PUNIM DIPLOME - · PDF file2 Dedikuar Jetën, dashurinë, suksesin gjithҫka të mirë që kam në këtë jetë, ia dedikoj dy personave, me mallin e të cilëve u rrita dhe po jetoj

UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”

FAKULTETI I EDUKIMIT

PROGRAMI FILLOR

PUNIM DIPLOME

Tema: “Shpjegimi i zanoreve në klasën e parë”

Kandidatja: Prof. Ass. Dr.:

Valmira Tahiraj Sindorela Doli-Kryeziu

Gjakovë, 2017

2

Dedikuar

Jetën, dashurinë, suksesin gjithҫka të mirë që kam në këtë jetë, ia dedikoj dy personave, me mallin

e të cilëve u rrita dhe po jetoj ҫdo ditë.

Do të më mungojnë duartrokitjet e juaja sot, po në vend të duarve tuaja, do ta vendos dorën

time në zemër, sytë kah qielli, dhe me zërin që e dëgjoni vetëm ju, do të them “ia dola edhe kësaj

here, ia dola për ju”.

Babait dhe vëllait tim të dashur…

3

FALENDERIME

“Për të ëndërruar një ëndërr të duhet aq pak kohë, janë sekondat që i japin formën e duhur, por

duhen vite për t’i dhuruar jetë kësaj ëndrre, janë njerëzit që e mundësojnë këtë ëndërr, dashuria,

vullneti dhe shpeshherë sakrifica”.

Çdo punë që realizohet me ndihmën e të tjerëve është punë që të dhuron akoma më shumë

dashuri brenda saj, kështu edhe në lidhje me finalizimin e këtij punimi duhet të falënderoj disa

persona.

Një falënderim i veçantë për profesoreshën e nderuar Sindorela Doli-Kryeziu, e cila gjithmonë

është treguar e gatshme në çdo moment, për çdo lloj këshille, për çdo lloj përkrahje. Përveç kësaj

mbështetje të ofruar, falënderimi i veçantë bazohet në nderin që më dhuroi si mentore e temës.

Po ashtu, dëshiroj të falenderoj familjen që janë fryma motivuese, besimi im në çdo gjë dhe

miqtë e mi për mbështetjen që më kanë dhënë në çdo ҫast.

Faleminderit të gjithëve!

4

ABSTRAKTI

Gjuha është elementi thelbësor i ҫdo kombi, dhe si e tillë është unike e cila në vete barthistorinë dhe kulturën e ҫdo populli. Gjuha shqipe është një nga gjuhët e lashta të Ballkanit edhepse e dokumentuar me shkrim në shek-XV në vazhdimësi janë mbajtur takime dhe kongrese për

njësimin e gjuhës standarde, gjuhë e cila është mjaft e pasur dhe ka karakteristika të shumta.

Alfabeti i gjuhës shqipe ka gjithsej 36 shkronja të ndara në 29 bashkëtingëllore dhe 7zanore, të gjitha këto shkronja kanë specifikat e tyre dalluese, kështu që me anë të këtij punimido të mundohem të vë në pah dallimet kryesore në mes të bashkëtingëlloreve dhe zanoreve, e nëveҫanti tiparet krysore të zanoreve, arsyen pse ekziston një ndarje e tillë, dallimet fuksionale tëtyre si dhe ndarjet e tjera.

Me anë të këtij punimi jam munduar të studioj në mënyrë të hollësishme fonemat,përkatësisht zanoret e gjuhës shqipe dhe të interpretohen te gjeneratat në mënyrë sa më tënxëshme. Njëherit unë si mësusese e ardhshme të jem e përgatitur që gjatë punës sime t’u ofrojgjeneratave njohuri të kuptueshme dhe logjike për zanoret e gjuhës shqipe. Ky punim i imi do tëjetë sadopak një udhërrëfim për mua së pari, mësuesit e ardhshëm dhe për nxënësit një model i tëstudiuarit të fonemave të gjuhës shqipe.

Fjalët kyҫe: alfabeti, shkronja, zanore, gjuha, tingulli , nxënësi.

5

PËRMBAJTJA

FALENDERIME . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3

ABSTRAKTI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

HYRJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

KAPITULLI I. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

1. Gjuha dhe shkrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

1.1. Gjuha shqipe gjatë historisë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

1.2. Mendimet, të dhënat rreth alfabetit të gjuhës shqipe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

1.3. Kongresi i Manastirit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

KAPITULLI II. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14

2. Fonetika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

2.1. Lidhja e fonetikës me degët e tjera të gjuhësisë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

2.2.Tingujt dhe aspektet e studimit të tyre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

2.3. Aspekti funksional ose fonologjik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16

2.3.1. Fonema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

2.3.2. Klasifikimi funksional i zanoreve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

2.4. Aspekti akustik i tingujve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

2.4.1. Karakteristikat kryesore akustike të tingujve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

2.4.2. Tiparet akustike të zanoreve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20

2.5. Aspekti nyjëtimor i tingujve. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20

2.5.1. Si dallohen zanoret në aspektin nyjëtimor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

2.6.Parimet e klasifikimit të zanoreve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

KAPITULLI III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

3. Shpjegimi i zanoreve në klasën e parë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

3.1. Të mësuarit sipas strukturës ERR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

3.1.1. Evokimi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

6

3.1.2. Realizimi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

3.1.3. Reflektimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

3.2. Metodat e mësimdhënies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

3.3. Mjedisi i të nxënit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

3.4. Mjetet mësimore. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

3.5. Tingulli dhe zanorja A, a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

3.6. Tingulli dhe zanorja E, e. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33

3.7. Tingulli dhe zanorja O, o. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

3.8. Tingulli dhe zanorja Y, y. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

PËRFUNDIMI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44

LITERAURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

AUTOBIOGRAFIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..46

7

HYRJE

“ Të mësuarit, e vetmja rrugë e sigurt drejt suksesit”

Kjo thënie dhe shumë të tjera si kjo të thëna nga njerëzit e dijes, më motivuan për të

vazhduar suksesshëm edhe pse e përcjellë me shumë sfida, lodhje, por ishte dëshira dhe vullneti

që më forcuan dhe më ndihmuan të arrij deri këtu.

Të qenit mësuese është profesioni më fisnik në botë sepse si i tillë është dëshmuar

gjithmonë, prandaj jo rastësisht kam vendosur të jem pjesë e këtij profesioni. Ҫdo punë kërkon

përkushtim në mënyrë që të arrijë qëllimin e saj të mirë, andaj jam munduar që me përpikmëri të

realizoj këtë punim.Punimi i diplomës ka qëllimin e tij sfidues, ku nëpërmjet tij ne mundohemi t’i

vendosim në pah të arriturat tona gjatë këtyre viteve. Unë me anë të këtij punimi kam vendosur të sfidoj

veten time.Pas shumë kërkimeve për një temë sa më aktuale dhe të rëndësishme vendosëm për këtë temë,

shkronjat përbëjnë bazën thelbësore të të folurit dhe të të shkruarit, prandaj është e domosdoshme të

njihemi nga afër me to në mënyrë që t’i evidentojmë gabimet e mundshme qoftë në të folur apo në të

shkruar.

Gjuha është një ndër dukuritë më të rëndësishme shoqërore dhe veҫoria kryesore e ҫdo

populli, prandaj si e tillë secila gjuhë i ka specifikat e saja. Gjuha shqipe është emërtim i

përbashkët për gjuhën standarde të shqiptarëve duke përfshirë edhe dialektet dhe nëndialektet me

të cilat flasin apo kanë folur shqiptarët, prandaj është lënda më e rendësishme që shpjegohet në

shkollat tona.

Alfabeti i gjuhës shqipe ka gjithsej 36 shkronja, 29 bashkëtingëllore dhe 7 zanore kështu

që me anë të këtij punimi do të mundohem të shpjegoj kuptimin e zanoreve e sidomos

shpjegimin e tyre për klasën e parë. Zanoret e gjuhës shqipe janë: a, e, ë, i, o, u dhe y tinguj këta

që artikulohen në hapësirën e gojës pa hasur në asnjë pengesë.

8

Në kapitullin e parë kam shpjeguar rëndësinë e gjuhës shqipe, për historinë e saj, për të

dhënat dhe mendimet rreth alfabetit duke përfshirë ngjarjen më të rëndësishme, Kongresin e

Manastirit.

Në kapitullin e dytë jam munduar të shpjegoj rreth degës së fonetikës e cila studion tingujt,

klasfikimin e tingujve, dallimin në mes të zanoreve dhe bashkëtingllorëve, me fokus të veҫantë

tek zanoret.

