Przyrodnicze i kulturowe - wiking.com.pl · Jak pamiętamy, składniki krajobrazu dzielą się na naturalne (stworzone siłami przyrody) i prze- kształcone (wytworzone albo zmienione

70 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 71N I E D O D R U K U

Jak pamiętamy, składniki krajobrazu dzielą się na naturalne (stworzone siłami przyrody) i prze- kształcone (wytworzone albo zmienione przez człowieka). Są wśród tych składników obiekty szczególnie cenne, które tworzą piękno kraj-obrazów, a także mają wartość historyczną i na- ukową. Przetrwały one przez wieki i dziś są świadectwem minionych cza-sów. Jednak różnorodna działalność człowieka, np. przemysłowa czy rol- nicza, może prowadzić do niszczenia wielu składników krajobrazu, w tym również tych najcenniejszych. Dlatego musimy dbać o te składniki, by za-chowały się w jak najlepszym stanie dla przyszłych pokoleń. Powinniśmy więc wiedzieć, gdzie znajdują się najcenniejsze składniki naszego krajobrazu i jak je rozpoznać w terenie.

� dziedzictWo przyrodniczeDo dziedzictwa przyrodnicznego zalicza się:

przyrodę ożywioną• – rośliny, zwierzęta, grzyby i inne organizmy;przyrodę nieożywioną• – skały, formy terenu, wody powierzchniowe i in.

Najcenniejsze składniki naszego dziedzictwa przyrodniczego objęte zo- stały ochroną prawną. Oznacza to, że zakazane jest niszczenie i zmie- nianie tych składników – za nieprzestrzeganie zakazów grożą różne kary, np. pieniężne.Główne formy ochrony przyrody w Polsce to parki narodowe, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody, ochrona gatunkowa, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody. W parkach narodowych i rezerwatach

16 Przyrodnicze i kulturowe dziedzictwo Polski

wAŻNE POJĘCIA:

dziedzictwo przyrodnicze, formy ochrony przyrody, dziedzictwo kulturowe, zabytki.

przyrody całkowitą ochroną objęte są wszystkie składniki przyrody oży-wionej i nieożywionej – nie dopuszcza się tu żadnych działań człowieka (poza działaniami ochronnymi, naukowymi i poznawczymi). W parkach krajobrazowych i na obszarach chronionego krajobrazu człowiek może prowadzić pewną działalność gospodarczą, ale pod ściśle określonymi warunkami. Z kolei ochrona gatunkowa obejmuje zagrożone wyginięciem rośliny, zwierzęta i grzyby. Nie wolno ich niszczyć, nawet jeśli znajdują się poza obszarem chronionym, np. w pobliskim parku, lesie czy na łące. Szczególnie cenne, pojedyncze składniki przyrody ożywionej lub nie-ożywionej zostały uznane za pomniki przyrody – mogą nimi być okazałe drzewa lub grupy drzew (np. aleja dębowa), ciekawe formy skalne, wielkie głazy narzutowe, jaskinie, wodospady itp.

DolinaBystrzycy

KARKONOSKI

BIAŁOWIESKI

SŁOWIŃSKI

TATRZAŃSKI

BABIO-GÓRSKI

WIGIERSKIWOLIŃSKI

DRAWIEŃSKI

WIELKOPOLSKI

GÓR STOŁOWYCH

GORCZAŃSKI

PIENIŃSKI

MAGURSKI

BIESZCZADZKI

ROZTOCZAŃSKI

ŚWIĘTOKRZYSKI

POLESKI

KAMPINOSKI

BIEBRZAŃSKI

NARWIAŃSKI

OJCOWSKI

BORYTUCHOLSKIE

UJŚCIE WARTY

Szczeciński Iński DolinyDln.Odry

Cedyński Barlinecko--Gorzowski

UjścieWarty

ŁagowskiGryżyński

Krzesiński

DolinaBobru

Rudawski

ChełmyKsiążański

Góry Sowie

Ślężański

PrzemkowskiDolinaJezierzycy

Dolina Baryczy

Przemęckiim. DezyderegoChłapowskiego

Pszczewski

Rogaliński

Sierakowski

Nadwarciański

Żerkowsko-Czeszewski

NadgoplańskiLednicki

Promno

PuszczaZielonka

Drawski

DolinaSłupi

Zaborski

Nadmorski

Trójmiejski

Kaszubski

Wdzydzki

TucholskiWdecki

ZespółNadwiślańskich

ParkówKrajobr.

Brodnicki

Brudzeński

Gostynińsko--Włocławski

BolimowskiWzniesieńŁódzkich

Spalski

Sulejowski

MiędzyrzeczaWarty i Widawki

Załęczański

Góra Św.AnnyGóry

Opawskie

CysterskieKompozycje

KrajobrazoweRud Wielkich

MierzejaWiślana

Wzniesienie Elbląskie

Poj. Iławskiego

Welski

WzgórzDylewskich

Górznieńsko--Lidzbarski

Mazurski

PuszczyKnyszyńskiej

Nadbużański

PodlaskiPrzełom Bugu

DolinyNarwi

Mazowiecki

Chojnowski

KozienickiSobiborski

ChełmskiPoleskiKazimierski

Kozłowiecki

Nad-wieprzańskiWrzelowiecki

Krzczonowski

LasyJanowskie

Suwalski PuszczyRominckiej

Poj.Łęczyńskie

Skierbieszowski

Strzelecki

Krasnobrodzki

Południowo-roztoczański

PuszczySolskiej

Szczebrze-szyński

PogórzaPrzemyskiego

G. Słonnych

Doliny SanuCiśniańsko-

-Wetliński

JaślickiPopradzki

Ciężkowicko--Rożnowski

Wiśnicko--Lipnicki

Pasma Brzanki

Czarnorzecko--StrzyżowskiBeskidu

Małego

ŻywieckiBeskidu

Śląskiego

Przedborski

Chęcińsko--Kielecki

Zespół ParkówKrajobrazowych

Gór Świętokrzyskich

Szaniecki

Nadnidziański

Kozu-bowskiJurajskich

Zespół

Śnieżnicki

SudetyWałbrz.

Stobrawski

Parków

Krajobr.

Nar

Bug

Bug

Wprz

Duna

j

San

P a

Ws a

Pros

na

Warta

Bbr

Ora

Wart

O

ra

Wkra

Ws ok

Obra

Nys

a u

.

050 50 100 150 km

Rezerwaty przyrody:roślinnyzwierzęcykrajobrazowyprzyrody nieożywionej

Park NarodowyPark Krajobrazowyobszar krajobrazu chronionego

WOLIŃSKI

Poleski

RzeszówKraków

Katowice

Lublin

Kielce

Łódź

Szczecin

Poznań

Opole

Wrocław

GorzówWlkp.

ZielonaGóra

Gdańsk

Olsztyn

Białystok

Warszawa

Bydgoszcz

Toruń

Koszalin Suwałki

Kalisz

Płock

ryc. 16.3 Mapa ważniejszych obszarów chroniących polskie dziedzictwo przyrodnicze

ryc. 16.1 Przyroda nieożywiona – formy skalne w Karkonoskim Parku Narodowym

ryc. 16.2 Przyroda ożywiona – żubry w Białowieskim Parku Narodowym


Ćwiczenie 2 (terenowe)Wybierz się na spacer po terenach w pobliżu szkoły i oceń, jak podoba ci się okoliczny krajobraz . Zwróć uwagę na obiekty decydujące o jego pięknie i na te, które go szpecą . Zaproponuj zmiany mające na celu uporządkowanie i upiększenie krajobrazu . Pamiętaj przy tym, że nie wolno niszczyć i zmieniać cennych obiektów przyrodniczych i kulturowych, a w szcze-gólności zabytków i pomników przyrody (ryc . 16 .7) .

� dziedzictWo kulturoWeNa dziedzictwo kulturowe danego kraju składają się zabytki, czyli obiekty stworzone przez człowieka w dawnych czasach. Mają one szczególną war-tość kulturową, ponieważ informują nas o życiu ludzi w przeszłości, w tym o różnych wydarzeniach historycznych.Najczęściej spotykanymi zabytkami są różnego rodzaju budowle (lub też ich ruiny), np. zamki, pałace, kościoły, klasztory, domy mieszkalne, ratusze, wieże, kolumny, mosty, mury obronne i całe układy zabudowy staro-miejskiej. Do zabytków zaliczają się również wykopaliska archeologiczne, w których znaleziono pozostałości życia i działalności człowieka, np. dawne mury zabudowań, groby, fortyfikacje, narzędzia, naczynia. Natomiast w mu- zeach zgromadzono liczne zabytkowe dzieła sztuki: obrazy, rzeźby, ręko-pisy, monety, medale, biżuterię, stroje, broń, a także dawne pojazdy i inne maszyny.

wielkie centrumkrajoznawcze

pomnik historii

miejscowość z cennymobiektem kulturowym

Gliwice

ryc. 16.1 Mapa ważniejszych obiektów dziedzictwa kulturowego w Polsce

W dużych miastach, takich jak Waszawa, Kraków, Wrocław, Poznań, zgro-madzonych jest wiele różnorodnych zabytków i dlatego miasta te określane są mianem wielkich centrów krajoznawczych.Najcenniejsze, pojedyncze zabytki mogą zostać uznane przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej za Pomniki Historii. Muszą one posiadać wyjąt-kową wartość historyczną, naukową oraz artystyczną i być obiektami po-wszechnie znanymi.

