Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw ... · Adam Wojciechowski, absolwent Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Laureat

Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw człowieka

– stan obecny i perspektywy

Adam Wojciechowski

Adam Wojciechowski, absolwent Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Laureat trzeciego miejsca ex aequo w II edycji ogólnopolskiego Konkursu na najlepszą pracę magisterską o prawach człowieka, za pracę magisterską z dziedziny stosunków międzynarodowych pt. „Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw człowieka – stan obecny i perspektywy”.

promotor pracy prof. Bogusława Bednarczyk

organizator konkursu Helsińska Fundacja Praw Człowieka

projekt wspierany przez

wydawca Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2014

ISBN 978-83-62245-97-0

redakcja językowa Anna Chyłek

opracowanie graficzne i skład Marek Łomacz

1

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

1. Prywatne firmy wojskowe – ogólna charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1.1. Zagadnienie definicyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1.2. Typologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 1.3. Analiza funkcjonowania prywatnych firm wojskowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.3.1. Profil działalności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.3.2. Struktura organizacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1.3.3. Polityka wizerunkowa firm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1.3.4. Zleceniodawcy oraz aktywność firm na świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1.3.5. Wartość świadczonych usług . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 1.4. Uwarunkowania powstania i rozwoju prywatnych firm wojskowych po zakończeniu zimnej wojny . . 13

2. Odpowiedzialność prawna prywatnych firm wojskowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2.1. Odpowiedzialność prawna pracowników prywatnych firm wojskowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 2.1.1. Odpowiedzialność pracowników prywatnych firm wojskowych za przestępstwa popełnione poza granicami państwa w prawie krajowym na przykładzie Stanów Zjednoczonych . . . . . . 16 2.1.2. Odpowiedzialność pracowników prywatnych firm wojskowych w świetle prawa międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 2.2. Odpowiedzialność prawna prywatnych firm wojskowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 2.2.1. Odpowiedzialność prywatnych firm wojskowych w prawie krajowym na przykładzie Stanów Zjednoczonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 2.2.2. Odpowiedzialność prywatnych firm wojskowych w świetle prawa międzynarodowego . . . . . 25 2.3. Odpowiedzialność państwa za działalność prywatnych firm wojskowych . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2.4. Inicjatywy na rzecz uregulowania odpowiedzialności prywatnych firm wojskowych . . . . . . . . . . . 27

3. Funkcjonowanie prywatnych firm wojskowych a ochrona praw człowieka . . . . . . . . . . . . . .29 3.1. Udział prywatnych firm wojskowych w międzynarodowych operacjach zbrojnych . . . . . . . . . . . . 30 3.2. Organizacje humanitarne a prywatne firmy wojskowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 3.3. Misje pokojowe Organizacji Narodów Zjednoczonych a prywatne firmy wojskowe . . . . . . . . . . . . 38

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Książki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Publikacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Akty prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Orzeczenia sądowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Artykuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Strony internetowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw człowieka – stan obecny i perspektywy2

3

Wstęp

Zakończenie zimnej wojny, oprócz zmiany sytuacji geopolitycznej na świecie, przyczyniło się również do intensywnego rozwoju prywatnych firm wojskowych. Na rozkwit tego sektora miały wpływ trzy ważne czynniki: wytworzenie się tzw. „próżni bezpieczeństwa”, rewolucja w sprawach wojskowości oraz szersze przyzwolenie dla procesów prywatyzacyjnych. Pomiędzy rokiem 1990 a 2010 jego wartość, we-dług szacunków, wzrosłą niemal czterokrotnie, osiągając sumę ponad 200 mld dolarów. Przedsiębior-stwa te oferują szeroki zakres usług o charakterze zbliżonym do zadań wykonywanych przez wojsko. Ich głównym miejscem aktywności są państwa, na obszarze których ma lub miał miejsce konflikt zbroj-ny, np. Irak, Afganistan.

Wybór tematu pracy został podyktowany jego aktualnością. Obecnie w krajach zachodnich żywo dyskutowane są zagrożenia oraz szanse wynikające z działalności prywatnych firm wojskowych dla ochrony praw człowieka. Nie mniej ważnym powodem zajęcia się przez autora pracy tą tematyką jest niewystarczająca analiza tego problemu w polskiej literaturze.

Niniejsza praca powstała głównie w oparciu o analizę literatury anglojęzycznej, w tym monografii, artykułów publikowanych w czasopismach naukowych i na portalach internetowych, raportów przygo-towanych przez instytucje rządowe oraz organizacje pozarządowe i międzynarodowe. Wykorzystano także akty prawne, w tym projekty i obowiązujące umowy międzynarodowe oraz ustawy federalne obowiązujące w USA.

Celem pracy jest zweryfikowanie tezy mówiącej, iż prywatne firmy wojskowe mogą stanowić efek-tywny instrument wzmacniający międzynarodową ochronę praw człowieka, pod warunkiem komplek-sowego uregulowania ich odpowiedzialności prawnej. W pracy wykorzystano następujące metody ba-dawcze:

» analiza aktów prawnych; » krytyczna oceny literatury przedmiotu.

Praca składa się ze wstępu, trzech rozdziałów oraz podsumowania. Pierwszy rozdział przybliża defi-nicje, typologie, profil oferowanych usług oraz cechy charakterystyczne prywatnych firm wojskowych. Stara się ponadto wskazać czynniki mające wpływ na rozwój branży po zakończeniu zimnej wojny.

Drugi rozdział poświęcony jest przedstawieniu obecnego poziomu uregulowania odpowiedzial-ności prawnej prywatnych firm wojskowych, ich pracowników oraz państw korzystających z ich usług. Omówione są również najważniejsze inicjatywy międzynarodowe, mające na celu całościowe unormo-wanie działalności tych podmiotów.

Ostatni rozdział skupia się na pokazaniu zarówno negatywnych, jak i pozytywnych aspektów funkcjonowania prywatnych firm wojskowych dla międzynarodowej ochrony praw człowieka. W tym celu omówiony zostanie udział tych podmiotów w operacjach zbrojnych pod kątem przypadków ła-mania praw człowieka oraz odpowiedzialności prawnej za popełnione przestępstwa. Następnie prze-analizowany zostanie przykład świadczenia przez prywatne firmy wojskowe usług na rzecz organizacji humanitarnych oraz perspektywa ich zaangażowania w operacje pokojowe ONZ.


1. Prywatne firmy wojskowe – ogólna charakterystyka

Przed przystąpieniem do analizy szans i zagrożeń wynikających z funkcjonowania prywatnych firm wojskowych dla międzynarodowej ochrony praw człowieka niezbędne jest scharakteryzowanie przed-siębiorstw należących do tego sektora. W pierwszej kolejności zaprezentowane zostaną wyczerpująca definicja tych podmiotów oraz ich typologie najczęściej spotykane w literaturze przedmiotu. W dal-szej części rozdziału omówione zostaną: zakres usług świadczonych przez te firmy, ich wewnętrzna struktura organizacyjna, polityka wizerunkowa, usługobiorcy oraz wartość sektora prywatnych usług wojskowych. Na koniec przedstawione zostaną czynniki mające wpływ na rozwój prywatnych firm wojskowych po zakończeniu zimnej wojny.

1.1. Zagadnienie definicyjne

Charakteryzując pojęcie prywatnych firm wojskowych (Private Military Firms, PMF) należy na samym początku zaznaczyć, że termin ten jest różnie definiowany w literaturze przedmiotu1. Dla potrzeb ni-niejszej pracy przyjmiemy definicję Carlosa Ortiza, który określa PMF jako „utworzone na podstawie prawa, ponadnarodowe, komercyjne przedsiębiorstwa, oferujące usługi, które zakładają możliwość użycia siły w systematyczny sposób i poprzez zastosowanie środków militarnych i/lub przekazanie lub wzmocnienie tej możliwości klientom”2.

Takie rozumienie terminu jest dosyć szerokie, gdyż obejmuje zarówno firmy świadczące usługi typowo wojskowe (zadania zakładające możliwość użycia siły), jak i przedsiębiorstwa oferujące wspar-cie logistyczne, doradztwo, trening, ochronę osób oraz mienia (świadczone również na terenach nie-objętych działaniami zbrojnymi). Ponadto wskazuje ono na dwie bardzo ważne cechy PMF. Pierwszą z nich jest prawna podstawa funkcjonowania przedsiębiorstw wojskowych. Definicja C. Ortiza odnosi się bowiem do wszystkich firm założonych i działających w oparciu o przepisy prawa krajowego. Drugą istotną cechą jest natomiast wskazanie celu działalności PMF – chęć osiągnięcia zysku.

Definicję tę można dodatkowo uzupełnić o określenie wewnętrznej struktury prywatnych firm wojskowych, sposobu prowadzenia przez nie działalności oraz adresata świadczonych przez nie usług. PMF są zatem przedsiębiorstwami o „hierarchicznej organizacji i systemie podległości służbowej (…), przyjmującym zlecenia na podstawie regulowanego prawem kontraktu”3. Oferują one ponadto swoje usługi „w większości na rzecz władz państwa, funkcjonujących w nim firm prowadzących działalność gospodarczą lub legalnie przebywających na ich terenie osób bądź organizacji międzynarodowych”4.

Przybliżając definicję PMF nie wolno również pominąć kwestii najemnictwa. Wielu badaczy zaj-mujących się tą tematyką bardzo często określa pracowników tych firm jako współczesnych najemni-ków5. Zwolennicy tej opinii podkreślają dwa ważne elementy, które upodabniają PMF do najemnic-twa6. Po pierwsze zwraca się uwagę na fakt, iż w wielu przedsiębiorstwach oferujących usługi wojskowe na stałe zatrudniony jest jedynie personel administracyjny, a nabór do firmy następuje dopiero po zawarciu kontraktu na świadczenie usług. Po drugie pracownicy posiadają ważną cechą łączącą ich z najemnikami – jest nią chęć osiągnięcia korzyści osobistej w warunkach konfliktu.

1 W literaturze anglosaskiej pojęcie Private Military Firms (PMF), stosowane do określenia wszystkich przedsiębiorstw świadczących usługi wojskowe, używane jest zamiennie z terminem Private Military Company (PMC) i Private Security Company (PSC). Termin PMC jest jednak często stosowany w odniesieniu do firm świadczących usługi bojowe (zadania ofensywne), a pojęcie PSC używane jest w stosunku do firm zapewniających ochronę osób i mienia (zadania pasywne).

2 Ortiz C., The Private Military Company: An Entity at the Center of Overlapping Spheres of Commercial Activity and Responsibility, [w:] Jäger T., Kümmel G., Private Military and Security Companies: Chances, Problems, Pitfalls and Prospects, Wiesbaden 2007,, s. 60.

3 Terlikowski M., Prywatne firmy wojskowe w amerykańskiej operacji stabilizacji Iraku, [on-line] http://www.pism.pl/zalaczniki/MS_9_2008_PL.pdf, s. 8 (dostęp 10.10.2009).

4 Szozda Ł., Prywatne firmy wojskowe, [on-line] http://www.bbn.gov.pl/download.php?s=1&id=901, s. 208 (dostęp 11.10.2009).5 W literaturze przedmiotu bardzo często można spotkać termin najemnictwo stosowany zamiennie z określeniem prywatne firmy wojskowe.6 Terlikowski M., op. cit., s. 11.

5

Czy zatem dwa wyżej wymienione argumenty pociągającą za sobą konieczność uznania pracow-ników PMF za najemników? W celu odpowiedzi na to pytanie należy w pierwszej kolejności odnieść się do prawa międzynarodowego publicznego, a w szczególności do I Protokołu dodatkowego do kon-wencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczącego ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbroj-nych, przyjętego w 1977 roku. W art. 47 ust. 2 za najemnika uznaje się każdą osobę, która spełnia łącznie następujące kryteria:

a) została specjalnie zwerbowana w kraju lub za granicą do walki w konflikcie zbrojnym;b) rzeczywiście bierze bezpośredni udział w działaniach zbrojnych;c) bierze udział w działaniach zbrojnych głównie w celu uzyskania korzyści osobistej i otrzymała od

strony konfliktu lub w jej imieniu obietnicę wynagrodzenia materialnego wyraźnie wyższego od tego, które jest przyrzeczone lub wypłacane kombatantom mającym podobny stopień i sprawują-cym podobną funkcję w siłach zbrojnych tej strony;

d) nie jest obywatelem strony konfliktu ani stałym mieszkańcem terytorium kontrolowanego przez stronę konfliktu;

e) nie jest członkiem sił zbrojnych strony konfliktu;f) nie została wysłana przez państwo inne niż strona konfliktu w misji urzędowej jako członek sił

zbrojnych tego państwa”7.

W świetle tej definicji zdecydowana większość pracowników PMF nie jest najemnikami, gdyż nie spełniają jednego podstawowego warunku – nie biorą bezpośredniego udziału w działaniach bo-jowych. Sprawa komplikuje się jednak w przypadku personelu zatrudnionego do wykonywania za-dań (np. ochrona dyplomatów itp.) w warunkach konfliktu zbrojnego. W tych szczególnych okolicz-nościach można uznać takie osoby za najemników8. Definicja zawarta w art. 47 nie pozwala jednak na precyzyjną subsumpcję PMF pod kategorię najemnictwa.

Analogiczna sytuacja ma miejsce w odniesieniu do obowiązującej od 20 października 2001 roku Międzynarodowej konwencji przeciwko rekrutacji, wykorzystywaniu, finansowaniu i szkoleniu żołnie-rzy najemnych9. W powyższej umowie międzynarodowej definicja najemnictwa jest de facto powtó-rzeniem i nieznacznym rozszerzeniem art. 47 I Protokołu do Konwencji genewskich. Wprowadza za-razem istotną zmianę odnośnie legalności najemnictwa, które w świetle art. 2-4 traktowane jest jako przestępstwo10. Uznanie zatem PMF za formę najemnictwa pociągnęłoby za sobą poważne prawne konsekwencje, łącznie z delegalizacją tych firm. Należy przy tym nadmienić, iż konwencja została ratyfikowana jedynie przez 32 państwa (stan na listopad 2009), przede wszystkim przez te, w których działalność PMF jest słabo rozwinięta11. Ponadto norma zawarta w powyższej umowie międzynarodo-wej nie ma charakteru sui generis12.

Praktyka państw nie wskazuje jednak na restrykcyjną wykładnię istniejących przepisów odnoszących się do kwestii najemnictwa. Pogląd ten jest również podzielany na forum Organizacji Narodów Zjednoczo-nych (ONZ). W raporcie przygotowanym przez Enrique Bernalesa Ballesterosa, specjalnego sprawozdaw-cy powołanego przez Komisję Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych, czytamy, że w świetle różnych rezolucji przyjętych przez ONZ najemnikiem jest osoba, która dopuszcza się aktów przemocy skierowa-nych przeciwko prawu ludności do samookreślenia i podważających konstytucyjny porządek w państwie lub jego integralność terytorialną w celu uzyskania korzyści osobistych13. Według Enrique Bernalesa Balle-sterosa PMF nie mogą być określane mianem najemnictwa – jakkolwiek posiadają pewne jego znamiona.

7 Protokół dodatkowy do Konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych, Genewa, 8 czerwca 1977 r., [on-line] http://www.pck.org.pl/pliki/konwencje/I_PD.pdf (dostęp 10.10.2009).

8 Terlikowski M., op. cit., s. 11.9 Konwencja została przyjęta w formie Rezolucji nr 43/44 przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 4 grudnia 1989 roku.10 International Convention against the Recruitment, Use, Financing and Training of Mercenaries, 4 December 1989,

[on-line] http://www.icrc.org/ihl.nsf/FULL/530?OpenDocument (dostęp 12.11.2009).11 10 państw, w tym Polska, podpisało, lecz nie ratyfikowało konwencji (stan na listopad 2009 r.).12 Norma sui generis obowiązuje wszystkie państwa i jest nadrzędna wobec pozostałych norm prawa międzynarodowego.13 Ballesteros E.B., Report on the question of the use of mercenaries as a means of violating human rights and impeding the exercise of the right of peoples to

selfdetermination, [on-line] http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G98/102/97/PDF/G9810297.pdf?OpenElement, s. 27-28 (dostęp 15.11.2009).


1.2. Typologia

Różnorodność usług oferowanych przez prywatne firmy wojskowe oraz wielość podmiotów na rynku sprawia, że zaprezentowanie jednego tylko podziału PMF nie oddawałoby całej złożoności omawianego zagadnienia. W celu przedstawienia pełnego obrazu branży prywatnych usług wojskowych należy za-tem sięgnąć po typologie stworzone przy użyciu różnych kryteriów.

Pierwsza typologia PMF, tzw. model spektrum, zakłada podział PMF według oferowanych przez nie usług, uszeregowanych zgodnie z ich znaczeniem dla zarządzania przez państwo monopolem na stosowanie siły (Rys. 1)14. Wyróżnione są w nim cztery rodzaje zadań: walka, trening, wsparcie oraz ochrona. Zgodnie z powyższym modelem, przedsiębiorstwa oferujące usługi bojowe (wykonywane tra-dycyjnie przez armię) znajdują się na końcu tego spektrum, gdyż zadania, jakie realizują, godzą w mo-nopol państwa na użycie siły. Firmy te są często określane mianem „prywatnych armii” lub „nowych najemników”. Potrafią one m.in. przeprowadzić interwencję, mającą na celu zakończenie wewnętrznego konfliktu lub przywrócenie do władzy legalnego rządu. Przykładami przedsiębiorstw należących do tej kategorii PMF są m.in. Sandline International oraz Executive Outcomes.

Rys. 1. Typologia wg kryterium znaczenia usług dla zarządzania przez państwo monopolem na użycie siły (model spektrum)

Źródło: Ortiz C., The Private Military Company: An Entity at the Center of Overlapping Spheres of Commercial Activity and Responsibility, op. cit., s. 60.

Na przeciwległym krańcu, według powyższego modelu, znajdują się firmy, których zadania ogra-niczają się jedynie do ściśle wyznaczonej sfery działalności wojskowej, niezwiązanej z usługami bojowy-mi15. Przykładem tego typu firmy jest Medical Support Solutions, która oferuje opiekę medyczną m.in. w warunkach działań wojskowych. Z kolei Global Development Four zajmuje się zarządzaniem trans-portem morskim do wszystkich regionów świata, w tym do rejonów objętych konfliktami zbrojnymi.

Najczęściej prezentowana w literaturze przedmiotu jest typologia zaproponowana przez amery-kańskiego badacza Petera Singera. Zakłada ona rozróżnienie przedsiębiorstw ze względu na zakres ofe-rowanych przez nie usług oraz poziom sił, jakich mogą one dostarczać swoim klientom (tzw. kryterium odległości od pola walki)16. Zastosowanie tego podziału pozwala nam wyróżnić trzy podstawowe grupy

14 Ortiz C., op. cit., s. 56.15 Ibidem, s. 57.16 Ibidem, s. 58.

Walka

Trening

Wsparcie

Ochrona

7

PMF (Rys. 2)17. Do pierwszej z nich należą firmy oferujące usługi bojowe, które zaangażowane są w wal-kę lub/i dowodzenie jednostkami na polu bitwy. Przykładami tego typu przedsiębiorstw są Executive Outcomes oraz Sandline. Klienci tego typu firm z reguły narażeni są na nagłe i groźne sytuacje, a po-siadają relatywnie niewielkie zdolności bojowe. Druga grupa PMF obejmuje firmy świadczące usługi z zakresu doradztwa i treningu, oferujące ponadto analizy operacyjne, strategiczne oraz organizacyjne. Przykładem może być Military Professional Resource, która zatrudnia około 12 tys. byłych żołnierzy, w tym czterogwiazdkowych generałów.

Podstawowa różnica pomiędzy powyższymi dwoma typami PMF polega na tym, że firmy oferują-ce doradztwo wojskowe nie są bezpośrednio zaangażowane w działania zbrojne, a ich klienci ponoszą wyłączne ryzyko w działaniach zbrojnych18. Ponadto zapotrzebowanie na usługi doradztwa wojskowego istnieje z reguły wśród armii, które są w trakcie procesu modernizacji lub zwiększania zdolności bo-jowych. Kolejną istotną różnicą jest charakter kontraktów zawieranych przez PMF. Firmy świadczące usługi bojowe podpisują umowy przeważnie na krótszy czas. Dodatkowo umowy te są mniej lukratyw-ne w porównaniu z kontraktami zawieranymi przez przedsiębiorstwa drugiego typu.

Rys. 2. Typologia prywatnych firm wojskowych wg kryterium odległości od pola walki (model włóczni)

Źródło: Singer P.W., Corporate Warriors: The Rise of the Privatized Military Industry and Its Ramifications for International Security, op. cit., s. 200.

Firmy trzeciego typu, w przeciwieństwie do przedsiębiorstw zaliczanych do dwóch pozostałych kategorii, nie są zaangażowane ani w planowanie, ani w wykonywanie bezpośrednich działań wojen-nych19. Świadczą jednak usługi, które mieszczą się w sferze militarnej20. Są to przede wszystkim zadania o charakterze logistycznym, wsparcia technicznego. Do zleceniodawców tych firm należą przeważnie klienci zaangażowani w nagłe, lecz długotrwałe interwencje. Przedsiębiorstwa oferujące wsparcie woj-skowe pod względem organizacyjnym podobne są do korporacji międzynarodowych. Ich powstanie nie było uwarunkowane chęcią działalności w sferze militarnej. Zakładano je z myślą o aktywności w innych branżach (niezwiązanych z usługami wojskowymi), a rozszerzenie zakresu oferowanych usług podyktowane było chęcią maksymalizacji zysków. Przykładem takiej firmy jest Brown & Root Services (oddział Halliburton), która przed rozpoczęciem działalności w sektorze inżynierii wojskowej zajmo-wała się wykonywaniem cywilnych konstrukcji budowlanych.

17 Singer P.W., Corporate Warriors: The Rise of the Privatized Military Industry and Its Ramifications for International Security, [on-line] http://www.jstor.org/pss/3092094, s. 200-201 (dostęp 14.10.2009).

18 Ibidem, s. 201.19 Ibidem, s. 202.20 Usługi oferowane przez firmy wsparcia wojskowego z perspektywy operacji bojowych są niezbędne do ich przeprowadzenia.

pole bitwy

Typ 1. Firmy oferujące usługi bojowe

Typ 2. Firmy oferujące doradztwo wojskowe

Typ 3. Firmy oferujące wsparcie wojskowe

linia frontu

wykonywanie zadań bojowych/ dowodzenie

trening i doradztwo

usługi dodatkowe


Innego rodzaju kryterium podziału prywatnych firm wojskowych zaproponowała Deborah Avant21. Punktem wyjścia jej analizy są nie firmy, lecz zawierane przez te przedsiębiorstwa umowy z klientami, tzw. kontrakty na polu walki. Avant dzieli je na dwie hierarchiczne kategorie: wsparcie zewnętrzne (woj-skowe) i wsparcie wewnętrzne (policyjne). Do pierwszej kategorii zalicza zbrojne wsparcie operacyjne, niezbrojne wsparcie operacyjne oraz wsparcie logistyczne. Druga kategoria obejmuje zbrojną ochronę mienia, niezbrojną ochronę mienia, doradztwo/trening, zapobieganie przestępstwom oraz wywiad.

Ciekawą typologię PMF przedstawił Doug Brooks (Rys. 3)22. Podzielił on cały rynek dostawców usług wojskowych (Military Service Providers) na trzy branże. Pierwszą z nich stanowią dostawcy usług nieśmiercionośnych (Non-lethal Service Providers), którzy zajmują się operacjami niewojskowymi, np. wywiadem, logistyką, rozminowaniem. Ich klientami są przede wszystkim międzynarodowe organi-zacje rządowe i pozarządowe oraz państwa. Przykładem tego typu firmy jest Pacific Architects and Engineers z siedzibą w USA, która zajmuje się logistyką oraz opracowaniem projektów inżynieryjnych, a w krajach afrykańskich swoją działalność skupia na świadczeniu usług dla operacji pokojowych.

Rys. 3. Typologia prywatnych firm wojskowych według ich przynależności do branżyŹródło: Opracowanie własne.

Do drugiej kategorii, tzw. prywatnych firm ochroniarskich (Private Security Company), zalicza-my przedsiębiorstwa zapewniające ochronę pasywną mienia oraz osób, również w regionach objętych konfliktami23. Ich klientami są przeważnie międzynarodowe korporacje oraz, w mniejszym stopniu, państwa i organizacje pozarządowe. Brytyjska Armor Group24 stanowi dobry przykład prywatnej firmy ochroniarskiej.

Ostatnią kategorię stanowią prywatne firmy wojskowe (Private Military Companies), które dostar-czają usługi wojskowe państwom i międzynarodowym organizacjom25. Doug Brooks dzieli je dodat-kowo na pasywne i aktywne firmy wojskowe. Pierwszy podtyp PMC obejmuje przedsiębiorstwa, które wykonują zadania niewymagające bezpośredniego zaangażowania w działania zbrojne, np. szkolenia czy pomoc przy modernizacji armii. Przykładem pasywnej PMC jest Military Professional Resources. Aktywne PMC są natomiast bezpośrednio zaangażowane w działania bojowe, a klasycznym przykła-dem tego rodzaju firmy jest Executive Outcomes26.

21 Ortiz C., op. cit., s. 58.22 Brooks D., Private military service providers: Africa’s welcome pariahs, [on-line] http://www.hoosier84.com/02-00africaswelcomepariahs.pdf,

s. 8-9 (dostęp 23.10.2009).23 Ibidem, s. 9-10.24 Armor Group została założona w Wielkiej Brytanii jako Defence System Limited. W kwietniu 1997 roku została przejęta przez amerykańską firmę

Armor Holdings.25 Brooks D., op. cit., s. 10-12.26 Executive Outcomes zakończyło swoją działalność w grudniu 1998 roku.

dostawcy usług wojskowych

dostawcy usług nieśmiercionośnych

aktywne

prywatne firmy ochroniarskie

pasywne

prywatne firmy wojskowe

9

1.3. Analiza funkcjonowania prywatnych firm wojskowych

1.3.1. Profil działalności

Historycznie pierwszymi usługami wykonywanymi przez PMF były zadania o charakterze logistycz-nym i inżynieryjnym27. Dopiero w latach 70. XX wieku przedsiębiorstwa te zaczęły świadczyć usługi, które wcześniej były domeną armii, takie jak szkolenie żołnierzy, doradztwo, wykonywanie analiz ope-racyjnych i taktycznych. Spektrum usług obecnie oferowanych przez prywatne firmy wojskowe jest nie-zwykle szerokie, dlatego też niezbędne jest ich uszeregowanie i przyporządkowanie do odpowiednich kategorii28. Na podstawie specyfiki wykonywanych zadań można je podzielić na cztery podstawowe grupy (Tab. 1):

1) Badania i analiza – PMF w ramach tej kategorii prowadzą badania nad udoskonalaniem systemów broni oraz przygotowują analizy (np. analiza zagrożenia, ryzyka) i raporty dla armii (np. raporty o modernizacji armii).

2) Usługi techniczne – kategoria ta odnosi się zarówno do konserwacji i naprawy sprzętu wojskowego (w tym transporterów, czołgów, samolotów itp.), jak i wdrażania i wsparcia systemów informatycz-nych należących do wojska.

3) Wsparcie operacyjne – dotyczy usług, które bezpośrednio angażują prywatne firmy w sprawy ope-racyjne wojska. W ramach tej kategorii PMF nie tylko oferują armii usługi o charakterze logistycz-nym, lecz także zajmują się budową obiektów inżynieryjnych (w tym dróg i mostów) oraz kom-pleksowo zarządzają bazami wojskowymi. Prowadzą ponadto szkolenia dla armii (żołnierzy wojsk lądowych, marynarki i lotnictwa), posiadają własne centra szkoleniowe, świadczą usługi wywia-dowcze oraz zajmują się niszczeniem broni i usuwaniem min.

4) Usługi zbrojne – są to zadania, które angażują prywatne firmy najbliżej obszaru działań wojennych. Z tego powodu jest to najbardziej kontrowersyjny aspekt działalności PMF. Usługi te są świadczone zarówno na rzecz konkretnych państw, jak i innych podmiotów gospodarczych oraz organizacji rządowych i pozarządowych, które funkcjonują w regionach objętych konfliktami zbrojnymi.