Gjithҫka që mësohet duhet të jetësohet me anë të praktikës, dhe përcjellja e dijes tek

nxënësit është misioni im më i rëndësishëm prandaj është e domosdoshme që të përdoren metoda

sa më praktike në mënyrë që nxënësit ta kenë sa më të lehtë të mësuarit e sidomos kur bëhet fjalë

për nxënësit e klasës së parë duke marrë parasysh ndjeshmërinë e tyre, të gjitha këto janë

shpjeguar në kapitullin e tretë.

9

Kapitulli I

1. Gjuha dhe shkrimi

Gjuha si mjet komunikimi paraqitet në dy forma e folur dhe e shkruar. Gjuha e folur ështëe vjetër sa vetë njeriu. Në krahasim me gjuhën e folur, shkrimi është më i ri. Shkrimi ka lindurnga nevojat e njerëzve për të fiksuar mendimet e tyre dhe për t’ua transmetuar atë të tjerëve nëkohë të ndryshme.1

Shkrimi i një gjuhe është dukuri kulturore, që zakonisht mund të përcaktohet se cilës kohëi takon si datë, sepse me shkrimin nis jo vetëm historia e asaj gjuhe, por edhe vetë historia edokumentuar e popullsisë. Prandaj shkrimi është një nga shpikjet më të mëdha të njerëzimit.2

Njihen tre tipa kryesor të shkrimit, që kanë zëvendësuar historikisht njëri-tjetrin:

Piktografia (nga lat. Pictus-i vizatuar + greq. Graphio- shkruaj) është shkrimi me

anë të vizatimeve, që përbën dhe fillimin e shkrimit grafik. Shenjat e këtij

shkrimi janë piktogramet (vizatime skematike të njerëzve, kafshëve shpendëve,

drurëve, sendeve etj..). Me anën e këtyre vizatimeve paraqiteshin situata të jetës

së përditshme si gjuetia, sende, qenie etj..

Ideografia( nga greq. Idea-ide + grapho-shkruaj), domethënë shkrimi me anë të

ideve, të nocioneve etj.. Ky lloj shkrimi shënon një shkallë më të lartë në

zhvillimin e shkrimit. Ideografia lindi nga nevoja për të paraqitur grafikisht atë që

nuk është konkrete dhe nuk mund të vizatohet. Ndërsa piktogrami paraqet vetë

sendin, ideogrami paraqet simbolin e sendit.

Fonografia (nga greq. Phone-tingull + grapho-shkruaj) është mënyra e shkrimit

ku shenjat tregojnë elementet tingullore të fjalës d.m.th. rrokjet dhe tingujt.

Ka dy lloje te shkrimit fonografik: shkrimi me rrokje dhe shkrimi me tinguj

(fonema).

Fonografia shënon një etapë më të lartë në zhvillimin e shkrimit.

Fjalitë analizohen nënjësi më të vogla: në filllim me rrokje. Kështu lindi shkrimi

me rrokje ose shkrimi silabik, ku ҫdo rrokje paraqitet me një shenjë të veҫantë.

1Jashari. A, Kryeziu. B “Gjuhë Amtare”, Prishtinë, 2011, fq. 27-28.2 Lloshi. Xhevat “Rreth alfabetit të gjuhës shqipe”, Shkup, 2008, fq. 7.

10

Shkrimi më i vjetër silabik është shkrimi i shumerëve ( Mesopotami) rreth 200

vjet p.e.s. dhe shkrimi i grekëve të vjetër në Kretë dhe në Qipro.

Etapa e fundit e zhvillimit të shkrimit eshtë shkrimi tingullor, ku ҫdo tingull

paraqitet me shkronja te vecanta. Një sistem i tillë u krijua në greqishten e vjetër

(shek. VII- VI p.e.s.) mbi bazën e alfabetit fenik.3

1.1. Gjuha shqipe gjatë historisë

Gjuha shqipe sot flitet në Shqipëri dhe jashtë kufijve të saj në Kosovë, në Maqedoninë

Veriperëndimore të sotme, në territorin ndërmjet Shkupit, Gostivarit, Tetovës dhe Dibrës , në

Serbinë Jugore të sotme, në Preshevë, në Bujanovc dhe në Medvegjë, në pjesën jugperëndimore

të Malit të Zi të sotëm, në Krajë, në Ulqin me rrethina deri në Tivar dhe në Ҫamëri, në Greqinë

Veriperendimore të sotme. Shqipja, pra, flitet në viset perendimore të Ballkanit, aty ku

kryqëzohen rrugët që lidhin lindjen me perëndimin, pikërisht në atë rajon që ka qenë djepi i

qytetërimit antik evropian.

Gjithashtu, shqipja flitet edhe në diasporë (në Itali, në Greqi, në Bullgari, në Ukrainë),

edhe në shumë vende të kontinentit tonë dhe më gjerë në Amerikë, në Azi dhe në Australi nga

shqiptarë të vendosur atje në kohë më të hershme ose më të vonshme.

Në rrethinat e Durrachium-it (Durrësi i sotëm) u formua nyja e Shtetit të parë Ilir. Gjuha e kësaj

popullsie ishte ilirishtja.

Shqiptarët janë pasardhës të ilirëve dhe gjuha shqipe pasardhëse e ilirishtes. Nga kjo gjuhë

nuk kanë mbetur veҫse pak fjalë, disa emra gjeografikë dhe emra personash ilirë të cilët mund të

shpjegohen me emra të shqipes. Kështu p.sh. Dardania është shpjeguar me shqipen dardhë,

Dalmatia me shqipen delme, dele, Ulkin me shqipen ujk, ulk, Bardhyl me shqipen i bardhë, Daz

me shqipen dash.

3 Jashari. A, Kryeziu. B “Gjuhë Amtare”, Prishtinë, 2011, fq. 27-28.

11

Në shekullin VII Shqipëria u pushtua nga sllavët, kurse në shekullin XV nga turqit

otomanë. Pushtimi otoman vazhdoi pesë shekuj, deri me 28 nëntor 1912. Gjatë kësaj periudhe të

gjatë pushtimi, gjuha dhe kultura shqiptare kanë qenë nën ndikimin e gjuhës e të kulturës latine,

greko-bizantine, sllave e turke. Gjenden në shqipe fjalë me origjinë nga greqishtja e vjetër,

latinishtja, greqishtja bizantine, sllavishtja, turqishtja etj..

Është e vërtetë që shqipja ka pësuar ndikime nga gjuhët e huaja, sidomos në leksik, por

është po kaq e vërtetë që ajo ka shfaqur aftësi për t’i asimiluar dhe ndryshuar sipas modelit të vet

huazimet, duke treguar forcën dhe gjallërinë e saj. Ajo ka ruajtur origjinalitetin e saj si gjuhë

indeoevropiane me strukturë fonetike, gramatikore e leksikore të veҫantë. Gjuha shqipe, pra, i

përket familjes së gjuhëve indeoevropiane. Rreth dy mijë fjalë të shqipes janë me origjinë

indeoevropiane.

Në historinë e Shqipërisë dhe të shqiptarëve Rilindja Shqiptare (XIX-XX) zë një vend të

vecantë. Gjatë kësaj periudhe problemet e gjuhës u bënë pjesë përbërëse e programit të Rilindjes

Shqiptare, e cila me alfabetin e Shoqërisë së Stambollit(1878) hodhi bazat për zgjidhjen e

problemit të alfabetit të gjuhës shqipe, i cili përfundimisht u zgjidh në Kongresin e Manastirit me

1908. Në bazë te alfabetit të gjuhës shqipe është alfabeti latin.4

1.2. Mendimet, të dhënat rreth alfabetit të gjuhës shqipe

Gjuha greke (e vjetër) sjell termin “alfabet” alfa + betos (emërtimi i dy shkronjave të para

të alfabetit të saj: alfa dhe beta), i cili shënon tërësinë e shkronjave të vëna në radhë sipas një

rendi të caktuar tradicional, që shërbejnë për të shkruar një gjuhë.

Shkronjat paraqesin grafikisht sistemin tingullor të gjuhës. Numri i shkronjave të ҫdo

alfabeti varet nga numri i tingujve themelorë (fonemat) që ka gjuha që ai përfaqëson. Në

përgjithësi në gjuhë të ndryshme, numri i shkronjave është më i vogël se numri i tingujve.

Alfabeti i gjuhës shqipe është mbështetur në alfabetin latin, ashtu si shumë gjuhë të

vendeve të tjera. Autorët e shekujve XVI dhe XVII përdorën alfabetin latin të plotësuar dhe me

pesë shkronja të posaҫme.

4 Beci. B, “Gramatika e gjuhës shqipe për të gjithë”, Botime EDFA, Tiranë , 2004, 15-17.

12

Shqipja është shkruar edhe me shkronja greke. Në shekullin XVII u përdor dhe alfabeti

turko-arab, me të cilin kanë shkruar bejtexhinjtë.Në historinë e shkrimit të shqipes janë bërë

përpjekje për të krijuar alfabete origjinalë.

