorządową należy do najważniejszych elementów rządzących współczesnym światem. Nie ulega wątpliwości, że w nowoczesnych społeczeństwach głównym wyznacznikiem ładu gospodarczego jest rynek i związana z nim racjonalność, z kolei rzeczą charakterystyczną dla ogólnoświatowej gospodarki jest rewolucja naukowo-technologiczna. Niemal wszystkie sfery przedsiębiorczości opanowała informacja, a powszechność różnego rodzaju urządzeń teleinformacyjnych jest nierozłączną częścią gospodarczej rzeczywistości.

Wspomniane wcześniej czynniki powodują, że przedsiębiorcy prowadzą swoją działalność w tak zwanej „erze turbulencji”, to jest erze dużych i nieprzewidywalnych wcześniej zmian . Zarządzanie i prowadzenie działalności gospodarczej w takich warunkach jest dość trudne i wymaga stałej uwagi,

102 Raport końcowy

analizowania zachodzących procesów i wyciągania wniosków właściwych z punktu widzenia efektywności i celowości.

Wydaje się, że dobra współpraca pomiędzy przedsiębiorcami a przedstawicielami szeroko rozumianej administracji publicznej ma w chwili obecnej szczególne znaczenie. Powodów tej sytuacji jest kilka, jednak najważniejszy wydaje się fakt, iż Unia Europejska, której Polska jest członkiem od kilku lat, przeżywa aktualnie najpoważniejszy w swojej historii kryzys finansowy i gospodarczy.

Natomiast sama Lubelszczyzna jest generalnie „mniej przedsiębiorcza” w stosunku do regionów z Polski centralnej i zachodniej. Wszystko to powoduje, że wsparcie przedsiębiorców przez administrację publiczną ma w przypadku województwa lubelskiego o wiele większe znaczenie niż w innych częściach kraju, i może być jednym z ważniejszych czynników stymulujących wzrost przedsiębiorczości jako takiej.

Tabela 13. Jak oceniana jest jakość załatwiania spraw w Urzędzie Miasta/Gminy: Procedury, przepisy administracyjne (Źródło: Rydzewski P., Badanie przedsiębiorców. Analiza statystyczna.)


Procent skumulowany

Dobrze 199 30,6 37,1 37,1

Raczej dobrze 219 33,7 40,9 78,0

Raczej złe 61 9,4 11,4 89,4

Złe 30 4,6 5,6 95,0

Trudno powiedzieć

27 4,2 5,0 100,0

Ogółem 536 82,5 100,0

Braki danych 114 17,5

Ogółem 650 100,0


Tabela 14. Jak oceniana jest jakość załatwiania spraw w Urzędzie Miasta/Gminy: Terminowość, bezzwłoczność Źródło: Rydzewski P., Badanie przedsiębiorców. Analiza statystyczna.)


Procent skumulowany

Dobrze 210 32,3 39,2 39,2

Raczej dobrze 231 35,5 43,1 82,3

Raczej złe 42 6,5 7,8 90,1

Złe 33 5,1 6,2 96,3

Trudno powiedzieć

20 3,1 3,7 100,0

Ogółem 536 82,5 100,0

Braki danych 114 17,5

Ogółem 650 100,0

Z przeprowadzonych badań wynika, że aż 69% ankietowanych korzysta z usług administracji publicznej kilka razy w roku lub rzadziej. Oznacza to, że przedsiębiorcy nie należą do ludzi, którzy zabierają dużo czasu pracownikom urzędów administracji samorządowej. Zaledwie 24% przedsiębiorców odwiedza urzędy raz w miesiącu, a jedynie 7% - raz w tygodniu. Przedsiębiorcy wykazali, że ich sprawy były załatwiane w ustawowych terminach. Również wysoko lub raczej wysoko (61% przedsiębiorców) oceniane były kompetencje urzędników. Jedynie co czwarty respondent oceniał pracowników administracji jako niekompetentnych. Jeśli chodzi o szersze spojrzenie na administrację, to ponad połowa twierdzi, że urzędnicy samorządowi są dobrze przygotowani do zarządzania rozwojem lokalnym. Znacznie gorzej rozkładają się odpowiedzi, jeżeli chodzi o ocenę administracji lokalnej jako źródła kreowania innowacji. Jedynie 7% uważa, że spełniają one tę rolę. Co piaty, nie ma w tym zakresie wyrobionego zdania. Te wyniki są dość niepokojące, ponieważ w nowoczesnych gospodarkach nowe miejsca pracy, które mają trwały charakter powstają przede wszystkim w związku z uruchamianiem działalności związanej z szeroko rozumianą innowacją.

104 Raport końcowy

Niepokój budzi również fakt, iż w 37% gmin w ogóle nie ma osób, które w zakresie swoich obowiązków miałyby zapisane kontakty i współpracę z przedsiębiorcami. Fakt ten jest tym bardziej niepokojący, że liczba podmiotów gospodarki narodowej w rejestrze REGON na 10 tys. ludności w województwie lubelskim wynosi zaledwie 756, przy średniej krajowej 1013. Dotyczy to samo spółek handlowych z udziałem kapitału zagranicznego. Przy średniej krajowej na 10 tys. mieszkańców wynoszącą 19, w województwie lubelskim zarejestrowanych ich jest jedynie 539.

W Lublinie funkcjonuje Wydział Strategii i Obsługi Inwestorów, który został utworzony w marcu 2011 roku na bazie Biura Obsługi Inwestorów. Do jego głównych zadań należą: planowanie i prognozowanie rozwoju społeczno-gospodarczego Miasta, promowanie Lublina jako miejsca atrakcyjnego pod kątem inwestycyjnym, realizowanie przedsięwzięć mających na celu rozwój przedsiębiorczości w Lublinie, koordynowanie współpracy lokalnego biznesu ze środowiskiem akademickim, pozyskiwanie i obsługa inwestorów oraz tzw. opieka poinwestycyjna. W ramach Wydziału Strategii i Obsługi Inwestorów funkcjonują 4 referaty: (1) Referat ds. strategii, (2) Referat ds. rozwoju przedsiębiorczości i marketingu gospodarczego, (3) Referat ds. współpracy ze środowiskiem naukowym, (4) Referat ds. obsługi inwestorów.

W Puławach funkcjonuje Wydział Wspierania Rozwoju Przedsiębiorczości. W jego zakresie działania znalazły się m.in.: współpraca z instytucjami i organizacjami w zakresie rozwoju przedsiębiorczości, prowadzenie Centrum Obsługi Inwestora, przygotowywanie, aktualizacja i prezentacja oferty inwestycyjnej miasta, współpraca z komórkami organizacyjnymi Urzędu w zakresie przygotowywania dokumentów strategicznych dla miasta oraz publikacji w zakresie dotyczącym wspierania rozwoju przedsiębiorczości, sporządzanie zbiorczej informacji o pomocy publicznej udzielonej przedsiębiorcom, przygotowanie i nadzór nad realizacją projektu „Utworzenie Puławskiego Parku Naukowo-Technologicznego i przygotowanie terenów inwestycyjnych” ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej.

39 Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa lubelskiego, Urząd Statystyczny w Lublinie, kwiecień 2012, s. 17.


W Białej Podlaskiej Punkt Obsługi Inwestora został utworzony 1 kwietnia 2010 roku w ramach projektu pt. „Utworzenie lokalnego systemu informacji i kooperacji gospodarczej dla miasta Biała Podlaska”. Głównym celem projektu jest wspieranie rozwoju gospodarczego miasta poprzez rozwój bazy do efektywnej obsługi inwestora oraz promocję oferty inwestycyjnej miasta. W ramach projektu powstał kompleksowy portal gospodarczy, którego celem jest wspieranie rozwoju przedsiębiorczości w Białej Podlaskiej w szczególności poprzez promocje lokalnych przedsiębiorców, a także przyciąganie inwestorów zewnętrznych zainteresowanych inwestowaniem w Białej Podlaskiej40. W mieście działa również Referat Strategii i Rozwoju.

W Chełmie funkcjonuje Wydział Rozwoju, Promocji i Współpracy z Zagranicą. W zakresie jego działania znajdują się w szczególności sprawy dotyczące: podejmowania działań mających na celu kształtowanie pozytywnego wizerunku miasta, wynikające z zawartych przez miasto porozumień z miastami partnerskimi i innymi organizacjami, a także z członkostwa Miasta Chełm w związkach i stowarzyszeniach; promowania potencjału gospodarczego i kulturalnego Miasta w kraju i za granicą; aktualizacji i monitorowania realizacji strategii rozwoju miasta; zapewnienia tłumaczenia językowego korespondencji, dokumentacji i opracowań na potrzeby Urzędu i organów Miasta; udostępniania herbu Miasta; prowadzenia Chełmskiego Centrum Informacji.

W Zamościu funkcjonuje Biuro Promocji, Informacji i Obsługi Inwestora. Do jego zadań należy: promowanie potencjału kulturalnego, turystycznego miasta w kraju i zagranicą; opracowanie i rozpowszechnianie materiałów promocyjno-informacyjnych o mieście; kreowanie i promowanie nowych atrakcji i produktów turystycznych Zamościa, spółdziałanie z branżą turystyczną w tym zakresie; organizowanie pobytów delegacji zagranicznych oraz wyjazdów zagranicę oficjalnych delegacji władz miasta; współpraca z miastami partnerskimi i pozyskiwanie nowych partnerów; inicjowanie nowych działań mających wpływ na rozwój turystyki i promocji miasta, koordynacja i nadzór nad ich wdrażaniem; prowadzenie spraw związanych z członkostwem miasta w stowarzyszeniach, związkach i organizacjach krajowych oraz międzynarodowych; współpraca

40 gospodarka.bialapodlaska.pl

106 Raport końcowy

z organizacjami pozarządowymi w zakresie upowszechniania turystyki, prowadzenie spraw z udzieleniem dotacji i kontrola ich wykorzystania; pozyskiwanie środków finansowych na realizację zadań w zakresie turystyki i promocji; prowadzenie ewidencji obiektów, w których świadczone są usługi hotelarskie na terenie miasta.

Jak wynika z przeprowadzonych badań i przytoczonych przykładów, na Lubelszczyźnie istnieje szereg różnych instytucji w ramach samorządowych struktur lokalnych mających na celu wspieranie działań związanych chociażby z rozwojem przedsiębiorczości, jednakże nie do końca one są w skuteczny sposób wykorzystywanie.

Zebrany materiał odnosi się zarówno do kapitału strukturalnego, jak i opisywanego w osobnym rozdziale kapitału relacyjnego w kontekście nawiązywania współpracy pomiędzy różnymi podmiotami lokalnymi, regionalnymi, a nawet zagranicznymi.

