Project-MER Pompinstallaties en waterkrachtcentrales op ... · De bouw van de installaties is gesitueerd op het grondgebied van de gemeentes Diepenbeek en Genk in de provincie Limburg

Opdrachtgever: nv De Vlaamse Waterweg Bestek: WBK-BB1071-E2

Project-MER Pompinstallaties en waterkrachtcentrales op twee sluizencomplexen langs het Albertkanaal

Aanmelding met ontwerp-MER + verzoek tot scopingsadvies

© voorblad: INBO, 2017 en Google Earth

Titel Project-MER Pompinstallaties en waterkrachtcentrales op twee sluizencomplexen langs het Albertkanaal

Opdrachtgever Nv De Vlaamse Waterweg

Contactpersoon opdrachtgever Kathleen Moësse

Indiener Tractebel (Tractebel Engineering n.v.)

Van Immerseelstraat 66 - 2018 Antwerpen

T +32 3 270 92 92 - [email protected]

Contactpersoon opdrachthouder Francis Vansina

Datum 08/11/2017

Versienummer 5

Projectnummer P.009926

KWALITEIT

DOCUMENTGESCHIEDENIS

Versie Datum Opmerkingen

5 02/11//2017 Opmerkingen stuurgroep en opdrachtgever

DOCUMENTVERANTWOORDELIJKHEID

Datum

Auteur(s) Francis Vansina Kristin Bluekens Nele Aerts Chris Neuteleers Bieke Cloet Koen Couderé Katelijne Verhaegen

08/11/2017

Datum

Documentscreener(s) Francis Vansina

08/11/2017

BESTANDSINFORMATIE

Bestandsnaam P.9926-50-001-05 Definitief MER WKK Albertkanaal

Laatst opgeslagen 08/11/2017

Tractebel Inhoud i

INHOUD

Niet technische samenvatting _________________________________________________ 3

0.1 Inleiding ________________________________________________________________________ 3

0.2 Doelstelling van het project ________________________________________________________ 3

0.3 Projectbeschrijving _______________________________________________________________ 4

0.4 Bespreking van de milieueffecten per discipline _________________________________________ 1

0.5 Besluit _________________________________________________________________________ 5

Inleiding _________________________________________________________________ 7

1.1 Beknopte voorstelling van het project ________________________________________________ 7

1.2 De initiatiefnemer ________________________________________________________________ 7

1.3 Team van erkende MER-deskundigen _________________________________________________ 8

1.4 Toetsing aan de m.e.r.-plicht _______________________________________________________ 9

1.5 Juridisch kader en procesverloop ___________________________________________________ 10

Ruimtelijke, administratieve, juridische en beleidsmatige situering van het project _______ 14

2.1 Ruimtelijke situering en bodemgebruik _______________________________________________ 14

2.2 Administratieve voorgeschiedenis ___________________________________________________ 14

2.3 Juridische en beleidsmatige randvoorwaarden _________________________________________ 16

Verantwoording van het project ______________________________________________ 35

3.1 Het Maasafvoerverdrag ___________________________________________________________ 35

3.2 Waarom pompinstallaties? ________________________________________________________ 37

3.3 Waarom waterkrachtcentrales? _____________________________________________________ 40

3.4 Waarom visvriendelijke installaties? _________________________________________________ 40

Beschrijving van het project _________________________________________________ 41

4.1 Planning _______________________________________________________________________ 42

4.2 Beschrijving pompinstallatie en waterkrachtcentrale ____________________________________ 42

4.3 Specificaties aanlegfase __________________________________________________________ 50

4.4 Specificaties werkingsfase _________________________________________________________ 54

Alternatieven _____________________________________________________________ 60

5.1 Voorheen onderzochte alternatieven ________________________________________________ 60

5.2 Conclusies milieueffecten _________________________________________________________ 66

5.3 Conclusie alternatievenonderzoek ___________________________________________________ 67

Ingreep-effectanalyse ______________________________________________________ 68

6.1 Overzicht van de ingrepen ________________________________________________________ 68

6.2 Ingreep-effectenschema __________________________________________________________ 68

Interferentie met andere plannen of projecten ___________________________________ 71

Onderzoek per discipline ____________________________________________________ 72

8.1 Algemene MER-methodiek ________________________________________________________ 72

8.2 Methodiek voor de actualisatie _____________________________________________________ 74

8.3 Discipline Bodem ________________________________________________________________ 75

ii P.009926 | Project-MER Pompinstallaties en waterkrachtcentrales op twee sluizencomplexen langs het Albertkanaal

8.4 Discipline Water _________________________________________________________________ 78

8.5 Discipline Geluid en Trillingen ______________________________________________________ 81

8.6 Discipline Biodiversiteit __________________________________________________________ 101

8.7 Discipline Landschap, Bouwkundig erfgoed en Archeologie ______________________________ 131

8.8 Discipline mens – ruimtelijke aspecten en mobiliteit ___________________________________ 134

Passende beoordeling _____________________________________________________ 138

9.1 Referentiesituatie ______________________________________________________________ 138

9.2 Gebiedentoetsing _______________________________________________________________ 138

9.3 Soortentoetsing ________________________________________________________________ 139

Elementen voor de watertoets _______________________________________________ 140

10.1 Verplichting inzake Watertoets ____________________________________________________ 140

10.2 Kenmerken van het instrument watertoets __________________________________________ 140

10.3 Integratie met milieueffectrapportage ______________________________________________ 140

Leemten in de kennis en voorstellen tot monitoring ______________________________ 145

11.1 Bodem _______________________________________________________________________ 145

11.2 Water ________________________________________________________________________ 145

11.3 Geluid en trillingen _____________________________________________________________ 145

11.4 Biodiversiteit __________________________________________________________________ 146

11.5 Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie ______________________________________ 147

11.6 Mens – ruimtelijke en verkeersaspecten _____________________________________________ 147

Grensoverschrijdende effecten ______________________________________________ 148

Integratie en eindsynthese _________________________________________________ 149

Bijlagen ________________________________________________________________ 150

Tractebel 0 Niet technische samenvatting 3

NIET TECHNISCHE SAMENVATTING

0.1 Inleiding

Dit is de niet-technische samenvatting van een milieueffectrapport, m.a.w. een beknopte samenvatting van het eigenlijke milieueffectrapport bestemd voor publiek en stakeholders. Een milieueffectrapport is een openbaar document waarin de milieueffecten van een planproces of project en de eventuele alternatieven voor dat planproces of project, worden onderzocht. Het milieueffectrapport beslist niet of project of planproces vergunning krijgt, dit wordt beslist door de vergunningverlener die hierbij rekening houdt met milieueffectrapport.