Me një frymë thellësisht kombëtare e zgjjidhi ҫështjen e alfabetit Naum Veqilharxhi, i cili

krijoi një alfabet të veҫantë, të ndryshëm nga alfabetet e përdorura gjerë atëherë, duke synuar që

të ishte injëjtë për të gjithë shqiptarët.

Përpjekje të mëtejshme për krijimin e një alfabeti të përgjithshëm u bënë në vitet ’60 të

shekullit XIX, dhe më pas, nga një grup atdhetarësh të shquar, si: K. Kristoforidhi, P. Vasa, H.

Tahsini, J. Vretoja, S. Frashëri etj., të cilat u kurorëzuan në kohën e Lidhjes se Prizrenit, me

hartimin e alfabetit të Stambollit (Alfabetarja).

Kongresi i Manastirit (1908) e zgjidhi përfundimisht ҫështjen e alfabetit të gjuhës shqipe.

Ai u shpreh për përdorimin e alfabetit të Stambollit dhe të një alfabeti latin që e përpunoi vetë

kongresi.5

Alfabeti i shqipes ka 27 shkronja dhe me to jepen 36 fonema, duke shtuar dyshkronjësha.

ABC-ja është një bashkësi shenjash grafike të një sistemi shkrimi, ose është një sistem

shkronjash për të dhënë me shkrim tingujt e në gjuhë.6

5 Jashari. A, Kryeziu. B “Gjuhë Amtare”, Prishtinë, 2011, fq. 28-29.6 Lloshi. Xhevat “Rreth alfabetit të gjuhës shqipe”, Shkup, 2008, fq. 78.

13

1.3. Kongresi i Manastirit – një ngjarje e rëndësishme për një gjuhë të

përbashkët shqipe

Ngjarjet e ndryshme politike në Perandorinë Osmane ndikuan edhe më shumë në

zhvillimin e veprimtarive patriotike për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe. Një detyrë me

rëndësi të madhe kombëtare, shkencore dhe politike ishte edhe ҫështja e formimit të alfabetit të

përbashkët.

Përpjekjet për të organizuar një kongres në nivel kombëtar për të parëdhe arritur në një

përfundim të unifikuar të ҫështjes së alfabetit në interes të mbarë shqiptarëve po bëheshin të

shumta. Iniciativën e mori klubi “Bashkimi” i Manastirit, i cili në mbledhjen e 23 gushtit të vitit

1908 vendosi të organizonte një kongres me qëllim që t’i japim mbarim kësaj të madheje nevojë

për bashkimin e të gjithë shqiptarëve në një abc. Në këtë kongres morën pjesë mjaft përfaqesues

nga të gjitha vendet ku jetonin shqiptarët, ishin gjithsej 50 delegatë. Këto punime zgjatën nëntë

ditë dhe përmes diskutimeve u arritën qëndrime unike për alfabetin kombëtar për të gjithë

shqiptarët. Në këto seanca plenare u aprovuan vendime të rëndësishme, siҫ ishin:

a). U përkrah mendimi që baza e alfabetit të ardhshëm të gjuhës shqipe të ishte ekskluzivisht

alfabeti latin;

b). Kongresi zgjodhi një Komitet apo Komision prej 11 antarësh i cili do të vendoste për

alfabetin e shqipes, ndërsa pjesëmarrësit e Kongresit qenë betuar se do t’i pranonin vendimet e

Komisionit të Kongresit.

Kongresi i Manastirit i përfundoi punimet me sukses me 22 nëntor me 1908 dhe hyri në

historinë e kulturës shqiptare si Kongresi që vendosi për unifikimin e alfabetit të gjuhës

shqipe.Ishte një fitore e një rëndësie të veҫantë për mbarë popullin shqiptar, që nga periudha e

RilindjesKombëtare shqiptare e gjer më sot, duke ndihmuar për formimin e gjuhës së përbashkët

letrare shqipe.7

7Kryeziu-Doli. S, “Shtrirja e shqipes standarde në Gjakovë”, Temë doktorature, Tiranë, 2013, fq. 39.

14

KAPITULLI II

2. Fonetika

Fonetika (nga greq. phonetikos, phone <<tingull, zë>>), është shkenca që merret me

studimin e rrafshit ose të anës tingullore të gjuhës.8 Është rrafshi bazë i gjuhës mbi të cilin

ngrihen rrafshet e tjera të saj.9

Fonetika është dega themelore e gjuhësisë, që studion mjetet tingullore të gjuhës shqipe,

d.m.th.strukturën tingullore të ligjërimit tingujt-fonemat, ligjësitë e bashkimit e të ndryshimit si

dhe funksionin e tyre në komunikim. Ajo i studion tingujt e nyjëtuar të gjuhës. Në fonetikë

studiohen edhe dukuritë e tjera të gjuhës tingullore si theksi, intonacioni etj..

Në vartësi nga objekti dhe qëllimet e studimit, fonetika mund të jetë përshkruese dhe historike.

Fonetika përshkruese merret me studimin e aspektit nyjëtimor, fizik, perceptivdhe

funksionaltë mjeteve tingullore të një gjuhe të dhënë në një moment të caktuar, kurse fonetika

historike studion evolucionin e mjeteve tingullore të një gjuhe gjatë historisë së zhvillimit të

saj.Fonetika përshkruese ndahet në: fonetikë nyjëtimore, në fonetikë akustike, në fonetikë

dëgjimore ose auditive dhe në fonetikë funksionale ose fonologji. Në fonetikën përshkruese

mund të përfshihet edhe fonetika kombinatore edhe fonostilistika.10

Përveç fonetikës së gjuhëve të veҫanta, që mund të jetë përshkruese ose historike, ekziston

dhe fonetika e përgjithshme, që studion mundësitë tingullore të aparatit të të foluritdhe mënyrat e

ndryshme të përdorimit të tyre në gjuhë të ndryshme.11

8Beci.B, “Fonetika e gjuhës shqipe”, Tiranë, 2004, fq. 10.9 Memushaj. R, “Hyrje në gjuhësi”, Tiranë, 2014, fq. 61.10 Beci. B, “Fonetika e gjuhës shqipe”, Tiranë, 2004, fq. 10-11.11 Dodi. A, “Fonetika dhe Fonologjia e gjuhës shqipe”, Tiranë, 2004, fq. 6.

15

2.1. Lidhja e fonetikës me degët tjera të gjuhësisë

Gjuha si dukuri shoqërore konkrete realizohet, siҫ dihet, përmes një sistemi të caktuar

tingujsh-fonemash, një strukture të caktuar gramatikore dhe njësive të shumta leksikore, që

shërbejnë si mjet komunikimi ndërmjet njerëzve.

Fonetika si pjesë përbërëse e strukturës së një gjuhe, pa të cilën nuk ka gjuhë, ka lidhje me

të gjitha degët e gjuhësisë. Ajo është bazë për shpjegimin e shumë dukurive gjuhësore. Njësitë në

vetvete pa kuptim (tingujt-fonemat), që i studion fonetika, materializohen në gjuhë përmes

fjalëve, fjalive dhe kështu ato shërbejnë si mjet komunikimi. Këtu vërehet, në të vërtetë, lidhja e

ngushtë e fonetikës me leksikologjinë, me shkencën e gjuhësisë që merrret me studimin e fondit

të fjalëve të një gjuhe, me përbërjen leksikore të saj.

Fonetika është e lidhur ngushtë sidomos me morfologjinë, me atë pjesë të gramatikës, që

merret me studimin e formave të fjalëve si dhe me kuptimet e tyre. Shumë dukuri fonetike kanë

të bëjnë me morfologjinë, d.m.th.janë morfologjizuar, si p.sh. ndërrimet e fenomeneve të një

kategori emrash në shumës: dash: desh, mik: miq, zog: zogj, shekull: shekuj etj. Këto këmbime

tingujsh si dhe disa dukuri të tjera gjuhësore, sa janë dukuri fonetike, aq janë edhe dukuri

morfologjike (numri është kategori gramatikore).

Fonetika është e lidhur ngushtë edhe me sintaksën, me atë pjesë gramatikës, që studion

përveҫ togfjalëshit e fjalisë edhe mjetet e shprehjes sintaksore, si: fleksionin, fjalët shërbyese,

intonacioni etj..Pikërisht intonacionin dhe theksin si njësi bisegmentore (jolineare) i studion edhe

fonetika.

Nga sa u tha më lartë del se fonetika, leksikologjia dhe gramatika, megjithëse e studiojnë

gjuhën nga aspekte të ndryshme, si disiplina të shkencës së gjuhësisë, ato e ndihmojnë dhe e

plotësojnë njëra-tjetrën.12

12 Nushi. M, “Gjuha e sotme shqipe I”, Prishtinë, 2003, fq. 16-17.

16

2.2. Tingujt dhe aspektet e studimit të tyre

Njësitë fonetike të gjuhës mund të studiohen në aspekte të ndryshme. Ndër këto njësi

tingujt zënë një vend të veҫantë. Dihet se fonetika studion tingujt e nyjëtuar të gjuhës, duke u

interesuar në radhë të parë për funksionin e tyre në procesin e komunikimit midis njerëzve.