Tab.1. Typologia prywatnych firm wojskowych według ich przynależności do branży

USŁUGI OPIS PRZYKŁADY FIRM

Badania i analiza

Badania i rozwój Badania i rozwijanie technologii SAIC, CACI, Battelle, Mitre

Analiza i planowanie Badania strategiczne, konsultacje, analizy zagrożenia

SAIC, Booz Allen Hamilton

Usługi techniczne

Usługi z zakresu technologii informacyjnej

Udoskonalanie oprogramowania, wsparcie systemów technologii informacyjnej, symulacje rozwoju infrastruktury

CSC, większość czołowych firm wojskowych

Wsparcie systemu Zaopatrzenie operacyjne w sprzęt i systemy wojskowe

Czołowe firmy wojskowe oraz przedsiębiorstwa zajmujące się badaniami

Utrzymanie oraz naprawa sprzętu Większość czołowych firm wojskowych

Wsparcie operacyjne

Zarządzanie Zintegrowane zarządzanie bazami wojskowymi

Babcock, Seco, Northgrop Grumman, Chugach Alasta Corp.

27 Terlikowski M., op. cit., s. 8-10.28 Perlo-Freeman S., Sköns E., The private military services industry, [on-line] http://books.sipri.org/product_info?c_product_id=361,

s. 6 (dostęp 28.10.2009).


USŁUGI OPIS PRZYKŁADY FIRM

Logistyka Zaopatrywanie sił zbrojnych w warunkach operacyjnych

Hallibarton

Trening Symulacje, testy systemów broni L-3 Communications, Northrop Grumman, Lockheed Martin, DynCorp

Usługi wywiadowcze Zbieranie informacji wywiadowczych, przesłuchiwanie świadków, przeciwdziałanie terroryzmowi

CACI, SAIC, Booz Allen Hamilton

Niszczenie broni, usuwanie min Niszczenie broni i oczyszczanie obszarów z niezdetonowanych pocisków artyleryjskich, usuwanie min

Washington Group, Parsons Corp., Ronco Consulting Corp

Usługi zbrojne

Ochrona Ochrona dyplomatów, mienia firm oraz organizowanie cywilnych konwojów w obszarach objętych konfliktami

XE*, DynCorp, Armor Group**

* Blackwater w 2009 roku zmieniła nazwę na XE. ** Armor Group została przejęta w 2008 r. przez firmę G4S.

Źródło: Perlo-Freeman S., Sköns E., The private military services industry, op. cit. s. 6.

1.3.2. Struktura organizacyjna

Jedną z charakterystycznych cech sektora prywatnych usług wojskowych jest duże zróżnicowanie pomię-dzy poszczególnymi podmiotami działającymi na rynku. Dotyczy to zarówno formy prawnej, jak i wiel-kości, a także potencjału osobowego29. Największe firmy, zatrudniające kilkanaście tysięcy pracowników, corocznie osiągają przychody w granicach 1-6 mld euro. Działają z reguły w ramach tzw. holdingów, świadczących swoim klientom szerokie spektrum usług. Obok nich istnieją przedsiębiorstwa kilkuosobo-we, specjalizujące się w wykonywaniu tylko jednego rodzaju zadań. Tym co różni poszczególne PMF jest również status prawny. Niektóre z nich działają jako spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, natomiast inne – szczególnie największe podmioty na rynku – są spółkami akcyjnymi notowanymi na giełdzie.

Jak wskazuje Rolf Uesseler większość przedsiębiorstw funkcjonujących w sektorze można zaliczyć do tzw. wirtualnych firm30. Posiadają one trzy rodzaje siedzib. Pierwszym z nich jest siedziba prawna, ulokowana zazwyczaj w tzw. rajach podatkowych lub niewielkich miastach. Dzięki niej PMF płacą niż-sze podatki, nie muszą upubliczniać swoich przychodów, a także, co ważniejsze, mogą w ten sposób uniknąć roszczeń natury cywilnoprawnej. Drugi typ siedziby to siedziba lobby, znajdująca się w cen-trum decyzyjnym państwa – zazwyczaj są to stolice poszczególnych krajów. Jest ona odpowiedzialna za zawieranie kontraktów. Ostatni rodzaj siedziby stanowią tzw. punkty operacyjne, które zlokalizowa-ne są wszędzie tam, gdzie PMF świadczą swoje usługi.

Kolejnym elementem odróżniającym PMF od innych przedsiębiorstw jest struktura osobowa ich personelu. Na stałe zatrudnieni są głównie pracownicy administracyjni, których liczba jest stosunkowo niewielka. Rekrutacja do firmy następuje wraz z zawarciem kontraktu31. Personel jest niezwykle zróż-nicowany, zarówno pod względem rasowym, etnicznym, jak i wiekowym. Znalezienie wykwalifikowa-nych żołnierzy nie sprawia firmom najmniejszych trudności. Koniec zimnej wojny i związane z nim ograniczanie liczebności armii sprawiły, że na rynku pracy pojawiły się setki tysięcy dobrze wyszkolo-nych żołnierzy. Dzięki temu PMF nie tylko są w stanie łatwo i szybko znaleźć odpowiednich pracowni-ków na kontrakty, ale również mogą oferować konkurencyjne ceny na świadczone przez siebie usługi, gdyż nie muszą dodatkowo szkolić personelu.

29 Uesseler R., Wojna jako usługa. Jak prywatne firmy wojskowe niszczą demokrację, Warszawa 2008, s. 55-56.30 Ibidem, s. 58.31 Ibidem, s. 62-63.

11

Jednym z elementów polityki kadrowej PMF jest również zatrudnianie obywateli państwa, w któ-rym wykonywany jest kontrakt. Oprócz obniżania kosztów firmy mogą w ten sposób przełamać barierę językową i kulturową w regionie, w którym realizowane jest zlecenie. Jak wynika z ankiety przeprowa-dzonej w 2007 r. wśród 23 firm z sektora, aż 96% z nich zatrudniało pracowników miejscowych, którzy stanowili średnio 59,67% całkowitej liczby ich personelu32. Taka rekrutacja, oprócz swoich zalet, ma jednak również negatywne strony. Media wiele razy donosiły, że w wyniku szybkiej rekrutacji do pra-cy przyjmowane były osoby bez należytych kwalifikacji lub o niejasnej przeszłości. Przykładem może być zatrudnianie przez firmę Blackwater byłych żołnierzy jednostek specjalnych z Chile, wyszkolonych za reżimu Augusta Pinocheta, które mogły być odpowiedzialne za łamanie praw człowieka33.

1.3.3. Polityka wizerunkowa firm

Przeważająca większość PMF stara się kreować swój zewnętrzny wizerunek przede wszystkim poprzez podkreślenie swojego przywiązania do najwyższych norm etycznych i prawnych34. Wśród docelowych odbiorców pozytywnego obrazu PMF znajduje się nie tylko szeroko rozumiana opinia publiczna, ale również decydenci polityczni, od których zależy, czy i w jakim zakresie usługi o charakterze wojsko-wym zostaną zlecone prywatnym podmiotom. Jednym z elementów polityki wizerunkowej PMF jest działalność International Peace Operations Association (IPOA) – organizacji typu non-profit powstałej w 2001 r. i zrzeszającej przedsiębiorstwa z branży prywatnych usług wojskowych35. Celem IPOA jest przede wszystkim promowanie wysokich standardów operacyjnych oraz etycznych wśród firm należą-cych do sektora, jak również lobbowanie za większym zaangażowaniem firm w kształtowanie między-narodowego pokoju, rozwoju i bezpieczeństwa. IPOA ma też za zadanie informować opinię publiczną o roli i działalności PMF. W Zasadach postępowania przyjętych 12 lutego 2009 roku36 czytamy m.in., iż sygnatariusze dokumentu zobowiązują się do przestrzegana międzynarodowego prawa humanitarne-go oraz praw człowieka – w tym zasad zawartych w konwencjach międzynarodowych (np. w Powszech-nej deklaracji praw człowieka z 1948 r., Konwencjach genewskich z 1949 r. i Protokole dodatkowym do konwencji genewskich z roku 1977)37. Uznają ponadto potrzebę respektowania w swoim postępowaniu nie tylko minimalnych standardów prawnych, lecz także zasad etycznych.

PMF realizują również swoją politykę wizerunkową poprzez funkcjonowanie specjalnie powo-łanych do tego celu organizacji, a także poprzez przyjmowanie wewnętrznych zasad postępowania38. W 2007 roku aż 79% z 23 ankietowanych firm stwierdziło, że funkcjonuje według samodzielnie opra-cowanych i przyjętych kodeksów. Wszelkie tego typu działania nastawione są nie tylko na budowanie wizerunku PMF jako przedsiębiorstw przestrzegających praw człowieka. Mają także na celu promowa-nie wśród opinii publicznej pozytywnej roli firm we wspieraniu demokracji i wolności na całym świecie oraz ich zaangażowania w rozwiązywanie konfliktów39.

1.3.4. Zleceniodawcy oraz aktywność firm na świecie

Klientów PMF można podzielić według kryterium statusu prawnomiędzynarodowego na dwie grupy. Pierwszą z nich stanowią podmioty prawa międzynarodowego, do których zalicza się państwa oraz rządowe organizacje międzynarodowe. Do drugiej grupy należą podmioty prywatne nieposiadające zdolności do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych (nieposiadające podmiotowości

32 Messner J.J., Gracielli Y., State of the Peace and Stability Operations Industry Survey 2007, [on-line] http://peaceops.org/poi/images/stories/poi_rp_industrysurvey2007.pdf, s. 46 (dostęp 2.12.2009).

33 Franklin J., US contractor recruits guards for Iraq in Chile, [on-line] http://www.guardian.co.uk/world/2004/mar/05/iraq.chile (dostęp 8.12.2009).34 Uesseler R., op. cit., s. 57.35 Informacje z oficjalnej strony IPOA: http://www.ipoaworld.org/eng/.36 Zasady postępowania były wielokrotnie zmieniane. Ostatnia, dwunasta, wersja tego dokumentu została uchwalona w lutym 2009 r.37 Code of Conduct 12 – English, [on-line] http://www.ipoaworld.org/eng/codeofconduct/87-codecodeofconductv12enghtml.html (dostęp 2.12.2009).38 Messner J.J., Gracielli Y., op. cit., s. 48.39 Uesseler R., op. cit., s. 57.


prawnomiędzynarodowej) – przedsiębiorstwa komercyjne, organizacje pozarządowe oraz klienci in-dywidualni. Według danych z ankiety z 2007 r. 96% PMF wykonywało kontrakty dla innych przedsię-biorstw, a 87% – zlecenia państwowe40. Na kolejnych miejscach uplasowały się międzynarodowe organi-zacje rządowe, organizacje pozarządowe oraz klienci indywidualni. Jeśli uporządkujemy klientów PMF według wartości kontraktów, to największymi zleceniodawcami okażą się państwa oraz przedsiębior-stwa.

Współcześnie PMF posiadają zdolność i możliwości świadczenia swoich usług w niemal każdym zakątku świata. Ich aktywność można podzielić na trzy kategorie41. Pierwszą z nich jest działalność ope-racyjna, polegająca na wykonywaniu konkretnego zlecenia. Kolejna, działalność wspierająca, obejmuje usługi świadczone w kraju, w którym nie jest realizowany kontrakt, ale mające znaczenie dla prawidło-wego przebiegu działalności operacyjnej w innym państwie. Ostatni rodzaj aktywności PMF ma cha-rakter administracyjny i jest związany z funkcjonowaniem ich głównej siedziby.

Według danych pochodzących z 23 przedsiębiorstw, w 2007 roku PMF świadczyły swoje usługi w 144 państwach42. Głównymi miejscami ich aktywności o charakterze operacyjnym były Irak oraz Afganistan – odpowiednio 70% i 65% firm wykonywało zlecenia w tych państwach43. Na kolejnych miejscach znajdowały się Sudan, Demokratyczna Republika Konga oraz Nigeria. Działalność admini-stracyjna skupiona była przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii, natomiast działalność wspierająca – w Zjednoczonych Emiratach Arabskich oraz Kuwejcie. Najwięcej PMF – pod względem ich zaangażowania w poszczególnych regionach – wykonywało swoje zlecenia na Bliskim Wschodzie, w Ameryce Północnej (głównie w Stanach Zjednoczonych) oraz w krajach należących do Unii Europejskiej.

1.3.5. Wartość świadczonych usług

Podanie całkowitej wartości usług świadczonych przez PMF jest równie trudne jak skonstruowanie odpowiedniej definicji tych firm44. W roku 1990 wartość sektora szacowano na 55,6 mld dolarów, na-tomiast dziesięć lat później już na 100 mld dolarów45. Zakładając dalszy wzrost tego rynku w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej, można prognozować, że w 2010 roku osiągnie on wartość 202 mld dolarów. Rolf Uesseler podaje, że w latach 1994-2001 na kontrakty dla PMF przeznaczono w sumie 300 mld dolarów46. W 2001 r. obroty branży wyniosły około 100-120 mld dolarów, a cztery lata później – około 200 mld dolarów. Według danych pochodzących z 23 firm należących do sektora, pomiędzy rokiem 2002 a 2006 średnia wartość przychodów wzrosła o 86% (ze 137 mld dolarów w roku 2002 do 256 mld dolarów w 2006 r.)47. Wszelkie tego typu dane są jednak obarczone marginesem błędu, wy-nikającym przede wszystkim z niedostatecznej ilości informacji48. Przyczyną tego stanu rzeczy jest fakt, że nie wszystkie PMF ujawniają dane na temat wartości zawieranych kontraktów lub uzyskiwanych przychodów.

Można jednak podjąć próbę oszacowania znacznej części rynku prywatnych usług wojskowych, a mianowicie kontraktów zawieranych z państwami. Niezbędne jest przy tym poczynienie wstępnych założeń. Po pierwsze należy przyjąć, że funkcjonowanie największych PMF opiera się głównie na świad-czeniu usług dla krajów wysoko rozwiniętych. Po drugie trzeba zawęzić grono krajów do tych, w któ-

40 Messner J.J., Gracielli Y., op. cit., s. 20-21.41 Ibidem, s. 22.42 Ibidem, s. 24.43 Ibidem, s. 22-24.44 Perlo-Freeman S., Sköns E., op. cit., s. 9.45 Leander A., The Market for Force and Public Security: The Destabilizing Consequences of Private Military Companies,

[on-line] http://jpr.sagepub.com/cgi/reprint/42/5/605, s. 610 (dostęp 11.10.2009).46 Uesseler R., op. cit., s. 55.47 Messner J.J., Gracielli Y., op. cit., s. 17.48 Perlo-Freeman S., Sköns E., op. cit., s. 9.

13

rych outsourcing49 jest szeroko stosowany. Do tej grupy państw możemy niewątpliwie zaliczyć Stany Zjednoczone oraz Wielką Brytanię. Są one pionierami neoliberalnego podejścia do gospodarki i duża część zadań została tam przeniesiona ze sfery publicznej do prywatnej50.

Według danych Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO) Stany Zjednoczone w 2007 roku wydały na kontrakty z prywatnymi podmiotami 76,2 mld euro, a Wielka Brytania 10,5 mld euro, co stanowiło odpowiednio 17% i 20% wszystkich wydatków przeznaczonych na obronność w tych krajach51. Z kolei państwa należące do Europejskiej Wspólnoty Obronnej (łącznie z Wielką Brytanią) w tym samym roku wydały na usługi w ramach outsourcingu 14,4 mld euro, co stanowiło 7% ich budżetu obronnego. Licz-by te dostarczają dwóch ważnych informacji. Po pierwsze jasno pokazują, iż Stany Zjednoczone (jeśli weźmiemy pod uwagę wartości bezwzględne) stanowią największy rynek dla PMF. Po drugie wskazują na ogromną dysproporcję pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią a krajami należącymi do EWO (z wyłączaniem Wielkiej Brytanii) pod względem wartości procentowej usług świadczonych przez prywatne podmioty. Francja na przykład, dysponująca największym po Wielkiej Brytanii bu-dżetem obronnym w EWO, w 2007 roku przeznaczyła na wojsko ponad 44 mld euro, z czego jedynie 948 mln euro trafiło do prywatnych firm.

1.4. Uwarunkowania powstania i rozwoju prywatnych firm wojskowych po zakończeniu zimnej wojny

Współcześnie znane PMF powstały w wyniku zaistnienia w tym samym czasie trzech ważnych czynni-ków52. Pierwszym z nich jest tzw. próżnia bezpieczeństwa, która wytworzyła się po upadku Związku Ra-dzieckiego i faktycznym zakończeniu zimnej wojny. Państwa byłego bloku wschodniego oraz państwa zachodnie, na czele ze Stanami Zjednoczonymi, znalazły się w zupełnie nowej sytuacji geopolitycznej, w której nie było już potrzeby utrzymywania dużej armii. Konsekwencją zrewidowania polityki woj-skowej przez rządy było ograniczenie wydatków na obronność, co w efekcie przyczyniło się do redukcji zatrudnienia w armii. Zwolnieni zostali nie tylko szeregowi żołnierze, ale również osoby z personelu technicznego, piloci oraz członkowie jednostek specjalnych53.

W latach 1989-1993 stan osobowy armii państw należących do NATO zmniejszył się z 5,9 mln do 5,1 mln żołnierzy, a całkowite wydatki na obronność spadły z 370 mld dolarów do 322 mld dolarów (wg cen z 1985 roku)54. W skali globalnej po zakończeniu zimnej wojny z armii odeszło 6-7 milio-nów żołnierzy55. Wydatki USA na armię zmniejszyły się z 479 mld dolarów (co stanowiło 5,5% PKB) w 1989 roku do 329 mld dolarów (co stanowiło 3% PKB) w 1999 roku (wg stałych cen z 2005 roku)56. Spadek analogicznych wydatków w Rosji był znacznie większy. W 1989 roku na obronność przeznaczo-no (wg stałych cen z 2005 roku) 202,5 mld dolarów (co stanowiło 14,2% PKB), natomiast w 1999 roku było to jedynie 14 mld dolarów (co stanowiło 3,4% PKB).

Zmniejszenie wydatków na armię nie wiązało się jednak ze zwiększeniem globalnego poziomu bezpieczeństwa. Rzeczywistość po zimnej wojnie charakteryzowała się dwoma istotnymi cechami. Z jednej strony zmniejszyła się liczba konfliktów międzypaństwowych, z drugiej natomiast – wzrosła liczba wojen domowych oraz konfliktów wynikających z rozpadu państw wielonarodowych. Pojawił

49 W odniesieniu do państw pojęcie to można zdefiniować jako wyłączenie ze struktury i przekazanie realizacji pewnych funkcji wykonywanych przez państwo wyspecjalizowanym firmom.

50 Perlo-Freeman S., Sköns E., op. cit., s. 9.51 Na podstawie danych Europejskiej Wspólnoty Obronnej – European - United States Defence Expenditure in 2007; Defence Data of EDA participating

Member States in 2007, dostępnych na oficjalnej stronie EDA: http://www.eda.europa.eu/defencefacts/.52 Singer P.W., op. cit., s. 193.53 Uesseler R., op. cit., s. 135.54 Na podstawie danych z oficjalnej strony internetowej SIPRI.55 W literaturze istnieją rozbieżności co do całkowitej liczby żołnierzy, którzy odeszli z armii po zakończeniu zimnej wojny. Rolf Uesseler podaje liczbę

7 mln, natomiast Peter W. Singer mówi o ponad 6 mln żołnierzy.56 Na podstawie danych SIPRI dotyczących wydatków poszczególnych państw na wojsko, znajdujących się na stronie: http://milexdata.sipri.org/ (dostęp

14.11.2009).


się również problem tzw. państw upadłych, które nie były w stanie efektywnie sprawować suwerennej władzy na całym swoim terytorium. Według danych Sztokholmskiego Międzynarodowego Instytutu Badań nad Pokojem (SIPRI) w latach 1990-2000 na całym świecie było prowadzonych 56 głównych konfliktów, z czego tylko trzy były konfliktami międzypaństwowymi57.

Na skutek modernizacji armii państwa nie były jednak w stanie, lub nie były skłonne, angażować się w misje pokojowe – przede wszystkim z powodów politycznych58. Powstała tzw. próżnia bezpieczeń-stwa, którą bardzo szybko wypełniły prywatne firmy wojskowe59. Ich klientami stawały się nie tylko przedsiębiorstwa oraz organizacje międzynarodowe prowadzące swoją działalność w regionach obję-tych konfliktami, ale także państwa (w tym państwa upadłe). Pracownikami PMF zostawali głównie byli żołnierze, zwolnieni wcześniej z armii w wyniku jej modernizacji. Działalność PMF była zatem z ekonomicznego punktu widzenia naturalną reakcją wypełniania niszy na rynku (w tym przypadku w sektorze bezpieczeństwa). Nisza ta powstała na skutek wzrostu niestabilności w skali globalnej (efekt zakończenia zimnej wojny) oraz mniejszej aktywności państw, które byłyby zainteresowane angażowa-niem się w rozwiązywanie konfliktów zbrojnych.

Kolejnym ważnym czynnikiem mającym wpływ na rozwój PMF była zmiana natury wojny. Doko-nała się ona za sprawą tzw. rewolucji w sprawach wojskowości, będącej z kolei efektem gwałtownego po-stępu w elektronice oraz systemach informatycznych60. Zarówno sposób prowadzenia wojny, jak i sama broń uległy całkowitemu przeobrażeniu. Utrzymanie przez armię zdolności wojskowych w większym niż dotychczas stopniu zależało od wykwalifikowanego personelu cywilnego61.

Na samym początku rewolucji technologicznej armia USA starała się samodzielnie szkolić specja-listów. W Dyrektywie nr 1130.2 wydanej przez Departament Obrony USA w 1983 r. zobligowano wojsko do osiągnięcia w przeciągu dwunastu miesięcy pełnej samodzielności w utrzymywaniu nowych sys-temów. Wprowadzono tym samym maksymalny okres pracy prywatnych specjalistów62. W 1990 roku dyrektywa została uchylona. Kongres USA uchwalił nowe prawo, mówiące, że wszystkie nowe systemy broni miały być nadzorowane przez prywatnych kontraktorów przez minimum cztery lata63.

Obecnie wraz z zakupem nowej broni przez armię USA koncerny zbrojeniowe (takie jak Lockhe-ad Martin czy Northrop Grunman) zapewniają inżynierów i informatyków, którzy odpowiedzialni są za utrzymanie nowoczesnych rodzajów uzbrojenia64. Prywatni specjaliści zajmują się m.in. obsłu-gą techniczną samolotów bezzałogowych typu Global Hawk, bombowców B-2 wykonanych w tech-nologii stealth, czy systemów broni przeciwrakietowej Patriot65. Rewolucja w sprawach wojskowości przyczyniła się do wytworzenia swoistej współzależności pomiędzy rozwojem zaawansowanych tech-nologii a rosnącym znaczeniem prywatnych firm wojskowych w utrzymywaniu zdolności bojowych armii.

Nie mniej ważnym czynnikiem, mającym znaczenie dla rozwoju branży prywatnych usług woj-skowych, było także globalne przyzwolenie dla procesów prywatyzacyjnych po zakończeniu zimnej wojny. Prekursorem tego nowego podejścia była m.in. Wielka Brytania za czasów sprawowania funkcji premiera przez Margaret Thatcher66. Wtedy też, w połowie lat 80., rozpoczęto prywatyzację brytyjskiego przemysłu zbrojeniowego, w tym takich firm jak: British Aircraft Corporation, Royal Ordnance, Rolls

57 Na podstawie danych z oficjalnej strony internetowej SIPRI.58 Szerzej o tym w: Münkler H., Wojny naszych czasów, Kraków 2004, s. 164-176.59 Singer P.W., op. cit., s. 194-195.60 Uesseler R., op. cit., s. 143.61 Zamparelli S.J., Contractors on the battlefield: what have we signed up for?,

[on-line] http://www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?AD=ADA395505&Location=U2&doc=GetTRDoc.pdf, s. 14-15 (dostęp 15.11.2009).62 Ibidem, s. 14.63 Burns T.L., USMC Aviation Maintenance: Keeping Pace with I-Level,

[on-line] http://www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?AD=ADA493254&Location=U2&doc=GetTRDoc.pdf, s. 31 (dostęp 15.11.2009).64 Uesseler R., op. cit., s. 143-144.65 Ballard K., The Privatization of Military Affairs: A Historical Look into the Evolution of the Private Military Industry, [w:] Jäger T., Kümmel G.,

Private Military and Security Companies: Chances, Problems, Pitfalls and Prospects, s. 46.66 Krahmann E., Controlling Private Military Services in the UK and Germany: Between Partnership and Regulation,

[on-line] http://eis.bris.ac.uk/~poxek/Krahmann%20European%20Security.pdf, s. 3 (dostęp 18.11.2009).

15

Royce oraz Royal Dockyards. Również w Stanach Zjednoczonych wraz z objęciem urzędu prezydenta przez Ronalda Reagana nastąpiła zmiana podejścia do miejsca państwa w gospodarce. Reagan był zwo-lennikiem zmniejszenia aparatu państwowego oraz zwiększenia udziału prywatnego sektora w wydat-kach publicznych67.

Prawdziwy przełom nastąpił jednak wraz z upadkiem Związku Radzieckiego i koncepcji gospo-darki centralnie sterowanej68. Koniec zimnej wojny oznaczał zwycięstwo neoliberalnego podejścia do gospodarki. Wiele krajów zaczęło powielać wzorce Wielkiej Brytanii oraz Stanów Zjednoczonych, a na grunt stosunków publiczno-prywatnych przeniesione zostało pojęcie outsourcingu, które wcześniej sto-sowano jedynie w odniesieniu do przedsiębiorstw. Państwo w ramach tego procesu zlecało prywatnym podmiotom świadczenie usług, w tym również zadań z sektora bezpieczeństwa.

U podstaw tej nowej polityki gospodarczej leżało przekonanie, iż prywatne firmy są w stanie wyko-nywać zadania sprawniej i bardziej wydajnie niż państwo69. Nie mniej ważnym czynnikiem był również niższy koszt usług świadczonych przez przedsiębiorstwa, co nabierało szczególnego znaczenia w obliczu zmniejszenia przez państwa nakładów na obronność. Sukces prywatyzacji oraz strategii outsourcingu stał się impulsem do przekazywania prywatnym podmiotom coraz to nowych funkcji, wcześniej wyko-nywanych jedynie przez państwo. Wiązało się to zarazem z nowym spojrzeniem państw na koncepcję suwerenności i monopolu na użycie siły. Zadania takie jak trening, analizy, raporty, usługi technicz-ne, które wcześniej wykonywane były przez wojsko, zaczęto zlecać prywatnym firmom. Utworzył się ogromny rynek, który bardzo szybko wypełniły licznie powstające PMF.

2. Odpowiedzialność prawna prywatnych firm wojskowych

Po zakończeniu zimnej wojny, wraz ze wzrostem zaangażowania PMF na świecie, w literaturze przed-miotu coraz częściej zaczęło być podejmowane zagadnienie odpowiedzialności prawnej firm za prze-stępstwa popełnione podczas zagranicznych misji. Zainteresowanie badaczy tą tematyką wiąże się z często podnoszonym argumentem o występowaniu luki w przepisach prawa krajowego oraz między-narodowego publicznego odnoszących się do funkcjonowania PMF.

Efektywność międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka może być zapewniona jedynie wtedy, gdy istnieją odpowiednie środki prawne, mające na celu zapobieganie lub karanie czynów sta-nowiących pogwałcenie praw jednostki lub grupy. Niedostateczne uregulowanie obszaru PMF mogłoby skutkować sytuacją, w której firmy lub pracownicy naruszający prawa człowieka nie podlegaliby odpo-wiedzialności przed odpowiednimi krajowymi lub międzynarodowymi organami sądowymi. Biorąc pod uwagę fakt, że sektor prywatnych usług wojskowych od zakończenia zimnej wojny rozwija się nie-zwykle dynamiczne, a podmioty do niego należące uczestniczą w operacjach wojskowych w państwach objętych konfliktami zbrojnymi, zagrożenie to nabiera szczególnego znaczenia.