De niet-technische samenvatting heeft als doel om aan publiek en belanghebbenden de relevante informatie uit het milieueffectrapport van het project of plan te communiceren en hiermee de publieke participatie in het vergunningsproces te bevorderen. Voor de uitgebreide technische informatie moet u het eigenlijke milieueffectrapport raadplegen.

0.2 Doelstelling van het project

nv De Vlaamse Waterweg is beheerder en exploitant van het Albertkanaal, de Kempische kanalen, de Schelde-Rijnverbinding en de Grensmaas. Om de scheepvaart te kunnen garanderen op het Albertkanaal en de Kempische Kanalen en te voldoen aan de bepalingen van het Maasafvoerverdrag tijdens periodes van laagwaterstand voorzag men in de bouw van terugpompinstallaties op zes sluizencomplexen te Diepenbeek, Ham, Hasselt, Genk, Olen en Wijnegem. Deze worden gecombineerd met waterkrachtcentrales om bij voldoende waterdebiet groene stroom te kunnen opwekken. De terugpompinstallaties te Ham en Olen zijn ondertussen reeds gerealiseerd, die van Hasselt is in aanbouw. Die van Wijnegem worden meegenomen in het project voor de uitbreiding van het sluizencomplex. Dit project gaat over de realisaties te Genk en Diepenbeek.

De bouw en werking van pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen van Diepenbeek en Genk vallen onder bijlage III van het MER-Besluit van 10 december 2004, namelijk rubriek 10 k) “projecten voor de overbrenging van water tussen stroomgebieden, die niet zijn opgenomen in bijlage I of II1”. Er is bijgevolg geen MER-plicht, tenzij bij optreden van aanzienlijke milieueffecten. Gezien er uit het vismonitoringsonderzoek te Ham (waar terugpompinstallaties gebouwd en in werking zijn) blijkt dat er toch aanzienlijke effecten op het visbestand zijn, is beslist voor de nog te bouwen installaties een project-MER op te maken.

Dit MER is een gedeeltelijke actualisatie van het in 2009 goedgekeurde project-MER ‘Bouw en werking van pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen van het Albertkanaal’ (PR0297). In dat MER waren nog een aantal leemtes in de kennis gedetecteerd, meer bepaald met betrekking tot de impact op het visbestand. Het visbestand werd na de aanleg van de eerst gerealiseerde pompinstallatie en waterkrachtcentrale te Ham gemonitord. Op basis van die kennis wordt voor de locaties Genk en Diepenbeek het milieueffectenonderzoek geactualiseerd.

In voorliggend ontwerp-MER worden de effecten van de aanleg en het gebruik van de pompen waterkrachtinstallaties op het milieu onderzocht. meer bepaald de gevolgen van het project op de bodem, het water, het geluidsklimaat, de biodiversiteit, het landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie en de mens- ruimtelijke aspecten en mobiliteit. Waar nodig worden milderende maatregelen voorgesteld.

1 Voor rubriek 10p van bijlage II ligt de grenswaarde voor de overbrenging van water tussen stroomgebieden als deze overbrenging tot doel heeft eventuele waterschaarste te voorkomen bij een overbrenging van 75 miljoen m³ water per jaar. Deze hoeveelheid wordt door voorliggend project niet bereikt.

iv P.009926 | Project-MER Pompinstallaties en waterkrachtcentrales op twee sluizencomplexen langs het Albertkanaal

0.3 Projectbeschrijving

Ruimtelijke situering

De bouw van de installaties is gesitueerd op het grondgebied van de gemeentes Diepenbeek en Genk in de provincie Limburg. De sluizen bestaan telkens uit 2 sassen (136 m op 16 m) en een duwvaartsluis (200 m op 24 m). De pompinstallatie en waterkrachtcentrale in Genk zal opgericht worden op de rechteroever van het Albertkanaal, in Diepenbeek op de linkeroever. De situering van de verschillende sluizen op het Albertkanaal wordt weergegeven op Figuur 2-1.

Figuur 0-1 Situering van de sluiscomplexen van Genk, Diepenbeek, Hasselt, Ham, Olen en Wijnegem

op het Albertkanaal en status van de pompinstallaties en waterkrachtcentrales

Verantwoording van het project

Het Albertkanaal en de Kempense kanalen worden bijna volledig gevoed met Maaswater. De voeding van het Albertkanaal vindt plaats te Luik (Monsin) waar het kanaal in open verbinding staat met de Maas. Het opwaartse kanaalpand van het Albertkanaal wordt op constant peil gehouden door de stuw van Monsin. Het voedingsdebiet bedraagt er ongeveer 20 m³/s. Een deel van het onttrokken water wordt op Waals grondgebied terug naar de Maas afgevoerd via de sluizen van Monsin, Visé en Lanaye (Ternaaien). Het resterend deel wordt gebruikt voor de voeding van het Vlaamse deel van het Albertkanaal en in beperkte mate van de Zuid-Willemsvaart via het kanaal Briegden-Neerharen.

Het water uit het Albertkanaal en de Kempense kanalen wordt aangewend voor verschillende toepassingen. Het water wordt gebruikt voor de bediening van de sluizen ten behoeve van de binnenvaart, waarbij elke sluisbediening een bepaalde hoeveelheid water 'verbruikt'. Daarnaast wordt ook water onttrokken voor de drinkwaterproductie, voor koel- en proceswater voor industrie en elektriciteitsproductie en tenslotte ook ín beperkte mate voor irrigatie van natuurgebieden en landbouwgronden. Over de toegestane waterafname in functie van het beschikbare Maasdebiet sloot Vlaanderen met Nederland een verdrag af, het Maasafvoerverdrag. Dit gebeurde op 17 januari 1995. Het uitgangspunt van het verdrag is een gelijke verdeling tussen het Nederlandse en het Vlaamse gebruik en een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor het debiet van de Gemeenschappelijke Maas.


In normale omstandigheden (dit is bij normale neerslag) kan er zonder probleem voldoende water uit de Maas worden onttrokken om in de verschillende waterbehoeften van het Albertkanaal en de Kempense kanalen te voorzien. De Maas is evenwel een regenrivier waarvan het debiet in langdurige droogteperiodes sterk kan dalen. Tijdens droogteperiodes wordt het beschikbare onttrekkingsdebiet uit de Maas door het Maasafvoerverdrag beperkt. Hierdoor kan mogelijk niet voldaan worden aan de normale waterbehoefte van de kanalen. Bovendien kan dit in de toekomst vaker optreden ten gevolge van de klimaatverandering. Om negatieve omstandigheden te vermijden zonder afbreuk te doen aan het Maasafvoerverdrag dringen waterbesparende maatregelen zich op.