Ćwiczenie 1Z map na ryc . 16 .3 i 16 .4 wybierz po jednym obiekcie z dziedzictwa przyrodniczego oraz kulturowego Polski i opisz je krótko w zeszycie .

ryc. 16.5 Sanktuarium na Jasnej Górze w Częstochowie – główny ośrodek religii katolickiej w Polsce

ryc. 16.6 Zamek Królewski na nadwislańskim wzgórzu Wawel w Krakowie – do 1611 roku była to główna sie-dziba królów Polski

ryc. 16.7 Tabliczki, dzięki któ- rym rozpoznasz w terenie za-bytki i pomniki przyrody

to jeSt WaŻneDziedzictwo przyrodnicze obejmuje obiekty przyrody ożywionej i nieożywionej . XDziedzictwo kulturowe to zabytki – obiekty stworzone przez człowieka w przeszłości .

Najcenniejsze obiekty dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego są w Polsce chronione . XNie wolno ich niszczyć i zmieniać; należy zachować je dla przyszłych pokoleń .


17 Globus – model Ziemi

Szkolny globus na pewno zwrócił już twoją uwagę. Jest on najlepszym modelem Ziemi, który pokazuje jej kształt. Na powierzchni globusa widoczne jest roz-mieszczenie lądów i oceanów.

� kSztałt zieMiWspółcześnie jest dla nas oczywiste, że Ziemia ma kształt kuli. W dawnych czasach myślano jednak, że Ziemia jest płaska. Do-piero obserwacje badaczy, w tym i obserwacje Miko-łaja Kopernika oraz odkry-cia geograficzne żeglarzy przekonały wielu ludzi o ku- listym kształcie naszej pla-nety. Ostatecznym tego po-twierdzeniem okazały się zdjęcia Ziemi wykonane z kosmosu (ryc. 17.1).Człowiekowi żyjącemu na powierzchni Ziemi trudno zauważyć jej kulistość. Są jednak obserwacje sugeru- jące, że nie jest ona płaska. Na przykład, stojąc nad morzem na brzegu, obserwując oddalający się od nas statek widzimy go coraz mniej-szym; widzimy też, że po-woli „chowa się” on poniżej linii widnokręgu (ryc. 17.2B). Jeśli Ziemia byłaby płaska, to statek stawałby się coraz mniejszy, ale przez cały czas widzielibyśmy go w całości.

wAŻNE POJĘCIA:

globus, południki, równoleżniki, równik, półkule.

� �

� �

ryc. 17.1 Widok Ziemi z kosmosu

ryc. 17.2 Obserwacje żaglówki oddalającej się od brzegu. Jeśli jest ona blisko, to widzimy ją w całości (A); jeśli się od-dali, to dół żaglówki „schodzi” poniżej linii widnokręgu (B)

CZĘŚĆ II. ŚwIAt

e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y


skali, model Ziemi. Duże globusy szkolne mają najczęściej skalę 1 : 40 mln. Mniejsze globusy uczniowskie są zwykle w skali 1 : 60 mln lub 1 : 80 mln. Jak zapewne pamiętasz, skala 1 : 40 mln oznacza, że model Ziemi (globus) jest 40 milionów razy mniejszy od rzeczywistych rozmiarów naszej planety.

Ludzie długo nie chcieli uwierzyć w ku-listy kształt Ziemi, ponieważ myśleli, że wszystko to, co znajdowałoby się po drugiej stronie kuli, musiałoby z niej spaść. Nie wiedzieli o istnieniu siły grawitacji, czyli o przyciąganiu ziem-skim, utrzymującym wszystkie obiekty na powierzchni Ziemi (ryc. 17.3).

� � � �

� � � � � � �ryc. 17.3 Przyciąganie ziemskie, czyli siła grawitacji skiero-wana jest do środka kuli ziemskiej i dlatego utrzy-muje wszystkie obiekty na powierzchni Ziemi

Warto wiedziećDokładne pomiary wykazały, że Ziemia nie jest idealną kulą . Wskutek ruchu obrotowego wokół własnej osi nastąpiło „pogrubienie kuli” wzdłuż równika i „spłaszczenie” przy biegunach . Odchylenia te są jednak bardzo małe, np . spła-szczenie przy biegunach wynosi 21 km, co na globusie w skali 1 : 40 mln odpowiada 0,5 mm . Dlatego używa się określenia „kula ziemska” .

� z czego Składa Się globuS?Słowo globus w języku łacińskim oznacza kulę. Cechą globusa jest wierne przedstawienie:

kształtu Ziemi;• nachylenia osi Ziemi; • rozmieszczenia lądów i oceanów. •

Główny element każdego globusa to kula, bę-dąca właściwym modelem Ziemi. Kulę tę przebija oś globusa, imitująca oś ziemską. Wokół tej osi Ziemia stale się obraca. Oś globusa osa-dzona jest na pałąku, który z kolei przytwier-dzono do podstawy (ryc. 17.4).

Ziemia obraca się wokół własnej osi w kie-runku z zachodu na wschód. Jeśli patrzymy na globus z góry – od strony Bieguna Pół-nocnego – to jest to ruch przeciwny do ru-chu wskazówek zegara.

� półkule na globuSieŚrodkowy równoleżnik, zwany równikiem, dzieli kulę ziemską na dwie półkule – północną i południową (ryc. 17.6a). Z kolei południki 0° i 180° dzielą Ziemię na pół-kulę wschodnią i zachodnią (ryc. 17.6b). Południk zerowy przechodzi przez Londyn, a południk 180° jest jego przedłużeniem po drugiej stronie kuli ziemskiej.

� rozMiary zieMi – Skala globuSaZiemia to kula o średnicy blisko 13 tys. km. Obwód Ziemi wynosi 40 tys. km – taka jest też długość równika. Każdy globus to po-mniejszony, czyli wykonany w określonej

oś

pałąk

podstawaoś

kula

ryc. 17.4 Budowa globusa

� kierunki na globuSieOś ziemska przebija powierzchnię Ziemi w dwóch punktach:

Biegunie Północnym• , Biegunie Południowym• .

By móc łatwo orientować się na powierzchni kuli, wyznaczono linie łączące oba bieguny. Są to południki, które zawsze wskazują kie-runek północ-południe. Wyznaczono też linie prostopadłe do południków – równoleżniki – zawsze wskazujące kierunek wschód-zachód. ryc. 17.5 Kierunki na globusie. Południki i równoleżniki zawsze wskazują kierunki główne

równik

równik

LondynLondyn LondynLondyn

A

B

ryc. 17.6 Podział Ziemi na półkule: północną i południową (A), zachodnią i wschodnią (B)

polecenia kontrolneWskaż na globusie: oś i bieguny Ziemi, południki 1 . i równoleżniki, kierunki główne, cztery półkule .Zademonstruj na globusie ruch obrotowy Ziemi .2 . Odczytaj skalę globusa i oblicz długość równika .3 .

to jeSt WaŻneGlobus to najwierniejszy model Ziemi – pokazuje Xjej kulisty kształt, a na jego powierzchni widoczne jest rozmieszczenie lądów i oceanów .

Ziemia obraca się wokół własnej osi w kierunku Xz zachodu na wschód . Oś obrotu przebija powierz- chnię Ziemi w biegunach – północnym i połud-niowym . Bieguny połączone są południkami wy- znaczającymi kierunek północ-południe . Linie prostopadle do południków to równoleżniki, które wyznaczają kierunek wschód-zachód .


Rozmieszczenie wszystkich lądów i oceanów możemy zo- baczyć na globusie lub na mapie świata. W obu przypad-kach napotkamy pewne trudności. Jak więc poradzić sobie z tym najlepiej?

� od globuSa do MapyNajwierniejszym modelem Ziemi jest globus (ryc. 18.1). Jednak korzys-tanie z niego bywa niezbyt wygodne – nie można np. jednocześnie widzieć całej powierzchni Ziemi. Toteż chcąc poznać rozmieszczenie lądów i oce-anów na kuli ziemskiej, często posługujemy się mapami świata (ryc. 18.3). Mapa świata jest najpopularniejszym obrazem całej powierzchni Ziemi. Korzystając z niej trzeba pamiętać, że Ziemia jest kulą. Oznacza to nie-kiedy, że obszary najbardziej oddalone od siebie w kierunku wschód-zachód w rzeczywistości znajdują się dosyć blisko siebie. W przypadku najczęściej używanych map (ryc. 18.2) największy ocean – Ocean Spokojny zajmuje jednocześnie prawy i lewy brzeg mapy (ryc. 18.3).

