Radovan Radonjić - Kontroverze o guvernadurima u crnogorskoj istoriografiji.pdf

8/10/2019 Radovan Radonji - Kontroverze o guvernadurima u crnogorskoj istoriografiji.pdf

1/26

299MATICA, Jesen 2009.www. maticacrnogorska.me

Cilj ove studije, kako je u uvodu reeno, nije bio da se ulazi uposlove istoriara i traga za novim dokumentima i izvorima, naosnovu kojih bi se, povodom predmetne teme, umjesto postoje-ih, promovisale neke nove, drugaije istine. Ovom knjigom* sehtjelo neto drugo: pokazati kako istorijska nauka objanjavajedan od najvanijih politikih dogaaja (i sukoba) u crnogo-rskoj drutvenoj i dravnoj prolosti i kakve poruke odnosnopouke povodom njega emituje. To je razlog to rad na njoj nijeizlazio iz okvira nastojanja da se ostvari uvid u to koliko aktuel-ni istoriografski tekstovi o guvernadursko-mitropolitskoj kon-troverzi, koji su bili predmet analize, poniru u sutinu pojavekojom se bave, kako objanjavaju njen karakter i smisao, te dali ono to tim povodom nude moe da bude:

KONTROVERZE O GUVERNADURIMA U

CRNOGORSKOJ ISTORIOGRAFIJI

Radovan Radonji

Montenegrin historiography showed that recent challengesand aspirations, to which guvernadur-ship component undoub-

tedly belongs, cannot be understood nor explained by method in

which lack of scientific is replaced with redundancy of epic and

metaphysical, concludes the author.

* Prilog koji objavljujemo je zavrno poglavlje studije Guvernadursko-mit-

ropolitska kontroverza u crnogorskoj istoriografiji.


2/26

300 MATICA, Jesen 2009. www. maticacrnogorska.me

- najprije, pouzdano svjedoanstvo o ljudima i dogaajima nakoje se odnosi;- zatim, valjana osnova za razumijevanje, s jedne strane, stva-

rnosti epohe u kojoj se ta kontroverza javlja i, s druge, njenihimplikacija na kasniji crnogorski povijesni tok;

- najzad, realna pretpostavka da se istorijska svijest crnogo-rskih graana o tom dijelu prolosti njihovog drutva i drave,umjesto na mitovima i kultovima, razvija na elementima nauno(sa)znatog.

Vanost takvog uvida u predmet kojim se knjiga bavi utoliko jevea to se tek njime, i pomou njega moe objasniti prilinozamrena, na momente ak i zbunjujua misaona situacija kojucrnogorska istoriografija stvara time to, s jedne strane, nudiocjene da je upravo period uspjene borbe protiv guvernadur-stva bio prvo i pravo istorijsko vrijeme crnogorskog dravot-vornog uklona i uspona te da su mitropoliti kao pobjednici nadguvernadurima, i ba zato to su bili pobjednici nad guvernadu-rima, bili utemeljivai (ponekad se kae i tvorci) crnogorskedrave i to, s druge strane, iznosi mnotvo podataka koji (upr-kos tome to ih ona ne prepoznaje kao takve) govore potpunosuprotno. Bez tih saznanja nije mogue shvatiti kako i zatocrnogorska istoriografija razrjeenje guvernadursko-mitropolit-ske kontroverze putem ukidanja guvernadurstva smatra odlukomkoja je imala izvanredan politiki znaaj,1 odnosno pozitivneimplikacije na daljnji politiki ivot Vladikata Crne Gore,2 a dapri tome ne prui nijedan argument kojim bi osporila:

- da je Crna Gora u vrijeme kad je uspjela da se oslobodi gu-vernadurstva bila kudikamo vie posvaana sa suedima, vieodbojna (zatvorena) prema emancipatorski ekspanzivnomZapadu, vie zavisna od geografski i u mnogom drugom pogle-

Radovan Radonji

1 oko D. Pejovi: Crna Gora u doba Petra I i Petra II, Beograd 1981, str. 83.2 Dragoje ivkovi:Istorija crnogorskog naroda, Cetinje 1992, tom II, str.

512.


3/26


4/26


kojima crnogorska istoriografija pokuava da afirmie priu pokojoj Crnu Goru nijesu stvorili i sauvali njena priroda i ljudi, vesvetitelji (kako crnogorski istoriari sa strahopotovanjem nazi-vaju mitropolite - zemaljske gospodare), svojim izuzetnimdravotvorakim darom i veliki imperatori (kako crnogorskiistoriari s ushienjem nazivaju ruske careve), svojom milou;

- drugo, da sve to ne bude uraeno u znaku umanjivanja, ospo-ravanja ili poricanja bilo koje istine o Crnoj Gori i onima koji suCrnu Goru stvarali i sauvali, ve u znaku uklanjanja s obja-njenja crnogorske povijesti raznih religijsko-metafizikih,eshatolokih i ideolokih naslaga od kojih nije mogue vietinjeno pravo lice i razumjeti njenu sutinu.

Rezultati tako ostvarenih spoznaja mogu se saeto iskazati usljedeih nekoliko osnovnih zakljuaka:

ICrnogorska istoriografija se u pristupu guvernadursko-mitro-

politskoj kontroverzi, formalno i faktiki, vie iskazuje kao arhivvie ili manje nadahnutih literarnih ogleda i zapisa o neemu toje neko, nekad, nekome uzgredno (na)pomenuo i time ga uinioizvorom neke vrste optepoznatog (sa)znanja o jednom vre-

menu i ljudima koji su tom vremenu davali peat, nego kaonauka kojoj je stalo do toga da, saobrazno odgovarajuim meto-dama i principima, objasni (ili makar samo opie) ono ime sebavi. Korienje nedovoljno pouzdanih izvora (ili ak izvorakojih nema), zajedno s odve velikim respektom prema ostav-tini iz kazivanja i zabiljeki crnogorskih mitropolita i njihovihsekretara, sprijeilo je njeno uzdizanje do nivoa na kome moeda pravi razliku izmeu mita i stvarnosti i shvati da su nauniprincipi i metode jedina podloga na kojoj ima pravo i moe dapokazuje svoj raison detre. Liena tih dviju pretpostavki, ona

nije bila dovoljno spremna i sposobna da se iz neke vrste sage ovelikanima iz jedne svakako zaslune crnogorske dinastije, i nji-hovim uincima, transformie u tumaenje prolosti:

Radovan Radonji


5/26


- u kome seriozan, nepristrasan, na stvarnim argumentima ute-meljen opis ljudi i dogaaja ni u jednom trenutku i nipoto neuzmie pred bilo kojim specifinim politikim, etikim i inimrazlozima i nalozima, obzirima i interesima;

- u kome objanjenja zasnovana na stvarno spoznatom, kakvogod ono bilo, ne ustupaju mjesto konstrukcijama proizalim izpukog nagaanja o tome to je moglo ili trebalo da bude,odnosno kazivanjima o dogoenom na temelju fatalistiki indu-kovanih slobodnih procjena o jedino moguem;

- u kome se potuje pravilo da isto kao to strujanja epohenije mogue razumjeti bez poznavanja smjera i karakterasezonskih talasanja, tako ni smjer i karakter sezonskih tala-sanja nije mogue razumjeti odvojeno od strujanja epohe;

- u kome se uvaava princip da izricanje vrijednosnih sudovanije stvar istorijske nauke, budui da njihova validnost, ak ikada su tani (istiniti), obino ne traje due od onoga povodomega su nastali, te da ukoliko eventualno takve sudove ne moeda izbjegne, oni moraju biti dovoljno uvjerljivi (argumentovani)da mogu izdrati probu vremena.

Ima li se to u vidu, nije nimalo iznenaujue to crnogorskaistoriografija ne uspijeva da shvati i prihvati:

- prvo, da orijentacija guvernadura na to da se u Crnoj Gori naprelasku iz XVIII u XIX vijek uspostavi svjetovna vlast, koja utraenju spoljnih oslonaca i podrke ne robuje religijsko-etni-kim predrasudama, objektivno nije mogla da bude reakciona-rna, ak i pod uslovom da su guvernaduri sami bili takvi, te dasuprotstavljanje toj orijentaciji, nezavisno od toga u ime ega sevri, i ko ga vri, nije moglo da bude progresivno;

- drugo, da ambicija elnika Cetinjske mitropolije da radizadovoljenja vlastitih unutranjih potreba za veliinom ipriznanjem - to se konkretno iskazuje kroz nastojanje da na

temelju suavanja prostora za uspostavljanje u Crnoj Gori svje-tovne vlasti koju ne bi direktno kontrolisali namaknu sebi pravo

Kontroverze o guvernadurima u crnogorskoj istoriografiji


6/26


da, osim sluenja Bogu, budu i neka vrsta neprikosnovenogopteg upravnika drutva i drave (dispensator communis), kojiizdaje nareenja (ordonances), organizuje rad izvrnih organa,kontrolie pravosue i vodi ratove - nije mogla da korespondirasa stvarnim interesima i potrebama Crne Gore, ak ni pod pret-postavkom da su mitropoliti u svemu dobrom i pozitivnomodista bili nedostino iznad ostalih Crnogoraca svog doba;

- tree, da to to mitropoliti uporno opstruiraju svako konsti-tuisanje centralnih organa vlasti koji ne bi bili pod njihovomkontrolom, to perspektivu zemlje vide u slaveno-srpskomcarstvu pod ruskom kontrolom i s njima na elu, to unutranjuorganizaciju u njoj hoe da uspostave po projektima ruskih voj-nih i inih izaslanika i instruktora (samo da se u tom pocesu ne bipojavio neko domai, ko bi ugrozio njihovu poziciju i pre-sti), nije stvar nikakvog provienja i sree za Crnu Goru iCrnogorce, ve oblik surove borbe za politiku vlast, koja - upr-kos svekolikoj podrci u narodu (vazda spremnom da gineza svoju vjeru i Rusiju) - u krajnjem bilansu ima kudikamo vienegativnih nego pozitivnih referenci;

- etvrto, da to to mitropoliti nastoje da svako protivljenje nji-hovim idejama, ambicijama i samovolji prikau kao otpor miru,progresu i dobru Crne Gore, nikako ne znai i obavezu istorio-grafije da ini isto.

U kontekstu tih ogranienja, pristup crnogorske istoriografijeguvernadursko-mitropolitskoj kontroverzi, odnosno irokojpaleti krucijalnih pitanja i problema drutvenog i dravnog raz-voja zemlje to se u njoj otvaraju, ili kroz nju prelamaju, nijemogao biti ni objektivan, ni nauno skrupulozan. To dvoje, zaje-dno s uvjerenjem da su mitropolitski zapisi i iskazi povodompredmetne teme jedine istine na koje se moe i smije osloniti,dovelo je crnogorsku istoriografiju na poziciju apologete koji,

na jednoj strani, u gotovo svakom mitropolitskom postupku iopredjeljenju prepoznaje neku vrstu ovaploenja ne samo njiho-

Radovan Radonji


7/26


ve vlastite umnosti, nego i umnosti crnogorske istorije same -usljed ega, ne slijediti um i naum svetih otaca, tj. ne misliti ine raditi onako kako oni politiki misle i rade, znai isto to i bitiprotiv Crne Gore i njenog dobra i napretka i, na drugoj, u svemuto rade i emu tee crnogorski guvernaduri vidi samo sirovipohod na vlast, radi koje su uvijek spremni da sponzorimapredaju (prodaju) Crnu Goru - tako da slijediti ih, ili u njihovojorijentaciji i akciji prepoznati neto dobro i korisno, takoeznai isto to i biti protiv Crne Gore i njenog napretka.

