Radomir Popovic

Protojerej Radomir V. Popovi}

EPISKOP JEVSEVIJE KESARIJSKIO CARU KONSTANTINU VELIKOM

Jevsevije episkop Kesarije u Palestini smatra se za utemeqiva~apoliti~ke teologije na Istoku. Bio je, kako mnogi misle, pod sna`nimuticajem klasi~nih anti~kih istori~ara i mislilaca. Pod wegovimuticajem utemeqeno je shvatawe nadahnuto hri{}anskom verom da jeovozemaqska dràva - zemaqsko carstvo, odraz ili refleksija CarstvaNebeskog. Bog na nebu vlada i celom vaseqenom. Sli~no, na zemqi ~inihri{}anski car, u ovom slu~aju car Konstantin Veliki. Konstantin jepokoravao varvarske narode i privodio ih, ne samo u sastav Rimske dràve,ve} ih je hristijanizovao i privodio ve~nom Carstvu Boìjem. Tako je onispuwavao, u stvari, Boìja obe}awa data patrijarhu Avraamu jo{ uStarom zavetu, da }e Avraam biti otac mnogih naroda. Za razliku odAvgustina na Zapadu, Jevsevije Kesarijski govori o sveobuhvatnom carstvuhri{}anskom na zemqi. Avgustin na Zapadu pi{e, {to je imalo uticaja napotowu istoriju zapadne Evrope, o dva carstva, odnosno o dva grada: o

nebeskom gradu, s jedne strane, i o carstvu na zemqi (De civitate Dei), kao odva odvojena carstva. Jevsevije, s druge strane govori o jedinstvenomCarstvu, ne o dva posebna, odvojena dru{tva - Crkvi i hri{}anskoj dràvi,ve} o jednoj veri, jednom caru, jedinstvenoj Crkvi i dràvi, o CarstvuBoìjem u vremenu i ve~nosti, istovremeno. Ovakav stav se odrazio navizantijsku politi~ku ideologiju, koja se razlikovala od zapadnekoncepcije i shvatawa dràve i dru{tva uop{te.

Kako Jevsevije Kesarijski vidi protivnike hri{}anstva, wegovesavremenike, careve Dioklecijana i Maksimilijana, kesara Galerija,Likinija? Svi navedeni carevi su na ovaj ili onaj na~in progonili Crkvu ibili protivnici hri{}ana, ali Jevsevije nastoji da o wima izrekneobjektivan sud. Na jednom mestu za wih kaè, naravno pre nego {to su

preduzeli progone hri{}ana, da su “ bili raspoloèni prema na{ima

(hri{}anima) “ i da su “radije imali qude na{e vere nego ostale, koji su

bili u slu`bi“ (Crkvena istorija 8, 1). Ovaj Jevsevijev podatak i opaskagovore, s jedne strane, o {irokoj rasprostrawenosti i zastupqenostihri{}anstva u Rimskom carstvu, o wegovom prisustvu u svim dru{tvenim i

dràvnim strukturama krajem III i po~etkom IV veka. Carevimaprogoniteqima hri{}anstvo i hri{}ani nisu potpuno nepoznati inepristupa~ni. Hri{}ana ima, pored ostalog u svim dràvnim

strukturama. Kako je jo{ Tertulijan govorio po~etkom III veka, ima ihsvugde, i da, ako su oni protivnici Rimskog carstva, onda carstvo imaonoliko protivnika koliko dràva ima stanovnika. Za cara Likinija,koji je bio Konstantinov zet, jer je Konstantinova sestra bila udata za

Likinija (313. godine), Jevsevije kaè da je bio “razuman i blago~estiv“,pre nego {to je do{ao u sukob sa Konstantinom (Isto, 9, 9). Likinije kao

takav je pobedio na Istoku Maksimina uz “Boìju pomo} “, isto onako kao{to je Konstantin pobedio kod Rima na Milvijskom mostu (312), Mak-sencija na Zapadu (Isto, 9, 10).