18 Lądy i oceany na globusie i na mapie

wAŻNE POJĘCIA:

kontynent, wszechocean.

� rozMieSzczenie oceanóW i kontynentóWWiększą część powierzchni Ziemi pokrywają wody mórz i oceanów, zwane wszechoceanem. Składają się na niego 4 Oceany – Atlantycki, Arktyczny, Indyjski i Spokojny (Pacyfik).Poza oceanami wyróżniono kontynenty – duże obszary lądowe, wyraźnie od siebie oddzielone. Do każdego kontynentu, oprócz zwartej części lą- dowej, zaliczają się też pobliskie wyspy. Powszechnie przyjął się podział świata na 7 kontynentów: Europę, Azję, Afrykę, Amerykę Północną, Amerykę Południową, Australię i Oceanię, Antarktydę. Europa wraz z Azją tworzy jeden wielki, zwarty obszar lądowy zwany Eurazją. Podziału tego obszaru na dwa kontynenty dokonano ze względu na liczne różnice, zwłaszcza historyczne i kulturowe.Większość lądów położona jest na półkuli północnej i na półkuli wschodniej. Na półkulach południowej i zachodniej dominują oceany.

ryc. 18.1 Globus przedstawia rze- czywiste rozmieszczenie lądów i oceanów na kuli ziemskiej. Jednak w danej chwili na globusie widzieć można tylko połowę kuli ziemskiej. Jak więc jednocześnie zobaczyć cały świat?

ryc. 18.2 Powierzchnia globusa rozcięta wzdłuż po- łudników (A). Po połączeniu i uproszczeniu wszystkich części uzyskuje się mapę całego świata (B)

A

B

ryc. 18.3 Rozmieszczenie oceanów i kontynentów na mapie świata

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

� � � � � � � � � � � � � � �

��

��

� ��

�

��

��

��

��

� � � � � � �

��

��

Ćwiczenie 1Na mapie świata (ryc . 18 .3) wskaż:

równik oraz południki 0° i 180°;•półkule północną i południową •oraz wschodnią i zachodnią;4 oceany i 7 kontynentów•Eurazję .•

Odpowiedz na pytania:na których półkulach leży Europa?•na których półkulach leży Ameryka Południowa?•które kontynenty leżą na każdej z czterech półkul?•na których półkulach leży Ocean Indyjski?•które oceany leżą na każdej z czterech półkul?•


��

��

��

��

��

��

ryc. 18.4 Podział powierzchni Ziemi na wody i lądy

ryc. 18.6 Na tej mapie Ameryka Połud- niowa jest większa od Ameryki Północ-nej (porównaj z danymi w tabeli 18.1)

ryc. 18.5 Przykład mapy świata ze zniekształconymi wielkościami lądów – Ameryka Północna jest tu większa od Afryki (porównaj z danymi w tabeli 18.1)

tabela 18.1 Kontynenty i oceany według powierzchni

Kontynenty Powierzchnia

Azja 44,4 mln km2

Afryka 30,3 mln km2

Ameryka Północna 24,2 mln km2

Ameryka Południowa 17,8 mln km2

Antarktyda 13,3 mln km2

Europa 10,5 mln km2

Australia i Oceania 8,5 mln km2

razem LĄDY: 149,0 mln km2

Oceany Powierzchnia

Ocean Spokojny 178,7 mln km2

Ocean Atlantycki 92,3 mln km2

Ocean Indyjski 75,9 mln km2

Ocean Arktyczny 14,1 mln km2

razem OCEANY: 361,0 mln km2

razem ŚWIAT

510,0 mln km2

Ćwiczenie 2

a) Korzystając z danych w tabeli 18 .1 oblicz w przybliżeniu:ile razy Europa jest mniejsza od każdego z trzech największych kontynentów;•jaki procent powierzchni kuli ziemskiej zajmuje Europa .•

b) Znajdź w tabeli kontynent i ocean o podobnej powierzchni . Czy potrafisz wy-jaśnić to podobieństwo? Jeśli nie, to odszukaj te obszary na globusie i porównaj ich położenie .

Ćwiczenie 3Na mapach z ryc . 18 .5 i 18 .6 rozpoznaj wszystkie oceany i kontynenty . Wskaż też równik oraz południki 0° i 180° .

pytania i polecenia kontrolneWymień nazwy wszystkich oceanów i kontynentów i wskaż je na globusie oraz na mapie .1 . Wyjaśnij, co to jest wszechocean .2 . Które kontynenty leżą w całości na półkuli północnej, a które na półkuli południowej?3 . Podaj nazwy: największego oceanu oraz największego i najmniejszego kontynentu .4 .

� poWierzchnia lądóW i oceanóWCałkowita powierzchnia kuli ziemskiej wynosi 510 mln km2. Z tego wody wszechoceanu zajmują aż 361 mln km2, czyli prawie 3/4 z całości.Wszystkie lądy mają łącznie powierzchnię 149 mln km2, co stanowi tylko nieco ponad 1/4 całego obszaru świata (ryc. 18. 4). Największym obszarem lądowym jest Eurazja, której powierzchnia wynosi blisko 55 mln km2 – stanowi to więcej niż 1/3 powierzchni wszyst-kich lądów. Jednak przyjęło się oddzielać Europę od Azji – nazywa się je oddzielnie kontynentami. Największym kontynentem jest Azja (44 mln km2). Nasza Europa to jeden z mniej-szych kontynentów – jest większa tylko od Aus-tralii i Oceanii (tab. 18.1). Wśród oceanów zdecydowanie największy jest Ocean Spokojny, nazwany też Pacyfikiem. Jego wody zajmują prawie połowę powierzchni wszechoceanu.

� zniekSztałcenia na MapachMapa jest płaska, a kula ziemska to bryła. Z tego względu na mapie nie można przedstawić idealnego obrazu powierzchni Ziemi – nie da się roz-łożyć w całości powierzchni kuli na powierzchnię płaską (ryc. 18.2). Prak- tycznie więc każda mapa musi mieć pewne zniekształcenia (ryc. 18.5 i 18.6). Jedyna mapa bez zniekształceń to ta na kuli globusa. Na wszystkich mapach poszczególne lądy i oceany rozmieszczone są wzglę-dem siebie w taki sam sposób. Kontynenty mają też swoje charakterys- tyczne kształty (właściwie tylko Afryka i Ameryka Południowa są trochę do siebie podobne). Dlatego rozpoznawanie lądów i oceanów na różnych mapach nie powinno sprawiać trudności.

to jeSt WaŻneNa Ziemi są 4 Oceany – Spokojny, Atlantycki, Indyjski, Arktyczny – oraz 7 kontynentów X– Azja, Afryka, Ameryka Pn ., Ameryka Pd ., Antarktyda, Europa, Australia i Oceania .

Prawie 3/4 powierzchni Ziemi pokrywają wody oceanów; lądy zajmują nieco ponad 1/4 . X

Największym obszarem lądowym jest Eurazja, którą jednak przyjęło się dzielić na dwa Xkontynenty – Europę i Azję .


Większa część lądów leży na półkuli północnej i tam też powierzchnia Ziemi ma najbardziej urozmaicone ukształ- towanie – zarówno poziome, jak i pionowe (ryc. 19.1).Praktycznie cała linia brzegowa Eurazji i Ameryki Północnej ma kręty, zawiły przebieg. Dzięki temu na lądach tych występuje wiele półwyspów. Liczne są też wyspy, których grupy tworzą archipelagi. Po stronie wód oceanicznych linia brzegowa wyznaczyła morza, zatoki, cieśniny.Dla odmiany na pozostałych kontynentach – w Afryce, Ameryce Połud-niowej, Australii i na Antarktydzie – ukształtowanie poziome terenu jest słabo urozmaicone. Linia brzegowa ma tam zwykle prosty, wyrównany przebieg i dlatego mało jest wysp i półwyspów oraz mórz przybrzeżnych, zatok i cieśnin.

19 Wielkie formy ukształtowania powierzchni Ziemi

Ćwiczenie 1Na mapie świata (ryc . 19 .1) wskaż duże formy ukształtowania poziomego powierzchni Ziemi – półwyspy, wyspy, archipelagi – na każdym z kontynentów . Odczytaj ich nazwy . Wskaż też i nazwij formy ukształtowania poziomego po stronie wód ocenanicznych – morza, zatoki, cieśniny .