2.3.6. Infrastruktura informatyczna

W dobie powszechnej cyfryzacji życia oczywistym jest stwierdzenie, że jeśli nie będzie w danym regionie dostępu do szerokopasmowego Internetu, to jego gospodarka będzie rozwijała się wolniej. Wykluczenie cyfrowe będzie przyczyniało się do dalszego pogłębiania się zróżnicowania społecznego. Jeśli chcemy być krajem, czy też regionem, który buduje przewagi konkurencyjne, to inwestycje w ten obszar są jednymi z kluczowych. Ponieważ inwestycje tego typu nie są tanie, należy stwarzać okazje, żeby w przejrzysty sposób różne strony, administracja rządowa, administracja samorządowa, dostawcy usługi teleinformatycznych, producenci itd. podejmowali różnorodne formy współpracy, odpowiednio je na Lubelszczyźnie wspierając i promując.

Na tle ogólnopolskim region lubelski wyraźnie wykazuje niższe niż średnia krajowa nasycenie technologiami ICT w przedsiębiorstwach41.

41 Ponieważ raport GUS prezentuje dane dla poszczególnych województw bez tzw. Sekcji K (działalność finansowa i ubezpieczeniowa), w celu porównania dane dla woj. lubelskiego zostaną odniesione do analogicznych danych ogólnopolskich (w nawiasach), tj. również bez Sekcji K.


Z komputerów korzysta bowiem 93,9% lubelskich przedsiębiorstw, 91,6% ma dostęp do Internetu, przy czym 34,4% pracujących regularnie, co najmniej raz w tygodniu, korzysta z komputerów, a 24,3% z Internetu. Szerokopasmowy dostęp do sieci posiada 61,2% lubelskich firm, co w wyraźny sposób wskazuje na korelację wskaźników dostępności sieci z pozostałymi, dotyczącymi zarówno bezpośrednio korzystania z komputerów w przedsiębiorstwach, jak i stosowania ICT w różnych aspektach. Podobną zależność obserwuje się w obszarze wykorzystywania technologii ICT do wymiany informacji wewnątrz przedsiębiorstwa i bezpośrednich kontaktów z otoczeniem oraz realizacji procesów biznesowych przedsiębiorstwa. Na Lubelszczyźnie 45,2% przedsiębiorstw korzysta z wewnętrznej sieci LAN, 38,9% posiada Intranet, zaś Extranet 11,5%. Spośród przedsiębiorstw naszego regionu około 9% przedsiębiorstw używa systemów ERP, niecałe 10% oprogramowania CRM na poziomie operacyjnym, zaś na poziomie analitycznym – niespełna 8%.

W pierwszym rzędzie władze regionu powinny postawić sobie za cel zapewnienie powszechnego dostępu do szerokopasmowego Internetu. W Polsce, a zwłaszcza na Lubelszczyźnie, wyzwaniem jest zlikwidowanie podziału cyfrowego między miastami a terenami wiejskimi, na których korzystanie z Internetu jest niemożliwe lub ograniczone. Władze województwa mogą odegrać zasadniczą rolę w stymulowaniu inwestycji mających na celu zwiększanie przepustowości łączy szkieletowych oraz modernizowanie sieci dostępowych. W przypadku krajów rozwijających się, braki w dziedzinie łączności obejmują dwa obszary: sieci szkieletowe i sieci dostępowe. Aby użytkownicy indywidualni i biznesowi mogli korzystać z nowych możliwości i zwiększać efektywność pracy, konieczne jest budowanie obu rodzajów sieci. Po drugie odpowiednie agendy rządowe powinny zadbać o optymalne wykorzystanie Internetu bezprzewodowego i przydziału pasma częstotliwości.

Trzeci obszar działania władz to tworzenie nowych modeli inwestowania. Są one niezbędne do modernizacji i rozbudowy sieci zarówno w obszarach kształtowanych przez potrzeby biznesowe, jak i poza nimi.

Wreszcie czwartym zadaniem władz jest upowszechnianie nowych usług telekomunikacyjnych poprzez zapewnienie ich w przystępnej cenie.

108 Raport końcowy

Analizując kapitał strukturalny, jego potencjał, cechy, jego znaczenie dla wzrostu bądź braku rozwoju, z zaznaczeniem kluczowych obszarów oraz płaszczyzn konkurencyjności, obszarów zagrożonych stagnacją, występowania deficytów, itd., można stwierdzić, że:

• kluczowe dla rozwoju Lubelszczyzny obszary to miasto Lublin oraz byłe miasta wojewódzkie: Biała Podlaska, Chełm, Zamość, w których zlokalizowane są uczelnie wyższe, jako z jednej strony miejsca pracy, z drugiej ośrodki kształcenia i rozwoju na różnych stopniach studiów (licencjackim, inżynierskim, magisterskim, doktoranckim),

• kluczowymi obszarami są również: miasto Puławy (Zakłady Azotowe – ośrodek przemysłu chemicznego), Dęblin (wraz z jednostką wojskową oraz wyższą szkołą lotniczą), Łęczna – Bogdanka (kopalnia – przemysł wydobywczy), Świdnik (lotnisko oraz fabryka produkcji śmigłowców),

• istotnymi z punktu widzenia regionu płaszczyznami konkurencyjności w wymiarze zarówno społecznym, jak też ekonomicznym są parki naukowo-technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości oraz centra transferu wiedzy i technologii, obszarami zagrożonymi stagnacją są częściej (choć nie jest to regułą) miasta, powiaty bądź gminy zlokalizowane z dala od Lublina bądź nie będące miastami wojewódzkimi, posiadające słabą sieć komunikacyjną (połączenia kolejowe, autobusowe, drogi), położone na obszarach zalesionych, należących do rezerwatów przyrody, objętych programem Natura 2000 – obszary te nie mogą być w jakikolwiek sposób zagospodarowane przestrzennie,

• obszary położone blisko wschodniej granicy mogą być zagrożone stagnacją, bowiem „szczelnie” zamknięta granica na Wschód (strefa Schengen, konieczność posiadania wizy) hamuje wymianę i przepływ towarów i usług. Konieczne wydaje się uruchomienie konkretnych działań, nie tylko na płaszczyźnie województwa ale również kraju i UE, na rzecz wprowadzenia bezwizowego ruchu przygranicznego z Białorusią. Sąsiedztwo z obydwoma państwami (Białoruś i Ukraina) daje szansę na otwarcie regionalnego rynku dóbr i usług dla osób podróżujących z państw byłego ZSRR,


• kluczowe znaczenie obszaru powiatu bialskiego, na którym przebiega droga krajowa numer 2 oraz międzynarodowa E30 (relacji Moskwa – Warszawa – Berlin) a w przyszłości ma również przebiegać autostrada A2. Jest to jedyna w kierunku Białorusi oraz Rosji nitka autostrady zaplanowana na obszarze województwa lubelskiego;

• kluczowym deficytem w regionie jest brak lub niewystarczająca współpraca między ośrodkami naukowo-badawczymi a firmami (przedsiębiorstwami). Ponad 80% firm nie podejmuje współpracy z instytucjami badawczo-naukowymi. W uczelniach publicznych współpraca oparta jest na organizacji szkoleń, przygotowaniu ekspertyz, brakuje dostatecznej liczby działań w zakresie wynalazków, patentów z regionu, co nie wpływa na rozwój społeczeństwa i gospodarki opartej na innowacyjności. Niewiele firm (co 10 mała firma oraz co 6-7 średnia) należy również do instytucji otoczenia biznesowego, zaś połowa instytucji naukowo-badawczych Lubelszczyzny nie zrealizowała ani jednego grantu badawczego. Ponadto należy zwrócić uwagę, że: obszarami deficytowymi, wymagającymi doinwestowania są obszary wiejskie, gdzie zamieszkują osoby o niższym wykształceniu, które nie podnoszą kwalifikacji, nie posiadają wystarczających umiejętności w zakresie wykorzystywania technologii IT; słaby rozwój digitalizacji firm oraz instytucji administracji lokalnej to kolejny obszar deficytowy, wymagający doinwestowania, związany jest przede wszystkim z brakiem inwestycji w zakresie rozwoju sieci szerokopasmowej, co w dłuższej perspektywie może pogłębić różnicie w rozwoju cyfrowym i nieść za sobą zagrożenie tzw. wykluczenia cyfrowego; kluczowym problemem jest również odpływ młodych, zdolnych absolwentów szkół średnich, którzy nie wiążą przyszłości z Lubelszczyzną, jak również absolwentów wyższych uczelni, zwłaszcza kierunków inżynierskich i technicznych, opuszczających województwo w celu poszukiwania dobrze płatnej, rozwojowej pracy. Młodzi, wykształceni ludzie stanowią potencjał regionu, który Lubelszczyzna powinna zatrzymać, poprzez stosowne działania, mechanizmy, tak, aby skutecznie konkurować z innymi regionami,

110 Raport końcowy

• potencjał rozwoju tkwi w uczelniach wyższych, które w obliczu kryzysu demograficznego powinny swoją działalność ukierunkować na osoby pracujące, nieposiadające wyższego wykształcenia, jednocześnie zobowiązane (na mocy zmian emerytalnych) do pracy do 67-go roku życia. Drugi kierunek działań to młodzież zamieszkująca Białoruś, Ukrainę, Litwę, Łotwę i inne państwa byłego ZSRR, w których dużą liczbę stanowią osoby polskiego pochodzenia;

• niewielka liczba firm, współpracuje z podmiotami zagranicznymi (głównie duże firmy, dysponujące znacznym kapitałem finansowym). Śladowa ilość firm wdraża innowacje w postaci nowego znaku towarowego lub nowej marki na rynku, podobnie niewielka ilość podmiotów gospodarczych przeznacza środki finansowe na działalność badawczo-rozwojową,

• obszarami deficytowymi na płaszczyźnie kulturalnej są obszary wiejskie, północno-zachodnia oraz wschodnia część Lubelszczyzny, które wymagają doinwestowania w zakresie zwiększenia liczby placówek kultury, a co za tym idzie upowszechnienia dostępu ośrodków kultury dla mieszkańców w/w części regionu. Lubelszczyzna, jako obszar bogaty w wytwory kultury, wymaga również doinwestowania w zakresie zwiększania liczby teatrów (jeden teatr przypada na ponad 1200 mieszkańców Lubelszczyzny, średnia w kraju to 1 teatr na 500 mieszkańców) oraz sal kinowych.

Dodatkowo analiza materiału nagranego w trakcie zorganizowanego cyklu konsultacji społecznych, uwidoczniła występowanie charakterystycznych problemów na poziomie poszczególnych społeczności lokalnych, zarazem podobnych, porównywalnych względem innych miast Lubelszczyzny.


2.4. Kapitał relacyjny

Ostatni element modelu kapitału intelektualnego regionu stanowi kapitał relacyjny, który zbudowany jest w oparciu o dwa konstrukty: relacje regionu z partnerami lokalnymi, krajowymi i zagranicznymi oraz tworzenie wewnętrznych sieci współpracy gospodarczej (relacje lokalne ważne dla potencjału rozwojowego regionu).