Ako èlimo da procenimo Jevsevijevu objektivnost kao pisca i kaoistori~ara savremenih mu doga|aja i li~nosti, treba videti kako ongovori o samim hri{}anima, ~iji je on bio najvi{i predstavnik, episkop.Kako on vidi, s druge strane, uzrok gowewa, razloge za silovitouni{tavawe, ne samo hri{}ana ve} i svega onoga {to im pripada i {to jevezano za wih. Pa`qivijim ~itawem Jevsevijevih dela nije te{koprimetiti da on razmi{qa o uzrocima gowewa i dolazi do zakqu~ka dauzroke silovitih gowewa ne treba traìti samo u objektivno te{kimprilikama ìvota hri{}ana u ve}inskom mnogoboà~kom svetu koji im,o~igledno, nije bio naklowen. Uzroke stradawa hri{}ana Jevsevije vidi iu wima samim, {to je, moramo priznati, veliko saznawe i samokriti~nasvest i procena. Za svoja stradawa, pored ostalog, krivi su i hri{}ani,kako obi~ni vernici, tako isto i sve{tenstvo: sve{tenici i episkopi.Hri{}ani su postali brojniji {to je imalo za posledicu podizawe novihhramova po gradovima za potrebe sve ve}eg i ve}eg broja vernika (Crkvenaistorija 8, 1). Treba imati u vidu da je hri{}anstvo jo{ uvek (zabraweno

dru{tvo) (colegium ilicitum). Jevsevije je u svojoj samokriti~nosti i

objektivnosti ~ak spreman da kaè kako je bilo “previ{e slobode“ za

hri{}ane: “A kad bi za nas previ{e slobode, ... {to je cvetalo po~e venuti“(Isto). Daqe govori o me|usobnim nesuglasicama samih hri{}ana, o

zavisti i sva|ama: “... Pokazasmo se kao bezbo`nici, po~esmo gomilatiprestupe na prestupe, ..a na{i nazovi pastiri podsticali su mr`wu jedanprotiv drugog i otimali se o stare{instvo kao o kakvu neograni~enu

vlast“ (Isto 8, 1).

Usled takvog stawa unutar same Crkve, nastavqa daqe Jevsevije,

“po~e se javqati nad nama sud Boìji”. On, dodu{e, ne}e detaqno da govorio tim unutra{wim sukobima u Crkvi i razmiricama. Kaè da }e }utawem

re}i o onima “koji izneveri{e Hrista kad je nastalo gowewe, koji

izneveri{e spasewe svoje du{e...“ (Isto, 8, 2). Vi{e }e govoriti, kako samkaè, o sve{tenoj vrednosti samih ispovednika vere, odnosno o onim

40 Protojerej Radomir V. Popovi}

hri{}anima koji su istrajno, dostojanstveno, po cenu mu~eni{tva ostali uveri do kraja. Takvih je hri{}ana uvek bilo i u najteìm okolnostima, iJevsevije to dobro i objektivno prime}uje.

Napred navedeni podaci o samim hri{}anima govore o JevsevijuKesarijskom kao nepristrasnom i objektivnom piscu i svedoku kome semoè verovati, jer opisuje i negativnu stranu ìvota hri{}ana. S drugestrane, on dosta objektivno pi{e i o nehri{}anima. Ako ovo imamo u vidu,a trebalo bi, onda po analogiji nije te{ko zakqu~iti da Jevsevije dostaobjektivno i nepristrastno pi{e i o samom caru Konstantinu Velikom~iji je on ìvotopisac ili biograf. Razumqivo je da on kao hri{}anskiepiskop, op{irnije, detaqnije, sa vi{e pa`we govori o caru koji je iznadsvega po{tovao i uvaàvao hri{}ane, o wemu kao hri{}anskom vladarukoji je od samog Boga prizvan kao takav. Tako je on ostao primer i uzordobrog hri{}anskog vladaoca.

Treba imati u vidu da Jevsevije sve meri, sve vrednuje Crkvom,odnosno Gospodom Hristom: i li~nosti o kojima pi{e, i qude, doga|aje,pojave, okolnosti. Sve procewuje kroz stav i odnos prema Crkvi. Na jednojstrani postoji pravoslavna Crkva, a na drugoj sve ostalo. U tom odnosu, iqudi, i doga|aji imaju pozitivnu ili pak negativnu ocenu. Bilo ko da je upitawu: nehri{}ani, hri{}ani ili biv{i hri{}ani, vladari, obi~niqudi, jeretici, raskolnici, jednom re~ju - svi. Ovakav wegov stav posebnose prime}uje kada govori, kao {to je ve} re~eno, o Likiniju, kao u po~etkuKonstantinovom najblièm i najprisnijem saradniku a ne samo srodniku.