Ćwiczenie 2Na mapie świata (ryc . 19 .1) wskaż i nazwij formy ukształtowania pionowego powierz-chni Ziemi wymienione w tekście powyżej . Odczytaj nazwę i wysokość bezwzględną najwyższego punktu na Ziemi .

Ćwiczenie 3Odszukaj na mapie (ryc . 19 .1) obiekty geograficzne wymienione w tabeli 19 .1 . Przeanalizuj dane liczbowe zawarte w tej tabeli i ustal, która wyspa, który półwysep i które jezioro są największe na świecie, a także która rzeka jest najdłuższa na świecie . Przyjrzyj się tym obiektom na mapie i oceń, czy faktycznie wyglądają one na największe .

W ukształtowaniu pionowym powierzchni Ziemi na mapie wyróżniają się łańcuchy gór: najwyższe – Himalaje w Azji – i najdłuższe – Kordyliery w Ameryce Północnej oraz Andy w Ameryce Południowej. Rzeźbę terenu urozmaicają również rozległe obszary wyżynne w Azji (m.in. Tybet, Dekan), Afryce (prawie cały kontynent), Ameryce Południowej (np. Wy-żyna Brazylijska) i Australii. Z kolei duże, płaskie niziny występują przede wszystkim w Eurazji, a ponadto w obu Amerykach i Australii.Na powierzchni Ziemi znajdują się też depresje, czyli obniżenia terenu sięgające poniżej poziomu morza. Najgłębsza z nich to wybrzeże Morza Martwego w Azji. Leży ono na wysokości 403 metrów poniżej poziomu morza (wszechoceanu).

Warto wiedziećMorze Martwe oraz Morze Kaspijskie to w rzeczywistości jeziora, bo nie mają one •połączenia z wodami wszechoceanu . Przyjęło się nazywać te akweny morzami z różnych powodów: Morze Martwe – ze względu na najbardziej na świecie zasoloną wodę, Morze Kaspijskie – ze względu na dużą powierzchnię .Rozległy obszar Tybetu w środkowej części Azji jest wyżyną, choć jego wysokości •bezwzględne przekraczają aż 6 tys . m n .p .m . To dlatego, że krajobraz Tybetu ma charakter typowo wyżynny – dominują tam łagodne wzniesienia o niezbyt dużych wysokościach względnych .Szczególnym kontynentem jest Antarktyda, ponieważ prawie cały jej obszar pokrywa •lądolód – gruba do nawet kilku kilometrów warstwa lodu . Dlatego w krajobrazie Antarktydy częściej widoczne jest ukształtowanie pionowe i poziome lodowca niż ukształtowanie terenu .Ukształtowanie pionowe dotyczy też dna morskiego . W zależności od tego ukształ-•towania, różna jest głębokość mórz . Najgłębszymi miejscami są wąskie, podłużne rowy oceaniczne . Najgłębszy z nich to Rów Mariański na Pacyfiku, który ma ponad 11 km głębokości .

tabela 19.1 Wybrane, najważniejsze obiekty geograficzne na poszczególnych kontynentach

Kontynent Największa wyspa

Największy półwysep

Najwyższy szczyt

Największe jezioro

Najdłuższa rzeka

azja Borneo 736 000 km2

Arabski 2 780 000 km2

Mount Everest 8 850 m n.p.m.

Kaspijskie 400 000 km2

Jangcy 6 300 km

afryka Madagaskar 587 000 km2

Somalijski 900 000 km2

Kilimandżaro 5 895 m n.p.m.

Wiktorii 69 485 km2

Nil 6 671 km

aMeryka północna

Grenlandia 2 176 500 km2

Labrador 1 430 000 km2

Denali 6 184 m n.p.m.

Górne 82 100 km2

Mississipi/Missouri 5 969 km

aMeryka południoWa

Ziemia Ognista 48 000 km2

Guajira 14 600 km2

Aconcagua 6 960 m n.p.m.

Maracaibo 13 300 km2

Amazonka 6 516 km

antarktyda Aleksandra 43 200 km2

Antarktyczny 300 000 km2

Vinson 5 140 m n.p.m. brak jezior brak rzek

europa Wielka Brytania 218 600 km2

Skandynawski 800 000 km2

Mont Blanc 4 810 m n.p.m.

Ładoga 18 100 km2

Wołga 3 530 km

auStralia i oceania

Nowa Gwinea 785 000 km2

Ziemia Arnhem 240 000 km2

Jaya 4 884 m n.p.m.

Eyre 15 000 km2

Darling 2 735 km

wAŻNE POJĘCIE:archipelag.


AMERYKAPÓŁNOCNA

AMERYKAPOŁUDNIOWA

AFRYKA

AFRYKA

EUROPA

EUROPA AZJA

AUSTRALIA

ANTARKTYDA

AMERYKAPN.

O C E A N I A

O C E A N I A

6960Aconcagua

Denali6194

Orizaba5700

-85

6310Chimborazo Kilimandżaro

5895

5109

4165-403

5642ElbrusMont

Blanc4810

5604

8850Mount Everest

8611K2

7439

4506

3776Fudżi

4750

2954

3800

3428 3676 3726

2797

4884Jaya

2230

3764

4205

4399

2037

3014

65422890

3482

5199

4070

3415

-133

3760

4620

2655

3478

24691895

-12

-154-28

2698-155

3147

3700

7495

5140Vinson

(Pa

cy

fi

k)

Jukon

Mackenzie

Wlk. Jezioro

J. Maracaibo

Misso

u ri

Kolorado

Ohio

Orinoko

Amazonka

Parana

Oran e

Zambezi

(J. Niasa)

J. Tanganika

J. Wiktorii

Kongo

J. CzadNiger

Nil

Nil

Morze

Kan. Sueski

J. Eyre

Darlin

g

J. Aralskie

Ob

Irtysz

Lena

Amur

Hu

ang H

e

Jang

cy

Mekong

GangesIndu

s

Syr-dariaAmu-daria

8180

R

A

ta

ka

ms

ki

6662

9220R Puerto Rico

7272R A l e u c k i

7822R A l e u c

k

i

10540

11022

R

Maria

ski

10585

10830

R

Fi l i p

isk

i

7450

R

Su

nd

as k i

6920

10882R

To

ng

a

R

Ke rm

adec

6741

5430

6063

6212

7110

7282

6020

6972

6370

6098

6987

8265

S p o k o j n y

O c e a n

( P a c y f i k )

O c e a n A r k t y c z n yOcean ArktycznyMorzeBeauforta M

. Baffina

Morze

Grenlandzkie

Mor

zeN

orw

eski

e

Morze

BarentsaM. Karskie

Morze Morze

WschodniosyberyjskieMorzeCzukockie

Morze

Ber inga

Cie n. Beringa

M. Ochockie

M. Po

udniowochi

skie

Morze

Arabskie Zatoka

Bengalska

M. C

z e r wo

ne

Zat. Perska

Moz

ambi

cki

I n d y j s k i

O c e a n

Morze

Weddella

Zatoka

Zatoka

M. Karaibskie

MorzeSargassowe

Kan. Panamski

ZatokaHudsona

Zatoka

Morze r dziemne

M. Czarne

M.K

aspijskie

Oc

ea

n A

tl

an

ty

ck

i

Oc

ea

n

Sp

ok

oj

ny

MorzeArafura

Wlk.Zatoka

M. Koralowe

M o r z e

MorzeTasmana

Morze Rossa

R

Bon in

80476145

Miss

isipi

Cie n. D

u ska

Cie nin

a M

agell

ana

WielkaBrytania

Przyl.

Przyl.Mariato

Przyl. Gallinas

Przyl.Horn

Przyl.Farvel

Islandia

Gre

nlandiaW

Ziemia Baffina

W. Wiktorii

Labrador

Fundlandia

Bermudy

Ba

ha

my

K u b a

.

Floryda

.

.Jukatan Haiti

W

ie l k i e A n ty le Antyle

Ma

e

W(Galapagos)

P . Alaska

Po

li

ne

z

a

Falklandy

ZiemiaOgnista

W . Heleny

Madagaskar

Sesze

le

Komory

Mauritius

Sokotra

Ziemia

. TPrzyl.

Przyl.Czeluskin

No

a

Ziemia

Przyl.

Przyl.Roca

Przyl.Zielony

Wyspy

WyspyZielonegoPr

Azory

Przyl.Hafun

Irlandia

Wyspy

KamczatkaA l e u t y

Sachalin

Ku

ryle

Honsiu

Hokkaido

.

W-y

Ri u

kiu

T

Luzon

Mindanao

Fi

li

pi

ny

P

. Indochiski

.

S u ma

t ra

Borne o

Arabski .