Het voorafgaand onderzoek toonde aan dat pompinstallaties op de zes sluizencomplexen (Diepenbeek, Genk, Kwaadmechelen (Ham), Hasselt, Olen en Wijnegem) noodzakelijk zijn om zonder excessieve kosten te kunnen voldoen aan de bepalingen van het Maasafvoerverdrag en om bovendien de scheepvaart op het Albertkanaal niet in het gedrang te laten komen. Deze pompinstallaties moeten in staat zijn om het debiet dat ontstaat door het verschutten van schepen terug te pompen naar het opwaartse kanaalpand, zodat het netto debiet ten behoeve van de scheepvaart kan dalen en het totale Vlaamse watergebruik eveneens sterk gereduceerd kan worden.

Het grootste deel van het jaar is er echter wel voldoende Maasafvoer. In deze periode biedt het grote hoogteverschil van de sluizencomplexen op het Albertkanaal (55,5 m in totaal) mogelijkheden om het relatief belangrijk potentieel aan hernieuwbare stroom uit waterkracht te benutten en op die manier bij te dragen tot het realiseren van de Vlaamse doelstellingen met betrekking tot de productie van duurzame energie op basis van hernieuwbare energiebronnen. De tijdens periodes van lage afvoeren noodzakelijke pompinstallaties dienen bijgevolg ook, bij voldoende waterbeschikbaarheid, in omgekeerde richting als waterkrachtcentrale te kunnen werken, zodat duurzame energie kan opgewekt worden.

Pompen en turbines veroorzaken op veel plaatsen een aanzienlijke mortaliteit in de vispopulaties. Het gevolg is dat de geplande pompinstallaties en waterkrachtcentrales visvriendelijk moeten worden ingericht om schade aan het aanwezige visbestand te beperken tot aanvaardbare grenzen.

Beknopte beschrijving van het project

Voor de installaties wordt gekozen voor drie open Archimedesvijzels met aangepaste schroef (de schoepen onderaan de schroef worden afgerond om visschade te beperken), met een capaciteit van elk 5 m3/s. De keuze voor een dergelijke type installatie is gebaseerd op een technische haalbaarheidsstudie, een kosten-baten analyse en een milieueffectrapport uitgevoerd in de periode 2007-2009. Uit het MER bleek dat een gesloten vijzel meest optimaal was ten aanzien van het vermijden van vissterfte. Op basis van de bevindingen van het MER en de resultaten van de kosten-baten analyse is uiteindelijk gekozen voor een open type vijzel. De start van de bouw van de pompinstallaties/waterkrachtcentrales wordt voor Diepenbeek verwacht in het najaar 2018- begin 2020 en voor Genk midden 2019-einde 2020.

De pompinfrastructuur wordt uitgevoerd als een combinatie van een pomp en een waterkrachtcentrale (WKC) in één en hetzelfde toestel. Naargelang de uitvoering van de pomp is het namelijk mogelijk om een pomp, bij een omgekeerde draairichting, te laten functioneren als een energieopwekkende turbine. De opgewekte energie zal gebruikt worden voor de sluiswerking en verder aan het elektriciteitsnet geleverd worden. De turbines zullen enkel functioneren wanneer voldoende water uit de Maas beschikbaar is om in eerste instantie de sluizen van schuttingwater te voorzien evenals water te voorzien voor alle andere watergebruikers inclusief ecologische noden en in laatste instantie om de waterkrachtcentrales te laten draaien.

In Figuur 4-6 en Figuur 4-7Error! Reference source not found. zijn de voorontwerpen weergegeven van de geplande pompinstallaties/waterkrachtinstallaties te Diepenbeek en Genk.

6 P.009926| Project-MER Pompinstallaties en waterkrachtcentrales op twee sluizencomplexen langs het Albertkanaal

Figuur 0-2 Voorontwerp pompvijzelinstallatie voor het sluizencomplex Diepenbeek

Figuur 0-3 Voorontwerp pompvijzelinstallatie voor het sluizencomplex Genk


0.4 Bespreking van de milieueffecten per discipline

Algemeen

Voorliggend project werd voor alle disciplines reeds uitgebreid onderzocht in het MER dat door de dienst Mer goedgekeurd is in 2009. In dit MER werden verschillende alternatieven vergeleken en op hun effecten beoordeeld. Voorliggend project komt overeen met alternatief 2 (open vijzel met aangepaste schroef). Er kan aangenomen worden dat de effecten dezelfde zijn indien enerzijds het huidige project anno 2017 niet wezenlijk verschillend is van het project zoals onderzocht in 2009 en indien anderzijds de context tussen beide tijdstippen niet wezenlijk verschilt.

Praktisch worden bij iedere discipline volgende onderzoeksvragen gesteld:

Wat waren de effecten en de milderende maatregelen die in het MER van 2009 werden voorgesteld?

Is de context (omgeving) in de periode 2009 – 2017 gewijzigd? Is het project gewijzigd t.o.v. alternatief 2 en zijn op basis hiervan andere effecten te

verwachten? Hebben de nieuwe inzichten over de toenmalige leemten in de kennis gevolgen voor de effectbeoordeling?

Zijn andere of nieuwe milderende maatregelen nodig?

Als referentiesituatie wordt de verwachte situatie in 2020 beschouwd, op het moment dat de installaties gebouwd en in werking zijn. Voor de beschrijving van de huidige toestand/referentietoestand wordt verwezen naar het MER uit 2009. Er zal per discipline wel aangegeven worden voor welke elementen er belangrijke wijzigingen opgetreden zijn. De nadruk in deze ‘actualisatie’ zal liggen op de effecten die al dan niet na wijziging matig negatief en negatief scoren.

Discipline Bodem

Met betrekking tot de discipline bodem kan aangenomen worden dat er voor het referentiejaar 2020 geen betekenisvolle wijzigingen in de toestand van de bodem in het projectgebied zullen plaatsgrijpen, dus de beoordeling van de effecten van het MER van 2009 kan gehandhaafd worden.

Als conclusie kan gesteld worden dat de te verwachten impact op bodem na toepassen van de milderende maatregelen voor alle onderzochte effecten gering negatief is tijdens de aanlegfase, en voor de meeste effecten te verwaarlozen tijdens de werkingsfase. Er wordt weinig impact verwacht omdat de bodem ter plaatse van de sluiscomplexen reeds in hoge mate vergraven is en omdat eens de aanlegwerken achter de rug zijn er, behalve onderhoudswerken (met een risico op accidentele situaties die bodemverontreiniging kunnen veroorzaken) geen ingrepen op de bodem te verwachten zijn.

Discipline Water

Met betrekking tot de discipline water kan aangenomen worden dat er voor het referentiejaar 2020 geen betekenisvolle wijzigingen in de toestand van het watersysteem in het studiegebied zullen plaatsgrijpen, dus de beoordeling van de effecten van het MER van 2009 kan gehandhaafd worden.