Od “razumnog i blago~estivog“, naàlost, napreduje u qutog protivnika,ne samo cara, ve} i samih hri{}ana, koji su, naravno, u samoj ììJevsevijevog interesovawa. U sukobu Konstantina i Likinija, prirodno jeda on drì Konstantinovu stranu. Prema napred navedenom kriterijumu,

Jevsevije kaè da je Likinije “stupiv{i u sukob sa Konstantinom, objavio

rat i samom Bogu kome se klawa Konstantin“ (Crkvena istorija 10, 8).

“Digao je, dakle ruku ne na Konstantina, ve} na Boga, koji je podario svoju

mo} Konstantinu.“ (Isto). Ako pisac ima ovakav stav, a vidimo da je kaotakav nepokolebqiv, onda nije te{ko predvideti ishod sukoba dvojicevladara. U li~nosti Likinija poraèn je ne samo jedan car i Konstantinovprotivnik ve} je, vi{e od toga, poraèno uveliko mnogobo{tvo koje je svemawe imalo smisla a i pristalica.

U svojoj “Crkvenoj istoriji“ Jevsevije prvi put pomiwe caraKonstantina Velikog kada govori o wegovom ocu, caru Konstanciju Hloru.O Konstanciju Hloru, Jevsevije ima samo lepe re~i. Wegove osobine kao~oveka i kao vladara opet meri na osnovu Hlorovog odnosa prema

hri{}anstvu. Ta ocena je visoka, i svakako objektivna. On je “krotki carprema podanicima, dobar i milostiv, a prema u~ewu na{e vere, veoma

raspoloèn “(8, 13). Prema tom parametru, Konstancije Hlor je pozitivnali~nost, nije progonio hri{}ane u delu Rimskog carstva gde je vladao na

EPISKOP JEVSEVIJE O CARU KONSTANTINU 41

Zapadu, ve} ih je “sklawao i ~uvao od nasiqa...“. Daqe kaè da “nije ru{io

na{e hramove,“ a kao nagrada za takvo pona{awe od Boga bilo je to {to je

“preminuo bez muka i onako kako li~i blaènima “(Isto). Na isti na~inovo potvr|uje i drugi savremeni hri{}anski pisac, Laktancije. On kaè za

Konstancija “da ne bi izgledalo da ne prihvata naloge starijih vladara,dozvolio je da se poru{e kapele, u stvari samo zidovi, no sa~uvao je neo-

{te}en Boìji hram koji se nalazi u qudima“ (Laktancije, O smrtiprogonilaca, 15, 7). Konstancije je, po Laktanciju, imao sina Konstantina,neporo~nog mladi}a dostojnog najvi{eg poloàja koji je i prikladnim ilepim dràwem tela i vojnom delatno{}u, po{tewem i jedinstvenomdruèqubivo{}u stekao naklonost vojnika i qubav careva (Isto, 18, 10).Daqe, kod Jevsevija dodu{e nema, ali Laktancije ipak saop{tava neke novepodatke u vezi sa samim Konstantinom Velikim. Kada opisuje caraGalerija surovog i beskrupuloznog mrziteqa i progoniteqa hri{}ana,kaè za wega da je izme|u ostalog hteo da na prevaru ubije mladog Kon-

stantina: “Pod izgovorom ve`be i zabave on je Konstantina izlagao zve-rima ... No uzalud, jer je Bo`ja ruka {titila mladi}a. I On ga je u odsudnom

~asu oslobodio iz Galerijevih ruku“ (Isto, 14, 4). Za cara Konstancija

Hlora, sli~no Jevseviju, svedo~i da je“ do~ekao kraj ìvota, onako kako je

èleo” (Isto 24,8).

Prvo delo koje je Konstantin u~inio jeste, prema Laktanciju, obnovasvete vere. Konstantin je bio oèwen }erkom cara Maksimijana, koja sezvala Fausta. Maksimijan kao mrziteq hri{}ana hteo je ~ak da ubije i svogzeta, cara Konstantina, ali mu je ovaj, pobediv{i ga, po{tedeo ìvot. âkje Maksimijan nagovarao svoju }erku Faustu da izda svoga muà, ali jezavera otkrivena i Maksimijan je bio ubijen (Isto, 30).