IIZasnovanost gotovo svih njenih etikih i politikih sudova o

guvernadursko-mitropolitskoj kontroverzi na racionalizacijamacrnogorskih mitropolita, odnosno na argumentaciji koju nudedokumenti iz portfolija ruskih specijalnih izaslanika koji impomau onda kad to Rusiji odgovara, uinila je crnogorsku isto-riografiju ne samo krajnje rezistentnom nego u izvjesnoj mjeriak i resantimanski nastrojenom prema guvernadurstvu i guver-nadurima Radonjiima. Uvjerena da je na pravom putu, tj. daradi samo ono to joj nalae njen nepatvoreni patriotizam, onau crno-bijelom fokusiranju aktera pomenute dionice crnogor-ske povijesti ide toliko daleko da ne pridaje nikakav znaaj akni injenicama:

- da se guvernaduru Vuku Radonjiu formalno sudilo i presu-dilo na osnovu optubi proitanih iz odgovora Jeremije Gagi-a na njegovo pismo, a ne na osnovu njegovog pisma JeremijiGagiu, u koje se ni onda, ni zadugo kasnije nije imalo uvida ikoje, uostalom, svakim dijelom svog sadraja govori suprotnood onoga kako je i onda, i kasnije, tumaeno;

- da niko nikad nije pokazao ili makar kazao e je vidio nekood uhvaenih guvernadurovih tajnih pisama austrijskim

nalogodavcima, na osnovu ijih je tobonjih sadraja osuenkao veleizdajnik, ili bilo koje drugo (tajno ili otvoreno)



8/26


pismo, bilo kome u Crnoj Gori ili izvan nje, u kome trai pomoi podrku da doe na elnu politiku poziciju u zemlji;- da nikada i niim nije dokazana nijedna od optubi navedenih

u odluci Senata o progonu Vuka Radonjia iz zemlje, koju suosim dvojice ruskih izaslanika, inae na funkcijama predednika ipotpredsjednika tog tijela, potpisali i svih deset domaih sena-tora, mada nijedan od njih nije znao ni da ita, ni da pie;

- da je proaustrijski orijentisani i antiruski nastrojeniguvernadur, koji je s nalogodavcima iz Bea stalno rovarioprotiv Crne Gore, oba puta smijenjen s funkcije nakon njegovihpisama ruskim visokim adresatima (prvi put ruskom caru, adrugi put ruskom konzulu u Dubrovniku), ija je sadrina bilaproruskija od sadrine slinih pisma koja su crnogorski mitro-politi redovno slali na iste adrese.

Crnogorska istoriografija na sve to ne reaguje i ne smatra seobaveznom da u svojoj interpretaciji tog dijela prolosti bilo tomijenja. Ukoliko nekad, uzgredno, i primijeti neku od nakna-dno otkrivenih stranica istorije na kojoj drugaije pie, ini tovie radi toga da bi dozvolila mogunost da se nege i pogri-jeilo, nego s ciljem da greku ispravi i makar sa svojih strani-ca ukloni kojekakva opanjkavanja, klevetanja i nauna lino-vanja guvernadura Radonjia.

Tako, desie joj se da prizna kako je sasvim mogue da sucrnogorski glavari tek u vrijeme kad su odluivali o progonuVuka Radonjia iz zemlje doli do one optube to je guverna-dur uputio Gagiu protivu Petrovia, ili do samog Gagievogodgovora, pa da je to sva ta tajna prepiska3 na temelju koje jeoptuen za veleizdaju, ali joj se nee desiti da nakon tog sazna-nja postavi pitanje ko krivotvori istinu o crnogorskoj istoriji, teko i zato spreava da se sudovi ustanovljeni na krivotvorinamapromijene (opozovu, anuliraju).

Radovan Radonji

3 Risto J. Dragievi: Guvernaduri u Crnoj Gori (1717-1830), Zapisi,

XXIII/1940, str. 154.


9/26


Desie joj se da kae kako je Jeremija Gagi, ruski konzul uDubrovniku, iako neprobirljiv u pogledu sredstava koja je kori-stio u nastojanju da s ruskog puta u Crnoj Gori ukloni guverna-dursku prepreku, u jednom trenutku ipak ustao protiv falsifi-kata u crnogorskim zvaninim dokumentima povodom sadrajapisma koje mu je uputio guvernadur Vuko Radonji, ali joj senee desiti da neki od sopstvenih falsifikata nastalih istim povo-dom dovede u pitanje ili ga eventualno izbrie sa spiska pouz-danih izvora na kojima gradi sliku tog dijela crnogorske pro-losti i temelji vlasititu osudu izdajnikog guvernadura.

Desie joj se da uzgredno podeti da je iza Jovana Rado-njia ostala bogata korespondencija, naroito u pojedinim fon-dovima Kotorskog dravnog arhiva, a posebno za one godinenarodnog ivota kad je Petar I boravio van zemlje, koja potvr-uju gledite suprotno shvatanjima koje su isticali, po pravilu,svi crnogorski i srpski istoriari, optereeni kriterijumima crno-gorske dvorske istoriografije,4 ali joj se nee desiti da zaviriu te arhive, objelodani to to oni nude i izloi stanovita supro-tna kriterijumima crnogorske dvorske istoriografije.

Desie joj se da na stranicama svog najnovijeg (reprintova-nog) izdanja u est tomova za guvernadura Jovana Radonjianapie i to da je bio izuzetno snana figura, osvjedoeni ratniki narodni voa, koji je svojim sunarodnicima ulivao povjere-nje,5 i to da je bio netalentovan, povodljiv, nametljiv i lakomovjek, usljed ega ostaje blijeda figura crnogorske istorije,6

ali joj se nee desiti da se povodom takvog pisanja zamisli ipokua da presudi koja je od tih ocjena tana, a koja nije.

Desie joj se da u svojim novijim izdanjima ponudi dvije ver-zije o kraju zetske drave i vremenu predaje svjetovne vlastielnicima Cetinjske mitropolije - onu, po kojoj je ure


4Branko Pavievi:Petar I Petrovi Njego, Podgorica 1997, str. 214.

5Istorija Crne Gore, Podgorica 2004, knj. 4, tom 1, str. 18.6Isto, knj. 3, tom 1, str. 460.