Als conclusie kan gesteld worden dat de te verwachten impact op het watersysteem na toepassen van de milderende maatregelen voor alle onderzochte effecten gering negatief is tijdens de aanlegfase, en gering negatief of matig positief tijdens de werkingsfase. Tijdens de aanlegfase dient aandacht geschonken aan de effecten van de bemalingswerken op gronden oppervlaktewaterkwaliteit. In de werkingsfase dient met een plaatselijke vertroebeling rekening gehouden te worden die echter niet als problematisch beschouwd wordt. Effecten op het visbestand worden in de discipline biodiversiteit beoordeeld. De impact op de waterhuishouding is positief te noemen gezien watertekorten tegengegaan kunnen worden en er geen negatieve impact te verwachten is voor de andere watergebruikers.


Discipline Geluid en Trillingen

Referentiesituatie

Om het heersende geluidsklimaat ter hoogte van de sluislocaties in beeld te brengen zijn in 2016 nieuwe geluidsmetingen uitgevoerd. Het omgevingsgeluid in de meetpunten rondom de sluizen wordt in belangrijke mate bepaald door wegverkeerslawaai. In meetpunt 2 (Diepenbeek), gelegen in woongebied, worden de milieukwaliteitsnormen voor zowel de dag-, avond- als nachtperiode overschreden. Het betreft hier dus de geluidsmetingen van het oorspronkelijk omgevingsgeluid in de referentiesituatie (huidige omgevingsgeluid). De meetresultaten werden vergeleken met de milieukwaliteitsnormen (woongebied). In meetpunt 3 (Genk), gelegen in industriegebied, worden de milieukwaliteitsnormen (industriegebied, minder streng dan woongebied) voor geen enkele beoordelingsperiode overschreden.

Beschrijving van de effecten

Tijdens de aanlegfase zal in elk afzonderlijk sluizencomplex de geluidsbelasting naar de omgeving in hoofdzaak bepaald worden door de werkzaamheden voor het grondverzet. De werkzaamheden voor de terreinvoorbereidingen, het construeren van de bouwput zal gebeuren met een hydraulische kraan en de afvoer van materiaal met een vrachtwagen. Voor de constructie van de WKC/pompinstallatie zal gebruik gemaakt worden van damplanken, die met een heimachine aangebracht worden. Het omgevingsgeluid ter hoogte van de nabijgelegen woningen rond het sluizencomplex Diepenbeek zal ten gevolge van het grondverzet niet toenemen. Voor het sluizencomplex Genk zullen de werkzaamheden voor grondverzet een bijkomende geluidsbelasting genereren nabij de omliggende woningen. De milieukwaliteitsnormen voor deze woningen wordt hier echter net niet overschreden. Ook het transport per vrachtwagen zal hier een verhoging van het omgevingsgeluid veroorzaken. Gezien de tijdelijke aard van de werkzaamheden, wordt het effect als beperkt negatief beschouwd.

De inschatting van de effecten van de werking van de installaties op het geluidsklimaat in het MER van 2009 is gebeurd op basis van metingen uitgevoerd bij een pomp/waterkrachtcentrale in het Nederlandse Born. Aangezien ondertussen de installaties van Ham en Olen operationeel zijn, werd – om de effecten accurater in te schatten - een meetcampagne uitgevoerd aan de installatie op de locatie Olen.

De werking van een WKC/pompinstallatie aan het sluizencomplex Diepenbeek zal voor de woningen in de Havenlaan, Roerdompstraat en Noordenstraat (woningen ten noorden en zuiden van het sluizencomplex) een overschrijding van de toepasbare richtwaarde met zich meebrengen. Daarenboven zal de werking van een vijzelcomplex het bestaande omgevingsgeluid nabij deze woningen verhogen. Voor het vijzelcomplex te Diepenbeek dienen zeker bijkomende geluidsreducerende maatregelen genomen te worden opdat de toepasselijke richtwaarden ter hoogte van de omliggende woningen niet meer overschreden worden. Er treedt hier geluidsafstraling van de vijzels op in de richting van de woningen Roerdompstraat en is er geen afscherming van gebouwen zoals te Genk.

Voor de woningen aan de Swinnenwijerweg nabij het sluizencomplex Genk is bij werking van een pompinstallatie/WKC slechts beperkte geluidshinder te verwachten. De toepasbare richtwaarde zal hier niet overschreden worden. Het omgevingsgeluid zal nabij deze woningen tijdens de nachtperiode beperkt verhoogd worden. In vergelijking met de locatie te Diepenbeek liggen de toepasbare geluidscriteria hoger omwille van de gebiedsbestemming ‘industriegebied’ en is er geluidsafscherming t.g.v. het eigen pompgebouw. Hier zijn geen dwingende milderende maatregelen noodzakelijk, doch wordt ook hier aangeraden om de nodige geluidsafscherming te voorzien. Op deze manier wordt dan ook geen geluidshinder verwacht.

Milderende maatregelen

De aanleg van damplanken kan gebeuren door middel van een diesel of hydraulische hei-installatie. Bij het gebruik van dergelijke machines dicht bij woningen (zoals bij het sluizencomplex Genk) wordt sterk aangeraden om geluidsreducerende maatregelen (=geluidsisolerende mantel rond heiblok of paal) te voorzien. De aanleg van damplanken kan ook door middel van een trilheiblok. De geluidsniveaus bij het intrillen van de damplanken liggen lager dan bij toepassing van diesel of hydraulisch hei-installaties (zonder geluidsisolerende maatregelen).


In de geluidsoverdrachtsberekening werd het vijzelcomplex telkens gemodelleerd als een installatie waarbij de vijzels (vijzelbakken) niet afgeschermd zijn. De geluidsemissie van de motoren, opgesteld in het dienstgebouw, zijn ondergeschikt aan de geluidsemissie van het vallende/stromende water van de vijzelbakken, dewelke naar boven toe open zijn. Voor de sluiscomplexen te Diepenbeek en Genk kan het afdekken (omkapselen) van de vijzels een aanzienlijke geluidsreductie opleveren.

Bij toepassing van deze gerichte geluidsreducerende maartregel zal de toepasbare richtwaarde ter hoogte van de woningen te Diepenbeek in de Roerdompstraat (ten noorden van het vijzelcomplex) en Noordenstraat (ten zuiden van het vijzelcomplex) niet meer overschreden worden, alsook wordt er geen toename verwacht van het bestaande omgevingsgeluid. Voor de woningen aan de Havenlaan ten noordoosten van het vijzelcomplex zal de toepasbare richtwaarde voor de nachtperiode benaderd worden, hooguit beperkt overschreden. Het omgevingsgeluid zal echter niet toenemen. Bij toepassing van de milderende maatregelen (afscherming/omkasting) zal het effect hier bijgevolg nog slechts gering negatief zijn of verwaarloosbaar.