W niniejszym rozdziale zostanie omówiona odpowiedzialność prawna PMF i ich pracowników w prawie krajowym na przykładzie prawa federalnego Stanów Zjednoczonych oraz w prawie międzyna-rodowym. Dodatkowo – z uwagi na to, że państwa są głównymi zleceniodawcami tych przedsiębiorstw – przeanalizowana zostanie możliwość pociągnięcia ich do odpowiedzialności prawnomiędzynarodo-wej. Na koniec przedstawione zostaną najważniejsze inicjatywy międzynarodowe dotyczące całościo-wego uregulowania funkcjonowania prywatnych firm wojskowych.

67 Johnson C., The Military-Industrial Complex, http://www.globalpolicy.org/component/content/article/173-sovereign/30571.html (dostęp 18.11.2009).68 Singer P.W., op. cit., s. 197.69 Ibidem, s. 197-198.


2.1. Odpowiedzialność prawna pracowników prywatnych firm wojskowych

2.1.1. Odpowiedzialność pracowników prywatnych firm wojskowych za przestępstwa popełnione poza granicami państwa w prawie krajowym na przykładzie Stanów Zjednoczonych

Stany Zjednoczone mają długą tradycję regulowania działalności personelu cywilnego świadczącego usługi na rzecz wojska70. Najstarszym aktem prawnym odnoszącym się do tej kwestii, a obowiązują-cym z późniejszymi zmianami do dnia dzisiejszego, jest Ujednolicony kodeks sądownictwa wojskowe-go (Uniform Code of Military Justice, UCMJ), uchwalony przez Kongres w 1950 roku71. W art. 2 (a) 10 stwierdzono, że w czasie wojny jego postanowienia będą obowiązywały personel odbywający służbę lub towarzyszący armii. W okresie pokoju UCMJ, w myśl art. 2 (a) 11, rozszerzał jurysdykcję sądów woj-skowych na osoby odbywające służbę, zatrudnione lub towarzyszące siłom zbrojnym poza terytorium Stanów Zjednoczonych oraz poza Wspólnotą Portoryko, wyspą Guam i Wyspami Dziewiczymi.

Postanowienia UCMJ zostały jednak szybko zakwestionowane przez Sąd Najwyższy Stanów Zjed-noczonych72. W orzeczeniu Reid versus Covert z 11 czerwca 1957 roku Sąd Najwyższy uznał za niekon-stytucyjny artykuł UCMJ pozwalający rozciągnąć jurysdykcję sądów wojskowych na osoby cywilne oskarżone o popełnienie w czasie pokoju przestępstwa zagrożonego karą śmierci73. W kolejnych latach Sąd Najwyższy potwierdził linię orzecznictwa wyznaczoną w 1957 roku m.in. w sprawie Graham versus Hagan74 z 1960 roku. W tym samym roku w sprawie Kinsella versus Singleton75 sąd stwierdził, iż art. 2 (11) UCMJ nie rozciąga się również na przestępstwa popełnione w czasie pokoju, które nie są zagrożone karą śmierci.

W 1970 roku w orzeczeniu United States versus Averette Wojskowy Sąd Apelacyjny uznał z kolei, iż art. 2 (a) 10 UCMJ ma zastosowanie jedynie w przypadku wojny wypowiedzianej formalnie przez Kongres (tj. zgodnie z art. 1 § 8 konstytucji Stanów Zjednoczonych)76. Zawężono tym samym jurysdyk-cję kodeksu wojskowego. Większość zagranicznych operacji zbrojnych prowadzonych przez Stany Zjed-noczone odbywała się bowiem bez proklamowania ich przez Kongres jako wojny77. W konsekwencji powstała próżnia prawna, w której znalazła się znaczna część personelu cywilnego zatrudnionego przez armię.

Próbą zapełnienia luki prawnej miała być uchwalona przez Kongres w 2000 roku Ustawa o ekste-rytorialnej jurysdykcji wojskowej (Military Extraterritorial Jurisdiction Act, MEJA)78. Akt ten ustanowił jurysdykcję federalną nad przestępstwami popełnionymi poza terytorium Stanów Zjednoczonych przez prywatnych kontraktorów „zatrudnionych przez armię lub towarzyszących jej”79. Głównym celem usta-

70 Pierwsze przepisy prawne odnoszące się do tej materii sięgają czasów rewolucji amerykańskiej. W 1775 roku Kongres Kontynentalny w akcie zatytułowanym American Articles of War w art. XXXII rozszerzył jurysdykcję sądów wojskowych na osoby cywilne towarzyszące armii kontynentalnej w terenie – a zatem będące odpowiednikami dzisiejszych pracowników PMF. W kolejnych aktach prawnych Articles of War uchwalonych w 1806 r. oraz 1874 r. przyjęto podobne rozwiązanie. Wojskowa jurysdykcja sądowa rozciągała się na osoby cywilne zarówno w czasie wojny jak i pokoju. W 1916 roku uchwalono ustawę Articles of War, w której, w artykule 2 pkt. d, znalazł się zapis mówiący, że prawo wojskowe będzie miało zastosowanie do „całego personelu towarzyszącego lub odbywającego służbę wraz z armią Stanów Zjednoczonych poza granicami terytorialnej jurysdykcji Stanów Zjednoczonych oraz w czasie wojny (…) w i poza jurysdykcją terytorialną Stanów Zjednoczonych”. Zob. także: Jacobson K., Restoring UCMJ jurisdiction over civilian employees during armed hostilities, [on-line] http://www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?AD=ADA448767&Location=U2&doc=GetTRDoc.pdf, s. 2 (dostęp 10.02.2010).

71 Uniform Code of Military Justice (UCMJ) jest prawem federalnym, którego przepisy są zawarte w federalnym kodeksie Stanów Zjednoczonych w tytule 10, rozdział 47. Ustawa weszła w życie w roku 1951. Pełny tekst ustawy: http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/ucmj.htm (dostęp 11.02.2010).

72 Lindemann M., Civilian Contractors under Military Law, [on-line] http://www.carlisle.army.mil/usawc/Parameters/07autumn/lindeman.pdf, s. 86 (dostęp 11.10.2009).

73 Reid v. Covert, 354 U.S., [on-line] http://supreme.justia.com/us/354/1/index.html (dostęp 11.02.2010).74 Graham v. Hagan 361, U.S. 278, [on-line] http://supreme.justia.com/us/361/278/ (dostęp 11.02.2010).75 Kinsella v. Singleton, 361 U.S. 234, [on-line] http://supreme.justia.com/us/361/234/ (dostęp 11.02.2010).76 Lindemann M., op. cit., s. 86.77 Od 1796 roku do 2008 roku Kongres oficjalnie wypowiedział wojnę w jedenastu przypadkach, a ostatni raz uczynił to podczas II wojny światowej

(USA 8 grudnia 1941 r. wypowiedziały wojnę Japonii, 11 grudnia 1941 r. Włochom i Niemcom, a 5 czerwca 1942 r. – Bułgarii, Węgrom i Rumunii).78 Ustawę Military Extraterritorial Jurisdiction Act włączono do kodeksu federalnego w tytule 18, rozdział 212 (18 U.S.C. § 3261-3267). Pełny tekst

ustawy: http://frwebgate.access.gpo.gov/cgi-bin/getdoc.cgi?dbname=106_cong_bills&docid=f:s768enr.txt.pdf (dostęp 12.02.2010).79 Lindemann M., op. cit., s. 87.

17

wy miała być ochrona żołnierzy oraz osób znajdujących się na ich utrzymaniu, mieszkających w ame-rykańskich bazach zagranicą, którzy stali się ofiarami przestępstw popełnionych przez wojskowych kontraktorów80.

MEJA swoim zakresem obejmuje przestępstwa federalne zagrożone karą pozbawienia wolności na okres co najmniej jednego roku. Ustawa ta upoważnia Departament Obrony do aresztowania osoby podejrzanej i dokładnie precyzuje procedurę jej transportu do USA. W marcu 2005 roku Departa-ment Obrony wydał Instrukcję nr 5525.11, w której wyznaczył Inspektora Generalnego Departamentu Obrony jako osobę odpowiedzialną za wdrożenie śledztwa oraz poinformowanie Prokuratora General-nego w każdym przypadku, gdy zaistnieje uzasadnione podejrzenie o popełnieniu przestępstwa fede-ralnego81. Instrukcja wskazuje również, że Sekcja Bezpieczeństwa Krajowego Wydziału Kryminalne-go Departamentu Sprawiedliwości zapewnia wstępną współpracę z Departamentem Obrony i innymi agencjami federalnymi oraz wyznacza do sprawy odpowiednią osobę z Urzędu Prokuratora Stanów Zjednoczonych.

W praktyce jednak zastosowanie MEJA jest niezwykle ograniczone, gdyż ustawa ta nie obejmu-je pracowników cywilnych będących obywatelami krajów trzecich lub wykonujących swoje usługi na rzecz innych podmiotów, takich jak organizacje pozarządowe czy przedsiębiorstwa prywatne82. Co wię-cej dotyczy ona jedynie pracowników Departamentu Obrony, kontraktorów zatrudnionych przez Departament Obrony oraz, od 2004 roku, osób zatrudnionych przez inne agencje federalne i władze tymczasowe w takim zakresie, w jakim ich praca jest powiązana ze wsparciem zagranicznych misji Departamentu Obrony. W konsekwencji osoby formalnie pracujące dla agencji, która prowadzi własną operację, nie podlegają pod przepisy MEJA83.

W 2007 roku w Kongresie podjęto próbę rozszerzenia jurysdykcji ustawy na osoby „zatrudnione w ramach kontraktu (lub podkontraktu na każdym szczeblu) przyznanego przez którykolwiek z de-partamentów lub agencji rządu Stanów Zjednoczonych, gdzie praca w ramach tego kontraktu jest wy-konywana w obszarze leżącym poza Stanami Zjednoczonymi, w którym siły zbrojne przeprowadzają operację kryzysową”84. Projekt jednak nigdy nie wyszedł poza pracę komisji Kongresu85.

W tym samym roku niepowodzeniem zakończyła się również próba przyjęcia innej nowelizacji MEJA – MEJA Expansion and Enforcement Act of 200786. Propozycja ta zakładała, iż ustawa z 2000 roku miałaby zastosowanie w stosunku do osób, które w okresie ich zatrudnienia w ramach kontraktu zle-conego przez agencję federalną lub w pobliżu miejsca, gdzie amerykańskie siły zbrojne przeprowadza-ją operację kryzysową, dopuszczą się przestępstwa87 zagrożonego karą pozbawienia wolności powyżej roku88.

W wyniku nieskuteczności ustawy MEJA oraz zakwestionowania przez Sąd Najwyższy kluczo-wych zapisów UCMJ Kongres zdecydował się w 2006 roku wprowadzić poprawkę89 do art. 2 (a) (10)

80 States Have an Obligation to Prosecute Perpetrators of War Crimes in their Courts, http://www.globalpolicy.org/component/content/article/168/35796.html (dostęp 12.02.2010).

81 Elsea J.K., Schwartz M., Nakamura K.H., Private Security Contractors in Iraq: Background, Legal Status, and Other Issues, [on-line] http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/RL32419.pdf, s. 24-25 (dostęp 20.02.2010).

82 Ryngaert C., Litigating Abuses Committed by Private Military Companies, [on-line] http://cadmus.eui.eu/dspace/bitstream/1814/11406/1/AEL_2009_05.pdf, s. 7-8 (dostęp 20.10.2010).

83 Pod przepisy MEJA nie podlegają firmy zatrudnione np. przez Centralną Agencje Wywiadowczą (CIA).84 Text of H.R. 369 [110th]: Transparency and Accountability in Security Contracting Act of 2007, [on-line] http://www.govtrack.us/congress/billtext.

xpd?bill=h110-369, [tłumaczenie własne] (dostęp 20.02.2010).85 H.R. 369: Transparency and Accountability in Security Contracting Act of 2007, http://www.govtrack.us/congress/bill.xpd?bill=h110-369,

dostęp 20.02.2010.86 Text of H.R. 2740 [110th]: MEJA Expansion and Enforcement Act of 2007, http://www.govtrack.us/congress/billtext.xpd?bill=h110-2740 (dostęp

24.02.2010).87 Przestępstwo w rozumieniu czynu zabronionego w jurysdykcji terytorialnej USA.88 Projekt nowelizacji MEJA ustanawiał również kontrolę Kongresu nad wykonywaniem ustawy. Raporty przedstawiane Kongresowi mieli składać

Inspektor Generalny Departamentu Sprawiedliwości, jak również Dyrektor Federalnego Biura Śledczego. Projekt został przyjęty przez Izbę Reprezentantów w dniu 10 kwietnia 2007 roku.

89 Poprawkę w artykule 2 (a) (10) wprowadzała sekcja 552 ustawy zatytułowanej John Warner National Defense Authorization Act for Fiscal Year 2007, http://frwebgate.access.gpo.gov/cgi-bin/getdoc.cgi?dbname=109_cong_bills&docid=f:h5122enr.txt.pdf (dostęp 19.02.2010).


UCMJ. Rozszerzała ona zakres jurysdykcji sądownictwa wojskowego na osoby wykonujące służbę lub towarzyszące siłom zbrojnym w operacjach kryzysowych90. Definicja operacji kryzysowej w rozu-mieniu federalnego kodeksu91 oznacza przede wszystkim działania, w których członkowie sił zbrojnych są lub mogą być zaangażowani w działania wojenne skierowane przeciwko wrogowi Stanów Zjednoczo-nych lub przeciwnym siłom zbrojnym92.

Wymogi powyższej definicji spełniają obecnie dwie największe amerykańskie misje wojskowe: Ira-qi Freedom prowadzona od 2003 roku oraz Enduring Freedom w Afganistanie rozpoczęta w 2001 roku93. Poprawka z 2007 roku przyczyniła się do objęcia jurysdykcją sądów wojskowych ponad stu tysięcy pra-cowników cywilnych94. Senator Lindsay Graham, jeden z jej twórców, stwierdził, iż wprowadzona zmia-na da „dowódcom wojskowym bardziej sprawiedliwe i skuteczniejsze środki dyscypliny na polu bitwy” dzięki umieszczeniu „cywilnych kontraktorów towarzyszących siłom zbrojnym pod jurysdykcją sądów wojskowych podczas operacji kryzysowych, jak również w czasie ogłoszonej wojny”95.

W stosunku do osób cywilnych pracujących poza granicami Stanów Zjednoczonych ma ponadto zastosowanie uchwalona przez Kongres w 2001 roku ustawa zatytułowana USA Patriot Act96. W tytu-le VIII, sekcja 804 powyższego aktu prawnego znalazł się zapis97 ustanawiający jurysdykcję federalną nad przestępstwami popełnionymi na terenie98 amerykańskich zagranicznych misji dyplomatycznych, konsularnych, wojskowych lub innego rodzaju misji zagranicznych, przez osoby będące obywatelami Stanów Zjednoczonych lub których ofiarami są obywatele Stanów Zjednoczonych99. Ustawa z 2001 roku poszerzyła zatem określoną w kodeksie federalnym100 Specjalną jurysdykcję terytorialną oraz morską (Special Maritime and Territorial Jurisdiction, SMTJ) Stanów Zjednoczonych, wyłączając101 jednocze-śnie z jej zakresu osoby podlegające pod przepisy UCMJ102. Kodeks federalny szczegółowo określa czyny zabronione w strefie objętej SMTJ:

» okaleczanie (18 U.S.C. § 114); » napaść (18 U.S.C. § 113); » porwanie (18 U.S.C. § 1201); » molestowanie seksualne, napaść lub kontakt (18 U.S.C. § 2241-2245); » morderstwo (18 U.S.C. § 1111); » nieumyślnie spowodowanie śmierci (18 U.S.C. § 1112).

W 1996 roku Kongres uchwalił ustawę zatytułowaną War Crimes Act of 1996, znowelizowaną w 2006 roku103. Obecnie ma ona zastosowanie wobec osób, które dopuściły się zbrodni wojennych lub w sytuacji, gdy ofiarami tych naruszeń byli członkowie sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych bądź osoby

90 U.S.C. § 802 (a) (10), http://www.law.cornell.edu/uscode/html/uscode10/usc_sec_10_00000802----000-.html (dostęp 13.02.2010).91 Pełne brzmienie U.S.C. § 101 (a) (13): „Termin «operacja kryzysowa» oznacza operację wojskową, która: (A) została wyznaczona przez Sekretarza

Obrony jako operacja, w której członkowie sił zbrojnych są lub mogą być zaangażowani w działania wojskowe, operacje lub działania wojenne skierowane przeciwko wrogowi Stanów Zjednoczonych lub przeciwnym siłom zbrojnym lub (B) jest rezultatem wezwania, rozkazu lub zatrzymania czynnej służby członków służb mundurowych na podstawie sekcji 688, 12301 (a), 12302, 12304, 12305 lub 12406 niniejszego tytułu, rozdział 15 niniejszego tytułu, lub innych przepisów prawa w czasie wojny lub w okresie zagrożenia bezpieczeństwa narodowego ogłoszonego przez Prezydenta lub Kongres” [tłumaczenie własne].

92 U.S.C. § 101 (a) (13), http://www.law.cornell.edu/uscode/html/uscode10/usc_sec_10_00000101----000-.html (dostęp 14.02.2010).93 Lindemann M., op. cit., s. 88.94 Ibidem, s. 90.95 Powers R., Civilian Contractors Now Subject to the UCMJ, [on-line] http://usmilitary.about.com/od/justicelawlegislation/a/civucmj.htm (dostęp

14.02.2010).96 Elsea J.K., Schwartz M., Nakamura K.H., op. cit., s. 20-21.97 Omawiany przepis ustawy USA Patriot Act został dodany do kodeksu federalnego w tytule 18, sekcja 7 pkt. 9 (18 U.S.C. § 7 (9)).98 Jurysdykcja obejmuje nie tylko budynki, części budynków oraz ziemie przynależne do tych misji lub im podporządkowane lub używane do

celów tych misji oraz jednostek wyodrębnionych z tych misji niezależnie od prawa własności, ale również zagraniczne siedziby oraz przynależne lub podporządkowane ziemie niezależnie od prawa własności używane do celów tych misji lub jednostek wyodrębnionych z tych misji lub wykorzystywane przez personel przydzielony do tych misji lub jednostek wydzielonych z tych misji.

99 Pełny tekst ustawy: http://frwebgate.access.gpo.gov/cgi-bin/getdoc.cgi?dbname=107_cong_bills&docid=f:h3162enr.txt.pdf (dostęp 13.02.2010).100 18 U.S.C. § 7, http://www.law.cornell.edu/uscode/18/usc_sec_18_00000007----000-.html (dostęp 13.02.2010).101 Zgodnie z sekcją 3261, tytułu 18 kodeksu federalnego (18 U.S.C. § 3261).102 Elsea J.K., Schwartz M., Nakamura K.H., op. cit., s. 20-21.103 Ustawę War Crimes Act of 1996 włączono do kodeksu federalnego w tytule 18, sekcja 2441 (18 U.S.C. § 2441). Poprawki wprowadzono za pomocą

ustawy Military Commissions Act of 2006, nadając nowe brzmienie kodeksowi federalnemu w tytule 18, sekcja 2441. Zob. także: Garcia M.J., War Crimes Act: Current Issue, [on-line] http://www.fas.org/sgp/crs/intel/RL33662.pdf, s. 5-6 (dostęp 15.02.2010). Pełny tekst ustawy z 1996 r.: War Crimes Act of 1996, http://frwebgate.access.gpo.gov/cgi-bin/getdoc.cgi?dbname=104_cong_bills&docid=f:h3680ih.txt.pdf (dostęp 15.02.2010).

19

legitymujące się obywatelstwem amerykańskim104. Ustawa przewiduje następujące kary: grzywny, po-zbawienia wolności na dowolną liczbę lat, śmierci. Zbrodnię wojenną definiuje jako jeden z następują-cych czynów:

» poważne naruszenie Konwencji genewskich z 12 sierpnia 1947 roku oraz jakichkolwiek innych pro-tokołów do tych konwencji, których USA są stroną;

» czyny zabronione przez artykuł 23, 25, 27 lub 28 aneksu do IV Konwencji haskiej o respektowaniu praw i zwyczajów wojny na lądzie, podpisanej 18 października 1907 roku;

» poważne naruszenie artykułu 3 Konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 roku podczas konfliktu zbrojnego, który nie ma charakteru międzynarodowego105;

» czyn polegający na spowodowaniu w sposób zamierzony śmierci lub poważnych obrażeń wśród osób cywilnych, który jest popełniony w związku z konfliktem zbrojnym oraz łamie postanowie-nia Protokołu II z 1996 r. o zakazie lub ograniczeniu używania min, min-pułapek i innych podob-nych urządzeń.

W kodeksie federalnym umieszczono ponadto oddzielny przepis dotyczący zakazu tortur106. Okre-ślono, iż karą za ten czyn jest grzywna lub pozbawienie wolności na nie więcej niż 20 lat. Jeśli natomiast w wyniku tortur osoba przesłuchiwana poniesie śmierć, kodeks przewiduje karę pozbawienia wolności na dowolną liczbę lat (włącznie z dożywotnim pozbawieniem wolności) lub karę śmierci. W odróż-nieniu od przepisów kodeksu wymienionych wcześniej, federalny zakaz tortur odnosi się do czynów popełnionych poza terytorium USA, niezależnie od obywatelstwa podejrzanego107.

Kodeks federalny penalizuje również zbrodnie ludobójstwa108. W przypadku zabójstwa członków grupy narodowej, etnicznej lub religijnej przewidzianą karą jest dożywotnie pozbawienie wolności lub kara śmierci oraz kara finansowa nie wyższa niż 1 mln dolarów. W pozostałych przypadkach ko-deks przewiduje karę nie wyższą niż 1 mln dolarów lub/i karę pozbawienia wolności na nie więcej niż 20 lat109. Przepisy te mają zastosowanie w stosunku do przestępstw popełnionych w całości lub w części na terytorium Stanów Zjednoczonych oraz poza jego granicami w przypadku, gdy domniemany spraw-ca zostanie sprowadzony lub znaleziony na jego terytorium110.

Oprócz sankcji karnych amerykański kodeks federalny111 pozwala cudzoziemcom na wniesienie powództwa cywilnego z tytułu naruszenia prawa narodów lub układu ze Stanami Zjednoczonymi prze-ciwko osobom prawnym lub fizycznym, mającym związek112 ze Stanami Zjednoczonymi113. Wspomnia-na wyżej Ustawa o pozwach cudzoziemców (Alien Tort Statute, ATS)114 została pierwotnie uchwalona przez Kongres w roku 1789 jako część Aktu o ustroju sądownictwa. Do roku 1980 jej postanowienia były stosowane sporadycznie w przypadkach łamania praw człowieka oraz innych naruszeń prawa międzynarodowego. Zmiana nastąpiła wraz z wydaniem przez Sąd Apelacyjny dla Drugiego Okręgu

104 18 U.S.C. § 2441, [on-line] http://www.law.cornell.edu/uscode/18/usc_sec_18_00002441----000-.html (dostęp 15.02.2010).105 Kodeks wyróżnia następujące czyny (popełnienie, usiłowanie popełnienia lub konspirowanie) stanowiące naruszenia art. 3 Konwencji genewskich:

torturowanie, okrutne traktowanie, przeprowadzanie eksperymentów biologicznych, morderstwo, okaleczenie lub ciężkie uszkodzenie ciała, spowodowanie w sposób zamierzony poważnych uszkodzeń ciała, gwałt, napaść o charakterze seksualnym lub wykorzystywanie oraz przetrzymywanie zakładnika.

106 18 U.S.C. § 2340A, [on-line] http://www.law.cornell.edu/uscode/18/usc_sec_18_00002340---A000-.html (dostęp 12.02.2010).107 Akt ten stosuje się w odniesieniu do domniemanych sprawców, będących obywatelami Stanów Zjednoczonych oraz do domniemanych sprawców,

którzy przebywają na terytorium Stanów Zjednoczonych, niezależnie od obywatelstwa ofiary lub domniemanego sprawcy.108 18 U.S.C. §1091, [on-line] http://www.law.cornell.edu/uscode/18/1091.html (dostęp 22.03.2010).109 Do czynów tych kodeks zalicza: spowodowanie poważnych uszkodzeń ciała; spowodowanie stałych uszkodzeń zdolności umysłowych członków

grupy poprzez stosowanie narkotyków, tortury lub podobne techniki; narażanie grupy na warunki życia, które mają na celu spowodowanie fizycznego wyniszczenia grupy w całości lub w części; nakładanie środków mających na celu zapobieganie narodzinom w grupie; nielegalne przemieszczanie dzieci do innej grupy. Karalna jest również próba popełnienia jednego z przestępstw oraz bezpośrednie i publiczne podżeganie innej osoby do popełnienia czynu objętego przepisami kodeksu.

110 Przepisy kodeksu odnoszą się również do domniemanych sprawców, którzy są obcokrajowcami zgodnie z prawem uznanymi za stałych mieszkańców Stanów Zjednoczonych, oraz bezpaństwowców, posiadających zwykłe miejsce zamieszkania na terenie Stanów Zjednoczonych.

111 28 U.S.C. §1350, [on-line] http://www4.law.cornell.edu/uscode/28/1350.notes.html (dostęp 22.03.2010).112 Związek ten w przypadku osób fizycznych może opierać się na fakcie zamieszkiwania na terytorium Stanów Zjednoczonych. Osoby prawne

natomiast, aby mogły być pozwane w ramach Alien Tort Statute, musiałyby posiadać siedzibę w tym kraju.113 Elsea J.K., The Alien Tort Statute: Legislative History and Executive Branch Views,

[on-line] https://www.policyarchive.org/bitstream/handle/10207/1864/RL32118_20031002.pdf?sequence=1, s.1-2 (dostęp 22.03.2010).114 Inna nazwa Ustawy o pozwach cudzoziemców to Alien Tort Claims Act (ATCA).


orzeczenia w sprawie Filartiga versus Pena-Irala115. Dotyczyła ona pozwu wniesionego przez obywateli Paragwaju przeciwko innemu Paragwajczykowi w związku z zabójstwem syna powoda oraz torturami, jakich pozwany miał się dopuścić116. Sąd uznał, że tortury stanowią pogwałcenie prawa narodów, a tym samym mogą stanowić przedmiot powództwa117. Stwierdził ponadto, że ustalając treść normy prawa międzynarodowego, należy wziąć pod uwagę aktualne normy oraz zasady prawa międzynarodowego.

Dalsze rozszerzenie możliwości stosowania Ustawy o pozwach cudzoziemców nastąpiło wraz z wy-daniem orzeczenia w sprawie Kadic versus Karadžić, w której Radovan Karadžić, były prezydent Serb-skiej Republiki Bośni i Hercegowiny, został pozwany w związku ze zbrodniami ludobójstwa, zbrodnia-mi wojennymi, gwałtami, torturami oraz egzekucjami przeprowadzonymi w trybie doraźnym118. Sąd Apelacyjny dla Drugiego Okręgu podkreślił w wyroku, że osoby prywatne mogą dopuścić się narusze-nia niektórych norm zwyczajowego prawa międzynarodowego, a Ustawa o pozwach cudzoziemców daje możliwość rozpatrywania roszczeń związanych z tymi naruszeniami119. Zauważył ponadto, iż zakaz zbrodni wojennych, ludobójstwa oraz innych czynów stanowiących pogwałcenie międzynarodowe-go prawa humanitarnego odnosi się nie tylko do państw, ale również do innych aktorów działających w sferze międzynarodowej. Prawo międzynarodowe, zdaniem sądu, nakłada zakaz stosowania tortur oraz zbiorowej egzekucji jedynie w sytuacji, w której czynów tych dopuściły się osoby będące funkcjo-nariuszami państwa lub popełniono je „pod pozorem działań podejmowanych w majestacie prawa”120.