Tingujt e ligjërimit studiohen:

1) Në aspektin funksional ose fonologjik, që zbulon funksionin e tyre në procesin e

komunikimit;

2) Në aspektin akustik, që zbulon karakteristikat fizike të tingujve;

3) Në aspektin nyjëtimor, që zbulon fiziologjinë e formimit të tyre.

2.3. Aspekti funksional ose fonologjik

Aspekti funksional është aspekti më i rëndësishëm i studimit të anës tingullore të gjuhës,

sepse gjuha është dukuri shoqërore, që ka lindur në shoqëri dhe i shërben asaj. Tiparet

nyjëtimore dhe akustike të tingullit studiohen jo si dukuri në vetvete, por si mjete për realizimin

e këtij funksioni.Studimi i tingujve në aspektin akustik dhe nyjëtimor duhet të plotësohet me

studimin e tyre në aspektin funksional, që zbulon rolin që luajnë ata në funksionin e gjuhës si

mjet komunikimi në shoqëri.Këto aspekte studimi janë të ndërlidhura dhe plotësojnë njëri-tjetrin.

17

Fonetika në kuptimin e ngushtë të fjalës, që studion njësitë tingullore të ligjërimit në

aspektin nyjëtimor e fizik dhe fonologjia, që i studion këto njësi nga ana funksionale, përbëjnë

dyaspekte të studimit të një disipline të vetme gjuhësore, prandaj fonologjinë e quajnë edhe

fonetikë funksionale.

Studimi i tingujve nga pikëpamja e rolit që luajnë për ndë rtimin dhe për dallimin e

njësive të kuptimshme të gjuhës, d.m.th. të fjalëve dhe të morfemave, përbënë objektin kryesor

të teorisë së fonemave dhe të fonologjisë, ku fonemat zënë vendin kryesor.13

2.3.1. Fonema

Në qoftë se fonetika nyjëtimore dhe akustike studiojnë natyrën fizike të tingujve, fonetika

funksionale ose fonologjia studion funksionin që kryejnë dhe rolin që luajnë tingujt në dallimin e

fjalëve dhe formave të tyre, si edhe mënyrën e organizimit të tyre në sistem. Njësia themelore e

fonetikës funksionale ose e fonologjisë është fonema.

Grupimi i tingujve në fonema bëhet në bazë të vlerës funksionale që kanë tingujt. Fonema

është njësia më e vogël tingulllore e gjuhës që ka vlerë funksionale dhe që nuk mund të ndahet

në pjesë më të vogla në planin linguistik. Fonemat janë tinguj që nuk kanë kuptim në vetvete, por

që shërbejnë për të dalluar leksemat ose morfemat nga njëra-tjetra, janë, pra, njësi tingullore që

shërbejnë për të dalluar kuptimin e fjalëve dhe të morfemave, domethënë njësi kuptimdalluese.14

13Dodi.A, “Fonetika dhe Fonologjia e gjuhës shqipe”, Tiranë, 2004, fq. 25-26.14 Beci. B, “Fonetika e gjuhës shqipe”, Tiranë, 2004, fq. 84.

18

2.3.2. Klasifikimi funksional i zanoreve

Kundërvëniet (dallimet me vlerë funksionale) në sistemin e zanoreve të shqipes standarde

përcaktohen nëtre faktorë fiziologjikë, shkalla e hapjes, vendi i formimit dhe pjesëmarrja e

buzëve.

Sistemin funksional të zanoreve të shqipes standarde mund ta paraqesim në këtë mënyrë:15

TË PËRPARME QENDRORE TË PRAPME

JOBUZORE BUZORE

TË MBYLLYRA i y (buzore) u

TË MESME e ë o

a

2.4. Aspekti akustik i tingujve

Tingujt e të folurit, sikurse edhe tingujt e tjerë të natyrës përfitohen nga dridhjet e valëve të

ajrit të shkaktuara nga trupi fizik. Këto dridhje të trupit fizik mund të jenë ritmike dhe aritmike.

Nga dridhjet ritmike përfitohen tonet ndërsa nga dridhjet aritmike zhurmat. Zanoret kryesisht

janë tone, ndërsa bashkëtingëlloret zhurma.16

15Beci. B, “Fonetika e gjuhës shqipe”, Tiranë, 2004, fq. 8816Nushi. M, “Gjuha e sotme shqipe I”, Prishtinë, 2003, fq. 21.

19

2.4.1. Karakteristikat kryesore akustike të tingujve

Lartësia e tingullit varet nga numri i dridhjeve në njësinë e kohës (si njësi e tillë

zakonisht merret sekonda). Sa më i madh të jetë numri i dridhjeve në sekondë, aq

më i lartë është tingulli. Lartësia e tingullit matet me herc (hc), që është baraz me

një dridhje të plotë (periodë) në sekondë. Veshi i njeriut mund të përceptojë tinguj

me një diapazon prej 16-20.000 herc.

Forca ose intensiteti fizik i tingullit varet nga amplituda e dridhjes (d.m.th. nga

largesa midis pikës së qetësisë dhe pikës skajore që arrin trupi që dridhet). Sa më

e madhe të jetë amplituda, aq më i fortë është tingulli. Si njësi matjeje zakonisht

përdoret vati (për cm2).

Tingujt e ligjërimit të njeriut janë vendosur në diapazonin nga 1000-8000 hc.

Veshi injeriut është më i ndjeshëm për tingujt e ligjërimit me denduri nga 1000-

2500 hc. Intensiteti i tingullit lidhet me dukuri të ndryshme të ligjërimit, por

sidomos me tipin e theksit që quhet dinamik, ku zanorja e theksuar dallohet nga e

patheksuara sidomos nga forca më e madhe.

Gjatësia e tingujve është sasia e kohës që përdoret për shqiptimin e tyre. Kjo

gjatësi varet nga faktorët e ndryshëm, ndër të cilët mund të përmendim

shpejtësinë e të folurit, theksin, etj. Sa më e madhe të jetë shpejtësia e të folurit,

aq më e vogël do të jetë gjatësia e tingujve të vecantë dhe e kundërta. P.sh.

zanoret e theksuara në gjuhën shqipe janë zakonisht më të gjata se të

patheksuaratetj..

Gjatësia e zanoreve në shqipen letrare nuk kryen funksion dallues, por ka rëndësi

për normën e shqiptimit letrar.17

17Dodi.A, “Fonetika dhe Fonologjia e gjuhës shqipe”, Tiranë, 2004, fq. 14-18.

20

2.4.2. Tiparet akustike të zanoreve

Faktorët më të rëndësishëm, pra, për klasifikimin akustik të zanoreve janë tonaliteti i

formantit të parë (F1) dhe tonaliteti i formantit të dytë (F2).18 Përshkrimi akustik i zanoreve

mbështetet në dallimet në pozicionin e F1 dhe F2 në spektrin akustik të tyre.

Kështu sipas pozicionit të F1dhe F2 në spektrin akustik, dallohen zanore:

kompakte dhe difuze

të mprehta dhe të rënda

bemole dhe të thjeshta (jobemole).

Në gjuhë të tjera, zanoret dallojnë edhe nga tipare të tjera akustike p.sh., në disa gjuhë ka disa

seri paralele: zanore hundore dhe zanore johundore, si p.sh. frëngjishtja ose dialekti verior i

shqipes.19

2.5. Aspekti nyjëtimor i tingujve

Fonetika nyjëtimore (ose fiziologjike) merret me fiziologjinë e prodhimit të tingujve të

ligjërimit. Ajo studion aparatin e të folurit të njeriut dhe lëvizjet e pozicionet e organeve të të

folurit për të nyjëtuar tingujt.20

Për t’i studiuar tingujt në këtë aspekt, është e nevojshme të njohim, qoftë dhe në vija të

përgjithshme ndërtimin e aparatit të të folurit, si dhe funksionin e organeve që marrin pjesë në

shqiptim.

18Beci.B, “Fonetika e gjuhës shqipe”, Tiranë, 2004, fq. 49.19Mamushaj.R, “Hyrje në gjuhësi”, Botimi i dytë, Tiranë, 2004, fq. 91-92.20Mamushaj.R, “Hyrje në gjuhësi”, Botimi i dytë, Tiranë, 2004, fq. 62.

21

Të gjitha organet që marrin pjesë në prodhimin e tingujve të të folurit, përbëjnë aparatin e të

folurit.