Bij het sluiscomplex te Genk zijn in principe geen dwingende geluidsreducerende maatregelen nodig, doch is het ook hier aan te raden om de open vijzelbakken bijkomend af te schermen. De richtwaarden voor de dag-, avond- en nachtperiode worden niet overschreden, doch het bestaande omgevingsgeluid kan tijdens de nachtperiode verhoogd worden t.g.v. werking van het pompstation. Het geluidseffect van een vijzelcomplex bij toepassing van milderende maatregel zal hier zeker verwaarloosbaar zijn ter hoogte van de aangrenzende woningen in de Swinnenwijerweg.

Discipline Biodiversiteit

In de discipline Biodiversiteit (voorheen Fauna en Flora) van het MER van 2009 werden de effecten op vismigratie, direct natuurverlies, indirect eco- en biotoop-wijziging en rustverstoring ten gevolge van de aanleg en werking van de installaties onderzocht. Er werd vastgesteld dat er nog leemten in de kennis waren over de combinatie waterkrachtcentrale/pompwerking en de bijzondere afmetingen van de vijzels in relatie tot het aspect vismigratie. Door het INBO is voor de gerealiseerde installatie te Ham een vismonitoring uitgevoerd.

Referentiesituatie

De studie van Tauw (bemonsteringen in de periode 2012-2015) geeft aan dat vanaf 2009 veelvuldig vis is uitgezet in het Albertkanaal (208,5 kg vis per hectare - blankvoorn, brasem en karper) maar in de populatie opbouw was niet terug te zien dat de visuitzettingen ook daadwerkelijk effect hebben. Er werd reproductie waargenomen maar die was ondanks de uitzettingen onvoldoende om een stabiele populatie te verkrijgen. Ook heeft de visuitzetting geen effect op de biomassa in het Albertkanaal. Tussen 2012 en 2015 is de biomassa ondanks de uitzetting van vis blijven afnemen (en is ook laag in vergelijking met vergelijkbare wateren). Onduidelijk is of de uitgezette vis sterft of wegtrekt naar aangrenzende wateren. Verder vervult het Albertkanaal een belangrijke rol voor pleisterende en rustende watervogels.

Ter hoogte van het sluizencomplex Diepenbeek is het Europees beschermde Habitatrichtlijngebied ‘De Maten’ (nat beekdal- en heidegebied met vele vijvers) aanwezig, eveneens aangeduid als VEN-gebied.

Beschrijving van de effecten

De beoordeling van de effecten van het MER van 2009 voor de aanlegfase kan gehandhaafd worden. De ingreep op zich heeft een zeer beperkte invloed op de visgemeenschappen en de migratoren in het kanaal. Het overgrote deel van de werken zal gebeuren aan de oever. De passeerbaarheid van de sluiscomplexen zal tijdens de werkzaamheden nog dezelfde zijn als deze in de huidige situatie. De werken op zich zouden wel een verstoring van de vissen op lokaal niveau kunnen betekenen. Het effect wordt als beperkt negatief beoordeeld.

Rustverstoring door geluids- en trillingshinder door de aanlegwerken kan optreden (beoordeeld als negatief voor Diepenbeek en beperkt negatief voor Genk). Het betreft echter een tijdelijk effect dat door het nemen van een aantal milderende maatregelen deels gemilderd kan worden.


De ruimteinname wordt voor de locatie Diepenbeek als negatief en voor de locatie Genk als beperkt negatief beoordeeld. De bosvegetatie te Diepenbeek die zal verdwijnen, dient gecompenseerd te worden cfr. de geldende regelgeving.

De scores voor vissterfte tijdens de werking van de vijzels als pomp en turbine dienen op basis van de resultaten van het verdere onderzoek gecorrigeerd te worden ten opzichte van de eerdere beoordeling voor alternatief 2 in het MER van 2009. Uit de monitoring aan de turbines blijkt dat de schade groot is (en groter dan verwacht), dat het Albertkanaal een ondermaatse visbiomassa heeft en dat er bedreigde soorten (paling) in het gedrang zijn.

Bij turbineren is de schade het grootst (50 %) en gaat het bovendien om grote hoeveelheden vis, waaronder bedreigde soorten. Populatie opbouw lijkt zeer onwaarschijnlijk (zeker indien alle installaties in werking zullen zijn). Bij pompwerking gaat het om kleinere hoeveelheden maar de schade is ook nog aanzienlijk (20 %). Het effect wordt negatief tot aanzienlijk negatief beoordeeld. Voor de overige effecten voor vismigratie (passeerbaarheid, vertraging en tijdelijke effecten door accidentele situaties of onderhoud), indirect of direct natuurverlies of verstoring tijdens de werkingsfase zijn de bevindingen vergelijkbaar met de eerdere evaluatie in het MER van 2009. De passeerbaarheid van het sluizencomplex zal toenemen voor vissen. Het indirect natuurverlies en rustverstoring worden als verwaarloosbaar beoordeeld.


Een aanpassing van het ontwerp van de installaties (hellingshoek bvb.) is niet mogelijk omwille van het grote hoogteverschil en de beperkt beschikbare fysieke ruimte, waardoor gekozen wordt voor een visafweersysteem om de vismortaliteit te beperken. Ook nieuwe installaties, evenals de bestaande (Ham, Olen en Hasselt), dienen voorzien te worden van een effectieve visafwering aan de stroomopwaartse zijde, in de eerste plaats efficiënt voor paling maar ook voor smolt, blankvoorn, baars, brasem en snoekbaars. Daarnaast is het aangewezen om ook maatregelen te nemen om vismigratie toe te laten, zoals valse schuttingen uitvoeren en het installeren van een aalgoot. Deze valse schuttingen kunnen gedurende het jaar sporadisch uitgevoerd worden terwijl de frequentie ervan opgedreven wordt tijdens migratieperiodes.

Het is niet mogelijk om eenduidige, bewezen effectieve milderende maatregelen te treffen die ook nog technisch en financieel haalbaar zijn om enerzijds visafwering (voor alle migrerende en residente soorten) bovenaan de turbines te voorzien en anderzijds stroomop- en stroomafwaartse migratiemogelijkheden (voor alle migrerende en residente soorten) te voorzien/ te optimaliseren.