Kolejnym instrumentem prawnym pozwalającym na dochodzenie odpowiedzialności na drodze cywilnej jest Ustawa o ochronie ofiar tortur (Torture Victim Protection Act of 1991, TVPA), która weszła w życie w 1992 roku121. Stworzyła ona możliwość wniesienia pozwu przeciw osobom, które poza grani-cami USA dopuściły się tortur lub morderstwa wykraczającego poza kompetencje sądu, „działając z rze-czywistego lub pozornego upoważnienia jakiegokolwiek obcego państwa albo pod pozorem majestatu prawa tego państwa”122. Akt ten ma zastosowanie jedynie w przypadku spełnienia przesłanek określo-nych w Ustawie o roszczeniach cudzoziemców lub ogólnych zasad dotyczących stosowania jurysdykcji federalnej123. Warunkiem rozpoczęcia postępowania sądowego jest ponadto wniesienie pozwu w prze-ciągu dziesięciu lat od momentu powstania roszczenia. Warto zwrócić uwagę, że w przeciwieństwie do wcześniej omawianej ustawy, pozwane mogą być tylko osoby fizyczne124.

Rys. 4. Odpowiedzialność za przestępstwa popełnione poza granicami Stanów ZjednoczonychŹródło: Opracowanie własne.

115 Pełny tekst orzeczenia: http://www.uniset.ca/other/cs5/630F2d876.html (dostęp 22.03.2010).116 Shaw M.N., Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2006, s. 110.117 Sąd ostatecznie przyznał rację powodom.118 Lams J.S., Accountability for Private Military Contractors Under the Alien Tort Statute,

[on-line] http://www.californialawreview.org/assets/pdfs/97-5/Oct09_Lam.pdf, s. 9, (dostęp 22.03.2010).119 Shaw M.N, op. cit., s. 368.120 Ibidem, s. 369.121 Torture Victim Protection Act of 1991, [on-line] http://thomas.loc.gov/cgi-bin/query/D?c102:1:./temp/~c102SfNAxp: (dostęp 22.03.2010).122 Shaw M.N., op. cit., s. 369.123 Ibidem, s. 369.124 Elsea J.K., op. cit., s. 7.

odpowiedzialność prawna

odpowiedzialność cywilnaAlien Tort Statute Torture Victim Protection Act of 1991

odpowiedzialność karnaUniform Code of Military Justice Military Extraterritorial Jurisdiction Act War Crimes Act of 1996 inne przepisy kodeksu federalnego

21

Podsumowując należy stwierdzić, że Stany Zjednoczone posiadają obecnie rozbudowany katalog przepisów prawnych, określających odpowiedzialność prawną za przestępstwa popełnione poza grani-cami państwa przez obywateli amerykańskich oraz, w niektórych w przypadkach, przez cudzoziem-ców. Pracownicy PMF mogą więc być w ramach jurysdykcji sądowej Stanów Zjednoczonych pociągnięci do odpowiedzialności cywilnej lub karnej (Rys. 4). W przypadku naruszeń praw człowieka istotną rolę odgrywa War Crimes Act, który penalizuje czyny stanowiące pogwałcenie konwencji genewskich i pro-tokołów dodatkowych do nich, oraz Ustawa o pozwach cudzoziemców i Ustawa o ochronie ofiar tortur, dające każdemu (nie tylko obywatelom Stanów Zjednoczonych) możliwość dochodzenia swoich rosz-czeń na drodze cywilnej.

Odrębnym problemem jest kwestia ustalenia jurysdykcji sądowej nad przestępstwami popełniony-mi przez pracowników PMF w krajach trzecich. Przykładami uregulowania powyższego zagadnienia mogą być dwie największe po 2001 roku zagraniczne misje wojskowe, w które zaangażowane są Stany Zjednoczone – w Iraku oraz Afganistanie. Interwencja o nazwie Iraqi Freedom, rozpoczęta w 2003 roku przez Stany Zjednoczone i ich sojuszników, przyczyniła się do upadku reżimu Saddama Husseina125. W jej wyniku powołano do życia Tymczasowe Władze Koalicyjne (Coalition Provisional Authority, CPA), sprawujące faktyczną kontrolę na okupowanym terytorium do czasu utworzenia rządu irackiego.

W dniu 23 czerwca 2003 roku CPA wydało Rozporządzenie nr 17, regulujące m.in. kwestie ju-rysdykcji sądowej nad przestępstwami popełnionymi przez prywatnych kontraktorów126. Przewidywa-ło ono, że kontraktorzy127 nierezydujący na stałe w Iraku nie podlegali prawu irackiemu w zakresie, w jakim rozporządzenie dotyczyło warunków ich kontraktów z siłami koalicyjnymi lub CPA. Zyskali ponadto immunitet od irackiego ścigania sądowego (legal process)128 w odniesieniu do czynności wy-konywanych przez nich w ramach ich oficjalnej służby zgodnie z warunkami kontraktu z siłami koali-cyjnymi lub CPA. W przypadku działań lub zaniechań, które nie zostały popełnione w czasie oficjalnej służby, ściganie sądowe mogło być wszczęte przez władze irackie lub CPA jedynie za pisemną zgodą cywilnego administratora CPA. Rozporządzenie nr 17 dawało zatem kontraktorom pełny immunitet od irackiej jurysdykcji.

Rok później powyższy akt prawny został znowelizowany celem jego dostosowania do nowej sytu-acji politycznej129. Nowa wersja Rozporządzenia nr 17 z 17 czerwca 2004 roku podobnie jak wcześniej-sza regulowała kwestię jurysdykcji nad przestępstwami popełnionymi przez kontraktorów130. Wyjątek stanowiła sytuacja, w której działania lub zaniechania tych osób nie odnosiły się do oficjalnej służby, a stanowiły czyny zabronione. W tym przypadku mogły być one przedmiotem postępowania sądowe-go przed odpowiednimi organami irackimi, ale to państwo wysyłające (tj. państwo, którego obywate-lem jest kontraktor) orzekało, czy działania oskarżonego było zgodne z warunkami kontraktu. Z kolei oświadczenie państwa stanowiło rozstrzygający dowód przed irackim sądem.

Rozporządzenie nr 17 pozostawało w mocy do czasu wygaśnięcia mandatu Narodów Zjednoczo-nych, tj. do 31 grudnia 2008 roku131. W dniu 1 stycznia 2009 roku zostało ono zastąpione nową umo-wą, zawartą 17 listopada 2008 roku między Stanami Zjednoczonymi a Republiką Iraku132. Wyróżniono w niej następujące kategorie osób:

125 Katzman K., Iraq: U.S. Regime Change Efforts and Post-War Governances, [on-line] http://fpc.state.gov/documents/organization/19708.pdf, s. 16-17 (dostęp 22.03.2010).

126 Coalition provisional authority order number 17, Status of the coalition, foreign liason missions, their personnel and contractors, [on-line] http://www.gjpi.org/wp-content/uploads/cpa-order-17-original.pdf (dostęp 22.03.2010).

127 Zgodnie z sekcją 1 (5) Rozporządzenia nr 17 kontraktorzy byli definiowani jako podmioty gospodarcze lub jednostki nie rezydujące stale w Iraku, które zajmują się dostarczaniem dóbr i usług dla lub na korzyść sił koalicyjnych lub CPA zgodnie z umowami.

128 Pojęcie „legal process” w myśl sekcji 1 (3) oznacza aresztowanie, zatrzymanie, czynności prawne w irackim sądzie lub w innym organie irackim, niezależnie od tego, czy jest to postępowanie karne, cywilne, czy administracyjne.

129 Elsea J.K., Private Security Contractors in Iraq and Afghanistan: Legal Issues, [on-line] http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/R40991.pdf, s. 12 (dostęp 23.03.2010).

130 Coalition provisional authority order number 17 (revised) Status of the coalition provisional authority, MNF – Iraq, certain missions and personnel in Iraq, [on-line] http://www.cpa-iraq.org/regulations/20040627_CPAORD_17_Status_of_Coalition__Rev__with_Annex_A.pdf (dostęp 23.03.2010).

131 Masons C.R., U.S.-Iraq Withdrawal/Status of Forces Agreement: Issues for Congressional Oversight, [on-line] http://fas.org/sgp/crs/natsec/R40011.pdf, s.4-5 (dostęp 23.03.2010).

132 Ibidem, s. 7.


» członkowie sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych i tzw. cywilny komponent; » amerykańscy kontraktorzy i ich pracownicy.

Termin „kontraktor” zgodnie z umową odnosi się jedynie do osób wykonujących kontrakt na rzecz amerykańskich sił zbrojnych. W konsekwencji osoby cywilne pracujące dla innych agencji lub depar-tamentów Stanów Zjednoczonych nie są objęte postanowieniami umowy, a tym samym podlegają pod wyłączną jurysdykcję iracką.

Drugim obszarem aktywności wojskowej USA jest Afganistan. W chwili obecnej Stany Zjed-noczone uczestniczą w tym kraju w dwóch misjach wojskowych133. Pierwszą z nich jest operacja Enduring Freedom, prowadzona od 2001 roku. W 2002 roku Stany Zjednoczone i przejściowy rząd Afganistanu zawarły umowę dotyczącą statusu sił zbrojnych USA i cywilnych pracowników De-partamentu Obrony. Zgodnie z umową wymienione osoby otrzymały status równorzędny z tym, jaki posiada personel administracyjny i techniczny ambasady amerykańskiej na podstawie Kon-wencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych z 1961 roku. Amerykański personel korzysta zatem z immunitetu od jurysdykcji karnej Afganistanu oraz immunitetu od jurysdykcji cywilnej i administracyjnej, za wyjątkiem czynności dokonanych poza pełnieniem obowiązków służbo-wych. Nowy rząd Islamskiej Republiki Afganistanu, który zastąpił władze tymczasowe, zaakcep-tował porozumienie z 2002 roku i obowiązuje ono do dnia dzisiejszego. Kontraktorzy nie są jednak członkami sił zbrojnych oraz nie można zakwalifikować ich do kategorii cywilnych pracowników Departamentu Obrony. Nie posiadają zatem immunitetu i w konsekwencji podlegają pod jurys-dykcję prawa afgańskiego.

Stany Zjednoczone uczestniczą również w Afganistanie w operacji prowadzonej pod auspicjami Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego w ramach misji ISAF (International Security Assistance For-ce)134. Status personelu ISAF został określony w dokumencie zatytułowanym Military Technical Agre-ement, zawartym pomiędzy tymczasowymi władzami afgańskimi a siłami ISAF135. Zgodnie z nim per-sonel misji oraz personel wspierający (można do niego zaliczyć pracowników PMF) znajdują się pod wyłączną jurysdykcją państw, których są obywatelami136. Nie mogą być oni zatrzymani lub aresztowani przez władze afgańskie i przekazani międzynarodowemu trybunałowi lub innej organizacji czy pań-stwu bez zgody kraju, którego są obywatelami.

2.1.2. Odpowiedzialność pracowników prywatnych firm wojskowych w świetle prawa międzynarodowego

W przypadku ciężkich naruszeń praw człowieka pracownicy PMF mogą również podlegać pod między-narodowe prawo karne, które obejmuje „normy o charakterze materialnym i proceduralnym, mające zastosowanie względem indywidualnych podmiotów dopuszczających się przestępstw o charakterze międzynarodowym”137. Indywidualna odpowiedzialność karna jest zjawiskiem stosunkowo nowym w prawie międzynarodowym. Po raz pierwszy została ona zastosowana po 1945 roku, wraz z ustano-wieniem Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze oraz Międzynarodowego Trybu-nału Wojskowego dla Dalekiego Wschodu w Tokio, mających na celu osądzenie zbrodniarzy wojennych z okresu II wojny światowej138.

133 Elsea J.K., op. cit., 13-14.134 Ibidem, s. 13-14.135 Military Technical Agreement Between the International Security Assistance Force (ISAF) and the Interim Administration of Afghanistan (‘Interim

Administration’), [on-line] http://www.operations.mod.uk/fingal/isafmta.doc (dostęp 23.03.2010).136 W umowie Military Technical Agreement termin „personel wspierający” nie został zdefiniowany.137 Rogacka-Rzewnicka M., Prawo międzynarodowe karne: rozwój i perspektywy sądownictwa międzynarodowego w sprawach karnych,

[on-line] http://www.wuw.pl/ksiegarnia/tresci/studiaiuridica/41/41_10.pdf, s. 1 (dostęp 29.03.2010).138 Porozumienie państw sojuszniczych dotyczące ścigania oraz karania przestępców wojennych okresu II wojny światowej zawierał układ podpisany

w Londynie w dniu 8 sierpnia 1945 roku przez Stany Zjednoczone, Związek Radziecki, Wielką Brytanię i Francję. Na jego mocy powołano Międzynarodowy Trybunał Wojskowy.

23

Określając zakres przedmiotowy międzynarodowego prawa karnego należy wyróżnić dwie kate-gorie czynów zabronionych: zbrodnie międzynarodowe oraz delikty międzynarodowe139. Do pierwszej kategorii zaliczamy:

» zbrodnie wojenne, » zbrodnie przeciwko ludzkości, » zbrodnie ludobójstwa, » zbrodnie przeciwko pokojowi.

Powyższy katalog przestępstw wchodzi w zakres międzynarodowego prawa karnego. W przypad-ku zaistnienia jednego z wyżej wymienionych czynów sprawca ponosi indywidualną odpowiedzialność karną przed właściwym organem międzynarodowym. Należy zaznaczyć, iż sam akt nazwania konkret-nego czynu zbrodnią nie jest warunkiem wystarczającym do włączenia go do międzynarodowego prawa karnego. Kluczowym kryterium jest bowiem zasada odpowiedzialności międzynarodowej.

Delikty międzynarodowe, w odróżnieniu od pierwszej kategorii czynów, nie wchodzą w skład mię-dzynarodowego prawa karnego, pomimo że mają z nim przedmiotowy związek140. Wynika to z przy-jęcia wobec nich klasycznych reguł odpowiedzialności dla prawa międzynarodowego141. W przypadku deliktu, inaczej niż w odniesieniu do zbrodni międzynarodowych, odpowiedzialność może być przypi-sana jedynie państwu, organizacji międzynarodowej lub stronie wojującej, która naruszyła prawo wo-jenne142.

Określiwszy zakres międzynarodowego prawa karnego, w dalszej kolejności należy przyjrzeć się współczesnym mechanizmom jego egzekwowania. Istotnym elementem w jego rozwoju było powstanie Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK) z siedzibą w Hadze. Trybunał ten został utworzony na mocy Statutu rzymskiego, przyjętego 17 lipca 1998 roku przez 120 państw, który wszedł w życie w dniu 1 lipca 2002 roku143. Obecnie jego stronami jest 110 państw144.

Trybunał na mocy statutu jest stałym organem, posiadającym międzynarodową osobowość praw-ną145. Zgodnie z art. 5 sprawuje on jurysdykcję nad osobami fizycznymi, które dopuściły się najpoważ-niejszych zbrodni wagi międzynarodowej, popełnionych po wejściu w życie statutu, tj. zbrodni ludobój-stwa, zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych, zbrodni agresji146. Postępowanie sądowe zostaje wszczęte na wniosek państwa-strony Statutu, Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczo-nych lub prokuratora działającego proprio motu147. Podstawową zasadą trybunału jest komplementar-ność148. Podejmuje on bowiem działanie jedynie w przypadku, gdy państwo będące stroną statutu nie chce lub nie może sprawować jurysdykcji sądowej.

Trybunał wykonuje swoją jurysdykcję w oparciu o zgodę państwa, którego obywatelem jest osoba oskarżona, a także w sytuacji, w której przestępstwo zostało popełnione na terytorium państwa-strony statutu lub gdy państwo zgodziło się na jurysdykcję w tej sprawie149. Oznacza to, że w praktyce zasada terytorialna umożliwia wydanie wyroku wobec obywateli państw nie będących stroną statutu, które nie zgadzają się na jurysdykcję trybunału.

139 Rogacka-Rzewnicka M., op. cit., s. 9-10.140 Ibidem, s. 11.141 Podmioty, które dopuściły się naruszenia zobowiązania międzynarodowego, w świetle prawa międzynarodowego mają obowiązek do przywrócenia

stanu poprzedniego, wyrównania szkody w przypadku, gdy restytucja nie jest możliwa, oraz zadośćuczynienia.142 Nie wyklucza to jednak ponoszenia przez osoby fizyczne odpowiedzialności karnej w ramach prawa krajowego.143 Arsanjani M.H., The Rome Statute of the International Criminal Court, [on-line], http://www.jstor.org/stable/2997954, s. 2 (dostęp 29.03.2010).144 Stan na 21 lipca 2009 roku. Informacje na podstawie oficjalnej strony Międzynarodowego Trybunału Karnego: http://www.icc-cpi.int.145 Polskie tłumaczenie tekstu Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego znajduje się na oficjalnej stronie Ministerstwa Sprawiedliwości: http://

www.ms.gov.pl/prawa_czl_onz/prawa_czlow_MTK_statut.doc (dostęp 29.03.2010).146 Definicje zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych znajdują się odpowiednio w art. 6, 7, 8 Statutu rzymskiego.147 Kuczyńska H., Postępowanie przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym, [on-line] http://www.wuw.pl/ksiegarnia/tresci/studiaiuridica/43/43_5.pdf,

s. 3 (dostęp 29.03.2010).148 Arsanjani M.H., op. cit., s. 4.149 Morris M., Stany Zjednoczone i Międzynarodowy Trybunał Karny, [on-line] http://www.isp.org.pl/files/5873669110097429001127480362.pdf,

s. 4 (dostęp 29.03.2010).


Pomimo tak szeroko zakreślonej jurysdykcji trybunału istnieje możliwość, że osoba, która do-puściła się przestępstw określonych w Statucie rzymskim, może uniknąć odpowiedzialności. Istnieje bowiem grupa krajów, na czele z Stanami Zjednoczonymi i Rosją, które nie są stroną statutu. A zatem czyny wymienione w art. 5 statutu popełnione na ich terytorium przez obywatela państwa nie uznające-go jurysdykcji trybunału nie podlegają pod międzynarodową odpowiedzialność karną w ramach MTK.

2.2. Odpowiedzialność prawna prywatnych firm wojskowych

2.2.1. Odpowiedzialność prywatnych firm wojskowych w prawie krajowym na przykładzie Stanów Zjednoczonych

Kodeks federalny Stanów Zjednoczonych, jak już wcześniej zostało powiedziane, zawiera szereg prze-pisów odnoszących się do ludobójstwa, zbrodni wojennych, tortur itp. Na chwilę obecną nie przewi-duje on możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności karnej osób prawnych, w tym również PMF150. Istnieje jednakże instrument prawny w postaci wcześniej omawianej Ustawy o pozwach cudzoziemców (ATS), który pozwala na wniesienie roszczenia cywilnego nie tylko przeciwko osobie fizycznej, ale też przeciwko osobie prawnej, w przypadku naruszenia przez nie prawa narodów lub układu ze Stanami Zjednoczonymi151.

Ważnym krokiem w kierunku objęcia zakresem powyższej ustawy przypadków łamania praw człowieka była sprawa Filartiga versus Pena-Irala, w której sąd apelacyjny orzekł, iż stosowanie tortur stanowi naruszenie prawa międzynarodowego152. W orzeczeniu w sprawie Kadic versus Karadžić sąd apelacyjny uznał z kolei „istnienie odpowiedzialności osób prywatnych z tytułu niektórych naruszeń zwyczajowego prawa międzynarodowego oraz możliwość stosowania Ustawy o roszczeniach cudzoziem-ców w celu rozpatrywania roszczeń związanych z takimi naruszeniami”153. Stwierdził również, że zakaz zbrodni wojennych, ludobójstwa czy też innych czynów stanowiących pogwałcenie norm międzynaro-dowego prawa humanitarnego odnosi się do wszystkich aktorów obecnych na poziomie międzynarodo-wym. Dało to podstawę do wnoszenia roszczeń przeciwko osobom prawnym z tytułu łamania przez nie praw człowieka. Pierwszym przypadkiem skorzystania z tej możliwości była sprawa Doe versus Unocal, w której obywatele Birmy pozwali firmę Unocal154.

Podstawą dochodzenia odpowiedzialności na drodze cywilnej wobec PMF, oprócz Ustawy o po-zwach cudzoziemców, jest ponadto federalna Ustawa o organizacjach przestępczych i skorumpowanych (Racketeer Influence and Corrupt Organization Act, RICO)155. Została ona uchwalona przez Kongres w 1970 roku jako część ustawy Organized Crime Control Act of 1970. Jej głównym celem jest zwalczanie przestępczości zorganizowanej156. Ustawa uprawnia poszkodowane osoby fizyczne do wnoszenia po-zwów przeciwko podmiotom gospodarczym157. Daje również możliwość skazania każdego, kto należy do (lub spiskuje w) organizacji, która w okresie ostatnich dziesięciu lat dopuściła się co najmniej dwóch z trzydziestu pięciu przestępstw wymienionych w ustawie, takich jak morderstwo, porwanie czy pod-palenie158.

150 United States of America - Survey questions & responses, [on-line] http://www.fafo.no/liabilities/CCCSurveyUS06Sep2006.pdf, s. 14 (dostęp 5.04.2010).151 Warunkiem rozpoczęcia procesu jest osobiste doręczenie wezwania sądowego pozwanemu.152 Shaw M.N., op. cit., s. 367.153 Ibidem, s. 368.154 W 1994 roku obywatele Birmy złożyli pozew przeciwko firmie Unocal, budującej rurociąg w tym państwie. W celu ochrony prowadzonej inwestycji

Unocal wynajął birmańską armię, która miała dopuścić się w tym czasie poważnych naruszeń praw człowieka, m.in. przymusowych wysiedleń, zmuszania do pracy, stosowania tortur, morderstw, gwałtów. Skarżący zarzucali firmie Unocal, że wiedziała o przypadkach pogwałcania praw człowieka przez birmańską armię. Sprawa początkowo została oddalona przez sąd, jednak ostatecznie dopuszczono ją do dalszego postępowania. W 2005 roku zawarto ugodę, której postanowienia są tajne.

155 Ustawa została włączona do kodeksu federalnego, w tytule 18 (18 U.S.C. § 1961-1968). Zob. także tekst ustawy: http://www.law.cornell.edu/uscode/html/uscode18/usc_sup_01_18_10_I_20_96.html (dostęp 28.03.2010).

156 Finklea K.M., Organized Crime in the United States: Trends and Issues for Congress, [on-line] http://assets.opencrs.com/rpts/R40525_20100127.pdf, s. 10 (dostęp 16.04.2010).

157 Ustawa RICO przewiduje, iż odszkodowanie powinno stanowić trzykrotność kwoty poniesionej przez powoda szkody.158 Pełen katalog przestępstw został określony w tytule 18, sekcja 1962 kodeksu federalnego (18 U.S.C. § 1962).

25

2.2.2. Odpowiedzialność prywatnych firm wojskowych w świetle prawa międzynarodowego

Prawo międzynarodowe może nakładać na osoby prawne zobowiązania w sposób pośredni i bezpośred-ni159. W pierwszym przypadku państwo, które ratyfikowało traktat dotyczący ochrony praw człowieka, przyjmuje na siebie zobowiązania. Obligują je m.in. do regulacji postępowania osób prywatnych w celu zapobiegania lub zatrzymania naruszenia przez nie praw zagwarantowanych w umowie międzynaro-dowej. Normy prawa międzynarodowego są zatem włączane do prawa wewnętrznego państwa i wiążą podmioty znajdujące się w zakresie jego jurysdykcji, w tym również PMF. Przykładem pośredniej formy oddziaływania prawa międzynarodowego jest przyjęcie przez kraje, które ratyfikowały Statut rzym-ski, przepisów przewidujących odpowiedzialność karną osób prawnych za zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko ludzkości oraz za zbrodnie ludobójstwa160.

Kwestią kontrowersyjną jest możliwość tworzenia przez prawo międzynarodowe bezpośrednich zobowiązań dla podmiotów niepaństwowych. Osoby prawne działające w więcej niż jednym kraju coraz częściej uznawane są za uczestników na poziomie międzynarodowym161. Nie implikuje to jednakże od-powiedzialności za naruszenia praw człowieka. Może ona obowiązywać bowiem jedynie w przypadku naruszenia normy prawnie wiążącej dany podmiot.

W przypadku osób fizycznych instytucją powołaną do ścigania i sądzenia ciężkich naruszeń praw człowieka jest Międzynarodowy Trybunał Karny w Hadze. Zgodnie z art. 25 Statutu rzymskiego oso-by prawne wyłączone są spod zakresu jego jurysdykcji162. W konsekwencji sądzeni mogą być jedynie pracownicy PMF lub dyrektorzy tych przedsiębiorstw163. Warto zaznaczyć, że podczas obrad komitetu przygotowującego statut MTK oraz konferencji rzymskiej wielokrotnie podnoszono kwestię objęcia ju-rysdykcją trybunału również i tej grupy podmiotów. Propozycja ta na skutek braku kompromisu mię-dzy państwami została ostatecznie odrzucona.

Podstawowym argumentem podnoszonym przez jej przeciwników był pogląd, iż MTK ma jedy-nie charakter komplementarny w stosunku do krajowego porządku prawnego164. Trybunał ma bowiem za zadanie rozpatrywać sprawy w sytuacji, gdy państwo „nie wyraża woli lub jest niezdolne do rzeczy-wistego przeprowadzenia postępowania karnego”165. Statut rzymski „preferuje” zatem prawo krajowe. Rozszerzenie jurysdykcji trybunału na osoby prawne, w przypadku nieposiadania analogicznej jurys-dykcji przez niektóre państwa członkowskie MTK, naruszyłoby de facto zasadę komplementarności. Nie należy jednak wykluczać możliwości wprowadzenia do Statutu rzymskiego poprawki, pozwalającej na dochodzenie odpowiedzialności za przestępstwa określone w art. 6, 7 oraz 8 od osób prawnych166.

2.3. Odpowiedzialność państwa za działalność prywatnych firm wojskowych

Istotnym zagadnieniem z punktu widzenia prawa międzynarodowego jest możliwość poniesienia przez państwo, które korzysta z usług PMF, odpowiedzialności za czyny pracowników (w tym za przypadki łamania praw człowieka) tych przedsiębiorstw w krajach trzecich. Odpowiedzialność państwa stanowi jedną z podstawowych zasad prawa międzynarodowego, mającą swoje źródło w doktrynie suwerenności i równości państw, a także wynikającą z natury międzynarodowego porządku prawnego167. Zgodnie

159 Beyond Voluntarism Human rights and the developing international legal obligations of companies, [on-line] http://www.ichrp.org/files/reports/7/107_report_en.pdf, s. 52-53 (dostęp 28.03.2010).

160 Ramasastry A., Thompson C. Robert, Commerce, Crime and Conflict: Legal Remedies for Private Sector Liability for Grave Breaches of International Law - Executive Summary, [on-line] http://www.fafo.no/pub/rapp/536/536.pdf, s. 18-32 (dostęp 28.03.2010).

161 Ruggie J., Report of the Special Representative of the Secretary-General on the issue of human rights and transnational corporations and other business enterprises - Business and human rights: mapping international standards of responsibility and accountability for corporate acts, [on-line] http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G07/108/85/PDF/G0710885.pdf?OpenElement, s. 8 (dostęp 28.03.2010).

162 Art. 25 ust. 1 Statutu rzymskiego stanowi, że „jurysdykcja trybunału określona statutem ma zastosowanie do osób fizycznych”.163 Kyriakakis J., Corporations and the International Criminal Court: the complementarity objection stripped, [on-line] https://extranet.uj.edu.pl/content/

177r322048720356/,DanaInfo=www.springerlink.com+fulltext.pdf, s. 116 (dostęp 28.03.2010).164 Ibidem, s. 116-117.165 Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego, art. 17 ust. 1 pkt. a.166 Możliwość wprowadzenia poprawek przez państwa strony przewiduje art. 121 Statutu rzymskiego.167 Shaw M.N., op. cit., s. 414.


z tą zasadą państwo, które dopuści się czynu uznanego za nielegalny, a który był skierowany przeciwko innemu państwu, narusza zobowiązania międzynarodowe. Implikuje to z kolei uprawnienie państwa poszkodowanego do żądania naprawienia szkody.