Kapitał relacyjny jest zasobem, który pozwala na zawieranie i podtrzymywanie kontaktów opartych na współpracy i kooptacji z osobami, instytucjami, przedsiębiorstwami z bliższego i dalszego otoczenia. Kapitał relacji jest przykładem zasobu rozwojowego, ułatwiającego podejmowanie działań kreatywnych, wprowadzanie innowacji, dostosowywania się do zmian otoczenia. Współczesna gospodarka nazywana jest bardzo często sieciową, ponieważ o sukcesie ekonomicznym coraz częściej decydują właśnie powiązania i połączenia pomiędzy różnymi aktorami rynkowymi. Kapitał relacyjny zaczyna się rozwijać. Mieszkańcy dostrzegają i rozumieją konieczność nawiązywania współpracy z bardzo różnymi, często geograficznie oddalonymi miejscowościami, instytucjami, doceniają siłę działania w sieci i dążą do przezwyciężenia strukturalnych, kulturowych i ekonomicznych barier takowej współpracy.

Lubelszczyzna jest regionem bardzo podzielonym, dlatego poziom kapitału relacyjnego na poziomie województwa jest niski. Mieszkańcy, instytucje samorządowe dopiero uczą się wykorzystywać potencjał sieci na poziomie powiatowym, międzypowiatowym. W opinii uczestników konsultacji, w województwie lubelskim występuje bardzo silna tendencja marginalizacji mniejszych powiatów, przez co zostają one wykluczane ze strefy wpływów miasta centrum-Lublina, przyjmując rolę peryferycznych, nie ważnych, z punktu widzenia regionalnej polityki, ośrodków. Kapitał relacyjny jest stosunkowo wysoki na poziomie powiatowym, natomiast osiąga niskie wartości na poziomie regionalnym.

Kluczową rolę w przezwyciężaniu dysproporcji rozwojowych odgrywać mogą klastry i struktury sieciowe, zogniskowane wokół sektora produkcyjnego i usługowego (branż kluczowych dla Lubelszczyzny np. rolnictwo, zdrowa

112 Raport końcowy

żywność, meblarstwo, przemysł spożywczy, itd.). Za wzór może posłużyć region śląski, w którym wiele działań opiera się na klastrach i sieciach.

W województwie lubelskim zauważalny jest bardzo niski poziom współpracy w obszarze nauka – gospodarka. Wielu naukowców nie jest świadomych faktu, iż opublikowanie wyników badań w artykule naukowym uniemożliwia uzyskanie ochrony patentowej. Uczelnie także nie stosują określonej polityki dotyczącej zarządzania wiedzą, patentami, wynikami badań. Większość uzyskiwanych wyników badań nie podlega wycenie rynkowej. Badania nie są prowadzone we współpracy z sektorem biznesu i z myślą o nim, lecz raczej w oderwaniu od praw rynkowych, niezależnie od zapotrzebowania rynkowego. W instytucjach naukowo-badawczych zatrudnianych jest bardzo dużo pracowników administracyjnych, co prowadzi do powiększającej się ich biurokratyzacji. Stopień biurokratyzacji uczelni w sposób bezpośredni powiązany jest ze wzrastającą stagnacją na linii nauka-biznes.

Badania podstawowe nie znajdują zastosowania w przedsiębiorstwach, są ważne, ale, na przykładzie analizy współpracy B+R w województwie lubelskim, w sposób wyraźny widać potrzebę wdrożenia programów mających na celu zwiększenie udziału prac rozwojowych oraz badań stosowanych w ogólnym bilansie prac badawczych w instytucjach naukowo-badawczych. Prace rozwojowe bazują na istniejącej wiedzy, uzyskanej z badań i jej praktycznym wykorzystaniu, w efekcie skutkując produkcją nowych materiałów, produktów czy narzędzi, wdrożeniem nowych procesów, systemów i usług, lub do polepszenia tych już wyprodukowanych czy wdrożonych.

Uwolnienie pozabudżetowego finansowania działalności B+R w województwie lubelskim, głównie poprzez zaangażowanie w prowadzenie i finansowanie działalności badawczo-rozwojowej przez sektor MŚP w regionie mogłoby wpłynąć na zmianę sytuacji całej branży na Lubelszczyźnie, w szczególności zaś, na zmianę innowacyjnej polityki uczelni, która w sposób bardziej istotny nastawiona zostałaby na rynek. W ostatnim czasie widoczny jest impas w bilansie innowacyjności sektora B+R w województwie lubelskim. Gospodarka oparta na wiedzy to nie tylko tworzące ją instytucje-podmioty, ale też efekty synergii, jakie powstają w wyniku ich wzajemnej współpracy, dlatego też poza instytucjami generującymi wiedzę i innowacje, jak przedsiębiorstwa, sfera


badawczo-rozwojowa czy instytucje pośredniczące w transferze innowacji, przedmiotem pogłębionych analiz powinna stać się także charakterystyka interakcji, powiązań i zawiązywanych sieci współpracy pomiędzy nimi. Dla efektywnego transferu wiedzy z nauki do przemysłu z pewnością konieczne są przekształcenia w obrębie uczelni: tworzenie zespołów lub powoływanie menadżerów ds. transferu technologii spośród pracowników uczelni. Uczelnie powinny wprowadzać długoterminowe strategie marketingowe, zająć się promocją nauki, przyjąć bardziej aktywną rolę w procesie wymiany wiedzy. Dobra reputacja instytucji, jako zaufanego partnera biznesowego, będzie przyciągać firmy. Zalecaną strategią jest też włączanie studentów do projektów realizowanych przez naukę z firmami, co pozwoli na zmniejszenie kosztów, a także przygotuje studentów do aktywności gospodarczej. Wreszcie, wprowadzana strategie wyceny wartości rynkowej posiadanej wiedzy przez instytucje B + R, mogłaby wpłynąć na wzrost zainteresowania sektora biznesu współpracą z instytucjami naukowo-badawczymi.

Zdiagnozowana znikoma współpraca przedsiębiorstw z jednostkami B+R wskazuje na konieczność wspierania transferu wiedzy i rozwiązań opracowywanych w instytucjach naukowo-badawczych m.in. poprzez działania informacyjne/szkoleniowe zwiększające świadomość przedsiębiorców na temat oferty ośrodków transferu technologii (parków naukowo-technologicznych, centrów transferu technologii, itd.).

Tabela 15. Z którymi przedsiębiorcami firma preferuje utrzymywanie kontaktów biznesowych (Źródło: Rydzewski P., Badanie przedsiębiorców. Analiza statystyczna.)


Procent skumulowany

Z województwa 185 28,5 28,5 28,5

Spoza województwa

56 8,6 8,6 37,1

Bez różnicy 334 51,4 51,4 88,5

Trudno powiedzieć

75 11,5 11,5 100,0

Ogółem 650 100,0 100,0

114 Raport końcowy

2.4.1. Relacje regionu z partnerami lokalnymi, krajowymi i zagranicznymi

W województwie lubelskim działalność swoją prowadzi kilka renomowanych firm, wykazujących dużą aktywność eksportową i innowacyjną. Należą do nich między innymi: Zakłady Azotowe Puławy S.A., Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL Świdnik” S.A., Lubelski Węgiel „Bogdanka” S.A., Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska Krasnystaw, Fabryka Łożysk Tocznych – Kraśnik S.A., Mostostal Puławy S.A., Pol-Skone Sp. z o. o., Herbapol Lublin S.A., Nałęczowianka Sp. z o. o. czy Nałęczów Zdrój Sp. z o. o.

Jednakże jeśli się porówna województwo mazowieckie i lubelskie pod względem liczby firm z kapitałem zagranicznym to okaże się że w regionie lubelskim jest ich o ponad dwadzieścia razy mniej. Jeżeli z kolei porówna się wartość zaangażowanego zagranicznego kapitału w Polsce i regionie to okaże się, że jego wartość w Polsce zwiększyła się w latach 2000-2007 o 102,2 procent (z 65,21 mld do 131,85 mld zł) natomiast w wojewódz-twie lubelskim zmniejszyła się ona o 17,3% z 851,62 mln zł w 2000 r. do 704,4 mln w 2007 r. Skutkiem tego jest to, że inwestycje na Lubelszczyźnie mają coraz mniejszą wartość w porównaniu do, np. ogólnopolskiej średniej.

Z badań przeprowadzonych przez Instytut Badań Strukturalnych w ramach realizacji projektu: „Lubelszczyzna 2020: trzy strategie rozwoju i aplikacja prognostyczno-symulacyjna” na próbie 478 przedsiębiorstw wynika że mniej więcej co czwarte przedsiębiorstwo działa jedynie na poziomie lokalnym, ograniczonym do obszaru pojedynczej gminy. W tym samym miejscu znajduje się siedziba firmy, jej dostawcy, konkurenci oraz rynek zbytu. Kolejne około 25% przedsiębiorstw działa również lokalnie, ale na obszarze całego powiatu. Podobny odsetek firm posiada zasięg regionalny. Mniej firm, ale wciąż znacząca ich liczba działa na obszarze całego kraju. Do rzadkości należą przedsiębiorstwa o zasięgu międzynarodowym, których konkurenci, dostawcy bądź rynki zbytu zlokalizowane są za granicą. Ponad 93% respondentów przyznało, że przedsiębiorstwo nie eksportuje produktów ani usług. Nawet w przypadku tych firm, które prowadzą działalność eksportową, jej udział w przychodach nie przekracza w większości przypadków poziomu 10 proc. Krajami docelowymi lubelskich przedsiębiorstw są najczęściej Francja, Czechy, Włochy oraz Ukraina.


95% firm zarejestrowanych w wojewódz-twie lubelskim to mikroprzedsiębiorstwa. Handel jest jedną z najbardziej rozbudo-wanych branż.

Podobnie w przypadku importu, prawie 95% ankietowanych przyznało, że przedsiębiorstwo nie importuje produktów ani usług. Wśród krajów będących źródłem importu, wymieniane są Niemcy i Ukraina, w dalszej kolejności Włochy, Wielka Brytania i Rosja.

Fakt, iż mikroprzedsiębiorstwa stanowią w województwie lubelskim łącznie prawie 95% wszystkich zarejestrowanych podmiotów gospodarczych, określa w sposób zdecydowany kierunki rozwoju sektora biznesu w województwie lubelskim i jego powiązań gospodarczych.

Badania które zostały przeprowadzone pod kątem atrakcyjności województwa lubelskiego jako miejsca doprowadzenia działalności gospodarczej, wykazały że znaczna część przedsiębiorców uznała, że ulokowanie firmy na Lubelszczyźnie nie wpływa ani korzystnie ani niekorzystnie na szanse powodzenia biznesu. Ci jednak, którzy dostrzegali taki wpływ częściej uznawali go za niekorzystny niż korzystny.