Aparati i të folurit përbëhet prej këtyre organeve: mushkërive, laringut (ku janë vendosur

tejzat e zërit), faringut, zgavrës së gojës, gjuhës, buzëve, dhëmbëve, zgavrës së hundës, qiellzës

dhe njerithit (uvulës). Dihet se këto organe kryejnë funksione të ndryshme biologjike: ato

shërbejnë si organe të frymëmarrjes, të nuhatjes, të shijimit etj.. Por njeriu, si qenie shoqërore, i

përdor ato edhe si aparat i të folurit, për nyjëtimin e tingujve.

Organet që marrin pjesë në nyjëtimin e tingujve, mund të jenë të lëvizshme dhe të

palëvizshme, ose, siҫ quhen ndryshe aktive dhe pasive. Në organet aktive përfshihen tejzat e

zërit, gjuha, qiellza e butë me njerithin dhe buzët. Në organet pasive futen qiellza e fortë (së

bashku me alveolat) dhe dhëmbët. Këto ndarje shërbejnë si një nga kriteret për klasifikimin e

tingujve të ligjërimit, sidomos të bashkëtingëlloreve.21


Figure 1: Aparati i të folurit

22

2.5.1. Si dallohen zanoret dhe bashkëtingëlloret në kuptimin nyjëtimor?

Zanoret dhe bashkëtingëlloret dallohen midis tyre në tipare nyjëtimore, funksionale dhe në

tipare akustike.

Nga pikëpamja e nyjëtimit ekzistojnë këto dallime kryesore:

Kur shqiptojmë zanoret, rryma e ajrit nuk has pengesa por del lirisht nga goja. Kur

shqiptojmë bashkëtingëlloret, përkundrazi, në rrugën e kalimit të ajrit krijohen pengesa,

për shkak të mbylljes së plotë ose jotë plotë, që formojnë organet e të shqiptuarit në

vende të ndryshme të aparatit të të folurit.22Kur shqiptojmë zanoret është i tendosur i

gjithë aparati i të folurit, ndërsa kur shqiptojmë bashkëtingëlloret është e tendosur vetëm

një pjesë e këtij aparati, pjesa ku formohet pengesa.23

Dallimet funksionale të zanoreve dhe bashkëtingëlloreve lidhen me rolin e tyre në rrokje:

zanoret janë tinguj rrokjeformues, që formojnë kulmin e rrokjes; bashkëtingëlloret janë tinguj që

hyjnënë përbërjen e rrokjes, por ato vetë nuk mund të formojnë rrokje.

Nga pikëpamja akustike dallimi midis zanoreve dhe bashkëtingëlloreve paraqitet më i

ndërlikuar, sepse në këtë drejtim bashkëtingëlloret nuk janë të njëllojta. Bashkëtingëlloret

ndahen në të zhurmëta dhe në sonante (të tingullta). Këto të fundit nga pikëpamja akustike

afrohen me zanoret, sepse kanë structure,formant, ashtu si dhe zanoret.

Por sonantet dallohen nga zanoret nga pikëpamja e intensitetit, e forcës. Zanoret janë tingujt më

intensiv, më të fortë, pastaj vijnë sonantet dhe më në fund bashkëtingëlloret e zhurmëta që janë

tingujt më pak intensiv.24

22Dodi.A, “Fonetika dhe Fonologjia e gjuhës shqipe”, Tiranë, 2004, fq. 3523Nushi. M, “Gjuha e sotme shqipe I”, Gjakovë, 1998, fq. 23.24Dodi.A, “Fonetika dhe Fonologjia e gjuhës shqipe”, Tiranë, 2004, fq. 36.

23

2.6. Parimet e klasifikimit të zanoreve

Gjuha shqipe ka 7 zanore: [ a, e, ë , i, o, u, y ]. Tiparet e përgjithshme nyjëtimore që

sigurojnë dallimin e tyre janë: radha, ngritja dhe buzorëzimi. Gjuha dhe buzët luajnë rolin

kryesor përformimin e timbrit të zanoreve, prandaj klasifikimi i zanoreve mbështetet pikërisht në

tiparet, që lidhen me pozicionin e tyre.

Zanoret mund të jenë:

të theksuara dhe

të patheksuara.

Shqipja letrare nuk ka zanore që të dalin vetëm në pozicion të theksuar, as të tilla që të dalin

vetëm në pozicion të patheksuara.

Pozicioni i gjuhës përcakton dy tipare të zanoreve:

radhën dhe

ngritjen.

Gjuha mund të lëvizë në dy drejtime kryesore:

para-prapa (lëvizje horizontale) dhe

lart-poshtë (lëvizje vertikale).

Nga lëvizja horizontale varet radha e zanoreve, d.m.th.vendi i ngritjes së gjuhës. Kur themi

vendi i ngritjes, kemi parasysh pjesën më të ngritur të shpinës së gjuhës në drejtim të qiellzës.

Kemi zanore të radhës së përparme atëherë kur trupi i gjuhës shtyhet përpara, ndërsa

pjesa e mesme e shpinës së gjuhës ngrihet drejt qiellzës së fortë. Zanore të tilla në gjuhën

shqipe janë i, y, e. Këto zanore quhen shkurt zanore të përparme.

Kemi zanore të radhës së prapme (ose zanore të prapme) atëherë kur trupi i gjuhës

tërhiqet prapa, ndërsa pjesa e prapme e shpinës së gjuhës ngrihet drejt qiellzës së butë.

Zanore të prapme në gjuhën shqipe janë u, o.

24

Kemi zanore të radhës së mesme (ose zanore të mesme) atëherë kur gjuha zë një

pozicion të ndërmjetëm midis zanoreve të përparme dhe të prapme. Zanore të tilla në

gjuhën shqipe janë: a, ë. Këto zanore quhen dhe qendrore (centrale).

Për cilësinë e zanores ka rëndësi jo vetëm fakti se cila pjesë e gjuhës ngrihet dhe në cilën pjesë të

qiellzës, por edhe pozicioni që zë gjithë trupi i gjuhës në zgavrën e gojës. Duke ruajtur formën e

saj të pandryshuar, trupi i gjuhës mund të lëvizë përpara, duke zmadhuar kështu hapësirën e

faringut. Në këtë rast kemi zanore të zhvendosura përpara. Po që se trupi i gjuhës tërhiqet prapa,

duke zvogëluar hapësirën rezonuese të faringut, kemi zanore të zhvendosura prapa.

Nga lëvizja vertikale e gjuhës, d.m.th.nga shkalla e ngritjes së saj drejtë qiellzës përcaktohet

ngritja e zanoreve.

Kemi zanore të ngritjes së ulët, kur gjuha ngrihet fare pak drejt qiellzës. Zanore e tillë në

gjuhën shqipe është a-ja. Kjo quhet dhe zanore e hapur meqë largesa midis gjuhës që

ngrihet dhe qiellzës është e madhe.

Kemi zanore të ngritjes së lartë, kur gjuha ngrihet më lartë se te zanoret e tjera dhe i

afrohet qiellzës. Zanore të tilla në gjuhën shqipe janë i, y, u. Këto quhen edhe zanore të

mbyllura.

Te zanoret e ngritjes së mesme e, ë , o, gjuha ngrihet mesatarisht drejt qiellzës.

Sipas pjesëmarrjes ose mospjesëmarrjes së buzëve në nyjëtimin e zanoreve këto mund të jenë:

të buzorëzuara dhe

të pabuzorëzuara.

Në nyjëtimin e zanoreve të buzorëzuara y, u, o, buzët zgjaten dhe rrumbullakohen, ndërsa te

zanoret e pabuzorëzuara a, i, e, ë, ato nuk marrin pjesë, janë asnjanëse.

Tiparet e radhës, të ngritjes dhe të buzorëzimit te zanoret nuk paraqiten të veҫuara, portë lidhura

me njëra-tjetrën.25


25

KAPITULLI III

3. Shpjegimi i zanoreve në klasën e parë

3.1 Të mësuarit sipas strukturës ERR

3.1.1. Evokimi

Kjo është faza e parë e strukturës për zhvillimin e të menduarit dhe të nxënit. Në këtë hap

të parë kryhen veprimtari të ndryshme njohëse. Së pari, nxënësi është i përfshirë gjallërisht në

rikujtimin e asaj se ҫka di rreth temës së mësimit. Kjo veprimtari e përqendron atë të shqyrtojë

njohuritë e tij/saj dhe të fillojë të mendoje rreth temës qësë shpejti do ta shyrtojë në detaje. Ky

angazhim fillestar ka rëndësi të dorës së parë, pasi në këtë fazë fillestare, nxënësi nxjerr në pah,

gjenë, shqyrton, një nivel bazë të njohurive vetjake, të cilave mund t’u shtohen njohuri të tjera.

StukturaERR

Evokimi

Realizimi ikuptimitReflektimi

26

Kjo është kryesore, pasi të gjitha njohuritë e qëndrueshme krijojn një korpus të favorshëm dije që

lehtëson, më tej, fitimin e njohurive të reja apo zgjerimin e dijeve ekzistuese. Informacioni që

parashtrohet pa një kontakst dijesh të mëparshme, pa parapërgaditje mund të mos ngulitet sa dhe

si duhet; për më tepër, pa këtë lidhje të domosdoshme me njohuritë e fituara më parë, ai mund të

harrohet shpejt.