W sierpniu 2001 roku Komisja Prawa Międzynarodowego (KPM) przyjęła projekt umowy doty-czącej odpowiedzialności państw, potwierdzający zarazem aktualne normy zwyczajowe prawa między-narodowego dotyczące tej kwestii168. Projekt ten w art. 2 przewiduje, że nielegalne działanie państwa pojawia się wraz z działaniem lub zaniechaniem, które 1) może być jemu przypisane w świetle prawa międzynarodowego oraz 2) stanowi naruszenie jego międzynarodowego zobowiązania169.

Państwo jest odpowiedzialne za postępowanie swoich organów, które może być mu przypisane170. Zgodnie z art. 4 projektu KPM zachowanie każdego organu państwowego, niezależnie od jego pozycji w strukturze i hierarchii konstytucyjnej, oraz posiadającego ten status na mocy prawa krajowego uważane jest za czyn państwa171. W konsekwencji, aby postępowanie PMF mogło być przypisane państwu, musia-łyby one stanowić część jego sił zbrojnych172. W praktyce kraje rzadko decydują się na tego typu krok.

Projekt KPM w art. 5 przewiduje jednak, iż za czyn państwa uważana jest również działalność osoby lub podmiotu (nie należących do organów zgodnie z art. 4), które wykonują elementy władzy państwowej na podstawie upoważnienia prawa wewnętrznego oraz jeśli działają one w ten sposób w konkretnym przypad-ku173. Artykuł ten nie określa zarazem zakresu władzy państwowej. Zależy to głównie od rozumienia tego terminu w danym społeczeństwie, z uwzględnieniem jego historii oraz tradycji. „Treść” owej władzy nie jest najważniejsza, bowiem istotną rolę odgrywa także sposób jej scedowania, cel, w jakim ma być ona sprawo-wana, oraz stopień, w jakim osoby lub podmioty są odpowiedzialne przed państwem za ich wykonanie.

Czy zatem państwo, w oparciu o kontrakt zawierany z prywatną firmą wojskową, jest odpowiedzialne za jej postępowanie? W celu odpowiedzi na to pytanie należy odnieść się do art. 5, który jasno stwierdza, że sposób przyznania władzy państwowej podmiotowi prywatnemu jest sprawą wewnętrzną każdego pań-stwa174. PMF są odpowiedzialne przed państwem za wykonanie umowy, a usługi o charakterze wojskowym lub quasi-wojskowym (np. zadania logistyczne), jakie świadczą, mogą być uznane za element władzy pań-stwowej. Biorąc pod uwagę powyższe argumenty odpowiedź na postawione pytanie musi być twierdząca.

Kolejnym zagadnieniem, które wymaga dalszej analizy jest kwestia zakresu odpowiedzialności państwa za działalność PMF. Art. 7 projektu KPM przewiduje, iż postępowanie podmiotu wykonujące-go element władzy państwowej może być przypisane państwu, nawet jeśli podmiot ten przekroczy swoje uprawnienia lub będzie działał niezgodnie z otrzymanymi instrukcjami175. Państwo zatem nie może uciekać się do twierdzenia, że zgodnie z jego przepisami prawa wewnętrznego lub instrukcjami, któ-re zostały przekazane podmiotowi, działanie lub zaniechanie nie powinny mieć miejsca lub powinny przybrać inną formę. Odpowiedzialność państwa obowiązuje również w sytuacji, gdy podmiot jawnie popełnił nielegalny czyn w ramach oficjalnego statusu lub wyraźnie przekroczył swoje kompetencje.

W przypadku jednak, gdy osoba fizyczna lub prawna nie realizuje elementów władzy państwowej, jej postępowanie ma charakter prywatny, o ile nie zaistnieją okoliczności, o których mówi art. 8 pro-jektu KPM176. Zgodnie z nim zachowanie osoby lub grupy osób będzie uważane za czyn państwa, jeśli działają one zgodnie z instrukcjami lub pod kierunkiem czy kontrolą państwa. Przypisanie państwu

168 Markers F., Wiegelt K., Who is Responsible? The Use of PMCs in Armed Conflict and International Law [w:] Jäger T.,•Kümmel G., Private Military and Security Companies, s. 388.

169 Draft articles on Responsibility of States for internationally wrongful acts adopted by the International Law Commission at its fifty-third session (2001), [on-line] http://www.ilsa.org/jessup/jessup06/basicmats2/DASR.pdf, s.2 (dostęp 25.03.2010).

170 Shaw M.N., op. cit, s. 419.171 Draft articles on Responsibility of States for internationally wrongful acts adopted by the International Law Commission at its fifty-third session (2001),

op. cit. s. 3.172 Markers F., Wiegelt K., op. cit., s. 388.173 Draft articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts, with commentaries 2001, [on-line] http://untreaty.un.org/ilc/texts/

instruments/english/commentaries/9_6_2001.pdf, s. 43 (dostęp 25.03.2010).174 Markers F., Wiegelt K., op. cit., s. 389.175 Draft articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts, with commentaries 2001, op. cit., s. 45.176 Ibidem, s. 47.

27

postępowania autoryzowanego przez nie w postaci instrukcji jest szeroko akceptowane w międzynaro-dowej jurysprudencji.

Bardziej złożonym problemem jest określenie minimalnych kryteriów, jakie muszą być spełnione w celu subsumpcji zachowania pod przeprowadzone „pod kierunkiem lub kontrolą” państwa177. Za-gadnienie to było rozpatrywane m.in. w sprawie Nikaragui178. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedli-wości stwierdził wówczas, że warunkiem uznania prawnej odpowiedzialności Stanów Zjednoczonych za określone czyny jest sprawowanie przez nie „efektywnej kontroli nad wojskowymi lub parawojsko-wymi operacjami”, w ramach których dopuszczono się bezprawnych działań. Bardziej elastyczne podej-ście przyjęła w sprawie Tadic Komisja Apelacyjna Międzynarodowego Trybunału do spraw byłej Jugo-sławii, orzekając, że poziom kontroli może różnić się w zależności od faktycznych okoliczności każdej ze spraw. Należy podkreślić, że państwu można przypisać jedynie te czyny, które stanowią integralną część operacji przeprowadzonej pod jego kontrolą i kierownictwem179.

Podsumowując, w świetle prawa międzynarodowego państwa są odpowiedzialne za przestępstwa (włączając w to przypadki łamania praw człowieka) popełnione przez PMF w krajach trzecich, nie-zależnie od tego, czy firmy wykonują elementy władzy państwowej, czy też nie. Implikuje to zarazem możliwość dochodzenia przez państwo poszkodowane odpowiedzialności za nielegalne czyny. Zgodnie z art. 48 pkt 1 (b) projektu KPM, również inne państwa mogą dochodzić takiej odpowiedzialności, w przypadku naruszenia zobowiązań erga omnes180, tj. wspólnych dla całej społeczności międzynaro-dowej181. W praktyce jest to trudne do zrealizowania, gdyż na chwilę obecną nie istnieje żadna umowa międzynarodowa normująca powyższe zagadnienie.

2.4. Inicjatywy na rzecz uregulowania odpowiedzialności prywatnych firm wojskowych

W ostatnich latach pojawiło się kilka inicjatyw, mających na celu kompleksowe uregulowanie funkcjo-nowania oraz odpowiedzialności PMF. Jedną z ciekawszych propozycji, wartą szerszego przedstawie-nia, jest tzw. Dokument Montreux o międzynarodowych zobowiązaniach prawnych i dobrych praktykach państw związanych z działalnością prywatnych firm wojskowych oraz ochroniarskich w czasie konfliktu zbrojnego182. Pomysłodawcami oraz głównym inicjatorami jego stworzenia były szwajcarski rząd oraz Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża183. Powstał on w wyniku czterech międzyrządowych spotkań, które odbyły się pomiędzy 2006 a 2008 rokiem184. Podczas ostatniego z nich 17 państw na dro-dze konsensusu zaakceptowało ostateczny tekst dokumentu. Wśród z nich były takie kraje jak: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Niemcy, Francja, Chiny, Irak oraz Afganistan185. W 2009 roku kolejne 17 państw zgodziło się przyjąć postanowienia dokumentu186.

177 Ibidem, s. 47-48.178 Sprawa, rozpatrywana przed Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości, dotyczyła działalności militarnej oraz paramilitarnej USA,

skierowanej przeciwko Nikaragui. Nikaragua zarzucała Stanom Zjednoczonym naruszenie zasad prawa międzynarodowego, zakazujących interwencji w sprawy wewnętrzne drugiego państwa oraz użycia siły lub groźby jej użycia przeciwko całości terytorialnej lub niepodległości któregokolwiek państwa. Zob. także: Application instituting proceedings filed in the registry of the court on 9 april 1984: Case concerning military and paramilitary acttvtties in and against Nicaragua, [on-line] http://www.icj-cij.org/docket/files/70/9615.pdf (dostęp 15.04.2010).

179 Postępowanie przypadkowe lub niepowiązane z operacją nie może być więc przypisane państwu.180 W sprawie Barcelona traction Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, że istnieje istotna różnica między zobowiązaniami

poszczególnych państw a zobowiązaniami społeczności międzynarodowej. W stosunku do drugiego rodzaju zobowiązań sąd uznał, iż wszystkie państwa mogą mieć prawny interes w ich ochronie – są to zobowiązania erga omnes.

181 Draft articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts, with commentaries 2001, op. cit., s. 126-127.182 Dalej jako Dokument Montreux.183 Informacje z oficjalnej strony federalnego Departamentu Spraw Zagranicznych Szwajcarii: http://www.eda.admin.ch/eda/en/home/topics/intla/

humlaw/pse/psechi.html (dostęp 7.05.2010).184 Pierwsze spotkanie odbyło się w dniach 16-17 stycznia 2006 r., drugie w dniach 16-17 listopada 2006 r., trzecie między 14 a 16 kwietnia 2008 r.

Ostatnie spotkanie miało miejsce w dniach 14-16 września 2008 r. Oprócz ekspertów delegowanych przez państwa brali w nich udział przedstawiciele organizacji humanitarnych oraz firm należących do sektora.

185 Pozostałe państwa to: Angola, Australia, Austria, Kanada, Polska, Sierra Leone, Republika Południowej Afryki, Szwecja, Szwajcaria, Ukraina.186 Są to następujące państwa: Macedonia, Ekwador, Albania, Królestwo Niderlandów, Bośnia i Hercegowina, Grecja, Portugalia, Chile, Urugwaj,

Liechtenstein, Katar, Jordania, Hiszpania, Włochy, Uganda, Cypr, Gruzja.


Dokument Montreux nie ma charakteru umowy międzynarodowej, a tym samym nie nakłada for-malnych zobowiązań prawnych. Jego głównym celem jest promowanie respektowania międzynarodo-wego prawa humanitarnego oraz praw człowieka. Składa się on z dwóch części187. W pierwszej z nich określono międzynarodowe zobowiązania państw, prywatnych firm wojskowych oraz ochroniarskich (Private Military and Security Companies, PMSC) i ich pracowników. Druga część poświęcona jest zde-finiowaniu tzw. dobrych praktyk. Podstawowym adresatem dokumentu są państwa, które podzielono na trzy kategorie:

1) państwa, które zawierają kontrakt z firmą,2) państwa, na terenie których funkcjonuje firma,3) państwa, w których firma jest zarejestrowana.

Dokument podkreśla zobowiązanie tych krajów wynikające z art. 1 Konwencji genewskich z 1949 roku do respektowania międzynarodowego prawa humanitarnego. W praktyce sprowadza się to do za-stosowania przez państwo wszelkich niezbędnych środków, które zapewnią przestrzeganie prawa huma-nitarnego przez PMSC. Szczególna rola spoczywa w tym względzie na kraju korzystającym z ich usług. Zgodnie z dokumentem państwa muszą również zapobiegać niewłaściwym działaniom PMSC, które sta-nowią pogwałcenie praw człowieka, lub zapewnić jednostkom ochronę przed takimi działaniami.

W przypadku poważnego naruszenia Konwencji genewskich z 1949 roku lub protokołów dodatkowych do nich oraz w przypadku dopuszczenia się przez pracownika PMSC zbrodni międzynarodowej, państwa mają obowiązek pociągnięcia firmy do odpowiedzialności karnej188. Dokument wymienia dwa ważne in-strumenty, które mogą służyć skutecznemu wypełnianiu powyższego zobowiązania. Pierwszy z nich to usta-nowienie jurysdykcji karnej w stosunku do przestępstw popełnionych przez PMSC poza granicami kraju. Drugim instrumentem jest natomiast wprowadzenie odpowiedzialności karnej osób prawnych.

Istotnym elementem Dokumentu Montreux jest określenie okoliczności, w których postępowanie PMSC może być przypisane państwu korzystającemu z jej usług189. Należą do nich sytuacje, w których pracownicy PMSC:

» zostali włączeni do sił zbrojnych danego państwa zgodnie z jego prawem wewnętrznym, » są członkami zorganizowanej grupy zbrojnej, znajdującej się pod kontrolą państwa, » zostali upoważnieni do wykonywania elementów władzy państwowej, » rzeczywiście działają zgodnie z instrukcją państwa lub pod jego kierunkiem bądź kontrolą.

Dokument przewiduje ponadto, iż osoby zatrudnione w PMSC są zobowiązane do przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego oraz praw człowieka, niezależnie od posiadanego statusu w konflikcie zbrojnym190. Istnieje również możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej prze-łożonego personelu PMSC w przypadku, gdy nie zdoła on zapobiec lub położyć kresu poważnym prze-stępstwom popełnianym przez jego podwładnych.

Dokument Montreux stanowi ważny etap na drodze do całkowitego uregulowania prawnej odpo-wiedzialności PMF oraz ich pracowników. Jest to bowiem pierwsza tego typu inicjatywa międzynaro-dowa, w sposób kompleksowy zajmująca się omawianym problemem. Uzyskała poparcie znacznej liczby państw, w tym Stanów Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii. Dokument ten ma jednak istotną wadę – brak mocy wiążącej. W konsekwencji państwa nie mają obowiązku przestrzegania jego postanowień, co znacznie obniża skuteczność tego instrumentu.

Funkcjonowanie PMF oraz jego uregulowanie jest również przedmiotem zainteresowania ONZ. W 2005 roku powołano na okres trzech lat grupę roboczą do spraw wykorzystania najemników jako

187 The Montreux document on pertinent international legal obligations and good practices for States related to operations of private military and security companies during armed conflict, [on-line] http://www.eda.admin.ch/etc/medialib/downloads/edazen/topics/intla/humlaw.Par.0078.File.tmp/Montreux%20Broschuere.pdf, s. 32-34 (dostęp 7.05.2010).

188 Ibidem, s. 35.189 Ibidem, s. 35.190 Ibidem, s. 37.

29

środka łamiącego prawa człowieka i zagrażającego prawu narodów do samostanowienia191. Grupa skła-da się z pięciu niezależnych członków. W 2008 roku przedłużono jej mandat na kolejne trzy lata192. Zgodnie z Rezolucją 7/21 Rady Praw Człowieka z 2008 roku do jej zadań, oprócz monitorowania i bada-nia działalności PMF, należy również „przygotowanie projektu zawierającego podstawowe zasady, które zachęcałyby te firmy do przestrzegania praw człowieka”193.

Projekt konwencji jest obecnie przedmiotem prac grupy roboczej194. Jego celem ma być m.in. okre-ślenie zasad odpowiedzialności państwa za użycie siły, a także zdefiniowanie immanentnych funkcji państwowych, które nie mogą być przekazane aktorom prywatnym. Projekt ma ponadto za zadanie promować współpracę między państwami w zakresie licencjonowania oraz regulowania działalności PMF. Zgodnie z zapowiedziami będzie w nim również przedstawiony mechanizm, służący zapewnieniu odpowiedniego nadzoru – zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym – nad funkcjono-waniem tych firm oraz badaniem przypadków nadużycia lub łamania przez nie praw człowieka bądź międzynarodowego prawa humanitarnego.

W lipcu 2009 roku projekt nowej umowy międzynarodowej został przekazany do konsultacji oko-ło 250 ekspertom, naukowcom oraz organizacjom pozarządowym. Na początku 2010 roku zaprezen-towano państwom członkowskim ONZ podstawowe zasady zawarte w przygotowywanej konwencji195. We wrześniu 2010 roku grupa robocza przedstawiła projekt umowy Radzie Praw Człowieka ONZ196.

W chwili obecnej prace nad przyszłą konwencją regulującą funkcjonowanie PMF są zaawansowa-ne. Trudno jednak określić przybliżoną datę jej wejścia w życie. Decydującą rolę w tej kwestii odgry-wają bowiem państwa, które zgodnie ze swoim porządkiem konstytucyjnym muszą ją podpisać oraz ratyfikować. Praktyka pokazuje, iż okres między otwarciem do podpisu umowy międzynarodowej a jej wejściem w życie może być bardzo długi197. Czynnikiem decydującym o skuteczności nowej konwencji będzie jej przyjęcie przez państwa, na terenie których PMF świadczą swoje usługi, oraz przez państwa korzystające z ich usług. W szczególności dotyczy to Stanów Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii. Nie mniej istotne będzie zapewnienie odpowiedniego mechanizmu kontroli oraz nadzoru nad funkcjono-waniem prywatnych firm wojskowych.

3. Funkcjonowanie prywatnych firm wojskowych a ochrona praw człowieka

Współcześnie PMF są bardzo często przedmiotem krytyki związanej z licznymi przypadkami naruszeń praw człowieka. Z tego względu zagadnienie to zostanie omówione w oparciu o konkretne przykłady łamania praw człowieka przez pracowników tych firm w kontekście przedstawionego w poprzednim rozdziale zakresu uregulowania ich odpowiedzialności. Dalsza część niniejszego rozdziału poświęcona będzie zaangażowaniu oraz możliwości zaangażowania prywatnych firm wojskowych w działania zwią-zane z ochroną praw człowieka. W pierwszej kolejności przedstawiony zostanie przykład świadczenia

191 Grupa robocza działa w ramach Biura Wysokiego Komisarza ds. Praw Człowieka. Zastąpiła ona urząd Specjalnego Sprawozdawcy do spraw Najemnictwa, który funkcjonował w latach 1987-2005. Zob. także: Human Rights Resolution 2005/2, [on-line] http://www.unwg.rapn.ru/en/1/E-CN_4-RES-2005-2.doc (dostęp 8.05.2010).

192 Human Rights Council Resolution 7/21, [on-line] http://www.unwg.rapn.ru/en/1/1__A_HRC_RES_7_21.pdf (dostęp 8.05.2010).193 Ibidem, s. 2.194 Report on the question of the use of mercenaries as a means of violating human rights and impeding the exercise of the right of peoples to self-

determination, [on-line] http://ods-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N09/487/98/PDF/N0948798.pdf?OpenElement, s.8-9 (dostęp 8.05.2010).195 ‘Guns for hire’, [on-line] http://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/Gunsforhire.aspx (dostęp 8.05.2010).196 Report of the Working Group on the use of mercenaries as a means of violating human rights and impeding the exercise of the right of peoples to self-

determination, [on-line] http://www2.ohchr.org/english/bodies/hrcouncil/docs/15session/A.HRC.15.25_en.pdf (dostęp 22.08.2011).197 Przykładem może być uchwalona 4 grudnia 1989 roku Międzynarodowa konwencja przeciwko rekrutacji, wykorzystywaniu, finansowaniu i szkoleniu

żołnierzy najemnych, która zaczęła obowiązywać 20 października 2001 roku.


przez PMF usług na rzecz organizacji humanitarnych – geneza zjawiska, charakter wykonywanych za-dań oraz implikacje dla usługobiorców. Na końcu przeanalizowana zostanie perspektywa wykorzysta-nia PMF w operacjach pokojowych Narodów Zjednoczonych – zakres zadań, jakie mogą one pełnić oraz pozytywne i negatywne tego konsekwencje.

3.1. Udział prywatnych firm wojskowych w międzynarodowych operacjach zbrojnych

Zarówno w literaturze przedmiotu, jak i w mediach PMF są bardzo często krytykowane za liczne przypadki naruszenia praw człowieka w trakcie międzynarodowych operacji zbrojnych oraz niedostatecz-ny poziom uregulowania ich odpowiedzialności. Powyższe zagadnienie wymaga dalszej analizy z uwagi na dwa czynniki. Po pierwsze możliwość uniknięcia sankcji prawnych może w konsekwencji stanowić zagrożenie dla efektywności międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka. Po drugie od zakoń-czenia zimnej wojny zauważalny jest wzrost zaangażowania PMF w operacje zbrojne, czego najlepszym przykładem są misje prowadzone w Iraku oraz Afganistanie. Według danych z marca 2009 roku amery-kański Departament Obrony zatrudniał w tych krajach około 200 tys. pracowników cywilnych198. Znacz-ny ich procent stanowiły osoby posiadające broń199. We wrześniu 2009 roku ich liczbę szacowano na około 22 tys. osób. Poniżej przedstawione zostaną konkretne przypadki poważnego naruszenia praw człowieka, w kontekście omówionego w poprzednim rozdziale zakresu uregulowania odpowiedzialności.

Jednym z najczęściej opisywanych w literaturze przykładów, któremu warto poświęcić więcej uwa-gi, jest sprawa więzienia Abu Ghraib. Placówka ta, położna kilkadziesiąt kilometrów od stolicy Iraku, została przejęta przez Stany Zjednoczone zaraz po obaleniu rządów Saddama Husajna w 2003 roku. W styczniu 2004 roku Wojskowy Wydział Kryminalny wszczął postępowanie wobec amerykańskich żołnierzy, w związku z podejrzeniem fizycznego oraz psychicznego znęcania się nad przebywającymi tam więźniami200.

Własne śledztwa przeprowadziły liczne, zarówno wojskowe, jak i rządowe, agencje201. W ich wy-niku powstał m.in. raport generała majora Antoniego Taguby, w którym stwierdzono, że siły koalicyjne były odpowiedzialne za systematyczne, nielegalne maltretowanie więźniów pomiędzy sierpniem 2003 roku a lutym 2004 roku202. Z kolei raport generała majora Georga R. Faya ujawnił czterdzieści cztery oddzielne przypadki znęcania się nad zatrzymanymi, z czego w dziesięciu z nich brali udział pracow-nicy PMF, a w kolejnych jedenastu uczestniczyli niezidentyfikowani cywile, którzy mogli pracować dla PMF203. Byli oni zatrudnieni przez dwie firmy: CACI International w charakterze osób przesłuchu-jących oraz Titan Corporation204 jako tłumacze205. Jak później wykazało śledztwo Wojskowego Inspek-tora Generalnego, spośród trzydziestu jeden osób pracujących dla CACI International, jedenaście nie posiadało formalnego wyszkolenia w technikach śledczych.

Cywilni pracownicy mieli dopuścić się podczas przesłuchań m.in. psychicznego i fizycznego znę-cania się, zastraszania, tortur oraz seksualnego upokarzania Irakijczyków206. Znane są również przy-

198 Schwartz M., Department of Defense Contractors in Iraq and Afghanistan: Background and Analysis, [on-line] http://fpc.state.gov/documents/organization/128824.pdf, s. 7-9 (dostęp 14.04.2010).

199 Schwartz M., The Department of Defense’s Use of Private Security Contractors in Iraq and Afghanistan: Background, Analysis, and Options for Congress, [on-line] http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/R40835.pdf, s. 6-9 (dostęp 14.04.2010).

200 Private Security Contractors at War Ending the Culture of Impunity, [on-line] http://www.humanrightsfirst.info/pdf/08115-usls-psc-final.pdf, s. 62 (dostęp 14.04.2010).

201 Maogoto J.N., Sheehys B., Private military companies & international law: building new ladders of legal accountability & responsibility, [on-line] http://cojcr.org/vol11no1/99-132.pdf, s. 27 (dostęp 15.04.2010).

202 Iraq: beyond Abu Ghraib: detention and torture in Iraq, [on-line] http://www.amnesty.org/en/library/asset/MDE14/001/2006/en/a2b9a7ed-d46e-11dd-8743-d305bea2b2c7/mde140012006en.pdf, s. 12 (dostęp 14.04.2010).

203 Investigation of the Abu Ghraib Detention Facility and 205th Military Intelligence Brigade -MG George R. Fay, http://www.c-span.org/pdf/armyabughraib.pdf (dostęp 14.04.2010).

204 Titan Corporation w 2005 roku zostało przejęte przez firmę L-3 Communications.205 Maogoto J.N., Sheehys B., op. cit., s. 26-29.206 Private Security Contractors at War Ending the Culture of Impunity, op.cit., s. 62.

31

padki gwałtów. Raport Faya rekomendował podjęcie dalszego dochodzenia w stosunku do trzech osób zatrudnionych w CACI International oraz dwóch pracujących dla Titan Corporation w celu określenia, czy amerykański Departament Sprawiedliwości może wnieść przeciwko nim oskarżenie.

Postępowanie prowadzone wobec żołnierzy przyczyniło się do wszczęcia procesów przez sądy woj-skowe207. W czasie trzech i pół roku od wybuchu skandalu skazanych zostało jedenaście osób. Najwyż-szą wymierzoną karą było dziesięć lat pozbawienia wolności, najniższą natomiast – sankcje dyscypli-narne. Cywilni pracownicy zatrudnieni w dwóch prywatnych firmach, pomimo istniejących dowodów naruszenia przez nich amerykańskiego kodeksu federalnego, nie zostali jednak pociągnięci do odpo-wiedzialności karnej208.

Zgodnie z Rozporządzeniem nr 17 wydanym przez Tymczasowe Władze Koalicyjne 23 czerwca 2003 roku prywatni kontraktorzy posiadali immunitet od irackiego ścigania sądowego. Nie byli ponad-to objęci jurysdykcją ustawy UCMJ, która pozwalałaby na skazanie ich przez sądy wojskowe (analogicz-nie jak w przypadku żołnierzy z więzienia Abu Ghraib). Uchwalona w 2000 roku ustawa MEJA rów-nież okazała się nieskuteczna z uwagi na fakt, że swoim zakresem obejmowała jedynie kontraktorów Departamentu Obrony. Zarówno CACI International, jak i Titan Corporation były zatrudnione przez Departament Stanu. Ich pracownicy mogli być zatem sądzeni przed amerykańskim sądem w ramach normalnych procedur. Specjalną jednostką oddelegowaną do zajmowania się domniemanymi przestęp-stwami popełnionymi przez pracowników cywilnych był Urząd Prokuratora Stanów Zjednoczonych we wschodnim dystrykcie Wirginii209. W przeciągu półtora roku od przekazania sprawy nie był on jed-nak w stanie wnieść przeciwko tym osobom formalnego oskarżenia210. Bezczynność tłumaczono różny-mi przeszkodami, m.in. problemem w znalezieniu prawdopodobnych ofiar oraz świadków przestępstw.

W 2004 roku ponad 250 Irakijczyków, m.in. na mocy Ustawy o pozwach cudzoziemców (ATS) oraz Ustawy o organizacjach przestępczych i skorumpowanych (RICO), złożyło pozew przeciwko firmom CACI International oraz Titan Corporation w związku z torturami oraz innymi nielegalnymi czynami, jakich mieli dopuścić się ich pracownicy wobec osób zatrzymanych w więzieniach w Iraku (w tym rów-nież w Abu Ghraib)211. Obie firmy powołały się przed sądami na przepis ustawy Federal Tort Claims Act, uniemożliwiający dochodzenie roszczenia od rządu federalnego za czyny popełnione w okresie wojny w ramach działalności wojskowej212. CACI International oraz Titan Corporation stały na stanowisku, że rządowy kontrakt, w ramach którego świadczyły usługi w Iraku, chroni je przed roszczeniami. Prawo federalne nie pozwala bowiem cudzoziemcom na wniesienie pozwu przeciwko kontaktorowi za szkody poniesione w czasie zagranicznych misji, podczas których pracownicy kontraktora znajdują się pod kontrolą wojskową Stanów Zjednoczonych. Firmy twierdziły ponadto, iż sposób, w jaki byli traktowani więźniowie, był uzasadniony „wyjątkowym interesem federalnym”.