116 Raport końcowy

Próbując zdefiniować i zanalizować powiązania gospodarcze przedsiębiorstw z województwa lubelskiego wydaje się, iż należy dokonać tego w odniesieniu do dwóch obszarów najbardziej istotnych w grupie powiązań gospodarczych najbardziej możliwych do zdefiniowania dla przedstawicieli sektora małych i średnich przedsiębiorstw w województwie lubelskim: współpracy z sektorem nauki i tworzeniem klastrów.

W organizacji działalności badawczo – rozwojowej w Polsce wyróżnia się trzy piony jednostek, które statutowo zajmują się rozwojem nauki. Są to placówki naukowe Polskiej Akademii Nauk, szkoły wyższe oraz jednostki badawczo-rozwojowe (tzw. JBR-y).

Uczelnie wyższe funkcjonujące w regionie obok działalności dydaktycznej prowadzą także działalność badawczą i wdrożeniową (B+R). Z punktu widzenia strategii rozwoju regionu konieczna jest budowa placówek badawczo-wdrożeniowych, które jak pokazują doświadczenia państw wysokorozwiniętych, wzmacniają dynamikę procesów rozwojowych a przede wszystkim konkurencyjność regionu. Do tego typu jednostek należą przede wszystkim parki naukowo-technologiczne. W Lublinie w ramach Parku Naukowo – Technologicznego działają dwie instytucje odgrywające istotną rolę w regionalnym systemie innowacji: Lubelski Park Naukowo – Technologiczny S.A. oraz Centrum Innowacji i Transferu Technologii Lubelskiego Parku Naukowo – Technologicznego Sp. z o.o., które są dużymi centrami transferu technologii i są także dużym zapleczem i wsparciem logistycznym w regionie42.

Współpraca sektora przedsiębiorczości i nauki w obszarze województwa lubelskiego jest jednym z kluczowych form powiązań gospodarczych, inaczej mówiąc, szansą dla małych i średnich przedsiębiorstw albowiem wśród większości mikroprzedsiębiorstw zainteresowanie jakimikolwiek powiązaniami jest znikome.

Drugim istotnym elementem charakteryzującym powiązania gospodarcze przedsiębiorstw Lubelszczyzny jest współpraca i ich udział w tworzeniu klastrów. Istotą idei klastrów jest stymulowanie współpracy pomiędzy

42 A. Betlej, Współpraca B+R… , s. 60.


poszczególnymi podmiotami życia gospodarczego, rozwój przedsiębiorczości w oparciu o sieci firm kooperujących a nie indywidualnie funkcjonujące firmy.

Rozwój klastrów jest we wszystkich województwach kraju wymieniany jako jeden z pierwszych w analizach SWOT. Działania te postrzegane są jako siła danego regionu oraz szansa na jego dalszy rozwój. Do końca sierpnia 2011 roku w województwie lubelskim odnotowano powstanie 16 inicjatyw klastrowych. Większość z nich zlokalizowana jest w Lublinie (14). Oprócz inicjatyw umiejscowionych w stolicy województwa, odnotowano powstanie jednej inicjatywy w Świdniku (Lubelski Klaster Lotniczy) oraz w mieście Nałęczów (Kraina Lessowych Wąwozów). Przekrój branżowy lubelskich inicjatyw klastrowych uwidacznia typowo rolniczy charakter regionu i wskazuje na to, że region dość efektywnie wykorzystuje swój potencjał gospodarczy. W branży spożywczej działają łącznie 3 inicjatywy, powiązane przede wszystkim z przetwórstwem rolniczym (Dolina Ekologicznej Żywności, Stowarzyszenie „Lubelski Klaster Branży Spożywczej” oraz Lubelski Cebularz – Regionalny Klaster w Lublinie). W strukturze lubelskich inicjatyw klastrowych wyróżnia się również, wykorzystująca bogate dziedzictwo kulturowe oraz walory krajobrazowe i uzdrowiskowe regionu Lubelszczyzny, turystyka (3 inicjatywy − Klaster Kultur Lubelszczyzny, Kraina Lessowych Wąwozów, Klaster Restauratorów i Hotelarzy)43.

Głównym problemem dotykającym rozwój systemów klastrowych w tej części kraju jest mała liczba dużych przedsiębiorstw funkcjonujących w formie spółek kapitałowych. Stanowi to istotną barierę dla rozwoju klastrów kooperacyjnych. Jako rozwiązania powyższego problemu proponuje się, aby na poziomie lokalnym wykorzystać możliwą efektywność dialogu przemysłu, nauki i władz publicznych, których współdziałanie jest niezwykle ważne w pobudzaniu innowacji44.

W województwie lubelskim w 2009 roku nakłady na działalność innowacyjną poniosło tylko co dwunaste przedsiębiorstwo przemysłowe (8,6%) oraz co siódma firma z sektora usług (14,1%). W rankingu

43 Klastry w woj. lubelskim, PARP 2011, s. 7-8.44 Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego, s. 25.

118 Raport końcowy

województw Polski dało to regionowi dopiero 11. miejsce w przypadku przemysłu oraz 8. miejsce w przypadku usług. Co więcej, w tym samym roku lubelskie uplasowało się na ostatnim miejscu w kraju pod względem udziałów przychodów ze sprzedaży produktów nowych lub istotnie ulepszonych w przychodach ogółem w przypadku firm przemysłowych (6,2% przy średniej krajowej 12,4%) oraz na miejscu 11 w przypadku przedsiębiorstw usługowych (0,5% przy średniej krajowej 3,8%). Za jedną z głównych barier rozwoju innowacyjności lubelskich przedsiębiorców uważa się słabość relacji pomiędzy środowiskiem nauki i biznesu.

Potencjał regionalnego zaplecza naukowego wypada dość dobrze na tle kraju. Jednak, jak wskazują wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród przedsiębiorstw na potrzeby Regionalnej Strategii Innowacji, oferta lubelskiego sektora B+R jest niedostosowana do aktualnych potrzeb firm.

Dokonując próby podsumowania, należy przede wszystkim stwierdzić, iż próba określenia powiązań gospodarczych przedsiębiorstw Lubelszczyzny jest utrudniona z uwagi na specyficzną formę sektora przedsiębiorczego w województwie. Ogromna przewaga mikroprzedsiębiorstw (95%) powoduje, że przedsiębiorcy nie są zainteresowani współpracą z innymi sektorami i podmiotami. Typowy przedsiębiorca z województwa lubelskiego działa zazwyczaj sektorze usługowym, nie posiada odpowiedniej wiedzy z zakresu innowacyjności i rozwoju. Grupa przedsiębiorców, którzy posiadają realną możliwość szerokiej współpracy, nawet na arenie międzynarodowej jest nieliczna. Bliskość wschodniej granicy z Białorusią i Ukrainą byłaby atutem w przypadku znormalizowanych stosunków gospodarczych z tymi państwami. Utrudniony handel a więc międzynarodowe powiązania gospodarcze z sąsiadami zza wschodniej granicy wręcz utrudniają rozwój sektora przedsiębiorczości we wschodnim pasie Lubelszczyzny. Wywołując tzw. „ucieczkę ze wschodu” zarówno młodych ludzi jak i przedsiębiorców. Lublin jako stolica województwa staje się miejscem dla niektórych wymarzonym, dla niektórych ostatecznym. Wśród młodych, przedsiębiorczych ludzi wygrywają zachodnie województwa Polski lub emigracja.


Tabela 16. Zasięg kontaktów biznesowych przedsiębiorstw woj. lubelskiego a ich innowacyjność (Źródło: P.Rydzewski, Badanie przedsiębiorców. Analiza statystyczna.)

Czy fi rma wdrożyła w 2011 roku innowacje?

Zasięg kontaktów biznesowych:

Poza UE Kraje UEKrajowy(Polska)

Regionalny/lokalny

Brak kontaktów

Tak 27,86% 46,77% 70,15% 73,63% 0,00%

Nie 12,69% 26,28% 57,46% 72,83% 0,45%

Relacja odpowiedzi tak/nie

2,19 1,78 1,22 1,01

W przypadku kontaktów o zasięgu regionalnym i lokalnym nie zauważono zróżnicowania pomiędzy firmami, które wdrożyły w ubiegłym roku innowacje bądź nie. Niemal trzy czwarte wszystkich przedsiębiorstw działających na terenie województwa lubelskiego utrzymuje relacje biznesowe z podmiotami operującymi lokalnie i w regionie. Natomiast w przypadku zasięgu kontaktów biznesowych wykraczającego poza granice regionu, kraju i wspólnego rynku Unii Europejskiej, obserwujemy dodatnią zależność z faktem wdrażania innowacji. Im dalszy jest rozpatrywany zasięg kontaktów biznesowych, tym większa jest przewaga udzielonych odpowiedzi pozytywnych wśród przedsiębiorców, którzy wdrożyli w 2011 roku innowacje, w porównaniu do pozostałych.

Rysunek 12. Innowacyjność badanych przedsiębiorstw woj. lubelskiego a zasięg ich kontaktów biznesowych (Źródło: P.Rydzewski, Badanie przedsiębiorców. Analiza statystyczna.)

0

5

10

15

20

25

30

35

40

27,9%23,4%

29,4%

19,4%

0,0%

12,7%16,0%

34,7% 36,1%

0,4%

Firmy, które wdrożyły innowacje Firmy, które nie wdrożyły innowacji

poza UE

kraje UE

Krajowy (Polska)

regionalny/lokalny

brak kontaktów

* przedstawione powyżej wartości procentowe obliczone zostały osobno w grupie firm, które wdrożyły innowacje w 2011 roku i pozostałych

120 Raport końcowy

Z zebranych danych wynika również dodatnia korelacja pomiędzy funkcjonowaniem przedsiębiorstwa w sieci kooperacji a wdrażaniem innowacji (około 55%). Szczególnie silnie rysuje się zależność pomiędzy innowacyjnością a funkcjonowaniem w sieci kooperacji o zasięgu ponadregionalnym i międzynarodowym.

Tabela 17. Funkcjonowanie w sieci kooperacji a innowacyjność przedsiębiorstw woj. lubelskiego (Źródło: P. Rydzewski, Badanie przedsiębiorców. Analiza statystyczna.)

Czy fi rma wdrożyła w 2011 r. innowacje?