Op basis van de beschikbare literatuur, het monitoringsonderzoek op het Albertkanaal en de soortensamenstelling in het kanaal stellen we voor om volgende milderende maatregelen te treffen voor de bestaande en de nieuwe installaties:

Visafwering voor de turbinewerking bestaande uit de combinatie van volgende maatregelen:

o Afschrikken van paling op basis van lichtsignalen

o Afschrikken van andere soorten op basis van een gordijn van kettingen of luchtbellen (naargelang technische en financiële haalbaarheid)

Optimaliseren van de migratiemogelijkheden stroomop- en stroomafwaarts door het uitvoeren van valse schuttingen waarvan de frequentie toeneemt tijdens de migratieperiodes van paling en smolt.

Optimaliseren van de stroomopwaartse migratie van paling door het voorzien van een aalgoot eventueel in combinatie met een kettingengordijn voor afwering ter hoogte van de pompwerking.

Het lijkt opportuun om deze milderende maatregelen op heel korte termijn te implementeren bij de bestaande installaties en te monitoren. De stuurgroep die de monitoring van de installatiewerking i.v.m. vismigratie opvolgt (De Vlaamse Waterweg, Agentschap Natuur en Bos, INBO, Dep. Omgeving (Team


Milieu-Integratie Infrastructuur) besliste om een viswering te installeren aan de sluis te Hasselt (wordt mee ingebouwd) en vervolgens een monitoring van de resultaten uit te voeren. Rekening houdend met resultaten van de monitoring te Hasselt, zullen de installaties aan de sluis te Hasselt indien nodig verder geoptimaliseerd worden en de sluizen te Diepenbeek en Genk ook uitgerust met viswering,. Op die manier worden de visafweermaatregelen getest op hun efficiëntie en kunnen de nieuwe inzichten gebruikt worden om de maatregelen bij de andere installaties toe te passen/te optimaliseren/bij te stellen.

Discipline Landschap, Bouwkundig erfgoed en Archeologie

Met betrekking tot de discipline landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie kan aangenomen worden dat er voor het referentiejaar 2020 geen betekenisvolle wijzigingen in de toestand van het landschap, bouwkundig erfgoed en/of archeologie in het studiegebied zullen plaatsgrijpen, dus de beoordeling van de effecten van het MER van 2009 kan gehandhaafd worden.

Als conclusie kan gesteld worden dat de te verwachten impact op het landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie na toepassen van de milderende maatregelen voor alle onderzochte effecten gering negatief of verwaarloosbaar zijn tijdens de aanlegfase, en gering negatief of verwaarloosbaar tijdens de werkingsfase. Bij de uitwerking van het ontwerp (materiaalkeuze e.d.) dient rekening gehouden met het beperken van de (geringe) visuele verstoring. Tijdens de aanlegfase dient aandacht geschonken aan de aanwezigheid van nog onontdekte archeologische waarden.

Discipline Mens – Ruimtelijke aspecten en Mobiliteit

Met betrekking tot de discipline mens – ruimtelijke aspecten en mobiliteit kan aangenomen worden dat er voor het referentiejaar 2020 geen betekenisvolle wijzigingen in de toestand van de ruimtelijke aspecten en mobiliteit in het studiegebied zullen plaatsgrijpen, dus de beoordeling van de effecten van het MER van 2009 kan gehandhaafd worden.

Als conclusie kan gesteld worden dat de te verwachten impact op de mens na toepassen van de milderende maatregelen voor alle onderzochte effecten gering negatief of verwaarloosbaar is tijdens de aanlegfase, en gering negatief, verwaarloosbaar of matig positief tijdens de werkingsfase.

0.5 Besluit Om de scheepvaart in periodes van laag water te kunnen garanderen is uit onderzoek gebleken dat het inzetten van pompinstallaties die het afwaartse water opnieuw naar een hoger gelegen pand kunnen pompen de beste oplossing is. Door die pompinstallaties ook als turbines uit te voeren kan in periodes van voldoende waterafvoer energie opgewekt worden door het water te turbineren.

Globaal beschouwd zal de bouw en het gebruik van de pompinstallaties en waterkrachtcentrales op het Albertkanaal te Diepenbeek en Genk een aantal al dan niet tijdelijke effecten op de omgeving veroorzaken. Belangrijkste (negatieve) effecten naast de tijdelijke hinder door het werfgebeuren (geluid, verkeer, omleidingen) zijn de impact op het visbestand (mortaliteit) en het verlies aan bepaalde natuurwaarden op de oever. Positieve effecten zijn in de eerste plaats te verwachten omdat de projectdoelstellingen gerealiseerd worden (garantie scheepvaart en energieopwekking) en vergroten mogelijkheid afwaartse vismigratie.

Het Maasafvoerverdrag vrijwaart het natuursysteem van de Grensmaas. Door het inzetten van pompen kan Vlaanderen voldoen aan het Maasafvoerverdrag én tegelijk scheepvaart garanderen.

Het enige knelpunt vormt nog de impact van het project op vissen. Het ontwerp van de installaties kan niet aangepast worden omwille van het grote hoogteverschil en de beperkt beschikbare fysieke ruimte. Wel kunnen nog bijkomende maatregelen genomen worden om de mortaliteit te beperken (visafweersystemen) en de vismigratie te vergroten (o.a. aalgoot en valse schuttingen). Het lijkt opportuun om deze milderende maatregelen op heel korte termijn te implementeren bij de bestaande installaties en te monitoren. Op die manier worden de maatregelen getest op hun efficiëntie en kunnen


tegen de tijd dat de nieuwe installaties gerealiseerd worden, de nieuwe inzichten gebruikt worden om de maatregelen bij de nieuwe installaties te optimaliseren/bij te stellen.

Het project blijkt aanvaardbaar te zijn voor mens en milieu, op voorwaarde dat aan de geldende wettelijke normen en richtlijnen wordt voldaan en dat de mildering en monitoring voorgesteld in dit MER wordt toegepast en opgevolgd.

Tractebel 1 Inleiding 7

INLEIDING

1.1 Beknopte voorstelling van het project

Voor u ligt de gebundelde aanmelding/ontwerp-MER voor de bouw en werking van pompinstallaties en waterkrachtcentrales op twee bestaande sluizencomplexen van het Albertkanaal. In Figuur 2-1 wordt een overzicht gegeven van de ligging van de twee sluizencomplexen (Diepenbeek en Genk) op het Albertkanaal (zie p. 14).