10/26


Crnojevi 1516. godine svojom poveljom prenio svjetovnu vlastna duhovnike, kako to tvrdi mitropolit Vasilije Petrovi u svojojIstoriji o Crnoj Gori, a potvruje mitropolit Petar I u svojojKratkoj istoriji Crne Gore; i onu, po kojoj je, blagoastiviGospodin Ivan Crnojevi, vie od etvrt vijeka ranije, svojomhrisovuljom vlast i naalstvo dao mitropolitu cerkve cetinjski-ja Kir Visarionu i po njem bivem mitropolitom do dnenjagodnevi, kako kau potpisnici Odluke zbora starjeina Crmnike,Rijeke i Ljeanske nahije o dodjeljivanju prava na voenje

spoljne politike vladici Petru I, od 3. septembra 1797. godine, abez ikakvog komentara prenose prireivai za tampu Crno-gorskih zakonika 1796-19167- ali joj se nee desiti da se zapitakako je mogue imati razumijevanja za ovako oprena tuma-enja iste stvari i to sve implicira verzija po kojoj ureCrnojevi faktiki nikad nije bio na vlasti, jer je njegov otacIvan vlast i naalstvo dao mitropolitu kir Visarionu.

Nedoumice u pogledu toga koji su djelovi pomenutih i slinihpria tani, te kako se uopte moe vjerovati tako tolerantnimi kreativnim tumaenjima povijesti u kojima ima mjesta zakojekakve proizvoljnosti, kontroverze i sudove bez dokaza nijeono to brine crnogorsku istoriografiju. Kad bi bilo drugaije, nebi se moglo desiti da karavan vrijednosnih antipoda, logikihapsurda i meusobno otro sukobljenih opisa i objanjenjaistih pojava i procesa sasvim mirno prolazi ne samo poredautora iz oblasti koja ih se profesionalno najvie tie, nego ipored najviih naunih institucija u zemlji. I ne bi bilo mogueda tako dugo opstanu sudovi koje je o guvernadursko-mitropo-litskoj kontroverzi izrekla crnogorska dvorska istoriografija,iako se radi o tumaenjima koja ne nanose nepravdu samo jed-noj porodici, nego i iz temelja mijenjaju sliku o crnogorskojistorijskoj prolosti. I ne bi se zavjera utanja u tom pogledu

Radovan Radonji

7 Crnogorski zakonici 1796-1916 / priredili Branko Pavievi i Radoslav

Raspopovi, Podgorica 1998, knj. I, str. 305.


11/26


odravala u ime tobonje odbrane pravila da se istorija ne moemijenjati, iako u itavoj stvari nije rije o promjeni istorije veo uklanjanju raznih krivotvorina s njenog tumaenja.

IIIUprkos svom mnogo puta iskazanom uvjerenju da guvernadu-

ri, od momenta kada su tu funkciju poele da vre linosti izporodice Radonji, ni u emu ne mogu biti u pravu, niti pak dokraja uraditi neto korisno i stvarno dobro za Crnu Goru (ni kaoelnici centralnih organa vlasti u kojima mitropolita nije bilo; nikao diplomatski predstavnici zemlje; ni kao vojni zapovjedniciu ratovima koji su voeni i onda kada su mitropoliti bili odsu-tni ili su ekali da im Rusija kae protiv koga treba da se bore;ni kao politiki djelatnici, koji su preduzimali akcije na rjea-vanju unutranjih ekonomskih i socijalnih problema u zemlji, uvrijeme dok su mitropoliti nemono dizali ruke nebu i uzaludnoupirali pogled u Rusiju), crnogorska istoriografija, svojim bav-ljenjem guvernadursko-mitropolitskom kontroverzom, nijeuspjela da dokae:

- ni to kad se, kako i zato guvernadurstvo u Crnoj Gori poja-vilo;

- ni to kad je, kako i zato guvernadurstvo prenijeto na poro-dicu Radonji i koliko je guvernadura Radonjia na toj funkcijibilo;

- ni to ko je, kad, kako i zato u vie navrata ukidao, i kona-no ukinuo, guvernadurstvo u Crnoj Gori;

- ni to da su crnogorski mitropoliti ikada imali svjetovnu vlast,ne samo onu naslijeenu od Crnojevia nego bilo kakvu;

- ni to da su guvernaduri Radonjii, kao elnici jedinih organacentralne vlasti u zemlji (onih kojih je u njihovo vrijeme bilo itakvih kakvi su bili), mogli biti opozicija mitropolitima koji opet

nikad nijesu bili na elu nekog od tih organa, ili pak u pozicijida nekome od tih organa legalno i legitimno odreuju ili nare-uju to mu u nekoj prilici valja initi ili ne initi;



12/26


13/26


no mogueg, s ciljem da tamo nae argumente kojima bi potvr-dila validnost svoje aprioristike konstrukcije da se guvernadur-stvo pokazalo kao neodriva ustanova u Crnoj Gori, jer je zai-sta ometalo unutranje politiko sreivanje i organizovanje dra-vne vlasti,8 a ne bilo to drugo, odvelo ju je tamo e je timputem jedino mogla stii - u mitomaniju i konspirativizam.

Bez argumenata kojima bi takve i sline svoje tvrdnje o guve-rnadurstvu uinila uvjerljivim, i zarobljena dobrovoljno preuze-tom hipotekom obaveze da mitropolitsko-rusku istinu o tomepredstavi kao neku vrstu emanata i supstrata volje boje, koja nepodlijee nikakvim ovozemaljskim, a pogotovo ne naunim iteorijskim provjerama i verifikacijama, crnogorska istoriografi-ja, prirodno, ni za jednu stvar za koju su mitropoliti i njihoviruski pokrovitelji optuivali guvernadure Radonjie nije uspjelada nae valjan, uvjerljiv dokaz. Usidrena na uvjerenju da CrnaGora moe biti samo ono to njeni mitropoliti za nju kau, i touz rusku pomo od nje stvore, radi ega je i vlast mitropolitapod neupitnim ruskim pokroviteljstvom za nju predstavljalajedinu dobitnu kombinaciju, crnogorska istoriografija, jedna-ko kao i njeni obogotvoreni idoli, i na isti nain kao i oni, odba-cuje i nemilosrdno derogira, rui i rui sve to je izvan tog refe-rentnog okvira - ne pitajui se ni kuda to vodi, ni ime, i u e-mu, e se zavriti. Apologetika takvoj strategiji, koja u nekimelementima ima sva svojstva ideoloke i vjerske ostraenosti,objektivno je mogla rezultirati samo onim ime je zapravo i re-zultirala - njenim sopstvenim uruavanjem. Nije rije samo o to-me da se, nakon objanjenja i obrazloenja to ga daje o di-jabolinoj prirodi guvernadurstva i srenoj okolnosti da jeCrna Gora uspjela da ga se oslobodi, pokazalo da glavni hen-dikep guvernadura Radonjia nije bio tamo e ga je ona nala-


8 Tomica Nikevi:Politike struje u Crnoj Gori u procesu stvaranja dra-ve u XIX vijeku (otpor stvaranju drave), II izdanje, Podgorica-Niki 1999,

str. 114.