Qëllimi i dytë i fazës së evokimit është të vërë në veprim nxënësin. Përfshirja në këtë

proces i mundëson atyre të gjejnë më lehtë rrugët që ҫojnë në qëndrimet kritike në përvetësimin e

njohurive dhe në shprehjen më të qartë dhe efikase të vetë mendimeve.

Qëllimi i tretë i fazës së evokimit është arsyestimi i vijueshëm, procesi për të lidhur

informacionin e ri, me skemat e mëparshme. Ky qëllim i tretë i fazës është kryesor.

3.1.2. Realizimi i kuptimit

Faza e dytë e strukturës, për zhvilimin e të menduarit kritik e krijues gjatë të nxënit quhet

realizimi i kuptimit. Kjo është faza në të cilën lexuesi vjen në kontakt me informacionin apo

idetë e reja. Ky kontakt mund të shfaqet në formën e tekstit të leximit. Kjo është, gjithashtu, faza

e të nxënit, gjatë së cilës mësuesit kanë ndikimin më të paktë të nxënësi. Është po kjo fazë e dytë,

gjatë së cilës nxënësi duhet të ruajë të gjallë e të pavarur angazhimin e tij.

Detyra thelbësore e fazës së realizimi i kuptimit, është, së pari, ta mbajë nxënësin të

përfshirë në procesin e përfitimit të kuptimit të njohurive; gjithashtu të ruajë interesin dhe ritmin

e vendosur gjatë fazës së evokimit.

Detyra e dytë thelbësore është të mbështetë përpjekjet e tij për të kontrolluar procesin e të

kuptuarit. Nxënësit e suksesshëm, lexuesit e efektshëm, kontrollojnë hap pas hapi përvetësimin e

njohurive dhe përfitimin e kuptimit mbi tekstin si një informacion i ri i sapondeshur. Gjatë

leximit, lexuesi do të rilexojë, nëse të kuptuarit është i zbehtë. Kur nxënësit janë duke

ndërgjegjësuar marrjen e informacionit, ata janë të përfshirë në procesin e shkallë-shkallshëm të

përvetësimit të tij, të vendosur sipas planfikimit të tyre; lidhin në mënyrë të qëllimshme

informacion, me atë që dinë.

27

3.1.3. Reflektimi

Faza e tretë në strukturë është ajo e reflektimit. Kjo fazë, që shpesh harrohet në

mësimdhënie, është më të vërtetë kryesore. Gjatë fazës së reflektimit lexuesit konsolidojnë të

nxënët e ri dhe, në mënyrë të gjallë ristrukturojnë skemën e tyre për të përshtatur koncepte të

reja. Është ajo fazë në të cilën nxënësit me të vërtetë marrin njohuri të reja vetë. Kështu ndodh të

nxënëte qëndrueshëm.

Të nxënët është veprim i ndryshimit, i cili ndodh në mënyra të ndryshme. Në qoftë se ky

ndryshim është parë si arsyetim i ri, si rregull i ri i sjelljes ose si bindje e re, të nxënët

karakterizohet nga një ndryshim me të vërtetë i qëndrueshëm. Ky ndryshim ndodh vetëm atëherë

kur nxënësit përfshihen gjallërisht në ristrukturimin e planit të tyre, për të përshtatur të nxënët e

ri.

Në këtë fazë përcaktohen si objektiva detyrat e ndryshme thelbësore. Në radhë të parë,

pritet që nxënësit të fillojnë të shprehin fjalët e tyre, idetë dhe informacionet që ndeshin. Kjo

është e rëndësisshmë për ndërtimin e planeve të reja. Të nxënët afatgjatë dhe arsyetimi në thellësi

është vetjak. Nxënësit kuptojnë më së miri atë ҫfarë ata kuptojnë në kontekstin e tyre, me fjalët e

tyre. Qëllimi i dytë i kësaj faze është kultivimi dhe këmbimi i fuqishëm i ideve midis nxënësve,

ashtu sikurse paraqitja e tyre në plane të ndryshme për nxënësit për ta marrë në konsideratë kur e

ndërtojnë vetë. Përmes lejimit të diskutimit gjatë fazës së reflektimit, nxënësit janë të ekspozuar

ndaj një shumëllojshmërie ndërtimesh që duhen marrë parasysh.26

26Musai.B, “Mësimdhënia dhe të nxënët ndërveprues”, Tiranë, 2005, fq. 41-44.

28

3.2. Metodat e mësimdhënies

Qëllimi kryesor i arsimimit është të krijojë njerëz, që janë të aftë të bëjnë gjëra të reja, jo

thjesht të përsëritin ato që kanë bërë brezat e tjerë-njerëz që janë krijues, shpikës dhe zbulues.

Qëllim tjetër i arsimimit është të formojë mendje, që mund të jenë kritike, që të mund të

verifikojnë dhe jo të pranojnë ҫdo gjë që u jepet.27

Mësuesit janë burim i pashtershëm, gjithmonë në pasurim të ideve, metodave dhe

materialeve më të vlefshme që përgatitin dhe përdorin me nxënësit e tyre.

Rekomandohen të përdoren metodat e zhvillimit, të mendimit kritik, metodat e programit “Hap

pas hapi”, etj..

Puna në grupe këshillohet si një veprimtari mësimore, e cila jep shumë rezultate në mësimin e

lexim-shkrimit fillestar.

Punët me shkrim të ofruara për nxënësit përmes fletoreve të punës apo të mjeteve të tjera

didaktike janë shume frytdhënëse. Rekomandohet përdorimi i materialeve autentike për

mësimdhënie. Përveҫ librave bazë, mësuesi dhe prindërit të krijojnë biblotekën personale të

fëmijëve me libra për moshën e tyre.28

27Musai.B, “Mësimdhënia dhe të nxënët ndërveprues”, Tiranë, 2005, fq. 11.28Krasniqi.I, Gjokutaj. M, Pozhegu. S, Rrokaj. Sh, “Libër për mësuesin ABETARE”, Botime, Pegi & Dukagjini,2012, fq. 13.

29

3.3. Mjedisi i të nxënit

Klasa e parë, aty ku nxënësit përballen për herë të parë me mjedisin e të nxënit, është

shumë e rëndësishmë që të ketë një paraqitje tërheqëse dhe funksionale.

Mjedisi i klasës së parë duhet të jetëi përgatitur me mjete figurative, vizatime, figura, libra,

shkronja, revista, radio etj..

Klasa duhet të jetë e përgatitur në këtë mënyrë me qëllim që të jetësa më tërheqëse për fëmijët, të

tërheq vëmendjen e tyre. E vëmendja e fëmijëve tërhiqet kur muret e klasës janë të mbushura sa

më shumëme material tëtë nxënit: shkronja, fjalë, fjali, libra, lapsa, fletë të bardha ose me ngjyra

të madhësive të ndryshme, tabela të mëdha për të manipuluar me fjali, fjalë, rrokje.

Është mirë që në klasë të ketë kuti të vogla për ҫdo nxënës me libra të vendosura në mënyrë

që nxënësit të lexojnë në kohë të ndryshme. Krijimi i biblotekës është një objektiv në vete që

lidhet me plotësimin e mjedisit të klasës. Në fund e gjithë puna e nxënësve duhet të vendoset në

muret e klasës me punimet e tyre sido që të jenë ato. Duke i vënë në mure i motivojmë nxënësit

për të lexuar dhe shkruar më tepër.

3.4. Mjetet mësimore

Klasa e parë dallon nga klasët e tjera në përdorimin e materialeve të shumta mësimore e në

veҫanti mësimi i Abetares kërkon përdorimin e mjeteve të ndryshme mësimore.

Në kuadër të mjeteve mësimore bëjnë pjesë: tabelat e mëdha, shkronjat e alfabetit, etiketa

fjalish dhe fjalësh me përmasa të caktuara, mjete të ndryshme të shkruari (shkumësa, shënues,

materiale vizatimi), këndi i librit (bibloteka), këndi i dramës, ekspozitat e murit etj.. Edhe lodrat

me përmbajtje që lidhen me leximin-shkrimin janë një burim tjetër për pasurimin e mjeteve

mësimore në klasën e parë.

30

3.5. Tingulli dhe zanorja A, a

Lënda: Gjuhë shqipe

Klasa: I

Njësia mësimore: Tingulli dhe zanorja A, a

Format e punës: Frontale

Tipi i orës: Zhvillim

Metodat mësimore: Ilustruese, demonstruese, verbale

Strategji dhe teknika: Punë në grupe, bashkëbisedim, dramatizim, mësim me lojë

Mjetet dhe materialet mësimore: Teksti, lapsa, fletore, ngjyra.