W listopadzie 2007 roku Sąd Okręgowy Dystryktu Kolumbia w swoim orzeczeniu stwierdził, że wspomniany wyżej wyjątek, który przewiduje Federalna ustawa o pozwach cywilnych (Federal Tort Claims Act, FTCA), można zastosować jedynie określając zakres wojskowej kontroli nad kontrakto-rem213. W przypadku Titan Corporation sąd uznał, że tłumacze zatrudnieni przez tę firmę byli w pełni zintegrowani z wojskiem, z uwagi na pracę pod jego bezpośrednim dowództwem oraz wyłączną kon-trolą. Osoby zatrudnione w CACI International z kolei pozostawały zarówno pod kontrolą wojskową, jak i korporacyjną, w ramach tzw. podwójnego łańcucha dowodzenia. W konsekwencji sąd zdecydował, iż jedynie wobec pierwszej firmy ma zastosowanie wyjątek „wojskowej kontroli”.

207 Ibidem, s. 63.208 Istniało podejrzenie naruszenia m.in. przepisów kodeksu federalnego odnoszących się do zbrodni wojennych (18 U.S.C § 2441) oraz tortur (18 U.S.C.

§ 2340A).209 Private Security Contractors…, op. cit, s. 63.210 Confirmation hearing on the nomination of Paul J. McNulty, of Virginia, to be deputy attorney general, department of justice,

[on-line] http://frwebgate.access.gpo.gov/cgi-bin/getdoc.cgi?dbname=109_senate_hearings&docid=f:31446.pdf, s. 40 (dostęp 14.04.2010).211 Saleh et al v. Titan et al., [on-line] http://ccrjustice.org/ourcases/current-cases/saleh-v.-titan (dostęp 15.04.2010).212 Tomasko C., Iraqi detainees can’t sue CACI, Titan for alleged abuse, [on-line] http://news.findlaw.com/andrews/bf/gov/20090922/20090922_saleh.

html (dostęp 15.04.2010).213 Ibidem. Zob. także pełny tekst orzeczenia: http://ccrjustice.org/files/Saleh_summaryjudgmentdec_11_07.pdf (dostęp 15.04.2010).


Od wyroku odwołali się zarówno powodowie, jak i CACI International. We wrześniu 2009 roku Sąd Apelacyjny Dystryktu Kolumbia wydał orzeczenie, w którym uznał, że istnienie podwójnego łań-cucha dowodzenia nie skutkuje zmniejszeniem stopnia integracji pracowników z operacją wojskową214. W związku z tym, zdaniem sądu, również CACI International znajdowała się pod kontrolą wojskową i nie mogła być, podobnie jak Titan Corporation, pociągnięta do odpowiedzialności na drodze cywilnej. Wyrok ten stworzył niebezpieczny precedens, umożliwiający PMF świadczącym swoje usługi na rzecz wojska powołanie się na wyjątek „wojskowej kontroli” i uniknięcie tym samym roszczeń cywilnych.

Przypadek poważnego naruszenia praw człowieka i uniknięcia odpowiedzialności nie pozostaje jednak odosobniony. W dniu 16 września 2007 roku ochroniarze zatrudnieni w firmie Blackwater215, konwojujący amerykańskich dyplomatów, otworzyli na placu Nisoor, w centrum Bagdadu, ogień do lud-ności cywilnej. Śmierć poniosło siedemnaście osób, a kolejne dwadzieścia zostało rannych216. Wśród rannych i zabitych znajdowały się kobiety oraz dzieci. Jak wykazało śledztwo, ochroniarze nie zostali zaatakowani, a użycie przez nich broni było bezprawne217. Irak chciał osądzić sprawców przed własnym sądem, jednak okazało się to niemożliwe z uwagi na obowiązujące Rozporządzenie nr 17 Tymczasowych Władz Koalicyjnych z 17 czerwca 2004 roku. Zapewniało ono bowiem kontraktorom na stałe nierezydu-jącym w Iraku immunitet od irackiej jurysdykcji sądowej.

W konsekwencji sześciu amerykańskich obywateli, którzy uczestniczyli w zdarzeniach na placu Ni-soor, miało odpowiadać przed sądem w Stanach Zjednoczonych. W 2008 roku pięciu pracownikom Blac-kwater postawiono zarzuty m.in. zabójstwa czternastu osób i usiłowania zabójstwa kolejnych dwudzie-stu218. Oskarżono ich również o bezprawne użycie broni maszynowej w celu popełnienia przestępstwa. Czyn ten zagrożony jest karą 30 lat pozbawienia wolności. Szósty z oskarżonych zawarł z prokuraturą ugo-dę, na mocy której przyznał się do jednego zabójstwa, a ponadto miał obciążyć pozostałe osoby. W dniu 31 grudnia 2009 roku sędzia sądu okręgowego, Ricardo Urbina, oddalił wszystkie zarzuty219. Uznał bowiem, iż akt oskarżenia wobec pięciu osób został oparty na zeznaniach złożonych przez nie amerykańskim śled-czym tuż po strzelaninie, a zeznania te, zgodnie z umową, miały nie być użyte w postępowaniu karnym220. Stanowiło to zdaniem sędziego rażące naruszenie konstytucyjnych praw oskarżonego.

Decyzja sądu wywołała nie tylko ostre reakcje w Iraku, ale była nią również zaniepokojona Grupa Robocza Narodów Zjednoczonych ds. Najemnictwa221. W specjalnym oświadczeniu wydanym 7 stycz-nia 2010 roku stwierdzono, że oddalenie zarzutów może doprowadzić do „sytuacji, w której nikt nie zostanie pociągnięty do odpowiedzialności za poważne naruszenie praw człowieka”222. Wiceprezydent USA, Joe Biden, podczas wizyty w Iraku w styczniu 2010 roku zapewniał, iż Departament Sprawie-dliwości odwoła się od decyzji sądu223. Eksperci twierdzą jednak, że będzie to trudne zadanie, gdyż dziewięćdziesięciostronicowa opinia sporządzona przez sędziego R. Urbinę jest niezwykle szczegółowa, co znacznie ogranicza możliwość jej zaskarżenia224. Prokuratura może również wnieść nowe oskarże-nie, ale musiałoby ono opierać się na innych dowodach.

214 Ibidem. Zob. także pełny tekst orzeczenia: http://ccrjustice.org/files/Titan_Decision%209%2011%2009.pdf (dostęp 15.04.2010).215 Firma zmieniła nazwę na XE Services w 2009 roku.216 Bosacki M., Ochroniarze USA bez kary za jatkę w Iraku,

[on-line] http://wyborcza.pl/1,75477,7413782,Ochroniarze_USA_bez_kary_za_jatke_w_Iraku.html (dostęp 15.04.2010).217 Ochroniarze z Blackwater twierdzili, że w ich kierunku zbliżał się jadący pod prąd samochód. Jak się później okazało, jechała w nim kobieta z

dzieckiem, która omyłkowo zjechała na niewłaściwy pas.218 Sturcke J., Blackwater security guards face manslaughter charges,

[on-line] http://www.guardian.co.uk/world/2008/dec/08/blackwater-iraq-shooting-guards (dostęp 15.04.2010).219 Savage C., Judge Drops Charges From Blackwater Deaths in Iraq,

[on-line] http://www.nytimes.com/2010/01/01/us/01blackwater.html (dostęp 15.04.2010).220 Pięciu ochroniarzy przyznało się w nich m.in. do użycia broni, co stanowiło następnie podstawowy dowód prokuratury. Zob. także pełny tekst

orzeczenia: http://volokh.com/wp/wp-content/uploads/2009/12/urbina-orderdismissing1.pdf (dostęp 15.04.2010).221 Grupa Robocza do spraw Najemnictwa została powołana w 2005 roku przez Komisję Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych.222 Mercenaries: UN experts say that the Nissour Square killings in Iraq should not remain unpunished,

[on-line] http://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=9705&LangID=E (dostęp 15.04.2010).223 USA chcą osądzić ochroniarzy z Blackwater,

[on-line] http://wyborcza.pl/1,75477,7489129,USA_chca_osadzic_ochroniarzy_z_Blackwater.html (dostęp 15.04.2010).224 Wilber D.Q., Charges dismissed against Blackwater guards in Iraq deaths,

[on-line] http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/12/31/AR2009123101936.html (dostęp 15.04.2010).

33

W 2007 roku rodziny ofiar oraz osoby, które zostały ranne w wyniku strzelaniny na placu Nisoor, złożyły pierwsze pozwy cywilne przeciwko firmie Blackwater oraz jej szefowi Erikowi Prince’owi225. Podstawą roszczenia były przede wszystkim Ustawa o pozwach cudzoziemców (ATS) oraz zarzut złama-nia Ustawy o organizacjach przestępczych i skorumpowanych (RICO)226. W styczniu 2010 roku zawarto ugodę, na mocy której rodziny zabitych otrzymały 100 tys. dolarów, natomiast ranni – od 20 do 30 tys. dolarów227. W konsekwencji rekompensaty finansowe wypłacono większości osób poszkodowanych podczas strzelaniny z 16 września 2007 roku228.

Kolejny poważny incydent z udziałem pracownika PMF miał miejsce 24 grudnia 2006 roku229. An-drew Moonen, obywatel USA zatrudniony w firmie Blackwater, postrzelił śmiertelnie członka ochrony wiceprezydenta Iraku Adila Abdul-Mahdiego. Ochroniarz pełnił wtedy służbę przed siedzibą irackiego premiera. Jak wykazało śledztwo, pracownik Blackwater był pod wpływem alkoholu. Następnego dnia został on zwolniony z pracy w związku z tym, że posiadał broń będąc w stanie nietrzeźwym. W ciągu 36 godzin od zdarzenia amerykański Departament Stanu zezwolił Blackwater na przetransportowanie A. Moonena do Stanów Zjednoczonych230. Podczas spotkania z ambasadorem USA w Iraku wiceprezy-dent Iraku stwierdził, że „sprawiedliwość jest ważniejsza od rekompensaty (…). Irakijczycy nie zrozumieją tego, iż obcokrajowiec może zabić Irakijczyka i powrócić jako wolny człowiek do własnego kraju”231.

Wojsko i Federalne Biuro Śledcze przeprowadziły śledztwo dotyczące morderstwa, a wyniki swojej pracy przekazały prokuraturze232. W styczniu 2009 roku prokuratorzy zajmujący się sprawą zapowie-dzieli, że wniosą zarzuty wobec A. Moonena233. Pomimo tych zapewnień do października 2009 roku postępowanie sądowe nie zostało wszczęte234. W marcu 2009 roku, na mocy Ustawy o pozwach cudzo-ziemców (ATS), rodzina zabitego Irakijczyka złożyła pozew cywilny przeciwko A. Moonenowi, E. Prin-ce’owi, firmie Blackwater oraz powiązanym z nią podmiotom235. W październiku 2009 roku zarzuty wobec A. Moonena zostały jednak oddalone236.

Powyższe przykłady naruszenia praw człowieka, których dopuścili się pracownicy PMF w Iraku, nie pozostają jednak odosobnione. W 2005 roku w Afganistanie pracownik firmy USPI, zapewniają-cej bezpieczeństwo zagranicznym kontraktorom, śmiertelnie postrzelił swojego afgańskiego tłumacza w miejscowości Tet, w prowincji Farah237. Według miejscowego szefa policji dzień po zdarzeniu został on przetransportowany helikopterem do Kabulu. Następnie przewieziono go do Stanów Zjednoczo-nych, dzięki czemu uniknął on odpowiedzialności karnej238.

Osobom zatrudnionym przez DynCorp w ramach operacji Sił Stabilizacyjnych NATO w Bośni i Hercegowinie zarzuca się z kolei handel kobietami239. W toku śledztwa przeprowadzonego przez ame-rykański Wojskowy Wydział Kryminalny ustalono, że w latach 1999-2001 co najmniej pięciu pracow-

225 Abtan, et al. v. Prince, et al., [on-line] http://ccrjustice.org/ourcases/current-cases/atban,-et-al.-v.-blackwater-usa,-et-al. (dostęp 15.04.2010).226 Ostatecznie do pozwu złożonego w 2007 roku dołączone cztery inne sprawy w których pozwanym była firma Blackwater.227 Scahill J., Blackwater Settles Massacre Lawsuit, [on-line] http://www.thenation.com/doc/20100125/scahill2 (dostęp 15.04.2010).228 Obecnie w sądzie w Północnej Karolinie toczy się postępowanie cywilne przeciwko firmie Blackwater w związku ze strzelaniną na placu Nisoor.229 Private Security Contractors at War Ending the Culture of Impunity, op. cit., s. 56.230 Memorandum to members of the Committee on Oversight and Government Reform,

[on-line] http://i.a.cnn.net/cnn/2007/images/10/01/blackwater.memo.pdf, s. 2 (dostęp 15.04.2010).231 Private Security Contractors at War Ending the Culture of Impunity, op. cit., s. 56.232 Ibidem, s. 56.233 Risen J., Guards Plead Not Guilty in ’07 Killings in Baghdad,

[on-line] http://www.nytimes.com/2009/01/07/world/middleeast/07blackwater.html?_r=1&partner=rss&emc=rss (dostęp 16.04.2010).234 Anderson R., Ex-Blackwater Guard Evades Shooting Blame,

[on-line] http://blogs.seattleweekly.com/dailyweekly/2009/10/ex-blackwater_guard_evades_sho.php (dostęp 16.04.2010).235 Zarzuty wobec pozwanych dotyczyły m.in. popełnienia zbrodni wojennych, napaści z pobiciem, celowego zadawania emocjonalnego cierpienia,

niedbałego przyjmowania do pracy. Zob. także pełny tekst pozwu: http://www.slideshare.net/LegalDocs/findlaw-iraqis-lawsuit-against-blackwater?type=document (dostęp 16.04.2010).

236 W sądzie nadal toczy się rozprawa przeciwko E. Prince’owi, firmie Blackwater oraz powiązanym podmiotom.237 Pennington M., American security contractor allegedly shoots dead his Afghan interpreter, [on-line] http://www.nctimes.com/news/national/

article_5a8c521d-3e25-5b04-806d-dddb2738b06f.html (dostęp 17.04.2010).238 Joras U., Schuster A., Private Security Companies and Local Populations: An Exploratory Study of Afghanistan and Angola,

[on-line] http://www.swisspeace.ch/typo3/fileadmin/user_upload/pdf/Working_Paper/WP_1_2008.pdf, s. 30 (dostęp 17.04.2010).239 Siły Stabilizacyjne NATO (SFOR) wykonywały swoją misję na podstawie układu z Dayton w latach 1996-2005. Zob. także oficjalną stroną misji

SFOR: http://www.nato.int/sfor/index.htm (dostęp 17.04.2010).


ników tej firmy było zaangażowanych w ten nielegalny proceder240. Wykupywali oni kobiety z miej-scowych domów publicznych, a następnie, kiedy im się znudziły, odsprzedawali je dalej241. Miejscowa policja, pomimo że wiedziała o procederze, nie mogła formalnie nic zrobić. Na mocy aneksu do umowy z Dayton osoby należące do misji międzynarodowej społeczności nie podlegały bowiem pod jurysdyk-cję Bośni i Harcegowiny. Inicjatywa leżała po stronie państwa, którego obywatelami byli podejrzani, a więc w tym przypadku do Stanów Zjednoczonych. Zarówno Departament Sprawiedliwości, jak i De-partament Obrony nie wniosły jednak przeciwko tym osobom oskarżenia.

Innej firmie, Military Professional Resources Inc. (MPRI), przypisuje się częściową odpowie-dzialność za zbrodnie wojenne popełnione przez żołnierzy chorwackich w połowie lat 90. XX wieku242. W 1991 roku administracja Billa Clintona, w celu obejścia embarga Narodów Zjednoczonych, które uniemożliwiało rządowi Stanów Zjednoczonych udzielenie pomocy Chorwatom oraz bośniackim mu-zułmanom, wynajęła przedsiębiorstwo MPRI. Miało ono zajmować się modernizacją, szkoleniem oraz zaopatrzeniem chorwackiej armii. W 1995 roku Chorwaci, w oparciu o udzieloną pomoc, przepro-wadzili operację „Burza”. Doprowadziła ona do opuszczenia domów przez około ćwierć miliona Ser-bów. W jej trakcie dopuszczono się również m.in. przypadkowego ostrzału artyleryjskiego uchodźców oraz egzekucji przeprowadzonych w trybie doraźnym. Oficerowie armii chorwackiej odpowiedzialni za przeprowadzenie operacji zostali uznani za zbrodniarzy wojennych oraz skazani, natomiast żaden pracownik MPRI do chwili obecnej nie usłyszał zarzutów.

Podsumowując należy stwierdzić, że w przypadku zagranicznych operacji zbrojnych, w których uczestniczą PMF, istnieje zagrożenie dla międzynarodowej ochrony praw człowieka. Wiąże się ono z moż-liwością uniknięcia odpowiedzialności przez osoby dopuszczające się poważnych przestępstw. Państwa, na terenie których odbywa się misja wojskowa, z reguły nie posiadają bowiem jurysdykcji nad obywatela-mi krajów uczestniczących w misji. Pracownicy PMF nie podlegają również pod sądownictwo wojskowe. Śledztwo oraz proces muszą zatem toczyć się przed odpowiednimi organami krajowymi. Rodzi to z kolei problemy natury proceduralnej, np. trudność w dostępie do świadków czy dowodów w sprawie.

Rozbudowany katalog przepisów dotyczących przestępstw popełnionych poza granicami kraju, jaki posiadają Stany Zjednoczone, nie gwarantuje automatycznie, iż osobom poważnie naruszającym prawa człowieka wymierzone zostaną sankcje karne. Pokazuje to zarazem, że oprócz niedostatecznego uregulowania tego zagadnienia na poziomie krajowym istnieje próżnia w zakresie międzynarodowych instrumentów prawnych. Wzrost zaangażowania personelu PMF w zagraniczne misje wojskowe po za-kończeniu zimnej wojny, szczególnie widoczny po 11 września 2001 roku, wymusza na społeczności międzynarodowej przyjęcie konwencji, która w sposób całościowy zajmowałaby się zakresem odpowie-dzialności PMF, ich pracowników oraz państw korzystających z ich usług. Tego typu umowa międzyna-rodowa mogłaby stać się ważnym krokiem na drodze do efektywnego zabezpieczenia praw człowieka.

3.2. Organizacje humanitarne a prywatne firmy wojskowe

Świadczenie przez PMF usług organizacjom humanitarnym jest stosunkowo nowym trendem. Jego po-jawienie się powiązane jest z pogorszeniem w latach 90. XX wieku realnego poziomu bezpieczeństwa pracowników, zajmujących się pomocą ludności cywilnej243. Można wyróżnić trzy niezależne od siebie przyczyny mające na to wpływ244. Pierwszą z nich było zakończenie zimnej wojny, które z jednej strony

240 Hopes Betrayed: Trafficking Of Women And Girls To Post-Conflict Bosnia And Herzegovina For Forced Prostitution, http://www.unhcr.org/refworld/topic,459d17822,45b61f642,3e31416f0,0.html (dostęp 17.04.2010).

241 Kobiety pracowały w domach publicznych wbrew swojej woli. Niektóre z nich nie miały ukończonych 18 lat. Pochodziły one z krajów Europy Wschodniej.

242 Prado del Gómez J.L., Private Military and Security Companies and Challenges to the UN Working Group on the Use of Mercenaries, [on-line] http://www.havenscenter.org/files/JLGomez%20del%20Prado-Conf%20Paper_0.doc, s. 18 (dostęp 20.04.2010).

243 Vaux T., Seiple C., Nakano G., Brabant van K., Humanitarian action and private security companies, [on-line] http://www.international-alert.org/pdf/humanitarianaction.PDF, s. 4 (dostęp 26.04.2010).

244 Boemcken von M., Liaisons Dangereuses: The Cooperation between Private Security Companies and Humanitarian Aid Agencies [w:] Jäger T., Kümmel G., Private Military and Security Companies: Chances, Problems, Pitfalls and Prospects, s. 260.

35

umożliwiło szerszy dostęp organizacji humanitarnych do obszarów objętych działaniami zbrojnymi, a z drugiej spowodowało wycofanie się państw rozwiniętych z obszarów peryferyjnych i tym samym zakończenie ich programów pomocowych. Poszczególne kraje w ramach outsourcingu zaczęły prze-kazywać podmiotom prywatnym zadania z zakresu programów humanitarnych oraz rozwojowych. Przyczyniło się to do wkroczenia organizacji pozarządowych w rejony „niestabilne” politycznie, ekono-micznie oraz społecznie.

Nie mniej ważnym czynnikiem była zmiana natury wojen domowych, która dokonała się na po-czątku lat 90. XX wieku245. Organizacje zajmujące się pomocą ludności cywilnej bardzo często nie mogły już pozostawać neutralne wobec toczącego się konfliktu. Niektóre państwa, w szczególności afrykań-skie, nie posiadały bowiem efektywnej władzy na całym swoim terytorium i nie mogły zapewnić bez-pieczeństwa pracownikom organizacji humanitarnych. Te ostatnie w celu świadczenia pomocy często musiały zwracać się do lokalnych ugrupowań wojskowych, sprawujących faktyczną władzę na danym obszarze. Podważało to tym samym zasadę ich bezstronności.

Ostatnim czynnikiem mającym wpływ na zmianę poziomu bezpieczeństwa było zewnętrzne upo-litycznienie pomocy rozwojowej oraz humanitarnej246. Zacofanie gospodarcze i społeczne postrzegane było bowiem w krajach zachodnich jako potencjalne zagrożenie, prowadzące do narodzin terroryzmu lub konfliktu zbrojnego. W konsekwencji pomoc kierowaną do krajów najuboższych powiązano z poję-ciem bezpieczeństwa. Organizacje humanitarne stały się elementem większego programu, zakładające-go wprowadzanie w życie radykalnych społeczno-politycznych transformacji na wzór zachodni, w efek-cie czego ich neutralność została w istotnym stopniu naruszona.

Wykr. 1. Całkowita liczba incydentów z udziałem pracowników organizacji humanitarnych w latach 1997-2008

Źródło: Stoddard A., Harmer A., DiDomenico V., Providing aid in insecure environments: 2009 Update – Trends in violence against aid workers and the operational response, [on-line] http://www.odi.org.uk/resources/download/3250.pdf, s. 11 (dostęp 28.04.2010).

Jak pokazuje Wykres 1., w latach 1997-2008 mieliśmy do czynienia ze stałym, a później gwał-townym wzrostem liczby incydentów, w których ucierpieli pracownicy organizacji humanitarnych. W 2008 roku zanotowano 155 tego rodzaju przypadków, czyli czteroipółkrotnie więcej niż w roku 1997. Wśród całkowitej liczby ofiar tych incydentów znaczny procent stanowiły ofiary śmiertelne (Wykres 2.). W 2008 roku, który był najgorszy pod tym względem, śmierć poniosły aż 122 osoby. W latach 1997-2008 zauważalny był również dramatyczny wzrost liczby rannych oraz porwanych247.

245 Ibidem, s. 262, 263.246 Ibidem, s. 260, 261.247 Pełny wykaz incydentów, w których ucierpieli pracownicy organizacji humanitarnych, znajduje się na stronie: http://www.patronusanalytical.com/

aid%20worker%20fatalities/Fatal%20Incidents%20Aid%20Workers%20DB/Fatal%20Incidents%20data.html (dostęp 26.04.2010).


Wykr. 2. Liczba ofiar wśród pracowników organizacji humanitarnych w latach 1997-2008Źródło: Stoddard A., Harmer A., DiDomenico V., Providing aid in insecure environments: 2009 Update

– Trends in violence against aid workers and the operational response, [on-line] http://www.odi.org.uk/resources/download/3250.pdf, s. 11 (dostęp 28.04.2010).

Funkcjonowanie organizacji humanitarnych w regionach objętych konfliktami zbrojnymi, przy jednoczesnym wzroście poziomu zagrożenia dla ich pracowników, stworzyło konieczność wypracowa-nia nowego modelu bezpieczeństwa. Obecnie agencje Narodów Zjednoczonych oraz inne międzynaro-dowe organizacje pozarządowe korzystają najczęściej z tzw. modelu „trójkąta bezpieczeństwa”248. Został on zaprezentowany w roku 1998 i zakłada trzy podstawowe strategie: akceptacji, ochrony oraz odstra-szania. Podstawowym celem pierwszej z nich jest zwiększanie politycznej oraz społecznej akceptacji dla obecności organizacji humanitarnej na danym obszarze249. Realizowana jest ona przede wszystkim poprzez nawiązywanie i rozwijanie przyjaznych stosunków z władzami rządowymi, lokalnymi ugrupo-waniami zbrojnymi oraz miejscową ludnością.

Strategia ochrony polega na redukowaniu ryzyka250. Opiera się ona na stosowaniu odpowiednich środków oraz procedur bezpieczeństwa, np. noszeniu kamizelek kuloodpornych, stosowaniu widocz-nych znaków rozpoznawczych, monitoringu, częściowym wycofaniu personelu lub zwiększeniu jego liczebności w określonych okolicznościach. Ostatnia strategia, odstraszania, przewiduje możliwość uży-cia trzech rodzajów instrumentów. Pierwszym z nich jest wywieranie nacisków ekonomicznych, poli-tycznych oraz prawnych na władze państwowe, w celu umożliwienia wykonywania pracy bądź zapew-nienia bezpieczeństwa pracownikom organizacji humanitarnej. Kolejny to możliwość podjęcia decyzji o zawieszeniu lub całkowitym wycofaniu się z danego obszaru lub kraju. Trzecim, zarazem najsilniej-szym, instrumentem strategii odstraszania jest natomiast użycie uzbrojonej ochrony.

Współcześnie organizacje humanitarne działające w regionach objętych konfliktami zbrojnymi odchodzą od strategii akceptacji z uwagi na jej nieskuteczność oraz nieadekwatność przewidzianych w niej instrumentów251. Na znaczeniu zyskują natomiast dwie pozostałe strategie proponowane przez model „trójkąta bezpieczeństwa”. Ich realizacja może opierać się z jednej strony na pomocy sił zbroj-nych państwa uczestniczącego w misji humanitarnej lub z drugiej strony na świadczeniu usług przez prywatną firmę wojskową. Obecnie organizacje humanitarne coraz częściej decydują się na współpracę z prywatnymi podmiotami252.

248 Boemcken von M., op. cit., s. 262.249 Brabant van K., Operational Security Management in Violent Environments,

[on-line] http://www.odihpn.org/documents/gpr8/part2.pdf, s. 58-61 (dostęp 28.04.2010).250 Ibidem, s. 68-69.251 Boemcken von M., op. cit., s. 261.252 Stoddard A., Harmer A., DiDomenico V., The use of private security providers and services in humanitarian operations,

[on-line] http://www.odi.org.uk/resources/download/2816.pdf, s.1 (dostęp 29.04.2010).

37

Jak wynika z ankiety253 przeprowadzonej przez Overseas Development Institute, wśród 62 agencji działających w 92 państwach i zajmujących się pomocą ludności cywilnej w latach 2002-2007, aż 60% z nich zwiększyło ilość usług zlecanych PMF254. Do najczęstszych zadań wykonywanych przez pry-watne podmioty należały: nieuzbrojona ochrona obiektów, doradztwo z zakresu zarządzania bezpie-czeństwem, szkolenia dla pracowników, sporządzanie raportów dotyczących analizy zagrożenia oraz szacowania ryzyka (Wykres 3). Jedynie 22% ankietowanych używało uzbrojonej ochrony podczas wy-konywanych operacji255. Organizacje humanitarne częściej wynajmowały miejscowe firmy świadczące usługi z zakresu bezpieczeństwa niż przedsiębiorstwa międzynarodowe, działające w wielu państwach.

Wykr. 3. Usługi świadczone organizacjom humanitarnym przez lokalne oraz międzynarodowe prywatne firmy wojskowe (w proc.)

Źródło: Stoddard A., Harmer A., DiDomenico V., The use of private security providers and services in humanitarian operations, HPG Report 27, October 2008, s. 10.