Głównie z fi rmami zagranicz-nymi

Głównie z fi rmami spoza regionu

Głównie z fi rmami z regionu

Udział odp. pozytywnych

Udział odp. negatywnych

Tak 8,46% 18,91% 27,36% 54,73% 45,27%

Nie 3,56% 9,35% 19,60% 32,52% 67,48%

Wskaźnik Tak/Nie

2,37 2,02 1,40 1,68

Nawiązywanie współpracy i włączanie się w sieci kooperacji ma pozytywny wpływ na potencjał innowacyjny przedsiębiorstw. Wyniki badania wskazują również na fakt, że szczególnie silnie na innowacyjność oddziałują kontakty biznesowe o charakterze ponadregionalnym: krajowe i zagraniczne. Może to być skutkiem nadal niskiego poziomu rozwoju województwa lubelskiego w zakresie nowych technologii, nowoczesnych systemów zarządzania organizacją i procesami biznesowymi. Dlatego dla przedsiębiorców tego regionu najbardziej owocne może być nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów z podmiotami z innych części kraju, Unii Europejskiej i świata.


Tabela 18. Kooperacja z instytucjami badawczo-naukowymi a innowacyjność przedsiębiorstw woj. lubelskiego (Źródło: P. Rydzewski, Badanie przedsiębiorców. Analiza statystyczna.)

Czy fi rma wdrożyła w 2011 roku innowacje?

Firma współpracuje z instytucjami B+R

Brak współpracy z jednostkami B+R

Tak 32% 14%

Nie 68% 86%

Przedsiębiorstwa, które podejmowały działania ukierunkowane na rozwój swoich pracowników, charakteryzowały się o 10,5% wyższym prawdopodobieństwem wdrażania innowacji w porównaniu do pozostałych firm; Fakt współpracy przedsiębiorstwa z jednostkami badawczo-rozwojowymi zwiększał prawdopodobieństwo wdrożenia innowacji o 16,7% w porównaniu do pozostałych firm; Funkcjonowanie przedsiębiorstwa w sieci kooperacji wpływa pozytywnie na stopień innowacyjności przedsiębiorstwa: dla kooperacji o zasięgu regionalnym zwiększa prawdopodobieństwo wdrożenia innowacji o 13,1%, dla zasięgu krajowego o 20,7%, dla zasięgu międzynarodowego o 16,6%. Utrzymywanie kontaktów biznesowych z podmiotami z regionu, kraju i zagranicy ma pozytywny wpływ na wdrażanie innowacji, a zależność pomiędzy zasięgiem kontaktów i stopniem innowacyjności przedsiębiorstwa jest dodatnia (im większy zasięg, tym większa „skłonność” do wdrażania innowacji).

Tabela 19. Czy firma funkcjonuje w sieci kooperacji z innymi firmami? (Źródło: Rydzewski P., Badanie przedsiębiorców. Analiza statystyczna.)


Procent skumulowany

Z regionu 143 22,0 22,0 22,0

Spoza regionu 80 12,3 12,3 34,3

Zagranicznymi 33 5,1 5,1 39,4

Nie 394 60,6 60,6 100,0

Ogółem 650 100,0 100,0

122 Raport końcowy

Dokonana na podstawie przeprowadzonych badań ekspertyza dowodzi, że poziom zaufania przedsiębiorstw wobec kontrahentów i partnerów biznesowych pozytywnie oddziałuje na ich potencjał innowacyjny. Analiza literatury wskazuje natomiast, że respektowanie wartości i norm obowiązujących w tzw. „etycznych” firmach poprawia zdolności budowy i wzmacniania kapitał społeczny w gospodarce.

2.4.2. Sieci innowacji

Skład podmiotowy klastrów i inicjatyw klastrowych odwzoruje statystyczny obraz województwa lubelskiego. Tworzą je najczęściej mikro i małe przedsiębiorstwa, które stanowią jednocześnie największą grupę przedsiębiorstw w skali województwa. Większe podmioty dużo rzadziej angażują się w działania klastrowe, co związane jest z jednej strony z niewielką liczbą dużych przedsiębiorstw w woj. lubelskim , jak i brakiem realnych interesów dużych podmiotów w tworzeniu klastrów. Ponadto duże firmy często są powiązane kapitałowo z zagranicznymi firmami. Należy stwierdzić, iż zarówno liczba, jak i poziom rozwoju sieci innowacji jakimi są klastry i inicjatywy klastrowe na Lubelszczyźnie nie jest zadowalający. Dalszy rozwój istniejących struktur klastrowych nadal zależeć będzie przede wszystkim od finansowania. Do najważniejszych obszarów wsparcia należałoby zaliczyć np. finansowanie badań, szkoleń, doradztwa i promocji.

Na wsi rozwój grup producentów w województwie lubelskim – szczególnie w warunkach rozdrobnienia gospodarstw rolnych – winien być podstawowym zadaniem zmierzającym do prawidłowego funkcjonowania rynku rolnego i dostosowania do wymogów stawianych przez Unię Europejską. Tego typu działania, w warunkach rozdrobnionej produkcji mogą zaktywizować rynek i wpłynąć korzystnie na funkcjonowanie regionalnych i lokalnych kanałów dystrybucji produktów rolnych. Istnieje szereg barier hamujących rozwój w obszarze innowacyjności na terenach wiejskich województwa lubelskiego. Należą do nich takie m.in. czynniki jak specyfika rolnictwa, strach przed nowością i zmianami głęboko zakorzeniony w naturze ludzkiej, wysoka średnia


wieku rolników i niższy poziom wykształcenia w porównaniu z mieszkańcami miast oraz mierzalna bariera jaką jest niedobór środków finansowych.

Partnerstwo publiczno-prywatne. W formule PPP w całej Polsce obecnie realizowanych jest 49 projektów. W województwie lubelskim w trakcie realizacji jest tylko projekt Sieć szerokopasmowa Polski Wschodniej - województwo lubelskie. Wartość projektu to 385 mln złotych. Jest on jednym z projektów Programu Operacyjnego „Rozwój Polski Wschodniej”.

Aktywnie funkcjonującą siecią innowacji na terenie województwa lubelskiego jest Wschodni Klaster ICT (WK ICT). Jest to organizacja zrzeszająca instytucje naukowe i firmy z sektora MŚP z całego regionu w celu wytworzenia przewagi konkurencyjnej i rozwoju przedsięwzięć innowacyjnych. Jednocześnie klaster ten jest jednym z największym tego typu przedsięwzięciem w Polsce (w branży ICT) i jednym z najprężniej działających klastrów w województwie lubelskim. Został on utworzony w 2007 r., a jego koordynatorem jest Wschodnia Agencja Rozwoju Sp. z o.o. Klaster powstał dzięki oddolnej inicjatywie przedsiębiorców lubelskich (jednoosobowych działalności gospodarczych), którzy nawiązali współpracę z Instytucją Otoczenia Biznesu (IOB) jaką było Stowarzyszenie Rozwoju Aktywności Społecznej „Triada” z Chełma. Inspiracją do utworzenia klastra były kontakty międzynarodowe jego twórców a w szczególności kontakty z przedstawicielami klastrów funkcjonujących we włoskim regionie Piemont.

Model funkcjonowania WK ICT opiera się na kanonie potrójnej helisy, wskazując na kluczową rolę nauki, biznesu i władzy w funkcjonowaniu inicjatywy. Misją klastra jest koordynowanie silnej i elastycznej organizacji zrzeszającej niezależne podmioty (przedsiębiorstwa, organizacje pozarządowe, uczelnie i jednostki naukowe oraz osoby fizyczne) oraz współpracującej z jednostkami samorządowymi z terenu Polski Wschodniej potrafiącej w oparciu o potencjał swoich członków i partnerów krajowych oraz zagranicznych sprostać każdemu zadaniu komercyjnemu i społecznemu finansowanemu ze środków prywatnych lub publicznych (w tym zadaniom o charakterze innowacyjnym i międzynarodowym) z zakresu informatyzacji i telekomunikacji.

Analiza sieci innowacji uwidoczniła zróżnicowany stopień rozwoju poszczególnych przedsięwzięć. Jednocześnie jeśli chodzi o przestrzenne nasycenie sieciami innowacji, to można stwierdzić, że sieci te nie powstały

124 Raport końcowy

równomiernie na terenie całego województwa lubelskiego. Jest to zrozumiałe, bowiem na proces powstawania sieci ma wpływ lokalne skupienie uniwersyteckich i pozauniwersyteckich instytucji naukowobadawczych, przedsiębiorstw i usługodawców. Dlatego największe skupienie sieci można obserwować w regionach dysponujących odpowiednim potencjałem badawczym i wydajnością gospodarczą.

Potencjał rozwojowy przedsiębiorstw województwa lubelskiego w poszczególnych branżach jest bardzo zróżnicowany. W wielu przypadkach jest on dość znaczny, a w niektórych przypadkach bardzo wysoki, np. w branży chemicznej, czy też produkcji sprzętu lotniczego. W tych sytuacjach można mówić również z jednej strony o dużej świadomości co do potencjalnych korzyści z tytułu współpracy w ramach sieci innowacji z innymi podmiotami z branży. Z drugiej zaś strony ich bieżąca, bardzo dobra sytuacja na rynku w swojej branży, brak zagrożenia i większych trudności koniunkturalnych powodują niski stopień zainteresowania faktyczną współpracą wewnątrzbranżową, czy też wykraczającą poza nią. Obiektywny potencjał podmiotów zdolnych do współpracy istnieje, jednakże znaczna część przedsiębiorstw posiada nadal niską świadomość w zakresie kooperacyjnych powiązań pomiędzy firmami i ich długofalowymi korzyściami.

Zakończenie 125

3. Zakończenie

Projekt badawczy „Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny” stanowi próbę przedstawienia charakterystyki regionu lubelskiego pod kątem kapitałów: indywidualnego, społecznego, strukturalnego i relacyjnego. Sporządzone w jego ramach ekspertyzy nie zawsze dawały podstawy do całościowej interpretacji poszczególnych składników.

Analiza konfirmacji dwóch edycji badań pozwoliła na obserwację kluczowych obszarów dynamiki zmian społeczno-gospodarczych na trzech płaszczyznach: obszarów w sensie geograficznym, obszarów tematycznych związanych z aktywnością społeczno-gospodarczą, obszarów kooperacji społeczno-gospodarczej45.

W I edycji badań podkreślono znaczenie klastrów naukowo-badawczych, jednak nie przeprowadzono odpowiednich badań. W II edycji przebadano instytucje badawczo-rozwojowe, jednak nadal brakuje szczegółowego opracowania dotyczącego analizy inicjatyw klastrowych na Lubelszczyźnie.

Pogłębione studia nad wynikami dwóch edycji projektu umożliwiły stwierdzenie wystąpienia tendencji spadkowej w poziomie rozwoju kilku obszarów geograficznych. W I edycji badań bardzo dobre wyniki osiągnął Lublin, Biała Podlaska i Chełm. Szczególnie interesująca była pozycja Białej Podlaskiej. Wyniki II edycji badań pokazują, że Lublin osiągnął wysokie wskaźniki kapitału ludzkiego indywidualnego, natomiast niskie społecznego. W powiecie chełmskim obserwujemy wysoki wzrost niezadowolenia z życia. Na terenie Białej Podlaskiej osiąga się dosyć wysokie dochody, mieszkańcy są raczej zadowoleni z życia.