Za one koji stvari i doga|aje posmatraju samo sa strane, KonstantinaVelikog je rimska vojska izvikala za cara na Zapadu posle o~eve smrti.

Me|utim, Jevsevije je izri~it kada govori o tom doga|aju: “... Ali ga je

mnogo ranije za cara na~inio Onaj, koji je iznad svih careva, Bog ... “(Isto).Zato je Konstantin bogomizabrani car. Nisu ga qudi izabrali ipostavili, ve} poput apostola Pavla, koga je sam Gospod Hristos prizvaona apostolsku slu`bu, tako se i Konstantin na{ao kao car me|uapostolima, kako se i kaè u wegovoj slu`bi.

Jevsevijevu objektivnost kao zapisiva~a savremenih mu doga|ajamoèmo na kraju proveriti ili uporediti sa, jednu stotinu godina mla|impodacima koje nam saop{tava jedan drugi crkveni istori~ar, SokratSholastik (380-450). Posle jednog stole}a, bio je u prilici da proceniistinitost i objektivnost podataka o caru Konstantinu Velikom. Sokrat

kaè na samom po~etku svoje“ Crkvene Istorije“ (1,1) za{to Jevsevije nije

opisao sve doga|aje “u svoj puno}i“. Razlog je {to Jevsevije “hvali cara“(Isto). I za Sokrata Sholastika car Konstantin Veliki je neko ko je


spasio gra|ane Rima od Maksencijeve tiranije (Crkvena istorija 1,2). Ukontekstu pak sukoba Konstantina i Maksencija, Sokrat sagledavaKonstantinovo kona~no hri{}ansko opredeqewe koje se dogodilo, kao{to je poznato, prilikom ~udesnog vi|ewa znaka Krsta. On daqe kaè, ovogpodatka nema kod Jevsevija, da se caru iste no}i javio sam Gospod Hristos irekao mu da na~ini znak krsta. Sokrat u globalnoj proceni zna~aja Kon-stantinovog za hri{}anstvo ne krije svoju naklonost kada ukratko nabrajacareve zasluge: prestanak progona hri{}ana, povratak prognanih izprogonstva i osloba|awe utamni~enih, povra}aj imovine oduzetehri{}anima i gra|ewe ili obnavqawe poru{enih hri{}anskih hramova(Isto, 1, 2). Posebno hvali carevo po{tewe prema episkopima. Car je nasaboru u Nikeji (325) episkopima govorio na gr~kom jeziku, jer su episkopive}inom bili sa Istoka. U pismu Aleksandrijskoj crkvi car za sebe kaè

da je “od Boga nau~en sazvao u Nikeju mnoge episkope, kojima sam se i japridruìo kao jedan od vas. Osobito se radujem {to sam mogao biti vama

drug u slu`bi “(Isto, 1, 9). Kod Sokrata, isto tako, nalazimo podatak da jecar bio veoma strog prema nepokajanim jereticima arijancima: wihove

spise treba spaliti, ko ih krije “taj gubi ìvot, tome }e se odse}i glava

~im se dokaè da je kriv “(S. Sholastik, Istorija, 1,9). Neprijateqstvo

Jevreja prema hri{}anima on obja{wava “besnilom koje im je uro|eno“(Isto).

Detaqnije govori o gradwi hri{}anskih hramova u Konstantinovovreme. U carevoj poslanici Jevseviju Kesarijskom o gradwi hramova dajedetaqna uputstva kako to treba ~initi: hramove treba graditi, bilo nove,

ili obnavqati stare: “Sve {to je potrebno u tom poslu i tebi i drugima,

traì, i ostali neka preko tebe traè od stare{ina oblasti“ (Isto). Istotako car od Jevsevija traì da se prepisivawem umnoàvaju crkvene bogo-slu`bene kwige za potrebe sve ve}eg broja novih hramova. Caru je samo zaKonstantinopoq (Carigrad) potrebno u tom trenutku pedeset kwiga napergamentu. U pismu pak koje je car uputio episkopu MakarijuJerusalimskom detaqno govori o hramu i ostalim gra|evinama u Svetomgradu: o mermeru, o stubovima, mozaiku, pozlati, umetnicima - majstorimakoji izvode radove. Gradwu hrama direktno pomaè sam car, kao iupraviteq oblasti. Za novu prestonicu na istoku, Konstantinopoq, car je