Mo

l uk i

A r c h i p e l a g

.Jork

ZiemiaArnhem

Tasmania

Noa Ze l a

n di a

Kaledonia

W-yHebrydy

W-yTonga

W-ySamoa

W-y Salom

ona

Brytania

M e l an

ez

a

W-y

Pal

au K a r o l i n y

W-y MarshallaW

-y Gilberta

M i k r o n e za

Ma

rian

y

Po

li

ne

za

WyspyKerguelena

Przyl.Steep

Amsterdam

Wyspy WNarodzenia

Wyspa Wielkanocna

(Rapa Nui)

.

Antarktyczny Przyl.Adare

Przyl.Parinas~

Przyl.Branco

Georgia

WyspaAleksandra

W-yKermadec

W-yCooka

Wyspy

T rW-yTuamotu

Markizy

Przyl.Anny

Tahiti

H a a e

TimorPrzyl.Jork

Przyl.Byrona

Przyl.-Wschodni

Przyl.Igielny

Maskareny

.

San Francisco

Los Angeles

Vancouver

Meksyk

Chicago

Montreal

Nowy Jork

SantiagoBuenos Aires

Rio de Janeiro

Bogota

Lima

Kapsztad

Kinszasa

Nairobi

Adis Abeba

Kair

Rabat

Dakar

Lagos

Madryt Rzym StambułAteny

LondynParyż

BerlinWarszawa

Kijów

SanktPetersburg

Moskwa

Bagdad

Teheran

Karaczi

Delhi

Bombaj

Kalkuta

Bangkok

Singapur

Dżakarta

Perth

Melbourne

Sydney

Manila

Kanton

SzanghajWuhan

Pekin

Xi’an

SeulTokio

Osaka

Taszkent

Nowosybirsk

Harbin

Johannesburg

FiladelfiaSaintLouis

Houston

Caracas

Belém

Sao Paulo~

Boston

Nankin

Tjanjin

Pjongjang

DakkaAr-Rijad

Rangun

Chennai

Ap p a l a c h y

W ie l k i e

Równiny

Gó

ry S

ka

li

st

eK

or

dy

li

er

y

Niz. H

udsońska

A

n

d

yN

izin

a La P

l at y

Kaukaz

AlpyKarpaty

At l a

s

Wyżyna

Abisyńska

KotlinaCzadu

KotlinaKongo

Wyżyna

Irańska

WyżynaTybetańska

De

ka

n

Hi m a l a j e

Pa m i rT i e n s z a n

A ł t a j

Ur

al

N i z i n a

W s c h o d n i o -

e u r o p e j s k a

Wo ga

Nizina

Zachodnio-

syberyjska

s y b e r y j s k aŚ r o d k o w o -

Wy ż y n a G. Czerskiego

Niz.Chińska

Niz. Gangesu

WielkiBasenArtezyjski

W

ielki

e Gór

y W

odod

ział

owe

ZachodnioaustralijskaWyżyna

G o b

i

S a h a r a S a h a r a

Kalahari

N iz ina Amazonki

Orin

oko

Zatokowa

Nizina

WyżynaGujańska

G. Smocze

B r a z y l i j s k a

Wy ż y na

Niz.

Pustynia

0°

0°

0° 180°

0°

180°

Zwrotnik Raka 23°27’

Równik

Zwrotnik Koziorożca 23°27’

Koło Podbiegunowe Południowe 66°33’



Równik

Koło Podbiegunowe Północne 66°33’

szczytwulkanmiastogranicakontynentów

rów oceaniczny

lądolód

pokrywa lodowa na morzu

0 1000 2000 km1000

1 cm — 1000 km

rzeka

jezioro

rzeka okresowa

jezioro okresowe

jezioro słone

wodospad

kanał

Wysoków

bokmórz

11022

2000

500

200

200

2000

0

88505000

m n.p.m.

5000m p.p.m.

AMERYKAPÓŁNOCNA

AMERYKAPOŁUDNIOWA

AFRYKA

AFRYKA

EUROPA

EUROPA AZJA

AUSTRALIA

ANTARKTYDA

AMERYKAPN.

O C E A N I A

O C E A N I A

6960Aconcagua

Denali6194

Orizaba5700

-85

6310Chimborazo Kilimandżaro

5895

5109

4165-403

5642ElbrusMont

Blanc4810

5604

8850Mount Everest

8611K2

7439

4506

3776Fudżi

4750

2954

3800

3428 3676 3726

2797

4884Jaya

2230

3764

4205

4399

2037

3014

65422890

3482

5199

4070

3415

-133

3760

4620

2655

3478

24691895

-12

-154-28

2698-155

3147

3700

7495

5140Vinson

(Pa

cy

fi

k)

Jukon

Mackenzie

Wlk. Jezioro

J. Maracaibo

Misso

u ri

Kolorado

Ohio

Orinoko

Amazonka

Parana

Oran e

Zambezi

(J. Niasa)

J. Tanganika

J. Wiktorii

Kongo

J. CzadNiger

Nil

Nil

Morze

Kan. Sueski

J. Eyre

Darlin

g

J. Aralskie

Ob

Irtysz

Lena

Amur

Hu

ang H

e

Jang

cy

Mekong

GangesIndu

s

Syr-dariaAmu-daria

8180

R

A

ta

ka

ms

ki

6662

9220R Puerto Rico

7272R A l e u c k i

7822R A l e u c

k

i

10540

11022

R

Maria

ski

10585

10830

R

Fi l i p

isk

i

7450

R

Su

nd

as k i

6920

10882R

To

ng

a

R

Ke rm

adec

6741

5430

6063

6212

7110

7282

6020

6972

6370

6098

6987

8265

S p o k o j n y

O c e a n

( P a c y f i k )

O c e a n A r k t y c z n yOcean ArktycznyMorzeBeauforta M

. Baffina

Morze

Grenlandzkie

Mor

zeN

orw

eski

e

Morze

BarentsaM. Karskie

Morze Morze

WschodniosyberyjskieMorzeCzukockie

Morze

Ber inga

Cie n. Beringa

M. Ochockie

M. Po

udniowochi

skie Morze

Arabskie Zatoka

Bengalska

M. C

z e r wo

ne

Zat. Perska

Moz

ambi

cki

I n d y j s k i

O c e a n

Morze

Weddella

Zatoka

Zatoka

M. Karaibskie

MorzeSargassowe

Kan. Panamski

ZatokaHudsona

Zatoka

Morze r dziemne

M. Czarne

M.K

aspijskie

Oc

ea

n A

tl

an

ty

ck

i

Oc

ea

n

Sp

ok

oj

ny

MorzeArafura

Wlk.Zatoka

M. Koralowe

M o r z e

MorzeTasmana

Morze Rossa

R

Bon in

80476145

Miss

isipi

Cie n. D

u ska

Cie nin

a M

agell

ana

WielkaBrytania

Przyl.

Przyl.Mariato

Przyl. Gallinas

Przyl.Horn

Przyl.Farvel

Islandia

Gre

nlandiaW

Ziemia Baffina

W. Wiktorii

Labrador

Fundlandia

Bermudy

Ba

ha

my

K u b a

.

Floryda

.

.Jukatan Haiti

W

ie l k i e A n ty le Antyle

Ma

e

W(Galapagos)

P . Alaska

Po

li

ne

z

a

Falklandy

ZiemiaOgnista

W . Heleny

Madagaskar

Sesze

le

Komory

Mauritius

Sokotra

Ziemia

. TPrzyl.

Przyl.Czeluskin

No

a

Ziemia

Przyl.

Przyl.Roca

Przyl.Zielony

Wyspy

WyspyZielonegoPr

Azory

Przyl.Hafun

Irlandia

Wyspy

KamczatkaA l e u t y

Sachalin

Ku

ryle

Honsiu

Hokkaido

.

W-y

Ri u

kiu

T

Luzon

Mindanao

Fi

li

pi

ny

P

. Indochiski

.S u m

at r

a

Borne o

Arabski .

Mo

l uk i

A r c h i p e l a g

.Jork

ZiemiaArnhem

Tasmania

Noa Ze l a

n di a

Kaledonia

W-yHebrydy

W-yTonga

W-ySamoa

W-y Salom

ona

Brytania

M e l an

ez

a

W-y

Pal

au K a r o l i n y

W-y MarshallaW

-y Gilberta

M i k r o n e za

Ma

rian

y

Po

li

ne

za

WyspyKerguelena

Przyl.Steep

Amsterdam

Wyspy WNarodzenia

Wyspa Wielkanocna

(Rapa Nui)

.

Antarktyczny Przyl.Adare

Przyl.Parinas~

Przyl.Branco

Georgia

WyspaAleksandra

W-yKermadec

W-yCooka

Wyspy

T rW-yTuamotu

Markizy

Przyl.Anny

Tahiti

H a a e

TimorPrzyl.Jork

Przyl.Byrona

Przyl.-Wschodni

Przyl.Igielny

Maskareny

.