Wyniki ankiety wskazują, iż najważniejszym motywem decydującym o zwróceniu się po pomoc do PMF był incydent lub seria incydentów z udziałem pracowników organizacji, które wpłynęły na po-gorszenie ogólnego poziomu bezpieczeństwa256. Przykładem może być Afganistan, gdzie w maju 2006 roku podczas zamieszek w Kabulu wiele agencji świadczących pomoc humanitarną stało się celem ata-ków. W konsekwencji skłoniło je to do skorzystania z usług prywatnych podmiotów. Nie mniej ważnym czynnikiem była również chęć obniżenia kosztów oraz zaoszczędzenia czasu. Dla organizacji humani-tarnych o wiele prostszym krokiem jest zlecanie usług zewnętrznym firmom niż przeprowadzanie dłu-giej i skomplikowanej rekrutacji. Często również znalezienie odpowiednio wyszkolonych osób w takich miejscach jak Somalia czy południowy Sudan jest niezwykle trudne, a nawet niemożliwe. Dla organiza-cji pozarządowych, zwłaszcza tych mniejszych, innym ważnym kryterium decydującym o zatrudnieniu PMF był brak odpowiednich zdolności organizacyjnych oraz doświadczenia w zakresie zapewniania bezpieczeństwa.

253 Ankieta opiera się na 296 odpowiedziach udzielonych przez co najmniej 62 agencje, w tym 13 agencji działających w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz 47 międzynarodowych organizacji lub organizacji pozarządowych. Całkowita liczba agencji, które wzięły udział w ankiecie, jest nieznana z uwagi na fakt, iż podanie nazwy organizacji nie było wymagane.

254 Stoddard A., Harmer A., DiDomenico V., op. cit., s. 8-10.255 Zgodnie z ankietą agencje działające w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych częściej używają uzbrojonej ochrony niż inne organizacje

humanitarne.256 Stoddard A., Harmer A., DiDomenico V., op. cit., s. 21-22.


W literaturze przedmiotu, oprócz pozytywnych aspektów współpracy między tymi dwoma grupa-mi podmiotów, zwraca się również uwagę na negatywne implikacje tego zjawiska. PMF, w przeciwień-stwie do państwowych sił zbrojnych, są powszechnie postrzegane jako jednostki apolityczne, a przez to nienaruszające podstawowej zasady bezstronności oraz neutralności organizacji humanitarnych257. Trudno jednak zgodzić się z tym twierdzeniem. Należy wziąć pod uwagę, że podmioty te bardzo często należą do międzynarodowych korporacji, które prowadzą swoje przedsięwzięcia w wielu krajach oraz świadczą usługi szerokiej grupie klientów, m.in. państwom. Wiele z nich, w szczególności firmy działa-jące lokalnie, utrzymują bliskie kontakty z władzami rządowymi, przez co ich wizerunek apolityczności pozostaje wysoce wątpliwy.

Świadczenie przez PMF usług organizacjom humanitarnym może mieć również negatywny wpływ na lokalną społeczność258. Przyczynia się to bowiem do uczynienia z bezpieczeństwa usługi podlegającej prawom wolnego rynku. Efektem jest zjawisko „przesunięcia przestępczości”. Najbiedniejsza część spo-łeczeństwa w krajach, gdzie aparat państwowy nie istnieje lub jest niezwykle słaby, nie może zapewnić sobie bezpieczeństwa z uwagi na niewystarczające środki finansowe. Staje się przez to bardziej podatna na ataki, co pociąga za sobą wzrost przestępczości. Nierówność w dostępie do bezpieczeństwa może w skrajnych przypadkach być źródłem konfliktu, stanowiącego zagrożenie również dla organizacji hu-manitarnych.

PMF przypisuje się ponadto możliwość wpływania na poczucie zagrożenia wśród ich potencjal-nych klientów259. Pojmowanie bezpieczeństwa może różnić się w zależności od miejsca oraz czasu i jest kształtowane przez czynniki zarówno obiektywne, jak i subiektywne. PMF są przedsiębiorstwami ko-mercyjnymi, których podstawowym celem jest maksymalizacja zysków. Percepcja zagrożenia, jak wy-nika z wcześniej przedstawionej ankiety, jest z kolei czynnikiem decydującym o podjęciu przez daną organizację decyzji o skorzystaniu z usług prywatnego podmiotu. PMF mogą w konsekwencji wpływać na proces decyzyjny, kreując podczas szkoleń lub konsultacji przeprowadzonych dla organizacji huma-nitarnych poczucie zagrożenia.

Podsumowując należy stwierdzić, że PMF mogą stanowić istotny instrument w zapewnieniu ochrony podmiotom zajmującym się pomocą humanitarną. Tym, co decyduje o jego skuteczności jest jednak zlecenie usług firmie posiadającej odpowiednie kwalifikacje, doświadczenie oraz gwa-rantującej zachowanie bezstronności. PMF, poprzez podniesienie realnego poziomu bezpieczeństwa, mogą przyczynić się do zwiększenia aktywności organizacji humanitarnych na obszarach konflikto-gennych.

3.3. Misje pokojowe Organizacji Narodów Zjednoczonych a prywatne firmy wojskowe

W dziedzinie międzynarodowej ochrony praw człowieka oprócz organizacji humanitarnych niosą-cych pomoc ludności cywilnej, ważną rolę odgrywają operacje pokojowe Organizacji Narodów Zjed-noczonych (ONZ). Wykształciły się one na drodze praktyki oraz pod wpływem potrzeby zapewnienia obecności międzynarodowej na obszarze konfliktów zbrojnych260. Pierwszą operację pokojową powo-łano już w 1948 roku. Od tego czasu do końca 2009 roku utworzono 63 misje, z czego aż 50 przypada na okres po 1988 roku261. W związku ze wzrostem ich liczby oraz zmianą charakteru operacji przepro-wadzanych po zakończeniu zimnej wojny często podnoszoną kwestią stało się zagadnienie ich skutecz-ności. Tylko część z nich spełniła zakładane cele, tj. zapobiegła konfliktom lub przyczyniła się do ich

257 Stoddard A., Harmer A., DiDomenico V., op. cit., s. 16.258 Boemcken von M., op. cit., s. 269-270.259 Ibidem, s. 268-269.260 Popiuk-Rysińska I., Zając J., Operacje pokojowe Organizacji Narodów Zjednoczonych, [w:] Symonides J., Organizacja Narodów Zjednoczonych:

Bilans i Perspektywy, Warszawa 2006, s. 102.261 Pełen wykaz wszystkich operacji pokojowych od 1948 do końca 2009 roku: http://www.un.org/en/peacekeeping/list.shtml (dostęp 5.05.2010).

39

zakończenia262. Niektóre natomiast zakończyły się spektakularną klęską, jak np. operacje prowadzone w Somalii (UNOSOM I/II), w Rwandzie (UNAMIR), w Bośni i Hercegowinie oraz Chorwacji (UNR-POFOR)263.

Obecnie przedmiotem dyskusji, której warto poświęcić więcej uwagi, jest możliwość wykorzy-stania PMF w operacjach pokojowych ONZ. Zwolennicy tego rozwiązania wskazują na potencjalne korzyści płynące z zaangażowania prywatnych podmiotów w misje Narodów Zjednoczonych. Przed przystąpieniem do analizy powyższego zagadnienia należy jednak w pierwszej kolejności przybliżyć definicję i charakter operacji pokojowych ONZ oraz zakres zadań wykonywanych w ich ramach. W dal-szej kolejności niezbędne jest wskazanie przyczyn ich niskiej efektywności.

Do podstawowych zadań ONZ należy utrzymywanie międzynarodowego pokoju oraz bezpieczeń-stwa264. Jednym z ważnych instrumentów służących do ich zapewnienia są operacje pokojowe. Powsta-wały one na drodze praktyki i nie mają jednoznacznego umocowania w Karcie Narodów Zjednoczonych. W 1992 roku w dokumencie zatytułowanym Program dla pokoju ówczesny Sekretarz Generalny NZ stwierdził, iż utrzymanie pokoju oznacza „rozmieszczenie sił ONZ w terenie, dotychczas za zgodą wszyst-kich zainteresowanych stron, zwykle personelu wojskowego i/lub policyjnego, jak również cywilnego”265.

Celem operacji pokojowych jest przede wszystkim zapewnienie stronom konfliktu pomocy w zapro-wadzeniu lub utrzymaniu pokoju wewnętrznego lub międzynarodowego266. W praktyce działania prowa-dzone w ramach misji pokojowych sprowadzają się do rozbrojenia walczących stron, odbudowy zaufania między nimi, utrzymania zawieszenia broni, pomocy w zorganizowaniu demokratycznych wyborów, wzmacniania rządów prawa oraz wprowadzania w życie programów, mających na celu rozwój społeczny oraz gospodarczy. Organem Narodów Zjednoczonych decydującym o utworzeniu operacji pokojowych jest Rada Bezpieczeństwa, która powołuje je na podstawie wniosku przedłożonego przez państwo człon-kowskie ONZ lub przez Sekretarza Generalnego267. Z upływem czasu wykształciły się trzy podstawowe zasady, na których opierały się operacje pokojowe: konieczność zgody stron sporu na rozmieszczenie sił ONZ, zachowanie przez nie bezstronności oraz zakaz użycia siły z wyjątkiem samoobrony.

W okresie zimnej wojny niezwykle rzadko decydowano się na wykorzystanie operacji pokojo-wych268. W latach 1948-1978 powołano ich jedynie 13, natomiast latach 1978-1988 nie utworzono ani jednej. Wynikało to przede wszystkim z konfliktu między Związkiem Radzieckim a Stanami Zjedno-czonymi oraz między Związkiem Radzieckim a Chińską Republiką Ludową, a zatem trzema stałymi członkami Rady Bezpieczeństwa269. Niemożność porozumienia przyczyniła się do paraliżu decyzyjnego głównego organu odpowiedzialnego za utrzymanie międzynarodowego pokoju oraz bezpieczeństwa. Upadek ZSRR oraz zakończenie konfliktu na linii Wschód-Zachód pozwoliły na częstsze sięganie przez ONZ po ten instrument. Zmianie uległ ponadto jego charakter270. W czasie zimnej wojny dominowa-ły misje o charakterze jednofunkcyjnym, których podstawowym celem było powstrzymanie konflik-tu. Obecnie operacje pokojowe mają szeroko zakreślony mandat, obejmujący zadania o charakterze wojskowym, policyjnym, politycznym, humanitarnym oraz gospodarczym. Są one stosowane również w sytuacji wątpliwej zgody stron konfliktu lub jej braku271.

262 Popiuk-Rysińska I., Zając J., op. cit., s. 114.263 Najjaskrawszym przykładem jest operacja pokojowa UNAMIR prowadzona w Rwandzie w latach 1993-1996, której podstawowym celem było

monitorowanie implementacji porozumienia pokojowego z Aruszy. W 1994 roku oddziały z plemienia Hutu rozpoczęły masowe czystki etniczne plemienia Tutsi. Oddziały UNAMIR dostały rozkaz, aby nie reagować. W wyniku ataku na misję ONZ, w którym zginęło 10 belgijskich żołnierzy, oddziały ONZ zostały ostatecznie wycofane. Szacuje się, iż między kwietniem a lipcem 1994 roku śmierć poniosło ok. 800 tys. osób. Zob. także.: Report of the independent inquiry into the actions of the United Nations during the 1994 genocide in Rwanda, [on-line] http://ods-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N99/395/47/IMG/N9939547.pdf?OpenElement (dostęp 5.05.2010).

264 Karta Narodów Zjednoczonych, art. 1; Zob. także: Karta Narodów Zjednoczonych, [on-line] http://www.vilp.de/Plpdf/p009.pdf (dostęp 5.05.2010).265 Popiuk-Rysińska I., Zając J., op. cit., s. 102; Zob. także: An Agenda for Peace Preventive diplomacy, peacemaking and peace-keeping,

[on-line] http://www.un.org/Docs/SG/agpeace.html (dostęp 5.05.2010).266 Ibidem, s. 102-103.267 Warto zauważyć, że w pierwszych latach istnienia niektóre operacje pokojowe powoływało Zgromadzenie Ogólne ONZ.268 Na podstawie danych z oficjalnej strony ONZ poświęconej operacjom pokojowym.269 Popiuk-Rysińska I., Zając J., op. cit., s. 104.270 Ibidem, s. 109.271 Są to tzw. operacje quasi-wymuszające.


Wykr. 4. Personel wojskowy uczestniczący w misjach pokojowych Organizacji Narodów Zjednoczonych w latach 1947-2009

Źródło: Size of UN Peacekeeping Forces: 1947-2009, [on-line] http://www.globalpolicy.org/component/content/article/102-tables-and-charts/40734-size-of-un-peacekeeping-forces-1947-2009.pdf (dostęp 29.04.2010); United Nations Peace Operations 2009: year in review, [on-line] http://www.un.org/en/peacekeeping/publications/yir/yir2009.pdf, s. 67 (dostęp 5.05.2010).

Konsekwencją końca zimnej wojny i związanego z tym częstszego sięgania przez ONZ po operacje pokojowe było gwałtowne zwiększenie liczby uczestniczącego w nich personelu wojskowego. W latach 1948-1988 w misjach NZ brało udział średnio 12-14 tys. żołnierzy (Wykres 4.). Wyjątek stanowią lata 1960-1962, kiedy to w związku z operacją w Kongo liczba ta wahała się pomiędzy 22 a 26,5 tys. osób. Od roku 1988 zauważalny jest jednak stały wzrost liczby personelu operacji pokojowych. W latach 1993-1994 było to już ok. 80 tys. osób. Jedynie w latach 1995-1998 zanotowano tendencję spadkową. Po roku 1999 trend ten uległ jednak odwróceniu. W przeciągu dziesięciu lat liczba żołnierzy uczestniczących w operacjach pokojowych ONZ wzrosła niemal dziesięciokrotnie, z 14,6 tys. w 1999 roku do prawie 100 tys. w roku 2009.

Wykr. 5. Wydatki na misje pokojowe Organizacji Narodów Zjednoczonych w latach 1950-2005 (w stałych w cenach z 2004 roku) (w mln dol.)

Źródło: Peacekeeping Expenditures in Current vs. Real Terms 1947-2005, http://www.globalpolicy.org/images/pdfs/Z/pk_tables/currentreal.pdf (dostęp 29.04.2010).

41

Zwiększenie obecności ONZ w miejscach konfliktów zbrojnych (po zakończeniu zimnej wojny) wiązało się z jednoczesnym wzrostem wydatków przeznaczonych na operacje pokojowe. Od chwili po-wołania do życia pierwszej misji ONZ do 1988 roku roczny pułap kosztów nie przekraczał 650 mln dolarów (Wykres 5.). Od roku 1989, z wyjątkiem lat 1995-1998, obserwowalna jest jednak tendencja wzrostowa. W 2005 roku, w obliczu utrzymania personelu liczącego 70 tys. żołnierzy, wydatki osiągnęły kwotę niemal 5 mld dolarów. Z kolei w okresie od 1 lipca 2009 roku do 30 czerwca 2010 roku na operacje pokojowe przeznaczono rekordową sumę 7,75 mld dolarów272. Ogółem od 1948 roku do 30 czerwca 2009 roku wydatki w tym zakresie osiągnęły kwotę około 61 mld dolarów.

Kolejną istotną zmianą, którą można zaobserwować od połowy lat 90. XX wieku, jest z jednej strony szerszy udział w operacjach pokojowych krajów rozwijających się oraz z drugiej – wycofanie się państw wysoko rozwiniętych z aktywnego udziału w misjach ONZ273. Pod koniec grudnia 2009 roku głównymi uczestnikiem był Pakistan, Bangladesz, Indie, Nigeria, Egipt, Nepal, Jordania, Rwanda, Ghana, Urugwaj. Łącznie wyżej wymienione państwa stanowiły około 60% całego personelu wojsko-wego ONZ274. Zmiana składu państw uczestniczących w operacjach, oprócz pozytywnych rezultatów, w postaci większego zaangażowania krajów rozwijających się w utrzymanie międzynarodowego poko-ju, ma również i swoje negatywne konsekwencje275. Siły zbrojne tych państw są bowiem bardzo często słabo wyszkolone oraz wyposażane. W konsekwencji skuteczność operacji pokojowych może zostać znacznie ograniczona.

Wśród przyczyn niskiej efektywności niektórych misji ONZ należy wymienić również niewystar-czające siły i środki, jakimi one dysponują, a także brak własnych, niezależnych sił zbrojnych276. ONZ w przypadku każdej operacji musi opierać się na warunkowym zobowiązaniu państw członkowskich do wyasygnowania kontyngentu wojskowego. Niewielką pomocą jest system UNSAS (United Nations Standby Arrangements), stanowiący bazę danych o zasobach ludzkich oraz materiałowych, jakie po-szczególne kraje skłonne są przeznaczyć na potrzeby misji. Oprócz trudności w zapewnieniu personelu do poszczególnych operacji, problemem jest również odpowiednie zaopatrzenie misji ONZ w niezbędny sprzęt, np. helikoptery czy szpitale polowe277.

Nie mniej ważnym czynnikiem wpływającym na efektywność operacji jest zdolność szybkiego rozmieszczenia sił zbrojnych na obszarze konfliktu zbrojnego. Wskazuje się, iż pierwsze miesiące po zawieszeniu broni lub podpisaniu pokoju są krytyczne dla trwałości wypracowanego porozumienia. Z tego też powodu Zgromadzenie Ogólne ONZ wprowadziło wymóg dyslokacji operacji jednofunk-cyjnej w ciągu 30 dni, a wielofunkcyjnej w ciągu 90 dni od ustanowienia przez Radę Bezpieczeństwa mandatu misji278. Zaproponowano w tym celu przeprowadzenie reformy operacji pokojowych. Jej zało-żenia obejmowały m.in. sformowanie, w ramach systemu UNSAS, oddziału szybkiego reagowania oraz utworzenie przez państwa członkowskie ONZ kilku formacji o rozmiarach brygady, gotowych do pod-jęcia działań w bardzo krótkim czasie. Powyższe inicjatywy zostały częściowo zrealizowane, jednak prawidłowe funkcjonowanie całego systemu wymaga czasu oraz, co najważniejsze, dobrej woli krajów.

Jak zostało pokazane, operacje pokojowe obecnie prowadzone przez ONZ napotykają wiele proble-mów, głównie natury organizacyjnej. PMF mogą stanowić ważny instrument pozwalający na poprawie-nie ich skuteczności. Zwolennicy tego rozwiązania wskazują na szereg argumentów przemawiających na korzyść prywatnych podmiotów. Najważniejsze zalety PMF zostały przedstawione w raporcie zatytu-

272 United Nations Peace Operations 2009: year in review, [on-line] http://www.un.org/en/peacekeeping/publications/yir/yir2009.pdf, s. 68 (dostęp 5.05.2010).

273 Popiuk-Rysińska I., Zając J., op. cit., s. 112-113.274 United Nations Peace Operations 2009: year in review, op. cit., s. 67.275 Berg van den A., Effective peacekeeping and the privatization of security [w:] Jäger T., Kümmel G., Private Military and Security Companies: Chances,

Problems, Pitfalls and Prospects, s. 299.276 Popiuk-Rysińska I., Zając J., op. cit., s. 117.277 Building on Brahimi: Peacekeeping in an era of Strategic Uncertainty,

[on-line] http://www.peacekeepingbestpractices.unlb.org/pbps/Library/CIC%20New%20Horizon%20Think%20Piece.pdf, s. 6 (dostęp 5.05.2010).278 United Nations Peacekeeping Operations: Principles and Guidelines,

[on-line] http://pbpu.unlb.org/pbps/Library/Capstone_Doctrine_ENG.pdf, s. 62-63 (dostęp 5.05.2010).


łowanym A private alternative to a standing United Nations Peacekeeping Force, przygotowanym przez Peace Operations Institute (POI)279. Wśród nich wymienia się przede wszystkim posiadanie przez pra-cowników tych firm odpowiedniego doświadczenia oraz umiejętności, nabytych w wojsku lub w trakcie wykonywania kontraktów rządowych280. Większość osób zatrudnionych przez PMF stanowią bowiem byli żołnierze lub członkowie elitarnych oddziałów specjalnych.

Inną zaletą wymienioną w raporcie jest również aspekt finansowy281. Wskazuje się, że konkurencja na rynku wymusza na prywatnych podmiotach ograniczanie kosztów, co przyczynia się do uzyskania oszczędności przez ich usługobiorców. Nie mniej ważnym czynnikiem jest też możliwość szybkiego przystosowania PMF do zmieniających się okoliczności. Posiadają one bowiem bazy danych, zawie-rające nazwiska tysięcy osób o różnych umiejętnościach. Pozwala to na szybkie dostosowanie się do warunków, w jakich prowadzona jest operacja.

Zwolennicy PMF wskazują na dwie możliwe drogi ich zaangażowania w misje pokojowe ONZ282. Pierwszą z nich jest zlecanie prywatnym podmiotom świadczenia usług na rzecz sił narodowych bio-rących udział w operacjach ONZ. Mogą to być zadania o charakterze logistycznym, np. transport żoł-nierzy czy sprzętu, jak również dostarczanie niezbędnego wyposażenia do łączności i zbierania danych zwiadowczych oraz przeprowadzanie szkoleń dla żołnierzy. Zwiększyłoby to w szczególności zdolność operacyjną kontyngentów wojskowych z państw rozwijających się. Inne – o wiele bardziej kontrower-syjne – rozwiązanie zakłada szersze wykorzystanie prywatnych podmiotów w operacjach pokojowych. Zgodnie z nim PMF miałyby być wynajmowane przez ONZ do samodzielnego wypełniania części za-dań określonych w mandacie. Szybko przeprowadzałyby one proces rekrutacji, następnie przerzucałyby żołnierzy w miejsce konfliktu i doprowadzały do ustabilizowania sytuacji lub zaprowadzenia pokoju. Pozwoliłoby to ONZ na uzyskanie czasu niezbędnego do zorganizowania tradycyjnej operacji pokojo-wej, składającej się z sił zbrojnych państw członkowskich.

Argumentem przemawiającym za drugą opcją, któremu warto poświęcić więcej uwagi, jest dzia-łalność firmy Executive Outcomes w dwóch afrykańskich państwach w połowie lat 90. XX wieku283. Angola, jeden z największych producentów ropy oraz eksporterów diamentów w Afryce, w marcu 1993 roku została zaatakowana przez ugrupowanie zbrojne Narodowego Związku na rzecz Całkowitej Nie-podległości Angoli (União Nacional para a Independência Total de Angola, UNITA). Rząd utracił kon-trolę nad znajdującymi się w prowincji Soyo złożami ropy, jednymi z najcenniejszych w kraju. Wojsko nie było w stanie odzyskać kontroli nad tymi obszarami, dlatego zdecydowano się na powierzenie tego zadania południowoafrykańskiemu przedsiębiorstwu Executive Outcomes. W krótkim czasie wyparło ono siły UNIT-y z prowincji Soyo. Władze Angoli podpisały kolejny, tym razem roczny, kontrakt z tą samą firmą na świadczenie usług z zakresu szkolenia, wywiadu oraz transportu. W okresie krótszym niż rok Executive Outcomes udało się skłonić oddziały UNIT-y do podpisania w październiku 1994 roku porozumienia z Lusaki.

Kolejnym przykładem skuteczności PMF jest Sierra Leone. W 1991 roku kraj ten został zaatakowa-ny przez oddziały Zjednoczonego Frontu Rewolucyjnego (Revolutionary United Front, RUF). Doprowa-dziło to do wybuchu wojny domowej. W przeciągu czterech lat od jej rozpoczęcia śmierć poniosło ponad 15 tys. osób, a kolejne 1,5 mln zostało uchodźcami. W maju 1995 roku odziały RUF zbliżyły się do stoli-cy Sierra Leone, Freetown284. W obliczu nieuchronnej klęski prezydent Sierra Leone, Valentine Stresser,

279 Peace Operations Institute (POI), jest organizacją typu non-profit, powołaną w 2006 roku. Jest ona bezpośrednio powiązana z International Peace Operations Association (IPOA), zajmującą się lobbowaniem na rzecz prywatnych firm wojskowych. Zob. także: http://peaceops.org/poi/index.php?option=com_content&task=view&id=12&Itemid=26 (dostęp 6.05.2010).

280 Rochester C.M., A private alternative to a standing United Nations Peacekeeping Force, [on-line] http://peaceops.org/poi/images/stories/poi_wp_privatealternative.pdf, s. 26-27 (dostęp 6.05.2010).

281 Ibidem, s. 27.282 Gantz P.H., The Private Sector’s Role in Peacekeeping, [on-line] http://www.globalpolicy.org/component/content/article/199/41034.html (dostęp

6.05.2010).283 Rochester C.M., op. cit., s. 24.284 Mandel R., The privatization of security, [on-line] http://afs.sagepub.com/cgi/reprint/28/1/129, s. 140 (dostęp 11.10.2009).

43

zdecydował się na wynajęcie firmy Executive Outcomes do wsparcia rządowych sił zbrojnych285. Firma zobowiązała się do zrealizowania kontraktu w zamian za udzielenie koncesji na wydobycie diamentów na obszarze, nad którym odzyska kontrolę. W przeciągu dziewięciu dni od wylądowania we Freetown pierwszych jednostek Executive Outcomes udało się wyprzeć oddziały RUF na odległość 126 kilome-trów od stolicy. W toku dalszych walk Zjednoczony Front Rewolucyjny został praktycznie rozbity i osta-tecznie zgodził się na zawarcie pokoju. Pozwoliło to na zorganizowanie w 1996 roku demokratycznych wyborów286.

Przeprowadzona obecnie reforma nie przewiduje możliwości zaangażowania PMF w operacje pokojowe ONZ. W niezależnym raporcie Building on Brahimi Peacekeeping in an era of Strategic Un-certainty przygotowanym przez NYU Center on International Cooperation stwierdzono, że obawy ONZ oraz państw członkowskich wynikają z niedostatecznego prawnego uregulowania działalności oraz odpowiedzialności prywatnych firm wojskowych287. W konsekwencji bezpośrednie przekazanie prywatnym aktorom zadań określonych w mandacie misji wydaje się wysoce kontrowersyjne. W do-kumencie nie wykluczono jednak możliwości świadczenia przez PMF usług na rzecz poszczególnych formacji narodowych, biorących udział w operacjach pokojowych. Pozostając pod ich bezpośrednią kontrolą oraz odpowiedzialnością PMF mogłyby efektywnie przyczynić się do uzupełnienia ich zdol-ności militarnych.

Perspektywa zaangażowania PMF w utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa jest niezwykle obiecująca. Obecnie ciężar prowadzenia operacji pokojowych spoczywa głównie na krajach rozwijających się, których siły zbrojne są bardzo często słabo wyszkolone oraz słabo wy-posażone. Odbija się to negatywnie na skuteczności prowadzonych misji. PMF, dzięki posiadanym środkom oraz możliwościom, mogą stanowić ważny instrument na drodze do lepszego realizowania celów określonych w mandacie operacji. Na chwilę obecną jednak ich wykorzystanie jest uzależnione od całościowego uregulowania na poziomie międzynarodowym ich funkcjonowania oraz odpowie-dzialności.

285 Rochester C.M., op. cit., s. 25.286 Mandel R., op. cit., s. 140.287 Building on Brahimi Peacekeeping in an era of Strategic Uncertainty, op. cit., s. 22.


Podsumowanie

Konkludując, w chwili obecnej poziom uregulowania odpowiedzialności prywatnych firm wojskowych, ich pracowników oraz państw korzystających z ich usług jest niewystarczający. Przytoczone w pracy przykłady wskazują jednoznacznie, że istnieje luka prawna, przyczyniająca się do osłabienia efektywno-ści systemu międzynarodowej ochrony praw człowieka.