Najgorsze wyniki w większości porównań uzyskały ogólnie obszary wiejskie. W drugiej edycji badań zastosowano zmieniony podział na kategorie wielkości miejscowości zamieszkania na wieś, miasto poniżej 45 tys. mieszkańców i miasto powyżej 45 tys. mieszkańców. Zastosowana zmiana przyniosła zaskakujące

45 Por.: A.Betlej, A.Sępoch, Analiza konfirmacji…

126 Raport końcowy

efekty, ponieważ w sposób szczególny odniosła się do charakterystyki najistotniejszych, z punktu widzenia charakterystyki Lubelszczyzny, terenów geograficznych: obszarów wiejskich. Wyniki badań wskazują jednoznacznie, że większość obszarów wiejskich charakteryzuje się wysokim stopniem stagnacji rozwojowej, bardzo często uwarunkowanej strukturalnie.

Obszarem problemowym, związanym zarówno z wymiarem kapitału indywidualnego, jak i relacyjnego jest z pewnością odpływ młodych ludzi o dużym potencjale intelektualnym. Dotyczy to przede wszystkim najzdolniejszych absolwentów szkół średnich, jak i osób kończących edukację na lubelskich uczelniach. Duża liczba studentów nie jest prostym wskaźnikiem potencjału regionu wobec nasilających się niekorzystnych trendów migracyjnych i demograficznych.

W przypadku analizy sytuacji zawodowej mieszkańców Lubelszczyzny najbardziej zagrożoną zawodowo grupą są osoby powyżej 50 roku życia. Obserwujemy niski wskaźnik mobilności zawodowej, rozumiany zarówno jako zmiana pracy, jak i zawodu, podnoszenia kwalifikacji i nabywanie nowych umiejętności.

Widocznym obszarem wzrostu jest rozwój społeczeństwa informacyjnego. Ta dziedzina jest jedną z najważniejszych pod kątem analizy potencjału rozwojowego. Jednak obserwuje się niedostateczne zaawansowanie cyfryzacji instytucji publicznych i przedsiębiorstw. Obserwujemy także tendencje wzrostowe w obszarze deklarowanej jakości życia.

W pomiarach kapitału społecznego zaznacza się wzrost aktywności społecznej mieszkańców Lubelszczyzny w stosunku do I edycji badań. Jednym z wyników przeprowadzonej konfirmacyjnej analizy czynnikowej było porównanie kapitału intelektualnego ludzkiego i kapitału społecznego. Pierwszy z nich koreluje ujemnie z drugim. Im wyższy wskaźnik kapitału intelektualnego ludzkiego, tym niższy kapitału społecznego i na odwrót. Warto zastanowić się więc nad osiągniętym wynikiem. Czy rzeczywiście w coraz bardziej zindywidualizowanych społeczeństwach wysokie wskaźniki kapitału społecznego na danych obszarach są pozytywnymi czynnikami wzrostu, a może wskazują na występowanie obszarów stagnacji rozwojowej? Pojęcie

Zakończenie 127

kapitału społecznego ulega współcześnie specyficznemu teoretycznemu przewartościowaniu.

Można rozpatrywać przewagę kapitału spajającego i lokalność społeczeństwa obywatelskiego Lubelszczyzny w kategoriach ucieczki w bezpieczną sferę aktywności wspólnotowej. Biorąc pod uwagę ten fakt, warto zwiększyć działania aktywizujące lokalne elity i lokalnych liderów, szczególnie skoncentrowane na nieformalnych inicjatywach obywatelskich. Być może skupienie władz lokalnych na partnerach instytucjonalnych nie daje spodziewanych efektów aktywizacyjnych.

Niezbędne jednak do tego typu działań jest w przyszłości postępowanie diagnostyczne zogniskowane na lokalnych społecznościach i inicjatywach. Zagadnieniem takich projektów w pierwszej kolejności powinny być relacyjne więzi społeczne, trwałe i zanikające (rezurektywne), których celem jest tzw. dobra praktyka. Ważne też z punktu widzenia rozwoju regionu byłoby dokonanie analizy dobrych praktyk nie tylko w zakresie polityki społecznej (wspomaganie zagrożonych wykluczeniem rodzin poprzez ich subsydiowanie, szkolenie interpersonalne ludzi nieaktywnych zawodowo itd.), ale rozpoczęcie projektów innowacyjnych w zakresie społecznej spójności, redukcji barier edukacyjnych, promocji małego i średniego biznesu. Ważne jest uwzględnienie w nich specjalizacji regionalnych.

Ucieczka w lokalność jest też przejawem słabej komunikacji społeczeństwa z reprezentacją władzy w regionie. Realny dialog obywatelski jest dla lokalnej władzy elementem systemu identyfikacji potencjalnych barier rozwoju i stagnacji w społeczności regionu. W wyniku przeprowadzonych w projekcie konsultacji społecznych w wybranych gminach dostrzeżono różnice w postrzeganiu możliwości rozwojowych między powiatami położonymi w bliskości Lublina a bardziej odległymi powiatami. Sygnalizowano także poczucie braku sprawstwa i podmiotowości, wyrażające się brakiem wpływu na decyzje dotyczące ich bliskiej okolicy.

Rozwój regionu, który jest oparty na fundamencie lokalnego społeczeństwa obywatelskiego wiąże się z lepszym rozpoznaniem problemów społecznych, szybką reakcją na niezaspokojone potrzeby mieszkańców, koordynacją grup interesów, budowaniem sieci bezpieczeństwa publicznego opartej na

128 Raport końcowy

lokalnych liderach, oraz wzmacnianiem obywateli skutkującym większym ich przywiązaniem do regionu. Oddanie części działań związanych z governance społeczeństwu obywatelskiemu angażuje ludzi i w konsekwencji tworzy więzi ideologiczne i lokalny patriotyzm. Osłabia to więc tendencje związane z wyludnianiem się na skutek migracji regionów takich jak Lubelszczyzna.

Analiza wskaźników kapitału strukturalnego pozwala na wysunięcie przypuszczeń o wzroście w obszarze przedsiębiorczości. Szczególnie poprawił się wskaźnik informatyzacji firm oraz wprowadzania sformalizowanych strategii rozwoju w przedsiębiorstwach. Obszarem o największym potencjale jest z pewnością współpraca w sieci kooperacji firm, lecz wyniki badań pokazały głównie lokalność relacji. Obserwujemy wzrost potencjału strukturalnego gmin. Widoczne jest również występowanie związków pomiędzy osiąganymi wskaźnikami kapitału strukturalnego i społecznego w odniesieniu do analizy przedsiębiorczości.

W I edycji badań nie potwierdzono statystycznie struktury modelu kapitału relacyjnego, dlatego nie dysponujemy szczegółowymi wynikami badań odnoszącymi się do tej kategorii. W II edycji, pomimo zdefiniowania obszarów z zakresu kapitału relacyjnego, zebrany materiał nie pozwala na konkluzywne ustalenie jego charakteru.

Uzyskane wyniki badań pozwalają co najwyżej na wysunięcie wniosków o ograniczonej współpracy przedsiębiorców z otoczeniem (krajowym i zagranicznym) i ze sobą nawzajem. Szczególnie uwidaczniają się słabe relacje pomiędzy instytucjami naukowo-badawczymi a biznesem. Szanse na taka współpracę są małe w przypadku firm niewielkich, a takie stanowią 95% przedsiębiorstw Lubelszczyzny. W wypowiedziach mieszkańców często podnoszony był problem braku trwałych relacji, które mogłyby być źródłem rozwoju. Jeden z mieszkańców Kraśnika ujął to w następujący sposób: „Pierwszeństwo powinny mieć wspólne projekty zgłaszane przez kilka gmin, tylko wtedy uda się nakłonić do współpracy poszczególne samorządy”. Krytycznie też oceniano relacje z władzami na szczeblu wojewódzkim i miejsce gmin i powiatów peryferyjnych w strategiach całego regionu.

Wymiana wiedzy na linii nauka-biznes w województwie lubelskim nie cha-rakteryzuje się wysokim stopniem innowacyjności. Najczęściej stosowanymi formami współpracy są szkolenia, konferencje, konsultacje, rzadko zamawiane

Zakończenie 129

badania- co również świadczy o złej kondycji sektora B+R. Wyniki badań poka-zują, że jedynie 0,5 % przedsiębiorstw z Lubelszczyzny deklaruje prowadzenie współpracy badawczo-rozwojowej z instytucjami naukowo-badawczymi (3 z pośród 650 badanych firm). Większość obszarów współpracy instytucji naukowo-badawczych z biznesem dotyczy kapitału ludzkiego, a niewiele jest inicjatyw wzmacniających kapitał strukturalny i relacyjny.

Badania sieci innowacji uwidoczniły zróżnicowany (głównie przestrzennie) stopień rozwoju poszczególnych przedsięwzięć. Zdaniem autorów, Lubelsz-czyzna dysponuje umiarkowaną liczbą przykładów pozytywnych doświadczeń współpracy pomiędzy różnego typu podmiotami. Podmioty z tzw. potrójnej helisy – przemysł, nauka, administracja/ samorząd – raczej skupiają się na realizacji własnych celów, ale zdarzają się również wyjątki jak przypadek Wschodniego Klastra ICT. Towarzyszy temu zróżnicowanie potencjału rozwo-jowego przedsiębiorstw województwa lubelskiego w poszczególnych branżach. Za znaczny autorzy uznają potencjał w branży chemicznej i lotniczej dodając, że znaczna część przedsiębiorstw posiada nadal niską świadomość w zakresie kooperacyjnych powiązań pomiędzy firmami i ich długofalowymi korzyściami.

W województwie lubelskim wola i zdeterminowanie znacznej części obecnie działających klastrów nie są lub też okazały się niewystarczające do pokonania obiektywnych trudności rozwojowych branży, czy też inicjatywy klastrowej. Idea klasteringu i proces rozwoju struktur klastrowych natrafiły w woje-wództwie lubelskim na szereg barier, które w znacznej mierze ograniczają procesy rozwojowe bądź je całkowicie hamują. Wdrażanie tej idei odbyło się w sposób sztuczny, odgórnie narzuconymi metodami przede wszystkim dzięki pozyskaniu środków z Unii Europejskiej. Jak wszędzie w takich przy-padkach dostępność finansowania struktur klastrowych spowodowała pewne uzależnienie stanowiące jedno z istotnych zagrożeń dla rozwoju klastrów. Należy więc sformułować postulat, aby w przyszłości skupić się na procesie większego zaangażowania instytucji otoczenia biznesu w regionie w zakresie konsolidacji firm wokół idei klasteringu. aby mogły one naprawdę efektywnie i długoterminowo kształtować proces innowacyjności. Ich zrównoważone działania powinny uruchamiać samodzielne procesy rozwoju, przynosząc

130 Raport końcowy

(w długiej perspektywie) korzyści działającym w nich podmiotom, całej sieci oraz regionowi.