San Francisco

Los Angeles

Vancouver

Meksyk

Chicago

Montreal

Nowy Jork

SantiagoBuenos Aires

Rio de Janeiro

Bogota

Lima

Kapsztad

Kinszasa

Nairobi

Adis Abeba

Kair

Rabat

Dakar

Lagos

Madryt Rzym StambułAteny

LondynParyż

BerlinWarszawa

Kijów

SanktPetersburg

Moskwa

Bagdad

Teheran

Karaczi

Delhi

Bombaj

Kalkuta

Bangkok

Singapur

Dżakarta

Perth

Melbourne

Sydney

Manila

Kanton

SzanghajWuhan

Pekin

Xi’an

SeulTokio

Osaka

Taszkent

Nowosybirsk

Harbin

Johannesburg

FiladelfiaSaintLouis

Houston

Caracas

Belém

Sao Paulo~

Boston

Nankin

Tjanjin

Pjongjang

DakkaAr-Rijad

Rangun

Chennai

Ap p a l a c h y

W ie l k i e

Równiny

Gó

ry S

ka

li

st

eK

or

dy

li

er

y

Niz. H

udsońska

A

n

d

yN

izin

a La P

l at y

Kaukaz

AlpyKarpaty

At l a

s

Wyżyna

Abisyńska

KotlinaCzadu

KotlinaKongo

Wyżyna

Irańska

WyżynaTybetańska

De

ka

n

Hi m a l a j e

Pa m i rT i e n s z a n

A ł t a j

Ur

al

N i z i n a

W s c h o d n i o -

e u r o p e j s k a

Wo ga

Nizina

Zachodnio-

syberyjska

s y b e r y j s k aŚ r o d k o w o -

Wy ż y n a G. Czerskiego

Niz.Chińska

Niz. Gangesu

WielkiBasenArtezyjski

W

ielki

e Gór

y W

odod

ział

owe

ZachodnioaustralijskaWyżyna

G o b

i

S a h a r a S a h a r a

Kalahari

N iz ina Amazonki

Orin

oko

Zatokowa

Nizina

WyżynaGujańska

G. Smocze

B r a z y l i j s k a

Wy ż y na

Niz.

Pustynia

0°

0°

0° 180°

0°

180°


Równik


Koło Podbiegunowe Południowe 66°33’



Równik

Koło Podbiegunowe Północne 66°33’

szczytwulkanmiastogranicakontynentów

rów oceaniczny

lądolód

pokrywa lodowa na morzu

0 1000 2000 km1000

1 cm — 1000 km

rzeka

jezioro

rzeka okresowa

jezioro okresowe

jezioro słone

wodospad

kanał

Wysoków

bokmórz

11022

2000

500

200

200

2000

0

88505000

m n.p.m.

5000m p.p.m.

ryc. 19.1 Hipsometryczna mapa świata

Patrząc na mapę świata mogło by się wydawać, że największą wyspą świata jest Australia. Trzeba jednak pamiętać, że Australia to oddzielny ląd – choć raczej mały w porównaniu z innymi kontynentami.Podobne wrażenie można odnieść w stosunku do Europy, która bywa okre-ślana jako „największy półwysep Eurazji”. polecenie kontrolne

Korzystając z mapy powyżej, omów ukształtowanie terenu każdego z kontynentów .1 .

to jeSt WaŻneEurazja i Ameryka Północna mają najbardziej urozmaicone ukształtowanie terenu – Xpoziome i pionowe . Jest tam wiele półwyspów, wysp i archipelagów oraz mórz, zatok i cieśnin . W Azji znajduje się najwyższy i najniższy punkt na powierzchni Ziemi – Mount Everest (8850 m n .p .m .) i depresja nad Morzem Martwym (–403 m p .p .m .) .


S A H A R A

M. Śródziemne

port morski

CHINY

Jukatan

Labrador

WyspyCooka

GóraCooka

Góra

Cieśnina

Magellana

Człowiek zawsze był ciekawy świata. Chciał poznawać nowe tereny, ich przy-rodę, mieszkających tam ludzi oraz ich kulturę. W dawnych czasach, kiedy jesz-cze słabo znano świat, często organizo-wano wielkie wyprawy, mające na celu odkrywanie nowych lądów.W Europie ludność osiedliła się przede wszystkim na południu, nad ciepłym Morzem Śródziemnym. Stamtąd człowiek podróżował na północ kontynentu oraz na wschód – do Azji. Na południe od Morza Śródziemnego, w Afryce pustynne piaski gorącej Sahary zniechęcały do dalszych wędrówek. Na za- chód od Europy rozciągał się „bezkresny” – jak sądzono – Ocean Atlantycki.

� Marco polo Jednym z pierwszych wielkich podróżników i odkrywców był wenecki kupiec Marco Polo (ryc. 20.1). W latach 1271–1295 uczestniczył on w wyprawie do Chin, w którym to kraju przebywał łącznie przez 17 lat. Zwiedził i opi- sał tamtejsze tereny. Dzięki temu po jego po-wrocie Europejczycy mogli poznać „nowy”, zupełnie inny świat. Przywiózł też ze sobą mnóstwo towarów – m.in. porcelanę, kamie-nie szlachetne, jedwabne tkaniny, proch strzel- niczy, a także papierowe pieniądze. Przyczynił się w ten sposób do późniejszego rozwoju handlu między Europą a Azją.

20 Pierwsze wyprawy geograficzne i ich odkrycia

wAŻNE POJĘCIA:

Wielkie Odkrycia Geograficzne, odkrycie Ameryki, opłynięcie Ziemi, droga morska do Indii, zdobycie biegunów Ziemi, wejście na najwyższy szczyt Ziemi.

ryc. 20.2 Mapa najważniejszych podróży odkrywczych

ryc. 20.1 Marco Polo – pierwszy wielki podróżnik europejski

Ćwiczenie 1Wskaż na mapie (ryc . 20 .2) trasę podróży Marco Polo do Chin . Prześledź ją dokładnie i zwróć uwagę na odcinki lądowe oraz morskie . Sam dojazd do Chin i powrót do Eu- ropy zajęły Marco Polo w sumie 7 lat . Dowiedz się z internetu lub innych źródeł, dlaczego w tamtych czasach podróże trwały tak długo .

Najwięcej podróży odkrywczych miało miejsce na przełomie XV i XVI wieku. Okres ten nazywany jest erą Wielkich Odkryć Geograficznych. Właśnie wtedy kończyło się średniowiecze, a zaczynało odrodzenie (rene-sans), w którym człowiek znacznie bardziej zainteresował się nauką i ota-czającym go światem. Śmiali żeglarze chcieli między innymi sprawdzić, czy Ziemia faktycznie może być kulą, bo jeśli to prawda, to powinno dać się opłynąć ją dookoła.


� inni Wielcy podróŻnicy, W tyM polacyCo wcześniej nie udało się Kolumbowi, w 1498 roku dokonał portugalski żeglarz Vasco da Gama (ryc. 20.6). Zdołał on opłynąć Afrykę i tym sa-mym odkryć morską drogę do Indii.Znanym XVIII-wiecznym podróżnikiem był angielski żeglarz James Cook (ryc. 20.7). Kie-rował on trzema wyprawami dookoła świata. Najwięcej czasu spędził u wybrzeży Australii i na Oceanii, gdzie odkrył wiele wysp. Jeden z archipelagów na jego cześć nazwano Wys-pami Cooka; podobnie jak najwyższy szczyt Nowej Zelandii – Góra Cooka.Natomiast najwyższym szczytem Australii jest Góra Kościuszki. Nazwę tę zawdzięcza pol-skiemu podróżnikowi Pawłowi Edmundowi Strzeleckiemu (ryc. 20.8a), który w połowie XIX wieku przez 4 lata badał najmniejszy kon-tynent świata.

� krzySztof koluMb – odkryWanie aMerykiWłoski żeglarz Krzysztof Kolumb (ryc. 20.3) chciał nie tyle opłynąć Ziemię, ile znaleźć drogę morską do Indii. Nie wiedziano wówczas jak duża jest Afryka i czy w ogóle można ją opłynąć. Zakładając jednak kulisty kształt Ziemi, mogło się wydawać, że płynąc cały czas na zachód, dotrze się do Indii. W 1492 roku trzy statki pod dowódz-twem Kolumba wyruszyły z portu w hiszpańskim Kadyksie. Po dwóch miesiącach żeglowania na Atlantyku, dotarły do wyspy San Salvador (obec-nie Watling) w archipelagu Bahamów, należącym do Ameryki Północnej. To historyczne wydarzenie przyjęte zostało jako odkrycie Ameryki.