Dit MER is een gedeeltelijke actualisatie van het in 2009 goedgekeurde project-MER ‘Bouw en werking van pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen van het Albertkanaal’ (PR0297). In dat MER waren nog een aantal leemtes in de kennis gedetecteerd, meer bepaald met betrekking tot de impact op het visbestand. Het visbestand werd na de aanleg van de eerst gerealiseerde pompinstallaties en waterkrachtcentrales te Ham gemonitord. Op basis van die kennis wordt voor de locaties Genk en Diepenbeek het milieueffectenonderzoek geactualiseerd.

nv De Vlaamse Waterweg is beheerder en exploitant van het Albertkanaal, de Kempische kanalen, de Schelde-Rijnverbinding en de Grensmaas. Om de scheepvaart te kunnen garanderen op het Albertkanaal en de Kempische Kanalen en te voldoen aan de bepalingen van het Maasafvoerverdrag tijdens periodes van laagwaterstand voorzag men in de bouw van terugpompinstallaties op zes sluizencomplexen te Diepenbeek, Ham, Hasselt, Genk, Olen en Wijnegem. Deze worden gecombineerd met waterkrachtcentrales om bij voldoende waterdebiet groene stroom te kunnen opwekken. De terugpompinstallaties te Ham en Olen zijn ondertussen reeds gerealiseerd, die van Hasselt is in aanbouw. Die van Wijnegem worden meegenomen in het project voor de uitbreiding van het sluizencomplex. Dit project gaat over de realisaties te Genk en Diepenbeek.

In voorliggend ontwerp-MER worden de effecten van de aanleg en het gebruik van de pompen waterkrachtinstallaties op het milieu onderzocht. De impact op volgende disciplines is onderzocht en geëvalueerd:

Bodem Water (grondwater en oppervlaktewater) Geluid en trillingen Biodiversiteit (fauna en flora) Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie Mens-ruimtelijke aspecten en mobiliteit

1.2 De initiatiefnemer

De initiatiefnemer van het project is de instantie die het project wil ondernemen en is in het kader van dit project en MER:

Nv De Vlaamse Waterweg Havenstraat 44 3500 Hasselt

Tel.: 011-29 84 00 Fax: 011-24 33 90 E-Mail: [email protected]

Contactpersonen zijn ing. Kathleen Moësse ([email protected]) en Joke Verstraelen ([email protected]). Zij treden op als interne deskundigen.

Deskundige Handtekening


Deskundige Handtekening

Kathleen Moësse, Projectingenieur

Joke Verstraelen, Adjunct van de directeur

1.3 Team van erkende MER-deskundigen

Volgens het Vlaams decreet op de milieueffectrapportage moeten de onderzoeken die nodig zijn om een milieueffectrapport op te stellen, gecoördineerd worden door een erkende MER-coördinator.

Aangezien er door de overheid nog geen erkende MER-coördinatoren zijn aangesteld, wordt de taak van MER-coördinator opgenomen door een erkend MER-deskundige. Deze MER-coördinator stelt een team van deskundige medewerkers aan, die deelonderzoeken uitvoeren volgens een aantal onderzoeksdisciplines.

Voor het op te maken project-MER wordt voor elke relevante onderzoeksdiscipline een erkend MER-deskundige opgegeven die het deelonderzoek zal uitvoeren en op zijn kwaliteit zal controleren. De MER-coördinator maakt van de deelonderzoeken en de eindconclusies in samenspraak met de andere MER-deskundigen een coherent geheel.

Het team van erkende MER-deskundigen dat zal ingezet worden voor de opmaak van het project-MER voor de waterkrachtcentrales wordt in Tabel 1-1 voorgesteld. De taak van MER-coördinator wordt opgenomen door Francis Vansina.

Tabel 1-1 Overzicht van het team van erkende MER-deskundigen

Discipline Deskundige Nr Erkenningsbesluit Handtekening

MER-coördinator Francis Vansina MB/MER/EDA/118/V3

(geldig voor onbepaalde duur)

Bodem Francis Vansina MB/MER/EDA/118/V3


Water Francis Vansina MB/MER/EDA/118/V3


Biodiversiteit Nele Aerts MB/MER/EDA/681-V2



Discipline Deskundige Nr Erkenningsbesluit Handtekening

Landschap, Bouwkundig Erfgoed & Archeologie Nele Aerts

MB/MER/EDA/681-V2


Geluid & Trillingen Chris Neuteleers

MB/MER/EDA/556/V3


Mens, ruimtelijke aspecten Bieke Cloet

MB/MER/EDA-700/V1


Mens, mobiliteit Marc Jossa MB/MER/EDA-146


1.4 Toetsing aan de m.e.r.-plicht

Het uitvoeringsbesluit van de Vlaamse Regering over de categorieën van projecten waarvoor (al dan niet) een milieueffectrapport moet worden opgemaakt werd goedgekeurd door de Vlaamse regering op 10 december 2004 en gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad op 17 februari 2005. De categorieën van m.e.r.-plichtige projecten waarvoor al dan niet een project-MER moet worden opgesteld zijn vermeld in bijlage I, II en III van dit besluit. Als het voorgenomen project onder een of meer rubrieken valt die vermeld staan in de bijlagen, is een welbepaald type van milieueffectbeoordeling nodig:

Voor Bijlage I projecten is steeds een project-MER nodig.

Voor Bijlage II projecten dient ofwel een project-MER ofwel een gemotiveerd verzoek tot ontheffing van m.er-plicht ingediend te worden bij de bevoegde overheid (Dienst Mer). Ontheffing is mogelijk indien vroeger al een plan-MER over een plan of programma waarin het voorgenomen project past, werd goedgekeurd of wanneer al een project-MER werd goedgekeurd over een project waarvan het voorgenomen initiatief een herhaling, voortzetting of alternatief is of indien aangetoond kan worden dat het voorgenomen project geen aanzienlijke gevolgen kan hebben voor het milieu en een nieuw project-MER redelijkerwijze geen nieuwe of bijkomende gegevens over aanzienlijke milieueffecten kan bevatten.

Bijlage III projecten zijn projecten waarvoor de initiatiefnemer in principe ook een project-MER moet opmaken, maar via een project-m.e.r.-screeningsnota kan aantonen dat het project geen aanzienlijke milieueffecten zal veroorzaken.

In overeenstemming met de huidige inzichten is het project “Bouw en werking van pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen van het Albertkanaal” te Diepenbeek en Genk onderworpen aan de MER-plicht volgens het MER-Besluit van 10 december 2004, namelijk volgens bijlage III, rubriek 10 k), met name: “projecten voor de overbrenging van water tussen stroomgebieden, die niet zijn


opgenomen in bijlage I of II2”. Er is bijgevolg geen MER-plicht, tenzij bij optreden van aanzienlijke milieueffecten. Gezien er uit de monitoringsonderzoek van de sluizen te Ham en Olen waar terugpompinstallaties gebouwd en in werking zijn blijkt dat er toch aanzienlijke effecten op het visbestand zijn, is beslist voor de nog te bouwen installaties een project-MER op te maken.