Strategia rozwoju województwa lubelskiego i kształtowania specjalizacji powinna zmierzać w kierunku budowania nowoczesnej, innowacyjnej gospo-darki opartej na wiedzy z wykorzystaniem istniejących zasobów naturalnych i poszanowaniem zasad rozwoju zrównoważonego (np. koncepcja utworzenia klastra agrobiznesu, integrującego gospodarstwa rolne, przemysł przetwórczy rolno-spożywczy, przedsiębiorstwa i instytucje około biznesowe w sposób pośredni uczestniczące w wytwarzaniu żywności, spółki handlowe zajmujące się obrotem produktami żywnościowymi, instytuty naukowo-badawcze zaj-mujące się aplikowaniem wiedzy i kształceniem wysoko wyspecjalizowanej kadry w sferze agrobiznesu, technologii produkcji i bioinżynierii).

Ważnym aspektem powinno być rozwijanie technologii informatycznych w jednostkach badawczych, usługach publicznych związanych z edukacją, w pracach lokalnych instytucji około-biznesowych. Istotne jest wprowadzanie nowoczesnych sposobów zarządzania i informatycznych technik marketingo-wych do przedsiębiorstw. Wsparcie rozwoju wyżej wymienionych obszarów jest bezkonfliktowe i powinno być szczególnym przedmiotem zainteresowania władz samorządowych na szczeblu regionalnym i lokalnym.

Nowoczesne podejście do strategii rozwoju opiera się na poszukiwaniu bezpiecznych i trwałych podstaw rozwoju wewnątrz regionów, przy szerokim wykorzystaniu zaangażowania środowisk lokalnych. W praktyce oznacza to potrzebę tworzenia instytucji rozwoju lokalnego wyspecjalizowanych w dzia-łaniach na rzecz wspierania rozwoju gospodarczego, czyli tzw. ośrodków innowacji i przedsiębiorczości.

Zakończenie 131

132 Raport końcowy

Bibliografia

Literatura przedmiotu i raporty badawcze

1. Analiza stanu i kierunków rozwoju parków naukowo-technologicznych, inkubatorów i centrów transferu technologii w Polsce. PARP 2005.

2. Bank Danych Lokalnych, GUS, 2011, (http://www.stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks, pobrano dnia 7.11.2011);

3. Celińska-Janowicz D., Miszczuk A., Płoszaj A., Smętkowski M. Aktualne problemy demograficzne regionu Polski wschodniej. Raport EUROREG 5/2010. Warszawa 2010.

4. Cichosz, J. Niedopasowania strukturalne na rynku pracy województwa lubelskiego. Wyd. 4P Reseach Mix. Warszawa 2011.

5. Czecharowski S., Szacunek wpływu portu lotniczego Zielona Góra Babimost na gospodarkę woj. lubuskiego – pryzmat zarządzania strategicznego, Warszawa-Zielona Góra 2011.

6. Główny Urząd Statystyczny. Bank Danych Lokalnych. www. stat. gov.plhttp://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/lublin/ASSETS_X.pdf

7. gospodarka.bialapodlaska.pl8. Górny A., Kaczmarczyk P., Uwarunkowania i mechanizmy migracji

zarobkowych w świetle wybranych koncepcji teoretycznych. Wyd. OBM UW. Warszawa 2003, s. 40.

9. Grabowska A., Przestrzenne zróżnicowanie bezrobocia w województwie lubelskim. Wyd. 4P Reseach Mix. Warszawa 2011.

10. Kaczmarczyk P. (red.), Migracje zagraniczne a procesy rynku pracy – przypadek Lubelszczyzny. Wyd. OBM UW. Warszawa-Lublin 2008.

11. Kawczyńska-Butrym Z., Migracje. Wybrane zagadnienia. Wyd. UMCS 2009. 12. Kaźmierczak T., 2007. Kapitał społeczny a rozwój społeczno-ekonomiczny

– przegląd podejść. W: Tomasz Kaźmierczak, Marek Rymsza (red.). Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.

13. Klastry w woj. lubelskim, PARP 2011.14. Mobilność i preferencje migracyjne Polaków. Komunikat z badań CBOS.

BS/26/2010. Warszawa 2011.

Bibliografia 133

15. Regionalna Strategii Innowacji Województwa Lubelskiego do 2020 r.

http://www.rsi.lubelskie.pl/index.php/regionalna-strategia-innowacji

16. Rocznik Statystyczny Województwa Lubelskiego, 2010, Podregiony, powiaty, gminy. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin.

17. Putnam, R., Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.

18. Raport o kapitale intelektualnym Polski. 2008. http://pliki.innowacyjnosc.gpw.pl/Kapital_Intelektualny_Polski.pdf Dostęp: grudzień 2010.

19. Raport o stanie edukacji 2012. Kontynuacja przemian. IBE, Warszawa 2012. http://eduentuzjasci.pl/pl/raport-o-stanie-edukacji-2012/2-uncategorised/733-raport-o-stanie-edukacji-2011.html?showall=&limitstart=

20. Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa lubelskiego, Urząd Statystyczny w Lublinie, kwiecień 2012.

21. Rószkiewicz M., Węziak D., Wodecki A., 2007. Kapitał intelektualny Lubelszczyzny – propozycja operacjonalizacji i pomiaru. „Studia Regionalne i Lokalne” nr 2. S. 59-88.

22. Szkoły wyższe i ich finanse w 2010 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011.

23. Świeca A., Tucki A., 2007: Uwarunkowania geograficzne i perspektywy rozwoju turystyki na przykładzie wybranego obszaru Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. [w:] J. Bergier, M. Stelmach (red.), Kierunki rozwoju turystyki w województwie lubelskim. Wyd. PWSZ w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska: 91-107.

24. Województwo Lubelskie – podregiony, powiaty, gminy, Urząd Statystyczny Lublin 2012.

25. Winiarczyk-Raźniak A., Raźniak P., Migracje wewnętrzne ludności w polskich obszarach metropolitalnych u progu XXI wieku. Wyd. UP w Krakowie. Kraków 2012.

26. Wodecki A., Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny. Raport 2007. Lublin 2007.

134 Raport końcowy

Ekspertyzy i raporty wykonane w projekcie Kapitał Intelektu-alny Lubelszczyzny 2010-13

1. Angowski M., Jarosz-Angowska A., Analiza gospodarcza regionu pod kątem specjalizacji.

2. Antonowicz D., Powiązania globalne jednostek naukowych w województwie lubelskim.

3. Antonowicz D., Strategie życiowe maturzystów wiodących szkół średnich i studentów uczelni wyższych w regionie lubelskim.

4. Antonowicz D., Uczelnie wyższe w regionie lubelskim.

5. Betlej A., Analiza potencjału naukowo-badawczego.

6. Betlej A., Perspektywy rozwoju przedsiębiorczości akademickiej w województwie lubelskim.

7. Betlej A., Współpraca B + R.

8. Betlej A., Błaszczak D., Sępoch A., Analiza lokalnych obszarów wzrostu i stagnacji w regionie lubelskim.

9. Betlej A., Sępoch A., Analiza konfirmacji będąca próbą porównana sytuacji regionu w zakresie kapitału intelektualnego w stosunku do wcześniejszych zrealizowanych badań empirycznych przeprowadzonych przez UMCS w latach 2006-2007.

10. Bielecka-Prus J., Edukacja w systemie wartości mieszkańców Lubelszczyzny.

11. Bielecka-Prus J., Studenci uczelni wyższych w regionie lubelskim.

12. Błaszczak D., Perspektywy i bariery rozwoju sektora spedycyjno-logistycznego w powiatach bialskim i chełmskim.

13. Bobyk A., Cyfryzacja w regionie lubelskim a rozwój przedsiębiorczości w sferze ICT.

14. Bobyk A., Informatyzacja przedsiębiorstw w województwie lubelskim, jej wpływ na wyniki działalności, innowacyjność i internacjonalizację oraz stopień wykorzystania technologii ICT.

15. Bobyk A., Potencjał technologiczny firm Lubelszczyzny

16. Bobyk A., Technologie IT w życiu codziennym mieszkańców.

Ekspertyzy i raporty 135

17. Chrzanowski M., Stopień zaufania przedsiębiorstw wobec kontrahentów i partnerów biznesowych a poziom innowacyjności.

18. Chrzanowski M., Wykrycie lokalnych obszarów kooperacji w województwie lubelskim (analiza output-input).

19. Dziekanowska M., Tożsamość regionalna mieszkańców regionu lubelskiego.

20. Dziekanowska M., Zróżnicowanie wewnątrzregionalne na Lubelszczyźnie.

21. Gołdyka L., Oceny stanu i perspektyw rozwoju regionu wśród maturzystów wiodących szkół średnich Lubelszczyzny.

22. Gołdyka L., Wybory życiowe studentów uczelni wyższych w regionie lubelskim.

23. Gołdyka L., Znaczenie wiedzy i wykształcenia w strategiach życiowych mieszkańców.

24. Kawczyńska-Butrym, Z., Zewnętrzne migracje zarobkowe na Lubelszczyźnie.

25. Kijek T., Stan aktualny, perspektywy i bariery rozwoju infrastruktury transportowej w powiecie chełmskim, bialskim i włodawskim.

26. Kijek T., Wpływ nakładów na innowacje (działań projektowych, przygotowawczych, nowych procedur itp.) na wdrażanie innowacji oraz trendy/zmiany w nakładach innowacyjnych (w tym sektora rolnego).

27. Kijek T., Komor A., Matras-Bilobok A. Perspektywy i bariery rozwoju branży energetyczno-wydobywczej w powiecie puławskim, łęczyńskim i chełmskim.

28. Kijek T., Komor A., Matras-Bilobok A., Zmiany demograficzne i ich wpływ na przemiany społeczno-gospodarcze na przykładzie wybranych obszarów wzrostu i stagnacji.

29. Kolasa-Nowak A., Aktywność obywatelska mieszkańców Lubelszczyzny.

30. Kolasa-Nowak A., Opracowanie metody badawczej do projektu systemowego pt.: Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013.