Łącznie w latach 1492–1504 Kolumb odbył 4 wyprawy do Ameryki. Docierał głównie do wysp na Morzu Karaibskim, a najdalej do półwyspu Jukatan na stałym kontynencie. Kolumb nie wiedział jednak, że odkrył zu-pełnie nowy ląd – myślał, że dopłynął do wschodnich wybrzeży Azji i dlatego nazwał te obszary „Indiami Zachodnimi”.Nazwa Ameryka pochodzi od imienia innego włoskiego żeglarza – Amerigo Vespucciego. Kilka lat po wyprawach Kolumba zaczął on swoje liczne podróże do wybrzeży Ameryki Południowej. Badał i opisywał tamtejsze ob-szary. Przekonywał wszystkich, że nie jest to Azja, tylko zupełnie nowy kontynent. Osta-tecznie mu uwierzono i odkryty ląd nazwano jego imieniem – Ameryką.

ryc. 20.3 Krzysztof Kolumb – odkrywca Ameryki

ryc. 20.4 Santa Maria – największy z trzech statków Kolumba

� ferdynand Magellan – podróŻ dookoła śWiataMarzenia o opłynięciu Ziemi udało się zrealizować w latach 1519–1522. Dokonała tego załoga hiszpańskiego statku dowodzonego przez portu- galskiego żeglarza Ferdynanda Magellana (ryc. 20.5). Cała wyprawa składała się z 5 stat-ków, ale tylko jeden powrócił do hiszpańskiego portu, z którego wypłynął. Podróży nie przeżył też sam Magellan – zginął w potyczce z miesz-kańcami jednej z wysp na Filipinach.Wyprawa Magellana miała wielkie znaczenie geograficzne, ponieważ ostatecznie potwier-dziła kulisty kształt Ziemi. Wytyczyła też nowe szlaki morskie, m.in. przez cieśninę między lądem Ameryki Południowej a wyspą Ziemia Ognista, którą nazwano Cieśniną Magellana.

Warto wiedziećPierwszymi Europejczykami, którzy dotarli do Ameryki, byli Wikingowie – wędrowni wojownicy skandynawscy . Już około roku 1000 na swych łodziach dopływali oni do wybrzeży Grenlandii i Półwyspu Labrador w Ame- ryce Północnej . Jednak podobnie jak Kolumb, Wikin-gowie też z pewnością nie wiedzieli, że docierają do nowego kontynentu .

ryc. 20.5 Ferdynand Magellan – dowódca pierwszego statku, który opłynął Ziemię

ryc. 20.7 James Cook

ryc. 20.6 Vasco da Gama

Ćwiczenie 2Prześledź na mapie (ryc . 20 .2) trasę wyprawy Magellana i wskaż główne jej punkty – port wypłynięcia, Cieśninę Magellana, miejsce śmierci Magellana, port dopłynięcia .


Innym znanym polskim po- dróżnikiem był Henryk Arc- towski (ryc. 20.8b). Pod ko-niec XIX w. uczestniczył on w międzynarodowej wypra-wie na Antarktydę. Uczest-nicy tej wyprawy jako jedni z pierwszych badaczy spędzili tam ponad rok, wytrzymując skrajnie niskie temperatury w zimie (poniżej –35°C).

ryc. 20.8 Wybitni polscy podróżnicy – Paweł Edmund Strzelecki (A) i Henryk Arctowski (B)

A B

Dopiero na początku XX wieku pierwsi ludzie zdobyli bieguny Ziemi. W 1911 roku Norweg Roald Amundsen dotarł do Bieguna Południowego leżącego w samym środku Antarktydy. Dwa lata wcześniej, w 1909 roku Amerykanin Robert E. Peary stanął na Biegunie Północnym, znajdującym się na zamarzniętych wodach Oceanu Arktycznego.Pierwszymi zdobywcami najwyższego szczytu Ziemi, leżącego w Hima-lajach Mount Everestu (8850 m n.p.m.), byli Nowozelandczyk Ernest Hillary i nepalski przewodnik Tenzing Norgay. Wejścia na szczyt dokonali w 1953 roku.

to jeSt WaŻnePrzełom XV i XVI wieku to era Wielkich Odkryć Geograficznych, kiedy to doszło do: X

odkrycia Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492 roku;•odkrycia morskiej drogi do Indii przez Vasco da Gamę w 1498 roku;•opłynięcia kuli ziemskiej przez wyprawę Ferdynanda Magellana w latach 1519–1522 .•

Inne ważne podróże geograficzne w dawnych czasach odbywali: Marco Polo do Chin, XAmerigo Vespucci do Ameryki Południowej, James Cook do Australii .

W XX wieku człowiek zdobył Bieguny Ziemi (R . E . Peary – Biegun Północny, R . Amundsen X– Biegun Południowy) oraz najwyższy szczyt świata Mount Everest (E . Hillary, N . Tenzing) .

Ćwiczenie 3Korzystając z internetu lub z innych źródeł, znajdź i przeczytaj dokładny opis wyprawy wybranego podróżnika . Wypisz w zeszycie główne punkty jego podróży .

pytania i polecenia kontrolneOpowiedz, w jaki sposób Europejczycy odkryli Amerykę .1 . Kto jako pierwszy opłynął Ziemię dookoła i dlaczego było to takie ważne?2 . Podaj nazwiska znanych polskich podróżników . Czego oni dokonali?3 .

21 Strefy oświetlenia Ziemi

Życie na kuli ziemskiej istnieje dzięki Słońcu, które oświetla i jednocześnie ogrzewa jej powierzchnię. Zie- mia ma kształt kuli, a taka bryła nie może być równo-miernie oświetlana. Dlatego są na Ziemi takie miejsca, gdzie jest bardzo gorąco i takie, gdzie jest bardzo zimno.

wAŻNE POJĘCIA:

zwrotniki, koła podbiegunowe, strefy oświetlenia Ziemi.

Koło Podbiegunowe Pn

Zwrotnik Raka

Zwrotnik Koziorożca

Koło Podbiegunowe Pd

Równik

ryc. 21.1 Oświetlenie kuli ziemskiej przez Słońce. Najsilniej ogrzewany jest pas wzdłuż równika, najsłabiej – okolice biegunów

� ośWietlanie zieMi przez SłońcePromienie słoneczne padają na powierzchnię Ziemi pod różnymi kątami (ryc. 21.1). Im większy jest ten kąt, tym silniejsze ogrzewanie Ziemi. Naj- większy możliwy kąt, pod jakim padają promienie słoneczne na powierz-chnię Ziemi to kąt prosty, czyli 90°. W takim przypadku Słońce znajduje się bardzo wysoko na niebie – w południe, tj. w momencie górowania jest ono w zenicie, czyli dokładnie pionowo nad nami. Promienie słoneczne padają prostopadle do powierzchni Ziemi tylko w okolicach równika i dlatego tam jest najbardziej gorąco. Granicami obszaru, na którym Słońce góruje w ze-nicie są dwa równoleżniki zwane zwrotnikami. Na północ od równika jest to zwrotnik Raka, a na południe od równika – zwrotnik Koziorożca.Z kolei w okolicach biegunów promienie słoneczne padają na powierz- chnię Ziemi pod bardzo małym kątem. Słońce świeci tam nisko nad linią widnokręgu i dlatego słabo ogrzewa Ziemię. A na obszarze za równoleż- nikami zwanymi kołami podbiegunowymi – północnym i południowym – przez wiele dni w roku Słońce znajduje się poniżej linii widnokręgu i w ogóle nie pojawia się na niebie.


ObserwacjaCel: obserwacja oświetlania przez Słońce różnych miejsc na kuli ziemskiej .Pomoce: globus szkolny, lampa biurowa .Czynności:

w przyciemnionym pomieszczeniu ustaw •obok siebie globus i lampę (ryc . 21 .2A);włącz lampę i porównaj natężenie oświet- •lenia powierzchni globusa w rejonie rów-nika z obszarami okołobiegunowymi;zakręć globusem wokół osi i obserwuj, •jak cała powierzchnia Ziemi jest oświet-lana przez Słońce;zmień położenie lampy względem glo-•busa (ryc . 21 .2B) i powtórz obserwację .

B

A

ryc. 21.2 Model oświetlania Ziemi przez Słońce – zimą (A) i latem (B)

ryc. 21.3 Strefy oświetlenia Ziemi

� ��

��

��

��

��

��

� � � � � � � � � � � � � � � � � �

� � � � � �

� � � � � � � � � � � � � � � � �

� � � � � � � � � � � � � � � � � � �

� � � � � � � � � � � � � � � � � �

� � � � � � � � � � � � � � � � � � �

� Strefy ośWietlenia kuli zieMSkiejWyróżnionych zostało 5 stref oświetlenia Ziemi (ryc. 21.3):

strefa międzyzwrotnikowa• – leży wzdłuż równika, między zwrotnikiem Raka a zwrotnikiem Koziorożca; to najlepiej oświetlana, najbardziej go-rąca strefa; w południe Słońce znajduje się tam bardzo wysoko na niebie, często w zenicie, czyli pionowo nad obserwatorem;

dwie strefy umiarkowane• – leżą między zwrotnikami a kołami podbiegunowymi; w południe Słońce osiąga tam średnie wy- sokości, np. takie, jakie widzimy w Polsce;dwie strefy podbiegunowe• – obejmują obszary za kołami podbiegunowymi; są to najsłabiej oświetlane, najzimniejsze strefy; Słońce znajduje się tam nisko nad linią wi-dnokręgu lub pod nią (wtedy go nie widać).

ryc. 21.4 Mapa średnich temperatur powietrza na świecie. Temperatury te układają się zgodnie ze strefami oświetlenia Ziemi (ryc. 21.3)

Ćwiczenie 1Wskaż na globie z ryc . 21 .1 wszystkie pięć stref oświet- lenia Ziemi .Na globusie szkolnym od-szukaj równik, oba zwrotniki oraz koła podbiegu-nowe i wskaż odpowiednie strefy oświetlenia Ziemi .