doneo zakon o imenu grada, “drugi Rim“. Ovaj zakon je bio ~ak uklesan nastubu od kamena i nalazio se na, takozvanom, vojni~kom poqu blizu statuecara na kowu (Isto, 1, 15). Sokrat daqe kaè da je car kr{ten uNikomidiji, u istom gradu je i umro, a odatle je prene{en uKonstantinopoq i pogreben u hramu Svetih apostola (Isto, 1, 39). IJevsevije govori detaqno o gradwi hrama u Tiru, ~ak donosi beseduizgovorenu prilikom osve}ewa hrama. Gra|ewe hramova ima u prvom redu

misionarsku svrhu: .“.. I{ao je na to da namami o~i i onih qudi, koji su po


svojoj veri tu|i od nas; pa stoga niko nije mogao pro}i, a da ga ne dotakne usrcu spomen prethodne pusto{i, ... one prve mislio je tako zadobiti za

crkvu, a ove druge pobuditi da u|u u crkvu, da postanu weni ~lanov“i

(Jevsevije, Crkvena istorija 10,4). Lepota hrama je neodoqiva: “Ovaj svod,~ini se, kao da je poleteo u nebo, tako je visok, i ~isto se ponosiskupocenim kedrima s Livana ... U hramu su uzvi{eni prestoli za crkvenestare{ine, a stavio je stolove du` celog hrama, na sredini podigao je`rtvenik - svetiwa nad svetiwama. Da ne bi svako mogao do}i do te svetiwepostavio je naokolo drvenu ogradu ... a patos je od plo~a najboqeg mermera

...“. (Isto)

Zakqu~ak

Jevsevije je bio episkop u palestinskom gradu Kesarija (315-340.godine, ro|en 260). Li~no je preìveo progone hri{}ana od strane caraDioklecijana (284‡305), Galerija, Maksencija i Maksimina Daje. Kaoepiskop bio je ~esto puta, kako sam govori, svedok i o~evidac stradawahri{}ana, posebno u Svetoj zemqi gde je bio episkop. Me|u crkvenim

piscima rane Crkve, Jevsevije ve} odavno slovi kao “otac crkvene

istorije“ ili “hri{}anski Herodot“, zato {to je o ìvotu i postojawurane Crkve jedini on sa~uvao podatke za koje bez wega danas ne bismo znali.

Svoja crkveno-istorijska dela (posebno“Crkvena istorija“ i “Kon-

stantinov ìvot“) on i pi{e po uzoru na najpoznatije istori~are stareGr~ke i Rima. On, naravno, ima hri{}ansko poimawe i shvatawe istorije ukojoj se ni{ta ne doga|a bez Boìjeg svemogu}eg promisla i voqe.

Dodu{e, moderna istoriografija super-kriti~ki nastrojena ~estoputa neosnovano podvrgava kritici istinitost i verodostojnostJevsevijevog pisawa o caru Konstantinu Velikom. To ~ine navodno zbogtoga {to se dobro zna da je episkop Jevsevije bio ne samo poznanik ve}li~ni carev prijateq, i da je to navodno glavna smetwa da Jevsevije, kaopisac i Konstantinov biograf - ìvotopisac, bude objektivan i da pi{e

sire ira et studio (bez zavisnosti i pristrasnosti). Me|utim, sagledavaju}icelokupno spisateqsko stvarala{tvo Jevsevijevo, kao pre svega hri{}an-skog episkopa i pisca, nije te{ko zakqu~iti da je on veoma objektivan, ~akdosta kriti~an i prema samim hri{}anima ~iju istoriju opisuje. U tompogledu, svakako li~nost i delo cara Konstantina Velikog nije izuzetak.Svi Jevsevijevi podaci koji se odnose na cara Konstantina i wegov stav iodnos prema hri{}anstvu i Crkvi, nesumwivo su ta~ni. Jevsevije ponekaddo detaqa i sitnica, veoma precizno i dokumentovano osvetqava hri-{}ansku stranu Konstantinove vladavine. Nigde ne kaè da je carnepogre{iv i da nema razloga za kajawe, kao i svi drugi qudi. Car je bogomizabrani i ravnoapostolni. Ta ideja se neprekidno i dosledno prati.