14/26


zila, ve na posve drugoj strani. Rije je, podjednako ili jo vie,i o injenici da tu drugu stranu, na kojoj se toboe nalazio gla-vni hendikep guvernadura Radonjia, nije tvorila ni izdaja sop-stvene zemlje i njenih interesa, odnosno agenturna djelatnost ukorist stranih zemalja, ni manje razumijevanje ritma svog vre-mena i naloga koje je ono davalo drutvenom i dravnom raz-voju zemlje, ni slabije zapaanje i sporije identifikovanje suti-ne i karaktera stranih stratekih odmjeravanja u unutarcrno-gorskim (dez)orijentacijama i preko lea Crne Gore, ni manjaspremnost na rtvu radi ouvanja njene slobode i samostalnosti,ni manji doprinos njenom drutvenom i dravnom razvoju,odnosno konstituisanju centralne vlasti u njoj, nego to to su oni,u odnosu na svoje kompetitore (rivale u borbi za vlast):

- vie bili orijentisani na politiku ekvidistance prema suednimvelikim silama, a manje spremni da sluaju diktate spolja, iako sene moe porei da su stranu pomo u rjeavanju problema svojezemlje smatrali nunom, te da su u tom smislu i sami pisaliMleanima, Austrijancima i Rusima, molei ih da poure s pro-glaenjem pokroviteljstva nad Crnom Gorom, pri emu su u ru-skom sluaju oba takva obraanja platili gubitkom funkcije;

- vie ratovali, i uopte praktino radili na rjeavanju unutra-njih i spoljnopolitikih problema zemlje, a manje pisali i pje-vali o sebi ili istoriju diktirali u pero;

- vie insistirali na suoavanju sa stvarnou novog doba i zah-tjevima koje ono namee drutvenom i dravnom razvoju CrneGore, a manje odravali iluziju o vaskrsu starog carstva i gospo-darstva, zahvaljujui kojoj patriotski nadahnuti potomci - kad godoete potrebu da lijee kosovske i ine rane, ili se svete Turcimai Latinima - imaju na raspolaganju izdane izvore nadahnua.

Krajnji ishod svojevrsnog krstakog rata crnogorske istorio-grafije protiv guvernadurstva, dakle, ogleda se u tome da je ona

sama, nevoljno ali uvjerljivo, pokazala da je istoni grijehguvernadura Radonjia bio u tome to su manje od mitropolita

Radovan Radonji


15/26


Petrovia bili podloni ideji integralizma, odnosno diktatu pra-voslavnog fundamentalizma iz vrhova ruske crkve i drave, ivie od njih privreni ideji izgradnje Crne Gore kao modernesekularne drave, pa sljedstveno tome i ideji njene otvorenostiprema Zapadu i njegovim drutvenim (ekonomskim, politikim,pravnim) standardima i imperativima.

Otkrivajui tako i ono to je htjela da sakrije, crnogorska isto-riografija prua dovoljno dokaza da njena rezerva premaguvernadurstvu, koja se esto granii s animozitetom, nemauporita ni u jednom stvarnom interesu ivog ivota crnogor-skih graana. Konkretno, to znai da opravdanje za svoj antigu-vernadurizam ne moe da nae:

- ni u tome to je ambicija guvernadura Radonjia da sa elne(vladajue) politike pozicije u zemlji nametnu ovoj svoj kon-cept razvoja, bila manje legalna i legitimna od iste takve ambi-cije njihovih kompetitora;

- ni u tome da su guvernaduri Radonjii - time to su se boriliza vlast, nainom na koji su tu vlast vrili (tamo e su je imali ikoliko su je imali), ili bilo ime drugo - nanijeli tetu svojojzemlji ili joj ostali duni;

- ni u tome to je orijentacija guvernadura Radonjia na uvo-enje svjetovne vlasti po uzoru na evropska graanska drutva -koja nuno podrazumijeva iznalaenje novih eksternih oslona-ca na koje je Crna Gora mogla raunati na takvom svom putu -bila pogrena, suprotna stvarnim interesima i potrebama CrneGore ili na bilo koji drugi nain insuficijentna u odnosu namitropolitski koncept.9


9 U osnovi guvernadursko-mitropolitske kontroverze, koja e vremenom

izrasti u vie ili manje otvoreni sukob izmeu Radonjia i Petrovia, veli

Milovan ilas, ne nalaze se ni lini i porodini interesi, ni izdajstvo Crne Gore

u interesu nekog treeg, ve razmimoilaenje u pogledima i nainu kako dase pomogne Crnoj Gori (Milovan ilas: Njego pjesnik, vladar, vladika,

Beograd-Ljubljana 1988, str. 88).


16/26


I znai, takoe, da crnogorska istoriografija, takvim svojimotkriima, bjelodano pokazuje da se stvarni uzroci njene rezi-stencije prema guvernadurstvu i guvernadurima Radonjiimanalaze u njoj samoj, tanije u njenoj:

- odbrani, po svaku cijenu, ideje sveslovenskog integralisti-kog uklona pod ruskom egidom, odnosno teze o uslovljenostipostojanja crnogorskog drutva i drave njihovom besprizivnompripadnou sloven(sk)o-srpsko-pravoslavnom korpusu;

- nespremnosti da kritiki prosuuje ak ni o onim ponaanjimaRusije prema brai u Crnoj Gori koja su sezala do dovoenjacrnogorskih prvaka u tako groteskne situacije kakva je bila onakad mitropolit Danilo pie 27. IX 1714. Karlu Pizoniju s mo-lbom da izda paso glavarima koji putuju u Rusiju da bi utvrdilida li se zaista Rusija, poslije rata s Turskom, pomirila s njom;10