Rozwiązaniem problemu mogłoby być opracowanie umowy międzynarodowej, która w sposób kompleksowy zajmowałaby się działalnością tych podmiotów. Duże nadzieje wiązane są z projektem konwencji przygotowywanej w ramach ONZ przez grupę roboczą do spraw najemnictwa. Istotnymi elementami decydującymi o jej skuteczności będą:

» stworzenie na poziomie krajowym i międzynarodowym mechanizmu zapewniającego kontrolę nad prywatnymi firmami wojskowymi;

» określenie jasnych reguł jurysdykcji nad przestępstwami; » objęcie odpowiedzialnością za popełnione przestępstwa nie tylko pracowników prywatnych firm

wojskowych, ale również ich przełożonych, którzy poprzez swoje działanie lub zaniechanie przy-czynili się do zaistnienia czynu zabronionego;

» wprowadzenie zasady odpowiedzialności państwa, które zawiera kontrakt z prywatną firmą woj-skową, za jej funkcjonowanie na terytorium innego kraju;

» przyjęcie tej zasady przez państwa, na terenie których firmy świadczą swoje usługi oraz przez pań-stwa zawierające z nimi kontrakt.

Prywatne firmy wojskowe mogą również służyć wzmocnieniu międzynarodowej ochrony praw człowieka, m.in. poprzez świadczenie przez nie usług organizacjom humanitarnym. Współpraca mię-dzy tymi dwoma grupami podmiotów może przyczynić się do większej aktywności organizacji huma-nitarnych na obszarach o relatywnie niskim poziomie bezpieczeństwa. Drugim przykładem pozytyw-nego zaangażowania prywatnych firm wojskowych na rzecz ochrony praw człowieka jest możliwość ich wykorzystania w operacjach pokojowych ONZ. Ich atuty mogą przyczynić się do podniesienia skutecz-ności misji Narodów Zjednoczonych.

Zastosowanie obu wyżej wymienionych instrumentów jest jednak w dużej mierze uzależnione od unormowania prawnej odpowiedzialności prywatnych firm wojskowych. Przyjęcie przez społecz-ność międzynarodową konwencji w tej sprawie z jednej strony przyczyniłoby się do zlikwidowania istniejącej próżni prawnej, z drugiej zaś skłoniłoby państwa członkowskie ONZ oraz organizacje hu-manitarne do szerszego wykorzystania prywatnych firm wojskowych. Mogłoby to mieć pozytywne im-plikacje dla międzynarodowej ochrony praw człowieka.

45

Bibliografia

Książki1. Jäger T., Kümmel G., Private Military and Security Companies: Chances, Problems, Pitfalls and

Prospects, VS Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2007.

2. Münkler H., Wojny naszych czasów, Wydawnictwo WAM, Kraków 2004.

3. Shaw M.N., Prawo międzynarodowe publiczne, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 2006.

4. Uesseler R., Wojna jako usługa. Jak prywatne firmy wojskowe niszczą demokrację, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008.

Publikacje1. Arsanjani M.H., The Rome Statute of the International Criminal Court, The American Journal of

International Law, Vol. 93, No. 1 (Jan., 1999), [on-line] http://www.jstor.org/stable/2997954, dostęp 29.03.2010 (dostęp płatny).

2. Ballesteros E.B., Report on the question of the use of mercenaries as a means of violating human rights and impeding the exercise of the right of peoples to selfdetermination, [on-line] http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G98/102/97/PDF/G9810297.pdf?OpenElement, dostęp 15.11.2009.

3. Brabant van K., Operational Security Management in Violent Environments, Good Practice Review 8, July 2000, [on-line] http://www.odihpn.org/documents/gpr8/part2.pdf, dostęp 28.04.2010.

4. Brooks D., Private military service providers: Africa’s welcome pariahs, Nouveaux Mondes, No 10, Prin-temps 2002, [on-line] http://www.hoosier84.com/02-00africaswelcomepariahs.pdf, dostęp 23.10.2009.

5. Burns T.L., USMC Aviation Maintenance: Keeping Pace with I-Level, [on-line] http://www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?AD=ADA493254&Location=U2&doc=GetTRDoc.pdf, dostęp 15.11.2009.

6. Elsea J.K., The Alien Tort Statute: Legislative History and Executive Branch Views, CRS Report for Congress, Congressional Research Service, October 2, 2003, [on-line] https://www.policyarchive.org/bitstream/handle/10207/1864/RL32118_20031002.pdf?sequence=1, dostęp 22.03.2010.

7. Elsea J.K., Private Security Contractors in Iraq and Afghanistan: Legal Issues, CRS Report for Congress, Congressional Research Service, January 7, 2010, [on-line] http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/R40991.pdf, dostęp 23.03.2010.

8. Elsea J.K., Schwartz M., Nakamura K.H., Private Security Contractors in Iraq: Background, Legal Status, and Other Issues, CRS Report for Congress, Congressional Research Service, August 25, 2008, [on-line] http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/RL32419.pdf, dostęp 20.02.2010.

9. Finklea K.M., Organized Crime in the United States: Trends and Issues for Congress, CRS Report for Congress, Congressional Research Service, January 27, 2010, [on-line] http://assets.opencrs.com/rpts/R40525_20100127.pdf, dostęp 16.04.2010.

10. Garcia M.J., War Crimes Act: Current Issue, CRS Report for Congress, Congressional Research Se-rvice, January 22, 2010, [on-line] http://www.fas.org/sgp/crs/intel/RL33662.pdf, dostęp 15.02.2010.

11. Jacobson K., Restoring UCMJ jurisdiction over civilian employees during armed hostilities, [on-line] http://www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?AD=ADA448767&Location=U2&doc=GetTRDoc.pdf, dostęp 10.02.2010.


12. Joras U., Schuster A., Private Security Companies and Local Populations: An Exploratory Study of Afghanistan and Angola, [on-line] http://www.swisspeace.ch/typo3/fileadmin/user_upload/pdf/Working_Paper/WP_1_2008.pdf, dostęp 17.04.2010.

13. Katzman K., Iraq: U.S. Regime Change Efforts and Post-War Governances, CRS Report for Con-gress, Congressional Research Service, April 23, 2003, [on-line] http://fpc.state.gov/documents/organization/19708.pdf, dostęp 22.03.2010.

14. Kuczyńska H., Postępowanie przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym, Studia Iuridica XLIII/2004, [on-line] http://www.wuw.pl/ksiegarnia/tresci/studiaiuridica/43/43_5.pdf, dostęp 29.03.2010.

15. Krahmann E., Controlling Private Military Services in the UK and Germany: Between Partnership and Regulation, [on-line] http://eis.bris.ac.uk/~poxek/Krahmann%20European%20Security.pdf, dostęp 18.11.2009.

16. Kyriakakis J., Corporations and the International Criminal Court: the complementarity objection strip-ped, Criminal Law Forum (2008), [on-line] https://extranet.uj.edu.pl/content/177r322048720356/,Dana-Info=www.springerlink.com+fulltext.pdf, dostęp 28.03.2010 (dostęp płatny).

17. Lams J.S., Accountability for Private Military Contractors Under the Alien Tort Statute, California Law Review [Vol. 97:1459, 2009], [on-line] http://www.californialawreview.org/assets/pdfs/97-5/Oct09_Lam.pdf, dostęp 22.03.2010.

18. Leander A., The Market for Force and Public Security: The Destabilizing Consequences of Priva-te Military Companies, Journal of Peace Research, 2005, [on-line] http://jpr.sagepub.com/cgi/re-print/42/5/605, dostęp 11.10.2009 (dostęp płatny).

19. Lindemann M., Civilian Contractors under Military Law, [on-line] http://www.carlisle.army.mil/usawc/Parameters/07autumn/lindeman.pdf, dostęp 11.10.2009.

20. Mandel R., The Privatization of Security, Armed Forces & Society, 2001, [on-line] http://afs.sage-pub.com/cgi/reprint/28/1/129, dostęp 11.10.2009 (dostęp płatny).

21. Maogoto J.N., Sheehys B., Private military companies & international law: building new ladders of legal accountability & responsibility, Cardozo Journal of Conflict Resolution, [on-line] http://cojcr.org/vol11no1/99-132.pdf, dostęp 15.04.2010.

22. Masons C.R., U.S.-Iraq Withdrawal/Status of Forces Agreement: Issues for Congressional Oversight, CRS Report for Congress, Congressional Research Service, July 13, 2009, [on-line] http://fas.org/sgp/crs/natsec/R40011.pdf, dostęp 23.03.2010.

23. Messner J.J., Gracielli Y., State of the Peace and Stability Operations Industry Survey 2007, Peace Operations Institute, [on-line] http://peaceops.org/poi/images/stories/poi_rp_industrysurvey2007.pdf, dostęp 2.12.2009.

24. Morris M., Stany Zjednoczone i Międzynarodowy Trybunał Karny, Instytut Spraw Publicznych, [on-line] http://www.isp.org.pl/files/5873669110097429001127480362.pdf, dostęp 29.03.2010.

25. Popiuk-Rysińska I., Zając J., Operacje pokojowe Organizacji Narodów Zjednoczonych, [w:] Symoni-des J., Organizacja Narodów Zjednoczonych: Bilans i Perspektywy, Warszawa 2006.

26. Perlo-Freeman S., Sköns E., The private military services industry, SIPRI Insights on Peace and Security no. 2008/1, [on-line] http://books.sipri.org/product_info?c_product_id=361, dostęp 28.10.2009.

27. Prado del Gómez J.L., Private Military and Security Companies and Challenges to the UN Working Group on the Use of Mercenaries, [on-line] http://www.havenscenter.org/files/JLGomez%20del%20Prado-Conf%20Paper_0.doc, dostęp 20.04.2010.

47

28. Ramasastry A., Thompson R.C., Commerce, Crime and Conflict: Legal Remedies for Private Sector Liability for Grave Breaches of International Law – Executive Summary, Fafo-Report 536, Septem-ber 2006, [on-line] http://www.fafo.no/pub/rapp/536/536.pdf, dostęp 28.03.2010.

29. Rochester C.M., A private alternative to a standing United Nations Peacekeeping Force, Peace Ope-rations Institute, [on-line] http://peaceops.org/poi/images/stories/poi_wp_privatealternative.pdf, dostęp 6.05.2010.

30. Rogacka-Rzewnicka M., Prawo międzynarodowe karne: rozwój i perspektywy sądownictwa między-narodowego w sprawach karnych, Studia Iuridica XLI/2003, [on-line] http://www.wuw.pl/ksiegar-nia/tresci/studiaiuridica/41/41_10.pdf, dostęp 29.03.2010.

31. Ruggie J., Report of the Special Representative of the Secretary-General on the issue of human rights and transnational corporations and other business enterprises – Business and human rights: map-ping international standards of responsibility and accountability for corporate acts, [on-line] http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G07/108/85/PDF/G0710885.pdf?OpenElement, dostęp 28.03.2010.

32. Ryngaert C., Litigating Abuses Committed by Private Military Companies, The European Journal of International Law Vol. 19 no. 5, [on-line] http://cadmus.eui.eu/dspace/bitstream/1814/11406/1/AEL_2009_05.pdf, dostęp 20.10.2010.

33. Schwartz M., Department of Defense Contractors in Iraq and Afghanistan: Background and Ana-lysis, CRS Report for Congress, Congressional Research Service, August 13, 2009, [on-line] http://fpc.state.gov/documents/organization/128824.pdf, dostęp 14.04.2010.

34. Schwartz M., The Department of Defense’s Use of Private Security Contractors in Iraq and Afgha-nistan: Background, Analysis, and Options for Congress, CRS Report for Congress, Congressional Research Service, January 19, 2010, [on-line] http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/R40835.pdf, dostęp 14.04.2010.

35. Singer P.W., Corporate Warriors: The Rise of the Privatized Military Industry and Its Ramifica-tions for International Security, International Security, Vol. 26, No. 3 (Winter, 2001-2002), [on-line] http://www.jstor.org/pss/3092094, dostęp 14.10.2009 (dostęp płatny).

36. Stoddard A., Harmer A., DiDomenico V., The use of private security providers and services in hu-manitarian operations, HPG Report 27, October 2008, [on-line] http://www.odi.org.uk/resources/download/2816.pdf, dostęp 29.04.2010.

37. Stoddard A., Harmer A., DiDomenico V., Providing aid in insecure environments: 2009 Update - Trends in violence against aid workers and the operational response, [on-line] http://www.odi.org.uk/resources/download/3250.pdf, dostęp 28.04.2010.

38. Szozda Ł., Prywatne firmy wojskowe, Bezpieczeństwo Narodowe II - 2006 /2, [on-line] http://www.bbn.gov.pl/download.php?s=1&id=901, dostęp 11.10.2009.

39. Terlikowski M., Prywatne firmy wojskowe w amerykańskiej operacji stabilizacji Iraku, Materiały studialne PISM, Nr 9, Sierpień 2008, [on-line] http://www.pism.pl/zalaczniki/MS_9_2008_PL.pdf, dostęp 10.10.2009.

40. Vaux T., Seiple C., Nakano G., Brabant van K., Humanitarian action and private security com-panies, International Alert, [on-line] http://www.international-alert.org/pdf/humanitarianaction.PDF, dostęp 28.10.2009.

41. Zamparelli S.J., Contractors on the battlefield: what have we signed up for?, [on-line] http://www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?AD=ADA395505&Location=U2&doc=GetTRDoc.pdf, dostęp 15.11.2009.


42. An Agenda for Peace Preventive diplomacy, peacemaking and peace-keeping, [on-line] http://www.un.org/Docs/SG/agpeace.html, dostęp 5.05.2010.

43. Application instituting proceedings filed in the registry of the court on 9 april 1984: Case concerning military and paramilitary activities in and against Nicaragua, [on-line] http://www.icj-cij.org/do-cket/files/70/9615.pdf, dostęp 15.04.2010.

44. Beyond Voluntarism Human rights and the developing international legal obligations of companies, International Council on Human Rights Policy, February 2002, [on-line] http://www.ichrp.org/files/reports/7/107_report_en.pdf, dostęp 28.03.2010.

45. Building on Brahimi: Peacekeeping in an era of Strategic Uncertainty, NYU Center on Internatio-nal Cooperation, [on-line] http://www.peacekeepingbestpractices.unlb.org/pbps/Library/CIC%20New%20Horizon%20Think%20Piece.pdf, dostęp 5.05.2010.

46. Confirmation hearing on the nomination of Paul J. McNulty, of Virginia, to be deputy attorney general, department of justice, [on-line] http://frwebgate.access.gpo.gov/cgi-bin/getdoc.cgi?dbna-me=109_senate_hearings&docid=f:31446.pdf, dostęp 14.04.2010.

47. Draft articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts, with commentaries 2001, International Law Commission, [on-line] http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/commentaries/9_6_2001.pdf, dostęp 25.03.2010.

48. Holding Private Military and Security Companies and Mercenaries Accountable for Human Rights Violations, Human Rights Advocates, [on-line] http://www.humanrightsadvocates.org/images/Arellano2008%20-%20Mercenaries%20and%20Corporate%20Accountability%20-%20Long.pdf, dostęp 11.10.2009.

49. Hopes Betrayed: Trafficking Of Women And Girls To Post-Conflict Bosnia And Herzegovina For Forced Prostitution, Human Rights Watch, 26 November 2002, [on-line] http://www.unhcr.org/refworld/topic,459d17822,45b61f642,3e31416f0,0.html, dostęp 17.04.2010.

50. Investigation of the Abu Ghraib Detention Facility and 205th Military Intelligence Brigade – MG George R. Fay, [on-line] http://www.c-span.org/pdf/armyabughraib.pdf, dostęp 14.04.2010.

51. Iraq: beyond Abu Ghraib: detention and torture in Iraq, Amnesty International, March 2006, [on-line] http://www.amnesty.org/en/library/asset/MDE14/001/2006/en/a2b9a7ed-d46e-11dd-8743-d305bea2b2c7/mde140012006en.pdf, dostęp 14.04.2010.

52. Memorandum to members of the Committee on Oversight and Government Reform, [on-line] htt-p://i.a.cnn.net/cnn/2007/images/10/01/blackwater.memo.pdf, dostęp 15.04.2010.

53. Private Security Contractors at War: Ending the Culture of Impunity, Human Rights First, [on-line] http://www.humanrightsfirst.info/pdf/08115-usls-psc-final.pdf, dostęp 11.10.2009.

54. Report on the question of the use of mercenaries as a means of violating human rights and impeding the exercise of the right of peoples to self-determination, [on-line] http://ods-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N09/487/98/PDF/N0948798.pdf?OpenElement, dostęp 8.05.2010.

55. Report of the independent inquiry into the actions of the united nations during the 1994 genocide in Rwanda, [on-line] http://ods-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N99/395/47/IMG/N9939547.pdf?OpenElement, dostęp 5.05.2010.

56. Report of the Working Group on the use of mercenaries as a means of violating human rights and impeding the exercise of the right of peoples to self-determination, [on-line] http://www2.ohchr.org/english/bodies/hrcouncil/docs/15session/A.HRC.15.25_en.pdf, dostęp 22.08.2011.

49

57. United Nations Peace Operations 2009: year in review, Peace and Security Section of the United Nations Department of Public Information, [on-line] http://www.un.org/en/peacekeeping/publi-cations/yir/yir2009.pdf, dostęp 5.05.2010.

58. United Nations Peacekeeping Operations: Principles and Guidelines, United Nations, January 2010, [on-line] http://pbpu.unlb.org/pbps/Library/Capstone_Doctrine_ENG.pdf, dostęp 5.05.2010.

59. United States of America – Survey questions & responses, [on-line] http://www.fafo.no/liabilities/CCCSurveyUS06Sep2006.pdf, dostęp 5.04.2010.

Akty prawne1. Coalition Provisional Authority order number 17, Status of the coalition, foreign liason missions,

their personnel and contractors, [on-line] http://www.gjpi.org/wp-content/uploads/cpa-order-17-original.pdf, dostęp 22.03.2010.

2. Coalition Provisional Authority order number 17 (revised) Status of the Coalition provisional au-thority, MNF – Iraq, certain missions and personnel in Iraq, [on-line] http://www.cpa-iraq.org/regulations/20040627_CPAORD_17_Status_of_Coalition__Rev__with_Annex_A.pdf, dostęp 23.03.2010.

3. Draft articles on Responsibility of States for internationally wrongful acts adopted by the Internatio-nal Law Commission at its fifty-third session (2001), [on-line] http://www.ilsa.org/jessup/jessup06/basicmats2/DASR.pdf, dostęp 25.03.2010.

4. Human Rights Resolution 2005/2, [on-line] http://www.unwg.rapn.ru/en/1/E-CN_4-RES-2005-2.doc, dostęp 8.05.2010.

5. Human Rights Council Resolution 7/21, [on-line] http://www.unwg.rapn.ru/en/1/1__A_HRC_RES_7_21.pdf, dostęp 8.05.2010.

6. International Convention against the Recruitment, Use, Financing and Training of Mercenaries, [on-line] http://www.icrc.org/ihl.nsf/FULL/530?OpenDocument, dostęp 12.11.2009.

7. John Warner National Defense Authorization Act for Fiscal Year 2007, [on-line] http://frwebga-te.access.gpo.gov/cgi-bin/getdoc.cgi?dbname=109_cong_bills&docid=f:h5122enr.txt.pdf, dostęp 19.02.2010.

8. Karta Narodów Zjednoczonych, [on-line] http://www.vilp.de/Plpdf/p009.pdf, dostęp 5.05.2010.

9. Military Extraterritorial Jurisdiction Act, [on-line] http://frwebgate.access.gpo.gov/cgi-bin/getdoc.cgi?dbname=106_cong_bills&docid=f:s768enr.txt.pdf, dostęp 12.02.2010.

10. Military Technical Agreement Between the International Security Assistance Force (ISAF) and the Interim Administration of Afghanistan (‘Interim Administration’), [on-line] http://www.opera-tions.mod.uk/fingal/isafmta.doc, dostęp 23.03.2010.

11. Protokół dodatkowy do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczący ochrony ofiar mię-dzynarodowych konfliktów zbrojnych, Genewa, 8 czerwca 1977 r., [on-line] http://www.pck.org.pl/pliki/konwencje/I_PD.pdf, dostęp 10.10.2009.

12. Status rzymski Międzynarodowego Trybunału Karnego, [on-line] http://www.ms.gov.pl/prawa_czl_onz/prawa_czlow_MTK_statut.doc, dostęp 29.03.2010.

13. Text of H.R. 369 [110th]: Transparency and Accountability in Security Contracting Act of 2007, [on-line] http://www.govtrack.us/congress/billtext.xpd?bill=h110-369, dostęp 20.02.2010.


14. Text of H.R. 2740 [110th]: MEJA Expansion and Enforcement Act of 2007, [on-line] http://www.govtrack.us/congress/billtext.xpd?bill=h110-2740, dostęp 24.02.2010.

15. The Montreux document on pertinent international legal obligations and good practices for Sta-tes related to operations of private military and security companies during armed conflict, [on-li-ne] http://www.eda.admin.ch/etc/medialib/downloads/edazen/topics/intla/humlaw.Par.0078.File.tmp/Montreux%20Broschuere.pdf, dostęp 7.05.2010.

16. Torture Victim Protection Act of 1991, [on-line] http://thomas.loc.gov/cgi-bin/query/D?c102:1:./temp/~c102SfNAxp::, dostęp 22.03.2010.

17. Uniform Code of Military Justice, [on-line] http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/ucmj.htm, do-stęp 11.02.2010.

18. Uniting and Strengthening America by Providing Appropriate Tools Required to Intercept and Ob-struct Terrorism (USA PATRIOT ACT) Act of 2001, [on-line] http://frwebgate.access.gpo.gov/cgi-bin/getdoc.cgi?dbname=107_cong_bills&docid=f:h3162enr.txt.pdf, dostęp 13.02.2010.

19. War Crimes Act of 1996, [on-line] http://frwebgate.access.gpo.gov/cgi-bin/getdoc.cgi?dbna-me=104_cong_bills&docid=f:h3680ih.txt.pdf, dostęp 15.02.2010.

Orzeczenia sądowe1. Abtan, et al. v. Prince, et al., [on-line] http://ccrjustice.org/ourcases/current-cases/atban,-et-al.-v.-

blackwater-usa,-et-al., dostęp 15.04.2010.

2. Graham v. Hagan, 361 U.S. 278, [on-line] http://supreme.justia.com/us/361/278/, dostęp 11.02.2010.

3. Kinsella v. Singleton, 361 U.S. 234, [on-line] http://supreme.justia.com/us/361/234/, dostęp 11.02.2010.

4. Reid v. Covert, 354 U.S., [on-line] http://supreme.justia.com/us/354/1/index.html, dostęp 11.02.2010.

5. Saleh et al v. Titan et al., [on-line] http://ccrjustice.org/ourcases/current-cases/saleh-v.-titan, do-stęp 15.04.2010.

Artykuły1. Anderson R., Ex-Blackwater Guard Evades Shooting Blame, [on-line] http://blogs.seattleweekly.

com/dailyweekly/2009/10/ex-blackwater_guard_evades_sho.php, dostęp 16.04.2010.

2. Bosacki M., Ochroniarze USA bez kary za jatkę w Iraku, [on-line] http://wyborcza.pl/1,75477,7413782,Ochroniarze_USA_bez_kary_za_jatke_w_Iraku.html, dostęp 15.04.2010.

3. Franklin J., US contractor recruits guards for Iraq in Chile, [on-line] http://www.guardian.co.uk/world/2004/mar/05/iraq.chile, dostęp 8.12.2009.

4. Gantz P.H., The Private Sector’s Role in Peacekeeping, [on-line] http://www.globalpolicy.org/com-ponent/content/article/199/41034.html, dostęp 6.05.2010.

5. Johnson C., The Military-Industrial Complex, [on-line] http://www.globalpolicy.org/component/content/article/173-sovereign/30571.html, dostęp 18.11.2009.

6. Tomasko C., Iraqi detainees can’t sue CACI, Titan for alleged abuse, [on-line] http://news.findlaw.com/andrews/bf/gov/20090922/20090922_saleh.html, dostęp 15.04.2010.

51

7. Pennington M., American security contractor allegedly shoots dead his Afghan interpreter, [on-line] http://www.nctimes.com/news/national/article_5a8c521d-3e25-5b04-806d-dddb2738b06f.html, dostęp 17.04.2010.

8. Powers R., Civilian Contractors Now Subject to the UCMJ, [on-line] http://usmilitary.about.com/od/justicelawlegislation/a/civucmj.htm, dostęp 14.02.2010.

9. Risen J., Guards Plead Not Guilty in ’07 Killings in Baghdad, [on-line] http://www.nytimes.com/2009/01/07/world/middleeast/07blackwater.html?_r=1&partner=rss&emc=rss, dostęp 16.04.2010.

10. Savage C., Judge Drops Charges From Blackwater Deaths in Iraq, [on-line] http://www.nytimes.com/2010/01/01/us/01blackwater.html, dostęp 15.04.2010.

11. Scahill J., Blackwater Settles Massacre Lawsuit, [on-line] http://www.thenation.com/doc/20100125/scahill2, dostęp 15.04.2010.

12. Sturcke J., Blackwater security guards face manslaughter charges, [on-line] http://www.guardian.co.uk/world/2008/dec/08/blackwater-iraq-shooting-guards, dostęp 15.04.2010.

13. Wilber D.Q., Charges dismissed against Blackwater guards in Iraq deaths, [on-line] http://www.wa-shingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/12/31/AR2009123101936.html, dostęp 15.04.2010.

14. ‘Guns for hire’, [on-line] http://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/Gunsforhire.aspx, dostęp 8.05.2010.

15. Peacekeeping Expenditures in Current vs. Real Terms 1947-2005, [on-line] http://www.globalpolicy.org/images/pdfs/Z/pk_tables/currentreal.pdf, dostęp 29.04.2010.

16. Mercenaries: UN experts say that the Nissour Square killings in Iraq should not remain unpunished, [on-line] http://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=9705&LangI-D=E, dostęp 15.04.2010.

17. USA chcą osądzić ochroniarzy z Blackwater, [on-line] http://wyborcza.pl/1,75477,7489129,USA_chca_osadzic_ochroniarzy_z_Blackwater.html, dostęp 15.04.2010.

18. Size of UN Peacekeeping Forces: 1947-2009, [on-line] http://www.globalpolicy.org/component/con-tent/article/102-tables-and-charts/40734-size-of-un-peacekeeping-forces-1947-2009.pdf, dostęp 29.04.2010.

19. States Have an Obligation to Prosecute Perpetrators of War Crimes in their Courts, [on-line] http://www.globalpolicy.org/component/content/article/168/35796.html, dostęp 12.02.2010.

Strony internetowe1. Strona Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża poświęcona zagadnieniu działalności

prywatnych firm wojskowych: http://www.icrc.org/web/eng/siteeng0.nsf/html/privatisation-war.

2. Strona Grupy Roboczej do spraw Najemnictwa: http://www2.ohchr.org/english/issues/mercena-ries/index.htm.

3. Oficjalna strona poświęcona operacjom pokojowym Organizacji Narodów Zjednoczonych: http://www.un.org/en/peacekeeping/.

4. Strona Corpwatch, organizacji zajmującej się śledzeniem przypadków łamania praw człowieka przez korporacje: http://www.corpwatch.org/section.php?id=124.


5. Oficjalna strona organizacji Human Rights Watch: http://www.hrw.org/.

6. Oficjalna strona organizacji Amnesty International: http://www.amnesty.org.pl/.

7. Oficjalna strona organizacji non-profit International Peace Operations Association (IPOA): http://ipoaworld.org/eng/.

8. Oficjalna strona organizacji non-profit Peace Operations Institute (POI): http://peaceops.org/poi/.

9. Oficjalna strona Sztokholmskiego Instytutu Badań nad Pokojem: http://www.sipri.org/.

10. Oficjalna strona Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze: http://www.icc-cpi.int/Menus/ICC?lan=en-GB.

11. Oficjalna strona Europejskiej Wspólnoty Obrony: http://www.eda.europa.eu/.

12. Strona zawierająca stale aktualizowaną wersję federalnego kodeksu Stanów Zjednoczonych: http://www.law.cornell.edu/uscode/.

13. Oficjalna strona zawierająca kompleksowe informacje o amerykańskich federalnych projektach ustaw oraz poprawek do nich: http://thomas.loc.gov/.

14. Strona zawierająca kompleksowe informacje o amerykańskich federalnych projektach ustaw oraz poprawek do nich: http://www.govtrack.us/.

Documents

Prywatne firmy wojskowe a międzynarodowa ochrona praw ... · Adam Wojciechowski, absolwent Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Laureat