Objektivat: Në fund të orës nxënësit duhet të jenë në gjendje:

Të flasin për situatën e figurës së dhënë në libër dhe të krijoj një ngjarje me të.

Të njohin shkronjën A, a.

Të shkruajnë shkronjën A, a.

Pjesa hyrëse (evokimi)

Fillojmë të flasim për figurat në abetare. Unë filloj tregimin: është dita e parë e shkollës. Ani me

Olën, së bashku me shoqet dhe shokët kanë hyrë në klasë. Të gjithë janë duke bërë diҫka. Ola po

bisedon me mësuesen. Ani ështëte dera e klasës...

Pastaj angazhohen fëmijët që të përfundojnë ngjarjen, ҫfarë ka ndodhur në vazhdim? Fëmijët

mendojnë, imagjinojnë (ҫfarë po bëjnë nxënësit e tjerë, ҫfarë ka në klasë..)

31

Lexohet fjalia: ANIE OLA ME ABETARE

Pyes cilat shkronja kanë ngjyrë të kuqe?

Fëmijët përgjigjen: thonë shkronjën A.

Pjesa kryesore e orës (realizimi i kuptimit)

Njihen nxënësit me tingullin dhe shkronjën A, a. I njoftoj ata që kjo është shkronja e parë e

alfabetit dhe njëkohësisht zanorja e parë. Filloj të përmend disa fjalë dhe nxënësit sa herë

dëgjojnë tingullin Anë fjalë do të bërtasin URRA! Kjo me qëllim që të dallojnë tingullin A duke

dëgjuar fjalët.

Pastaj u them që të gjejnë fjalë që fillojnë me shkronjën A, dhe krahas këtyre fjalëve unë ua them

një gjëegjëzë përgjigjja e së cilës fillon po me këtë shkronjë.

32

Shkruajme disa fjalë në tabelë (ariu, dera, kali). Pastaj pyes ku është tingulli A?

Ndajmë fjalën në tinguj dhe përcaktojmë se ku gjendet tingulli: në fillim, në mes apo në fund të

fjalës.

Shkruaj shkronjën në tabelë dhe nxis nxënësit që ta lexojmë së bashku A, a (A e madhe e shtypit,

a e vogël e shtypit, A e madhe e shkrimit a e vogël e shkrimit). Bëjmë demonstrimin se si

shkruhet kjo shkronjë.

Kthehemi përsëri tek libri i Abetares dhe udhëzohen nxënësit të vërejnë fotografitë në libër, të

gjejnë dhe të qarkojnë shkronjën A, a.

Pjesa përfundimtare (reflektimi)

Udhëzohen nxënësit që në fletoret e tyre të shkruajnë shkronjën e mësuar, të shqiptojmë tingullin

edhe njëherë të gjithë së bashku dhe rikujtojmë se për të shqiptuar këtë tingull gjuha nuk has në

asnjë pengesë.

Detyrë shtëpie: të shkruajnë nga tre rreshta me shkronjën A, a dhe poshtëshkronjave të vizatojnë diҫka që fillon me këtë shkronjë dhe ta ngjyrosin.

33

3.6. Tingulli dhe zanorja E, e


Klasa: I

Njësia mësimore: Tingulli dhe zanorja E, e




Strategji dhe teknika: Bashkëbiseduese, tekstuale, kllasteri, punë në grupe


Objektivat: Në fund të orës nxënësit duhet të jenë në gjendje

Të flasin për situatën e figurës së dhënë në libër dhe të krijojë një ngjarje me të

Të njohin shkronjën E, e

Të shkruajnë shkronjën E, e

Pjesa hyrëse (evokim)

I udhëzojmë nxënësit të vëzhgojnë figurat në Abetare.

34

Çfarë shohim në figurë?

Ku janë fëmijët?

Çfarë mban në dorë Ani?

Kë përshëndet Ema?

A keni hipur ndonjëherë në helikopter?

Si do të ndiheshit po të ishit në helikopter?

Me anë të bashkëbisedimit theks të veҫantë vëmë tek shkronja E, e dhe me këtë rast fëmijët

njihen me shkronjën E, e.

Lexohet fjalia: EMA LUAN ME ANIN

Pyes cilat shkronja kanë ngjyrë të kuqe?

Fëmijët përgjigjen: thonë shkronjën E.

Pastaj angazhohen fëmijët që secili nga ta të gjejnë disa fjalë që fillojnë më shkronjen E.

Shkruaj shkronjën E në tabelë, dhe me fjalët që i gjejnë ata e formoj një kllaster:

E,e

elefantiera

enët

eshtrat

ekrani

emri

elementet

35


Njihen nxënësit me tingullin dhe shkronjën E, e. I njoftoj ata që kjo është zanorja e dytë me

rradhe. Filloj të përmend disa fjalë dhe nxënësit sa herë ndëgjojnë tingullin E ngritin dorën lartë.

Kjo me qëllim që të dallojnë tingullin E duke dëgjuar fjalët.

Ua them një gjëegjëzë në lidhje me shkronjën e re dhe

së bashku e gjejmë përgjigjien. Bisedojmë për

elefantin dhe karakteristikat e tij.

Shkruaj shkronjën në tabelë dhe nxis nxënësit që ta lexojmë së bashku E, e (E e madhe e shtypit,

e e vogël e shtypit, E e madhe e shkrimit e e vogel e shkrimit). Bëjmë demonstrimin se si

shkruhet kjo shkronjë.

Kthehemi përsëri tek libri i Abetares dhe udhëzohen nxënësit të vërejnë fotografitë në libër, të

gjejnë dhe të qarkojnë shkronjën E, e, gjithashtu i udhëzoje dhe i’u ndihmoj që të shkruajnë

shkronjat që mungojnë në fjalë.


Udhëzohen nxënësit që në fletoret e tyre të shkruajnë shkronjën e mësuar, të shqiptojmë tingullin

dhë njëherëtë gjithë së bashku dhe rikujtojmë së për të shqiptuar këtë tingull gjuha nuk has në

asnjë pengesë.

Për ta bërë orën më tërheqëse për fëmijët, i’u shpërndaj nga një fletë të bardhë që ta formojnë

shkronjën në mënyra të ndryshme disa me ngjyra, disa me kokërra të kafesë, disa me fasule.

36

Pasi përfundojnë puninmet e tyre i vënë muret e klasës me qëllim që ata ҫdo ditë t’i shohin

punimet e tyre dhe të motivohen për të mësuar dhe punuar ҫdo ditë e më shumë.

Detyrë shtëpie të shkruajnë shkronjën në fletore dhe të vizatojnë diҫka që fillonme këtë shkronjë.

37

3.7. Tingulli dhe zanorja O, o


Klasa: I

Njësia: Tingulli dhe zanorja O, o.




Strategji dhe teknika: Mësimi me lojë, bashkëbisedim, punë në grupe


Pjesa hyrëse (evokim)

Për t’i motivuar fëmijët së pari fillojmë një aktivitet. Në një qese të errët vë një orë dhe i afrohem

secilit nxënës që ta prekë dhe të gjejë se çfarë ka brenda por duke e mbajtur në fshehtësi. Atë që

e mendojnë e vizatojnë në fletën e bardhë. Pasi e përfundojnë vizatimin ngrenë vizatimet lart

dhe zbulojnë ҫfarë prekën në qese.

Bisedojmë së bashku se ҫfarë na nevojitet ora, nga sa tinguj përbëhet kjo fjalë dhe me cilën

shkronjë fillon.

Pjesa kryesore e orës (realizim i kuptimit)

Paraqes para fëmijëve disa fjalë :

ORA ROBOTI DORA ORARI ORIKU OLA

Kërkoj nga nxënësit që të dallojnë se ҫfarë tingulli kanë të përbashkët.

Pastaj tingullin e përbashkët të gjithë e vizatojnë në ajër me sy mbyllur dhe fillojnë ta shqiptojnë

drejt.

38

Njoftoj që kjo është një zanore tjetër nga 7 zanore gjithsej dhe se gjatë nyjëtimit të saj ajo lëshon

zë, pra është tingull i zëshëm.

Nxënësit me fije peri e formojnë shkronjën në bankë. Hapin librat e Abetares dhe vëzhgojnë

figurat në libër. Në fjalët e shkruara qarkojnë shkronjën O, o.

Pastaj secili nxënës shkruan nga tre rreshta me këtë shkronjë në fletoret e tyre, dhe poshtë fletës

vizatojnë diҫka që fillon me këtë shkronjë.

Shkruaj në tabelë fjalinë dhe pyes:

OLA LUAN ME ROBOT

Sa fjalë ka kjo fjali?

Ndani ato?

Sa rrokje ka secila fjalë?

Sa shkronjë ka secila fjalë?

Ku gjindet shkronja O, o në fjalët e mësipërme?