- boleivosti prema crnogorskim gospodarima, koji su acontopretpostavljenih ruskih subvencija, odnosno protekci-ja, ponizno gutali cinine pokroviteljske poruke i podnosilipostupke koji su duboko zasijecali u ast, ponos, pa i u neza-visnost Crne Gore.11

Radovan Radonji

10 Mitropolit Vasilije Petrovi: Istorija o Crnoj Gori, Cetinje-Titograd1985, str. 12. Radilo se o rusko-turskom ratu iz 1711. godine, koji su Rusi

izgubili uprkos tome to su Crnogorci, na poziv ruskog cara, priskoili u

pomo slovenskoj brai. Da nevolja bude vea, veliki imperator i

saveznik zaboravio je da Crnogorce obavijesti o ishodu tog rata, pa su oni

nastavili sa samostalnim akcijama protiv Turske. Gorko iskustvo s pro-

duetkom rata, kombinovano s oeanjem tuge i beznaa zbog primljenih

glasova o sklapanju rusko-turskog mira (na Prutu, 1711), primoralo je

Crnogorce da krenu na put kako bi na licu mjesta saznali to se desilo i to

im valja initi.11

Pravdae to konstatacijom da nema morala kojega u diplomatiji nema, teda i u diplomatiji vai deviza da cilj opravdava sredstva (Vojvoda Gavro

Vukovi:Memoari, Cetinje-Titograd 1985, knj. 1, str. 75).


17/26


18/26


diti kad pijemont pravovjerja i pravednosti, s njima na elu,stane na biljegu izazovima civilizacije;- da ukidanje guvernadurstva nije bilo pretpostavka za razvoj

Crne Gore i njene dravnosti nego in uzmaka pred izazovimanovog drutva i vremena, ija se visoka cijena i dalje plaa,budui da nita uistinu emancipativno u crnogorskom istorij-skom kretanju tokom potonja dva vijeka nije uinjeno s one stra-ne principa i zahtjeva na kojima se ono temeljilo i ciljeva koji-ma je teilo.

IVIzbjegavajui da iz onoga to objanjava izvede jasne i preciz-

ne zakljuke, koji bi bili saglasni s faktikim rezultatima dokojih se u tom procesu dolo, odnosno nastojei da neizvrava-nje te obaveze nadoknadi raznim na svoju ruku sroenimvrijednosnim sudovima u funkciji ouvanja jednom strvoreneopte slike o prolosti, crnogorska istoriografija faktiki osta-vlja po strani odgovore na krucijalna pitanja guvernadursko-mitropolitske kontroverze. Taj njen manir osobito se manifestu-je na primjeru kada, uprkos mnotvu vlastitih nalaza koji je nato snano upuuju, nee da konstatuje dvije notorne injenice:

- da Crnoj Gori druge polovine XVIII i prve polovine XIXvijeka ne odgovara vlast uspostavljena na premisama tradicio-nalizma i misticizma, u ije osnove je ugraena vizija svijetanekorespondentna s nazorima i nalozima istorijskog kretanjaovjeanstva od niih ka viim oblicima drutvene organizacije;

- da takva vlast ne odgovara Crnoj Gori iz prostog razloga tojoj ne otvara put emancipacije i razvoja u skladu s mogunosti-ma i potrebama novog doba, nego je uporno i beznadeno vraa

pod skute milostivog carstva, koje radi ostvarivanja svojihciljeva i interesa hoe da joj produi status vjeitog tienika,

prinuenog da sigurnost steenu po tom osnovu plaa rop-skom potinjenou i poslunou.

Radovan Radonji


19/26


Posljedice svoje nepopustljivosti pred tim injenicama, oi-gledno sraunate na to da se sauva autoritet onih koji su mislilida je Crna Gora ona prava jedino onda kada je okrenuta Bogu iRusiji, te da je vaskrs srednjovjekovnog slaveno-srpskog carstva(u kome e nai svoje mjesto pod suncem) za nju najbolje rje-enje, najvie trpi crnogorska istoriografija sama. Utoliko vie toje ta njena upornost liava mogunosti da shvati i objasni:

- najprije, to je to to u posmatranom periodu institucionalnoi realno ini dravnu organizaciju u Crnoj Gori;

- zatim, na kojim se (ekonomskim, socijalnim, politikim, psi-holokim, etikim i inim) pretpostavkama ta organizacija tadapokuava uspostaviti;

- najzad, kako se ukidanje guvernadurstva faktiki odraavana taj proces, tj. na proces stvaranja drave, a ne na ambicijumitropolita da budu zemaljski gospodari.

Probleme crnogorske istoriografije u pogledu razumijevanjastanja dravne organizacije u Crnoj Gori u posmatranomperiodu, proizale iz njenog izbjegavanja da se suoi s pomenu-tim dvijema injenicama, poveava i to to uporno nee ni dazna a kamoli da se otvori za iskustveno provjerena pravila:

- da realizam i pragmatizam, a ne romantizam i idealizam,ine osnovu na kojoj se stvaraju i organizuju drutvo i drava, teda nijedna mjera drugog ne moe da zamijeni prvo;

- da je organizovana dravna vlast neto drugo, mnogo vie iozbiljnije od nekoliko slubi, koje funkcioniu uglavnom nakonspirativistikim uslugama stranih logistiara i odgovornesu jedino duhovnim licima postavljenim izvan i iznad institu-cionalnog poretka;

- da dravna organizacija sa ureenim sistemom centralne vla-sti ne moe ni nastati, ni opstati na neemu to nije pravilo onihkoji su je formirali i ne nalazi se pod njihovom kontrolom;

- da svaki nadzor nad dravom, koji vri neko spolja, tj. izvani nezavisno od volje onih koji su je stvorili - svejedno da li se



20/26


21/26


to je mitropolitstvo, karakterom i sutinom svog posredovanja utom procesu, objektivno deformisalo i usporavalo njegov prirodnitok, budui da se zalagalo za soluciju koja Crnoj Gori - uprkospriama o njenoj bezgraninoj odanosti svetim vladikama imajci Rusiji - nije odgovarala niti ju je organski prihvatala;