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

� teMperatury poWietrza na śWiecieNastępstwem oświetlenia Ziemi przez Słońce jest strefowy rozkład średnich temperatur powietrza na świecie (ryc. 21.4).

pytania i polecenia kontrolneZademonstruj na modelu, w jaki sposób Słońce oświetla Ziemię . Wyjaśnij, dlaczego 1 . najcieplej jest wzdłuż równika, a najzimniej na obszarach okołobiegunowych .Jakie znasz strefy oświetlenia Ziemi? W której z nich leży Polska?2 . Korzystając z mapy temperatur powietrza na świecie (ryc . 21 .4), oblicz różnicę średnich 3 . temperatur między Polską a najcieplejszymi i najzimniejszymi miejscami na Ziemi .

to jeSt WaŻneSłońce oświetla i ogrzewa Ziemię – najsilniej przy równiku, najsłabiej przy biegunach . X

Jest 5 stref oświetlenia Ziemi – 1 międzyzwrotnikowa, 2 umiarkowane i 2 podbiegunowe . X


� pogoda a kliMatZnana nam z lekcji przyrody pogoda to stan atmo-sfery w danej chwili. Opisując pogodę mówimy, jakie jest aktualnie zachmurzenie, temperatura, wiatr, czy pada deszcz, czy występują inne zjawiska pogodowe. Klimat to zespół określonych warunków pogodowych, corocznie powta-rzających się na danym obszarze. W Polsce np. występują pory roku – wiosna, lato, jesień i zima. Są one typowe dla klimatu umiarkowanego, w którym nie jest ani zbyt zimno, ani zbyt gorąco, ani zbyt sucho, ani zbyt deszczowo.Najważniejszymi składnikami każdego klimatu są średnie temperatury powietrza (ryc. 21.4) i sumy opadów atmosferycznych.

� opady atMoSferyczne na śWiecieIlość opadów atmosferycznych zależy głównie od wilgotności powietrza. Największa wilgotność występuje tam, gdzie powietrze jest silnie ogrze-wane, bo to prowadzi do intensywnego parowania. Taki obszar położony jest wzdłuż równika i właśnie tam występują największe roczne sumy opadów (ryc. 22.1).Z kolei opady najmniejsze występują głównie wzdłuż obu zwrotników. Gromadzi się tam suche powietrze schodzące ku Ziemi z wyższych warstw atmosfery. Powstaje obszar wysokiego ciśnienia, skąd powietrze „odpływa” w kierunku równika, wzdłuż którego rozciąga się pas niskiego ciśnienia (wiatry zawsze wieją od wyżów do niżów).W strefach umiarkowanych wielkość opadów zależy głównie od odległości od morza czy oceanu – im bliżej wody, tym większa wilgotność powietrza i tym samym większe opady.W strefach podbiegunowych opady są bardzo małe ze względu na panujący tam chłód – niskie temperatury ograniczają parowanie.

wAŻNE POJĘCIA:

klimat, strefy klimatyczne, strefy krajobrazowe.

22 Strefy klimatyczne i strefy krajobrazowe na świecie

� Strefy kliMatyczneRozkład temperatur powietrza i opadów atmosferycznych pozwolił wy-różnić na Ziemi obszary o stałych, charakterystycznych cechach klimatu. Obszary te także układają się strefowo, symetrycznie względem równika. Dlatego nazwano je strefami klimatycznymi (ryc. 22.2):

strefa równikowa• – przez cały rok jest tam gorąco i występują duże opady, których najwięcej jest przy samym równiku (klimat równikowy wybitnie wilgotny); na obszarach leżących bliżej zwrotników opadów jest nieco mniej i w ciągu roku zaznaczają się pory deszczowe i suche (klimat podrównikowy);dwie • strefy zwrotnikowe – przez cały rok jest gorąco, ale prawie bez opadów; wyjątek stanowi Azja Południowo-Wschodnia, gdzie panuje wilgotny klimat monsunowy;dwie • strefy podzwrotnikowe – lato jest długie, gorące i suche, a zima krótka i ciepła z opadami deszczu;dwie • strefy umiarkowane – występują tu cztery dobrze nam znane pory roku (wiosna, lato, jesień, zima); im bliżej biegunów, tym chłodniej, im

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

ryc. 22.1 Mapa opadów rocznych na świecie

Ćwiczenie 1a) Wskaż na mapie (ryc . 22 .1) obszary o największych i najmniejszych opadach atmo-sferycznych . Wyjaśnij, dlaczego znajdują się one właśnie w tych miejscach .b) Odczytaj z mapy, w jakim przedziale mieszczą się roczne sumy opadów w Polsce . Oblicz, ile razy więcej opadów występuje na najbardziej deszczowych obszarach świata .

Warto wiedziećW Azji Południowo-Wschodniej corocznie wieją wiatry sezonowe zwane monsunami . Szczególnie ważny jest wilgotny monsun letni, który wieje znad Oceanu Indyjskiego na północ . Przynosi on na ląd intensywne opady w najbardziej gorących miesiącach – od czerwca do września . Nadejście monsunu letniego kończy okres suszy .


bliżej oceanów, tym więcej opadów; wyróżnia się zatem klimaty ciepłe i chłodne oraz morskie (wilgotne) i lądowe (suche), a także przejściowe; Polska znajduje się w klimacie umiarkowanym ciepłym przejściowym;dwie • strefy okołobiegunowe – przez cały rok jest tam bardzo zimno, z małymi opadami, niemal wyłącznie śniegu.

� Strefy krajobrazoWeStrefy krajobrazowe na świecie to inaczej strefy roślinności naturalnej. O tym, że na danym obszarze mogą rosnąć określone gatunki roślin, decy-dują przede wszystkim warunki klimatyczne. Dlatego np. w klimacie go-rącym występują zupełnie inne rośliny niż w klimacie zimnym. Równie wielkie różnice w roślinności można dostrzec między obszarami wilgot-nymi a suchymi.W poszczególnych strefach klimatycznych utworzyły się określone for-macje roślinności, czyli zbiorowiska gatunków najlepiej przystosowanych do danego klimatu. Formacje te nazwano strefami krajobrazowymi, gdyż mają one na świecie – podobnie do stref klimatycznych – układ równo-leżnikowy (ryc. 22.3). Ale w obrębie każdej ze stref klimatycznych znajduje się kilka stref roślinności. To dlatego, że wewnątrz każdej strefy klima- tycznej występują pewne różnice klimatu, np. im bliżej oceanu, tym większe opady (im dalej, tym opady mniejsze), im bliżej biegunów, tym zimniej itp. Różnice te wpływają na zróżnicowanie roślinności (ryc 22.4 –22.8).

ryc. 22.2 Mapa stref klimatycznych na świecie. Przeanalizuj i omów rozmieszczenie tych stref na poszczególnych kontynentach

ryc. 22.3 Mapa stref krajobrazowych (roślinnych) na świecie

Ćwiczenie 2Odczytaj z legendy mapy (ryc . 22 .3) nazwy kolejnych stref klimatycznych i występu-jących w nich stref roślinnych – krajobrazowych . Wskaż na mapie te strefy i omów ich rozmieszczenie na poszczególnych kontynentach .

ryc. 22.4 W głębi zimnej strefy okołobiegunowej występuje pustynia lodowa (A). Na obrze-żach tej strefy panują nieco wyższe temperatury i mogła rozwinąć się uboga roślinność tundry (B)

ryc. 22.5 W strefie umiarkowanej, w klimacie chłodnym dominuje tajga, czyli las iglasty (A). W klimacie ciepłym morskim i przejściowym rośnie las liściasty i mieszany (B). Dla klimatu umiarkowanego ciepłego kontynentalnego typowe są trawiaste stepy (C)

A B

A CB

Documents

Przyrodnicze i kulturowe - wiking.com.pl · Jak pamiętamy, składniki krajobrazu dzielą się na naturalne (stworzone siłami przyrody) i prze- kształcone (wytworzone albo zmienione