Na temequ podataka koje Jevsevije daje o Svetom caru po~etkom IVveka, nastajalo je i vekovima se razvijalo hri{}ansko predawe, ne samo owemu, ve} i o wegovoj majci carici Jeleni, kao o uzornim i primernimhri{}anskim vladarima. Oni su bili i ostali paradigma za hri{}anskevladare u svim potowim hri{}anskim dràvama i narodima. Zasluga za tonajvi{e pripada episkopu Jevseviju Kesarijskom.

LITERATURA

Crkvena istorija Jevsevija Pamfila, prev. sa ruskog vladika Gavrilo,Beograd 1871.

A. Jevti}, Patrologija 2, isto~ni Oci i pisci 4. i 5. veka, od Nikeje doHalkidona 325‡451, Beograd 1984, 5‡15.

A. [meman, Istorijski put pravoslavqa, prev. sa ruskog M. i B. Markovi},Cetiwe 1994, 101‡107.

S. Sholastik, Crkvena istorija, prev. sa ruskog vladika Gavrilo, Beograd1886.

N. Ozimi}, Vojskovo|a, car i svetac, Izbor tekstova o liku i deluKonstantina Velikog, Ni{ 1997.

J. Popovi}, @itije svetih za maj, Beograd 1974, 489‡512.D. Bogdanovi}, Sveti Oci i U~iteqi Crkve, mala priru~na patrologija,

Beograd 1989, 82‡86.D. Stringer, Politi~ka teologija Jevsevija Pamfila episkopa kesarijskog,

prev. sa engleskog I. [krlec, Teolo{ki pogledi 1‡4 (1996), 133‡152.Laktancije, O smrti progonilaca, prev. sa latinskog M. Milin, Isto~nik

za 2002. godinu, 141‡159.

Radomir V. Popovi}

BISHOP EUSEBIUS OF CAESEREA ON THE EMPERORCONSTANTINE THE GREAT

Eusebius was a bishop in Palestinian town Caeserea (315‡340, born 260). Hepersonally survived the Christians exiles by the Emperor Diocletian (284‡305),Gallerius, Maksenlius, Maximini Daia. As a bishop, he was frequently, as he told,the eyewitness of the Christian suffering, especially in the Holy land, where he was abishop. Between the church writers, of the early church, Eusebije means `the fatherof the church history` or `Christian Herodotus` because only he preserved the factsabout the life and the existence of the old church which would have been unknowntoday without him. He wrote his religious and history works according to the mostfamous historians of the old Greece and Rome (especially Church history andConstantine life). He, of course, had Christian knowledge and understanding of his-tory, where nothing happens without first God almighty idea and will.

However, modern historiography, super critically oriented, frequently with-out any reason puts under suspicion the authenticity and verity of Eusebius`swittings about the Emperor Constantine the Great. It is naturally done for the factthat is Eusebius known, not only as the acquaintance, but also as his close friend and


that is, so called, the main disturbance here if Eusebius could be as a write andConstantine’s biographer objective and wrote sire ira et audio (without dependenceand prejudice). But reviewing the complete writer Eusebius creation, before all as aChristian bishop and writer, it is not very hard to conclude that he was very objec-tive, even full of critics towards the very Christians whose history he describes.From this point the work and the life of the Emperor Constantine is not the excep-tion. All the facts by Eusebius, relating to the Emperor Constantine and his attitudetoward Christianity and the Church, are true without any doubt. Eusebije sometimeslightens the Christian side of Constantine reign till the very details and bits, very pre-cisely and documented. He does not mention that the Emperor is unmistakable andthat he does not have the reason for repentance like all the others. The Emperor isGod chosen one equal to the Apostles. That idea is constantly and truly followed.

On the data basis, given by Eusebius about the Holly Emperor, from the be-ginning of the IV century the Christian tradition was appearing and developing notonly about him but also about his mother the Empress Helena, as well as about themodel Christian monarchs of the time. Those were and remained the paradigm forthe Christian monarchs in all the later Christian states and also for the people. Thecontribution for that mostly belongs to the bishop Eusebius Caeserea.


Documents

Radomir Popovic