- da su obje smjene Vuka Radonjia sa guvernadurske funkci-je bile svojevrsni spolja dirigovani i logistiki voeni dravniudari, izvreni s ciljem da se u Crnoj Gori ne dozvoli uspostav-ljanje vlasti koja ne bi bila u slubi viih interesa i usmjera-vana s nadlenog mjesta;

- guvernadurstvo nije ukinuto ni zbog veleizdaje, ni ondakad su uhvaena guvernadurova tajna pisma austrijskimvlastima, nego onda kad je guvernadur svojim pismima ruskimzvaninicima jasno stavio do znanja da je on, a ne mitropolit,politiki partner na koga u Crnoj Gori moraju (i mogu) rauna-ti, to Rusija nikako nije htjela, budui da je njen interes bio neda Crna Gora bude drava sa svojom vlau, ve prostor koji epokroviteljica drati pod punom kontrolom i, saobrazno vla-stitim imperijalnim potrebama i stratekim evropskim preo-kupacijama, usmjeravati kako da se ponaa i to da radi;

- da guvernadurstvo nije ukidano i (konano) ukinuto onda kadaje bilo najslabije, nego onda kada je svojim realnim prestiom iuticajem prijetilo da ugrozi mitropolitsko-rusku zamisao o toboejedino moguem sistemu vlasti u Crnoj Gori, radi ega su objesmjene guvernadura Vuka Radonjia s funkcije bile izvedene pokonspirativistikom scenariju i pod optubom da se odmetnuo odprave vjere i postao strani plaenik, dok je njegov progon izzemlje izvren uz primjenu najsurovijih oblika torture;

- da ukidanje guvernadurstva i rasputanje Centralnog vijea sguvernadurom na elu, radi pravljenja prostora za formiranjezakonodavno-politikog tijela, u ijem su se sastavu, pod ravna-

teljstvom dvojice ruskih izaslanika, nalazile iskljuivo lino-sti koje ne znaju da itaju i da piu, nije bilo emanat iskoraka ka



22/26


velikom drutvenom i dravnom preporodu, nego postulat uz-maka u tom i svakom drugom pogledu, odnosno jo veeg poda-nikog priklanjanja zemlje i mladog gospodara ruskom diri-izmu i hegemonizmu.

VNainom na koji se generalno bavi guvernadursko-mitropolit-

skom kontroverzom, spoznajama koje nudi o karakteru i sutinitog procesa, te vrijednosnim sudovima o njegovom optem znaa-ju i implikacijama, crnogorska istoriografija je pokazala da senovovjekovni izazovi i stremljenja, kojima guvernadurska kompo-nenta u toj kontroverzi nesumnjivo pripada, ne mogu ni razumjeti,ni objasniti metodom njenih oeva osnovaa, u kome se manjaknaunoteorijskog nadomijeta vikom epskog i metafizikog.

Odnjegovana na zasadima apologetskog odnosa prema tvora-tvu svetorodne dinastije i njenim jedino moguim uinci-ma u razvoju zemlje i njenoj meunarodnoj orijentaciji, viepovoenju za dvorskim reminiscencijama nego traganju zanaunim objanjenjima, ona i tamo e svom predmetu prilazimultidisciplinarno, tj. sa stanovita potrebe da pojave i procesekojima se bavi objasni ne samo s politike ili ideoloke nego isa socijalne, ekonomske i kulturoloke strane, zavrava u onometo je sudbina svake istoriografske kole posveene promoci-ji i divinizaciji neke apriorno odreene velike ideje. U fokusi-ranju guvernadursko-mitropolitske kontroverze, takvu velikuideju, iz koje se i unutar koje se razumijeva i taj dogaaj sam injegov uticaj na svekoliko novovjekovno crnogorsko povijesnokretanje, predstavlja ideja besprizivne privrenosti sloven(sk)o-srpsko-pravoslavnom uklonu i slici prolosti koja njemu od-govara. Svaka drugost u tom pogledu, nezavisno od toga ime jemotivisana i to podrazumijeva, za nju moe biti samo jedno:

znak intelektualne insuficijencije ili, to je jo gore, in otpadni-tva i izdaje. Ona validnim smatra, i u prvi plan istie, iskljui-

Radovan Radonji


23/26


vo one sadraje o dramatinim zbivanjima tokom druge polovi-ne XVIII i prvih decenija XIX vijeka, za koje pretpostavlja dae istorijsku svijest njenih kolaraca obogatiti uvjerenjima daje i tada, kao i vazda u Crnoj Gori, pravu stranu mogao dapredstavlja samo onaj ko se uzda u Boga i Rusiju, i spreman jeda njihovu volju pretpostavi svemu drugom, ukljuujui i nalo-ge vlastitog praktinog uma. Saobrazno tome, guvernadursko-mitropolitska kontroverza, u njenom poimanju, nije nita drugodo neka vrsta svetog rata izmeu pravovjernih elnika Ceti-njske mitropolije, koji uz pomo i podrku svemone pokrovi-teljice zduno rade na tome da njihovo stado sluajno ne za-luta pod uticajem jakobinsko-framasonskih ili drugih mra-njakih zapadnih ideja, ne odvoji se od pravoslavno-sloven-ske porodice i okrene tuem (inorodnom i inovjernom) svi-jetu i izdajnikih guvernadura, spremnih ne samo na to da uzpomo inorodnika i inovjernika Crnu Goru iupaju iz ko-rijena i odvoje od njenih prirodnih saveznika, nego i da natalasu vlasti koja ne bi bila kontrolisana ni s mitropolitske ni sruske strane, zaednu na njeno elo.