31. Kolasa-Nowak A., Wybory życiowe maturzystów wiodących szkół średnich Lubelszczyzny.

136 Raport końcowy

32. Kościański A., Inicjatywy obywatelskie społeczności lokalnych w aspekcie związków formalnych i nieformalnych.

33. Kowalczyk A., Demokracja lokalna – postawy mieszkańców Lubelszczyzny.

34. Kowalczyk J., Wpływ usług administracyjnych na rozwój gospodarczy w regionie lubelskim.

35. Kowalczyk J., Wpływ zmian demograficznych na kształt systemu oświaty.

36. Kowerski M., Analiza ewolucji systemu szkolnictwa wyższego w kontekście zmian demograficznych.

37. Jakubiak M., Potencjał zawodowy specjalistów-absolwentów szkół ponadgimnazjalnych i uczelni wyższych w województwie lubelskim.

38. Łucjan I., Praca, strategie zawodowe i podnoszenie kwalifikacji mieszkańców Lubelszczyzny.

39. Łucjan I., Przygotowanie zawodowe osób z wyższym wykształcenie w województwie lubelskim.

40. Machaj I., Potencjał instytucji naukowo-badawczych Lubelszczyzny

41. Machaj I., Strategie adaptacyjne mieszkańców regionu lubelskiego

42. Machaj I., Współpraca jednostek naukowo-badawczych województwa lubelskiego z sektorem komercyjnym

43. Maciejewska R., Oceny stanu i perspektyw rozwoju zawodowego w regionie lubelskim. Studenci ostatnich lat studiów uczelni lubelskich.

44. Majchrowska A., Wewnętrzne migracje zarobkowe na Lubelszczyźnie.

45. Majchrowska A., Świadomość ekologiczna i postawy wobec środowiska naturalnego wśród mieszkańców Lubelszczyzny.

46. Niećko I., Stan obecny i perspektywy rynku pracy w powiecie chełmskim, bialskim i włodawskim.

47. Niećko I., Stan obecny i perspektywy rynku pracy w powiecie puławskim, świdnickim i Łęczyńskim.

48. Paździor A., Czynniki ekonomiczne wpływające na rozwój Lubelszczyzny.

49. Paździor A., Dostępność instrumentów finansowych wspierających przedsiębiorczość i innowacje.

50. Paździor A., Działania innowacyjne w przedsiębiorstwach Lubelszczyzny.


51. Paździor A., Kondycja gospodarcza przedsiębiorstw w regionie lubelskim.

52. Paździor A., Kwalifikacje pracowników lubelskich przedsiębiorstw.

53. Paździor A., Obszary koniunktury gospodarczej w regionie lubelskim.

54. Piątkowski Wł., Zdrowie i jego ochrona w świadomości mieszkańców Lubelszczyzny.

55. Piotrowski M., Perspektywy i bariery rozwoju przedsiębiorczości w powiecie chełmskim.

56. Piotrowski M., Perspektywy i bariery rozwoju przedsiębiorczości w powiecie bialskim.

57. Piotrowski M., Perspektywy i bariery rozwoju przedsiębiorczości w powiecie łęczyńskim.

58. Piotrowski M., Perspektywy i bariery rozwoju przedsiębiorczości w powiecie puławskim.

59. Piotrowski M., Perspektywy i bariery rozwoju przedsiębiorczości w powiecie świdnickim.

60. Piotrowski M., Perspektywy i bariery rozwoju przedsiębiorczości w powiecie włodawskim.

61. Piotrowski M. Międzynarodowe kontakty gospodarcze przedsiębiorstw Lubelszczyzny.

62. Piotrowski M., Przedsiębiorcy a strategie rozwoju przedsiębiorstw, plany rozwojowe, sposób podejmowania decyzji a poziom innowacyjności przedsiębiorstw.

63. Piotrowski M., Wykorzystanie funduszy europejskich w powiecie bialskim, w tym miasta Biała Podlaska.

64. Piotrowski M., Wykorzystanie funduszy europejskich w powiecie chełmskim, w tym miasta Chełm.

65. Piotrowski M., Wykorzystanie funduszy europejskich w powiecie chełmskim, w tym miasta Chełm.

66. Piotrowski M., Wykorzystanie funduszy europejskich w powiecie łęczyńskim, w tym miasta Łęczna.

138 Raport końcowy

67. Piotrowski M., Wykorzystanie funduszy europejskich w powiecie puławskim, w tym miasta Puławy.

68. Piotrowski M., Wykorzystanie funduszy europejskich w powiecie świdnickim, w tym miasta Świdnik.

69. Piotrowski M., Wykorzystanie funduszy europejskich w powiecie włodawskim, w tym miasta Włodawa.

70. Polkowska D., Równość płci. Kobiety na Lubelszczyźnie.

71. Rydzewski P., Badanie instytucji naukowo-badawczych, cz. II. Analiza statystyczna.

72. Rydzewski P., Badanie maturzystów, cz. I. Analiza statystyczna.

73. Rydzewski P., Badanie przedsiębiorców. Analiza statystyczna.

74. Rydzewski P., Gminy, cz. III. Analiza statystyczna.

75. Rydzewski P., Mieszkańcy Lubelszczyzny, cz. II. Analiza statystyczna.

76. Rydzewski P., Studenci, cz. I. Analiza statystyczna.

77. Szewczak A., Innowacyjność w rolnictwie i przetwórstwie rolnym (w województwie lubelskim) w tym zdiagnozowanie czynników motywujących wdrażanie przedsięwzięć innowacyjnych w rolnictwie i przetwórstwie.

78. Szewczak A., Powiązania gospodarcze przedsiębiorstw Lubelszczyzny.

79. Szewczak M., Relacje lubelskich przedsiębiorstw z instytucjami administracji lokalnej.

80. Sidor M., Powiązanie struktur samorządu terytorialnego z instytucjami naukowo-badawczymi w województwie lubelskim.

81. Soler U., Stan aktualny, perspektywy i bariery rozwoju infrastruktury transportowej w powiecie puławskim, świdnickim i Łęczyńskim.

82. Świdzińska A., Analiza istniejącej infrastruktury wspierania przedsiębiorczości i innowacji.

83. Świdzińska A., Kobiety w strukturach zarządzania lubelskimi przedsię-biorstwami.

84. Świdzińska A., Oferta edukacyjna w aspekcie trendów i potrzeb gospodarki wybranych obszarów.


85. Świdzińska A., Prognoza sytuacji na rynku edukacyjnym w kontekście rozwoju szkolnictwa zawodowego w województwie lubelskim.

86. Świeca A., Potencjał turystyczny regionu lubelskiego.

87. Thlon M., Perspektywy i bariery rozwoju powiatu świdnickiego w otoczeniu Portu Lotniczego Lublin.

88. Thlon M., Wsparcie lokalnych sieci innowacji.

89. Wadowski D., Postawy mieszkańców Lubelszczyzny wobec swojego regionu.

90. Wadowski D., Uczestnictwo w kulturze mieszkańców Lubelszczyzny.

91. Ziętek A., Aktywność uczelni wyższych w kształceniu kadr na potrzeby innowacyjne przedsiębiorstw.

92. Ziętek A., Działania edukacyjne w przedsiębiorstwach Lubelszczyzny.

140 Raport końcowy

Spis rysunków i tabel

1. Rysunek 1. Kwota wydatków ponoszonych na edukację (s. 20)

2. Rysunek 2. Czytanie książek w ciągu ostatnich 3 miesięcy ze względu na poziom wykształcenia (s. 27)

3. Rysunek 3. Plany wyjazdowe mieszkańców (s. 32)

4. Rysunek 5. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych przypadających na jedną ofertę pracy (s. 34)

5. Rysunek 5. Szanse na znalezienie pracy (s. 44)

6. Rysunek 6. Zmiany liczb studentów pierwszego roku w woj. lubelskim (s. 47)

7. Rysunek 7. Prognoza liczby studentów polskich w województwie lubelskim do 2035 roku (s. 47)

8. Rysunek 8. Zmiany demograficzne w regionie lubelskim (s. 76)

9. Rysunek 9. Ilość i rodzaj szkół w województwie lubelskim w roku szkolnym 2011/12 (s. 87)

10. Rysunek 10. Liczba absolwentów szkół różnych typów w województwie lubelskim w roku szkolnym 2011/12 (s. 88)

11. Rysunek 11. Liczba techników z pierwszej setki rankingu egzaminów zawodowych 2012 z podziałem na województwa (s. 90)

12. Rysunek 12.Innowacyjność badanych przedsiębiorstw woj. lubelskiego a zasięg ich kontaktów biznesowych (s. 119)

Spis rysunków i tabel 141

13. Tabela 1. Wydatki na edukację a miejsce zamieszkania (s. 23)

14. Tabela 2. Obszary finansowe ze środków unijnych w wybranych powiatach (s. 2)

15. Tabela 3. Formy współpracy jednostek B+R z otoczeniem (s. 82)

16. Tabela 4. Formy transferu wiedzy (s. 84)

17. Tabela 5. Typu i liczba szkół w województwie lubelskim (s. 90)

18. Tabela 6.Analiza SWOT oferty edukacyjnej obszarów wzrostu (s. 91)

19. Tabela 7.Analiza SWOT oferty edukacyjnej obszarów stagnacji (s. 92)

20. Tabela 8.Czy w ciągu ostatniego roku (2011) firma wdrożyła innowacje? (s. 93)

21. Tabela 9. Forma wdrożonych innowacji (s. 94)

22. Tabela 10. Źródło pochodzenia innowacji (s. 95)

23. Tabela 11.Czy przedsiębiorstwo prowadziło w ciągu ostatniego roku działania projektowe, przygotowawcze, opracowywało nowe procedury mające na celu wdrożenie nowych produktów, procesów czy rozwiązań organizacyjnych? (s. 97)

24. Tabela 12.Opinia o kategorii zaawansowania technicznego firmy (s. 99)

25. Tabela 13.Jak oceniana jest jakość załatwiania spraw w Urzędzie Miasta/Gminy: Procedury, przepisy administracyjne (s. 102)

26. Tabela 14.Jak oceniana jest jakość załatwiania spraw w Urzędzie Miasta/Gminy: Terminowość, bezzwłoczność (s. 103)

27. Tabela 15.Z którymi przedsiębiorcami firma preferuje utrzymywanie kontaktów biznesowych (s. 113)

142 Raport końcowy

28. Tabela 16.Zasięg kontaktów biznesowych przedsiębiorstw woj. lubelskiego a ich innowacyjność (s. 119)

29. Tabela 17.Funkcjonowanie w sieci kooperacji a innowacyjność przedsiębiorstw woj. lubelskiego (s. 120)

30. Tabela 18. Kooperacja z instytucjami badawczo-naukowymi a innowacyjność przedsiębiorstw woj. lubelskiego (s. 121)

31. Tabela 19.Czy firma funkcjonuje w sieci kooperacji z innymi firmami? (s. 121)

Documents

RapoRt Końcowy - efs.2007-2013.gov.pl · użytecznej wiedzy o kapitale intelektualnym Lubelszczyzny może zostać ... W 2008 roku powstał Raport Kapitał Intelektualny Polski,