Kështu së bashku me fëmijët bëjmë një analizë të fjalisë dhe gjithashtu dallojmë zanoren O në

fjali.

39


Fëmijët të ndarë në grupe u shpërndaj nga një fletë që ta plotësojnë. Poshtë fjalëve të shkruajnë

shkronjat që mungojnë, dhe të ngjyrosin figurat. Me ndihmën time dhe bashkëpunimin me njëri

tjetrin ata e përfundojnë këtë detyrë me sukses ku me anë të ilustrimeve e kanë më të lehtë të

dallojnë se ҫfarë figura janë dhe me cilën shkronjë fillojnë.

Detyrë shtëpie: të gjejnë ndonjë gazetë apo revistë, të nënvizojnëshkronjën O, o në ҫdo fjalë që e gjejnë dhe ti sjellin në klasë.

40

3.8. Tingulli dhe zanorja Y, y


Klasa: I

Njësia: Tingulli dhe zanorja Y, y




Strategji dhe teknika: Bashkëbisedim, dramatizim, punë në grupe

Mjetet dhe materialet mësimore: Teksti, lapsa, fletore, ngjyra, materiale vizatimi

Pjesa hyrëse (evokimi)

Si fillim e bëj një bisedë me nxënës:

I pyes se cila stinë ju pëlqen më shumë?

Në cilën stinë bie shi më shumë?

Ҫfarë ndodh pas shiut?

Në tabelë shkruaj barazimin:

SHIU + DIELLI = YLBERI

Pyes nxënësit:

o Çfarë është ajo që kam shkruar?

o Si mund ta shpjegoni këtë barazim?

o Cilët janë mbledhorët?

o Po shuma?

o A e keni parë ndonjë herë ylberin?

o Si duket ai?

o Sa ngjyra ka?

41

Nxënësit e analizojnë barazimin, flasin për ylberin dhe një kohësisht bëjmë ndërlidhjen mes

lëndëve.

Hapin librat e Abetares, njihen me shkronjën e re dhe përshkruhen figurat në libër.


Shkruhet fjalia në tabelë nga libri i Abetares:

YLBERI KA SHUM Ë NGJYRA

Analizohet fjalia: “Sa fjale ka”? Ndahen fjalët në rrokje.Shqiptohen rrokjet me tingullin Y. “Cili tingull përsëritet”?Ky tingull i takon bashkësisë së zanoreve apo bashkëtingëlloreve? Pse?

42

Shkruaj shkronjën në tabelë dhe demonstroj se si shkruhet ajo. Nxënësit fillojnë ta shkruajnëshkronjën në fletore dhe gjejnë fjalë që fillojnë me tingullin Y, pastaj përcaktojnë se ku ndodhetky tingull, në fillim në mes apo në fund të fjalës.


Kërkoj nga nxënësit ta punojnë shkronjën me lapsa nëbankate tyre.Nxënësit punojnë shkronjën dhe unë iushpërndaj nga një fletë secilit. Iu them që të fillojnë tëshkruajnë tri dëshira të cilat i kanë në mendjet e tyrenë secilin yll.

Nxënësit fillojnë të shkruajnë dhe pastaj secili i lexondëshirat e tij.

Detyrë shtëpie: Të shkruajnë tre rreshta me shkronjën Y, ynëfletoret e tyre, të punojnë shkronjënY, y me shkopinjë në njëfletë vizatimi.

43

Foto e realizuar gjatë praktikës pedagogjike në shkollën fillore “Dy dëshmorët”, Sheremet.

44

PËRFUNDIMI

Gjuha është identiteti i një kombi dhe si e tillë duhet të ruhet, të ҫmohet dhe të përcillet

brez pas brezi si pasuria më e madhe e një populli

Gjuha shqipe është lëndë e domosdoshme, që mësohet nga klasa e parë dhe duhet t’i

kushtohet rëndësi mënyrës se si shpjegohet ajo.

Alfabeti i gjuhës shqipe ka 36 shkronja, 29 bashkëtingëllore dhe 7 zanore. Dallimet

kryesore në mes të zanoreve dhe bashkëtingëlloreve është se gjatë artikulimit të zanoreve nuk

hasim në asnjë pengesë, zanoret janë tinguj të zëshëm, zanoret janë tinguj rrokjeformues, që

formojnë kulmin e rrokjes ndërsa, bashkëtingëlloret janë tinguj që hyjnë në përbërjen e rrokjes,

por ato vetë nuk mund të formojnë rrokje.

Dallimet kryesore në sistemin e zanoreve të shqipes standarde përcaktohen nga tre faktorë

fiziologjikë, shkalla e hapjes, vendi i formimit dhe pjesëmarrja e buzëve.

Puna me Abetaren, tingujt dhe mësimin e lexim-shkrimit është pjesa më e rëndësishme në

klasën e parë. Programi analitik i zbërthyer në objektiva, strategji, lidhje ndërlëndore, shprehi që

zhvillohen dhe burime të mundshme për tu përdorur përbëjnë strukturen e një orë mësimore.

Mënyra se si i kam shpjeguar zanoret le të jetë një model orientues, pasi vetë mësuesit me

përvojat e tyre, janë të lirë të ndërtojnë modele të përshtatshme për klasat dhe nxënësit e tyre.

45

BIBLIOGRAFIA

Jashari.A, Kryeziu. B “Gjuhë Amtare”, Prishtinë, 2011.

Lloshi.Xhevat “Rreth alfabetit të gjuhës shqipe”, Shkup,2008.

Beci. B, “Gramatika e gjuhës shqipe për të gjithë”, Botime EDFA, Tiranë , 2004.

Memushaj.R, “Hyrje në gjuhësi”, Tiranë, 2014.

Dodi.A, “Fonetika dhe Fonologjia e gjuhës shqipe”, Tiranë, 2004.

Nushi.M, “Gjuha e sotme shqipe I”, Prishtinë, 2003.

Beci.B, “Fonetika e gjuhës shqipe”, Tiranë, 2004.

Musai.B, “Mësimdhënia dhe të nxënët ndërveprues”, Tiranë, 2005.

Krasniqi.I, Gjokutaj. M, Pozhegu. S, Rrokaj. Sh, “Libër për mësuesin ABETARE”,

Botime, Pegi & Dukagjini, 2012.

Krasniqi.I, Gjokutaj. M, Pozhegu. S, Rrokaj. Sh, “Abetare”, Pegi & Dukagjini, korrik

2014.

Kryeziu-Doli. S, “Shtrirja e shqipes standarde në Gjakovë”, Temë doktorature, Tiranë,

2013.

46

AUTOBIOGRAFIA

Unë jam Valmira Tahiraj, e lindur me 21.03.1994 në Gjakovë, vajzëe dy njerëzve që më bëjnë të ndihem krenare për ekzistencën time,edhe pse fati nuk deshi të rritesha me të dy, meqenëse babai u vra nëluftë, u rrita me mallin për të, mall plot dhimbje por edhe forcë përtë mos u ndalur gjatë sfidave të jetës, me shpresën që ai atje lart tëndihet krenar me mua.

Në vitin 2000 fillova klasën e parë, rrugëtimin tim drejt dijes, nëshkollën fillore “Dy dëshmorët” në Sheremet. Ky rrugëtim mëngjasonte në qiellin plot dritë, më mbushte jetë secila ditë gjatë kësajkohe, ishte një fillim i mbarë. Gjatë nëntë viteve në këtë shkollë,mësova thelbin e jetës, kuptimin e të mësuarit, vlerën e njerëzve që

na dhurojnë dijen dhe vlerën e shoqërisë.

Në vitin 2009, fillova shkollën e mesme, në drejtimin “Banka, Financa dhe Kontabilitet, nëSHMU “Kadri Kusari”, ku mësimet i përfundova me sukses të shkëlqyeshëm në vitin 2013. Ishinvite ku u aftësova në lëmin e ekonomisë me bazën e saj, këtu edhe filloi jeta ime si një e rriturbashkë me përgjegjësitë ndaj jetës.

Në vitin 2013, kohë në të cilën tanimë e kuptova ҫfarë doja nga jeta, isha e bindur që doja të ishanjë mësuese, profesion ky që do mund dhe shpirt para së gjithash sepse nuk ka gjë më të shenjtësesa të punohet me fëmijët, brezin e së ardhmes, mision nga i cili varet e ardhmja e një familjedhe e një vendi.

Sot, jam vetëm një hap larg këtij titulli, falë Zotit, familjes që janë mbështetja ime më e madhenë ҫdo aspekt, shoqërisë dhe stafit akademik të këtij universiteti.

Documents

PUNIM DIPLOME - · PDF file2 Dedikuar Jetën, dashurinë, suksesin gjithҫka të mirë që kam në këtë jetë, ia dedikoj dy personave, me mallin e të cilëve u rrita dhe po jetoj