U saznajnom fondu crnogorske istoriografije, potrebnom zautvrivanje pravih istina o guvernadursko-mitropolitskoj kon-troverzi i njenim implikacijama nema mjesta za bilo koji izvorili argument koji svojim sadrajem i porukom ne bi korespondi-rao s faktografijom sadranom u zapisima oeva osnivaa iarhivama koje su oni ostavili, odnosno s njihovom filozofijom ilogikom razumijevanja tog procesa. Sve njene glavne analize isinteze, opisi i objanjenja, ukljuujui i one iji autori nastojeda bar u neemu budu objektivno kritini prema idejama ipostupcima crnogorskih guvernadura, kreu se vie-manje unu-tar tog referentnog okvira, orijentiui se gotovo iskljuivoprema mitomansko-konspirativistikim porukama i poukama

formulisanim u manastirskoj radionici vlastoljubivih mitropo-lita i njihovih ruskih akona i instruktora, filtriranim u istili-



24/26


tu religijske arbitrae o pravovjerju i krivovjerju i usaglaenims ruskom varijantom panslavistikog rjeenja svih problemazagranine pravoslavne brae, pa i crnogorskog dravnog pi-tanja. Za njen pristup rjeenju crnogorskog dravnog pitanja snjegove unutranje strane, tj. sa stanovita unutranjeg uree-nja centralne vlasti, skandalozna je i ravna svetogru i izdaji naj-gore vrste ve i sama pomisao na mogunost razdvajanja svje-tovne i duhovne vlasti po uzoru na solucije karakteristine zamodernu evropsku civilizaciju, kojom bi se prvi duhovnik Ce-tinjske mitropolije liio pozicije neprikosnovenog zemaljskoggospodara. Na njenim stranicama nema zapisa u kojima bi semogla makar naslutiti, a kamoli jasno vieti bar jedna bezrezer-vna podrka nekom od epanovih reform(ator)skih poduhvata,koji pokazuju da se u Crnoj Gori moglo i drugo i drugaije.Meu izvorima koje koristi u potrazi za objanjenjima uzrokadatog stanja u zemlji, te mogunosti njegovog prevladavanja,nema knjige Kratki opis o Zeti i Crnoj Gori, iji neki sadrajisnano sugeriu da je Crna Gora dio Evrope, ija pria o slobo-di ima smisla samo onoliko koliko je u funkciji odbrane njenogautentinog duhovnog i politikog nasljea. Ona izlaz CrneGore na more ne poima kao pretpostavku za opti materijalni ikulturni razvoj zemlje, nego kao teritorijalno proirenje na pri-rodno bogatije podruje, pogodno i za razvoj poljoprivrede itrgovine, i ansu da se na samoj obali stvori to vra branaprema krajnje opasnom (lacmanskom) kulturnom uticajuMediterana. Francusko suedstvo je za nju stvar loe sree, aAustriju, ije je prisustvo na prostorima s kojih je potisnulaOsmanlije ak i violentne Dinarce zadralo u okvirima evrop-skog civilizacijskog kruga, posmatra kao protivnika od ijih sezadnjih namjera treba uvati kao od kuge. Kritinija je premacrnogorskim elnicima koji ne slijede, nego prema stratezima

koji nameu logiku po kojoj Otomanska imperija nije protivnikkojega treba proerati da bi se stvorili uslovi za slobodan i

Radovan Radonji


25/26


samostalan razvoj crnogorskog drutva i drave, nego okupatorijeg se prisustva treba osloboditi da bi se stvorili uslovi za stu-panje pod puno pokroviteljsvo jednorodnog i jednovjer-nog zatitnika svega slovenskog i pravoslavnog i tako mu sepovjerila vlastita sudbina.

Ideal unutranjeg ureenja i meunarodne pozicije Crne Gore,to ga crnogorska istoriografija afirmie i profilie iz ugla prezen-tiranog objanjenja sutine i implikacija guvernadursko-mitro-politske kontroverze, isti je onaj za koji se mitropolitska stranaborila u tom procesu. Njega ini orijentalni monarh, u sjenci ijenepatvorene duhovnosti, intelektualnog sjaja, dravnike mudro-sti i neprikosnovene politike volje gospoduju lokalni poslunici.Egzistencijalne probleme tog zemaljskog gospodara, jednakokao i zemlje na ijem je elu, rjeava drugi, tako da i on i onaimaju smisla i izgleda za opstanak samo dotle dok su u funkcijiostvarivanja nekog vieg etniko-religijskog cilja, ili strate-kog (veliko)dravnog interesa glavnog pokrovitelja.

Politiko-psiholoku i etiko-aksioloku okosnicu tog ideala,ine:

- rodoljubiva retorika, iji su sadraji kudikamo blii onimakoji bi eljeli da, u ime srpsko-slovensko-pravoslavnog jedin-stva i opteg dobra koje ono po sebi podrazumijeva, obe-smisle crnogorski nacionalni, dravni, kulturni i svaki drugiidentitet i integritet, nego onima koji ele da ove afirmiu inadograuju novim vrijednostima;

- opti pristup povijesnoj zbilji, indukovan nastojanjem dase, na jednoj strani, stalno izazivaju novi lomovi u crnogorskompsiholokom i etikom biu, kako bi se onemoguila svaka nje-gova konsolidacija na autentinim vlastitim vrijednostima i inte-resima i, na drugoj strani, otvara duhovni prostor dovoljan zanesmetano djelanje protagonista vizije Crne Gore kao entiteta

nastalog i uvijek pripravnog samo za jedno - da bude zahvalanmaterijal onima koji hoe da od njene istorije prave svoju, a da



26/26


na temelju potiranja njenog nacionalnog i dravnog bia grade ipoveavaju svoje;- futuristika agenda, u kojoj ni u jednoj varijanti ne moe

biti, i nema, mjesta za projekat nezavisne crnogorske drave.Na Crnoj Gori je da odlui. eli li da svoju budunost projek-

tuje, uz ostalo, i iz naslijeene slike prolosti - ima sve to joj jeza to potrebno: od predominantne krive svijesti o vlastitoj esenci-ji i egzistenciji, preko aktuelne istoriografije kojom se takva svi-jest hrani, do kritine mase onih koji voeni njenim naukom,svjesno ili nesvjesno, neumitno hrle u susret nekoj novoj hiljadudevetsto osamnaestoj. eli li, pak, da izae iz tog komara i raz-vija se kao slobodna zemlja, odnosno demokratsko drutvo i dra-va ija se budunost temelji, pored ostalog, i na istinski spoznatimnalozima i razlozima svog milenijumskog trajanja, morae, uzneke druge, da okrene i novu istoriografsku stranicu.

Documents

Radovan Radonjić - Kontroverze o guvernadurima u crnogorskoj istoriografiji.pdf