1.5 Juridisch kader en procesverloop

Project-milieueffectrapportage

Wetgeving relevant voor project-milieueffectrapportage is het decreet van de Vlaamse Regering van 18 december 2002 tot aanvulling van het Decreet van 5 april 1995 houdende algemene bepalingen inzake milieubeleid (DABM) met een titel betreffende milieueffecten veiligheidsrapportage (B.S. 13 februari 2003). In Titel IV, Hoofdstuk III staan de bepalingen over het toepassingsgebied, de aanmelding en inhoudsafbakening en het opstellen van het project-MER en het onderzoek en gebruik van het project-MER. Het besluit van 10 december 2004 houdende vaststelling van de categorieën van projecten onderwerpen aan milieueffectrapportage (Project-m.e.r.-besluit) en het besluit van 1 maart 2013 inzake nadere regels van de project-m.e.r.-screening geven aan voor welke projecten welk type van milieueffectbeoordeling nodig is (toetsing zie paragraaf 1.4). Het besluit van 17 februari 2017 (B.S. 30 maart 2017) betreffende nadere regels voor de milieueffectrapportage over projecten en voor de omgevingsveiligheidsrapportage bevat bijkomende regels inzake de aanmelding, de voorlopige goed- of afkeuring van een project-MER en de adviesvraag over project-MER tijdens de vergunningsprocedure.

Omgevingsvergunning

Sinds 23 februari 2017 is de omgevingsvergunning van kracht. De omgevingsvergunning verenigt en vervangt de voormalige stedenbouwkundige vergunning en de milieuvergunning. De omgevings-vergunning voor een ingedeelde inrichting of activiteit geldt voor onbepaalde duur.

Regelgeving

Op 23 april 2014 keurde het Vlaams Parlement het decreet betreffende de omgevingsvergunning goed. Dit decreet werd bekrachtigd en afgekondigd door de Vlaamse Regering op 25 april 2014 (B.S. 23 oktober 2014).

Op 13 februari 2015 keurde de Vlaamse regering het uitvoeringsbesluit tot aanwijzing van de Vlaamse en provinciale projecten ter uitvoering van het decreet betreffende de omgevingsvergunning goed (B.S. 14 maart 2015). Dit besluit is in werking sinds 25 maart 2015.

Op 27 november 2015 keurde de Vlaamse regering het uitvoeringsbesluit bij het decreet over de omgevingsvergunning goed. Dit besluit werd gepubliceerd op 23 februari 2016.

Toepasbaarheid voor voorliggend project

Voorliggend project is een dossiertype op Vlaams niveau (een Vlaams project), het project behoort namelijk tot de aanvragen type 5: aanvragen met betrekking tot de natte en droge infrastructuur met openbaar karakter van: a) waterwegen en onbevaarbare waterlopen van de eerste categorie.

Voor de bouw en werking van voorliggend project is één of meerdere omgevingsvergunningen noodzakelijk.

2 Voor rubriek 10p van bijlage II ligt de grenswaarde voor de overbrenging van water tussen stroomgebieden als deze overbrenging tot doel heeft eventuele waterschaarste te voorkomen bij een overbrenging van 75 miljoen m³ water per jaar. Deze hoeveelheid wordt door voorliggend project niet bereikt.


Integratie van het project-MER in de omgevingsvergunning

1.5.3.1 Doelstelling van het project-MER

Het project-MER heeft tot doel de effecten van de pompstations en waterkrachtcentrales op de sluizen te Diepenbeek en Genk in beeld te brengen.

Waar noodzakelijk, met name indien onaanvaardbare effecten worden verwacht, zullen milderende of compenserende maatregelen worden voorgesteld.

Het project-MER zal eveneens een passende beoordeling, een verscherpte natuurtoets en de elementen voor het uitvoeren van de watertoets bevatten.

De regel is dat elk plan of project waarbij mogelijk betekenisvolle negatieve effecten optreden op een vogel- of habitatrichtlijngebied, onderworpen is aan een passende beoordeling. In die passende beoordeling wordt nagegaan wat de effecten van een plan of project zijn voor de specifiek aangemelde Europees beschermde soorten en habitats, in welke mate dat die effecten significant zijn, en op welke wijze de effecten gemilderd of gecompenseerd moeten worden. De locatie Diepenbeek grenst aan het Habitatrichlijngebied BE2200028, De Maten. Er bevindt zich ook het vogelrichtlijngebied BE2200626, ‘De Maten’ (Figuur 2-2).

Naast een passende beoordeling wegens te onderzoeken effecten op de speciale beschermingszones (Natura 2000 gebieden) is gezien de overlap van het projectgebied met VEN-gebied eveneens een verscherpte natuurtoets noodzakelijk (Figuur 2-3). De locatie Diepenbeek grenst aan het VEN gebied ‘vijvergebied Midden-Limburg’.

De passende beoordeling en de verscherpte natuurtoets zijn binnen de effectbespreking van de discipline Biodiversiteit in het MER uitgewerkt en zijn in een afzonderlijk hoofdstuk opgenomen.

In het kader van het decreet betreffende het integraal waterbeheer dient eveneens een watertoets uitgevoerd te worden. Indien blijkt dat een schadelijk effect wordt verwacht op de waterhuishouding in het projectgebied, moeten voorwaarden worden opgelegd om die effecten op het watersysteem te vermijden, te beperken, te herstellen of te compenseren. Bij elke beslissing over een plan, programma of project (vergunning) moet de bevoegde (vergunningverlenende) overheid nagaan of er schade kan ontstaan aan het watersysteem. Voor activiteiten die onderworpen zijn aan een milieueffectrapportage, dient de analyse en evaluatie van het al dan niet optreden van een schadelijk effect en de op te leggen voorwaarden om dat effect te vermijden, te beperken, te herstellen of te compenseren, in het MER te gebeuren.

De effectevaluatie binnen de disciplines gronden oppervlaktewater evenals biodiversiteit (effecten op aquatisch leven) zoals voorzien in het MER, zullen de nodige input leveren voor de watertoets (hoofdstuk 10).

1.5.3.2 Procesverloop

Het procesverloop voorafgaand aan de omgevingsvergunningsaanvraag is maatwerk. De initiatiefnemer kiest voor het traject dat het best beantwoordt aan zijn behoeften. De opties zijn uiteenlopend, gaande van een minimaal tot een zeer uitgebreid proces. De initiatiefnemer maakt hierbij een keuze aan de hand van verschillende bouwstenen. Sommige bouwstenen zijn verplicht (op basis van regelgeving), andere bouwstenen zijn optioneel. De mogelijke bouwstenen worden weergegeven in Tabel 1-2.

Tabel 1-2 Bouwstenen procesverloop Aanmelding De aanmelding is altijd verplicht.

= melding van de initiatiefnemer met het voornemen om een project-MER op te stellen aan de dienst Mer.

Minimale inhoud: o Beschrijving van het project met inbegrip van de overwogen alternatieven; o Bestaande vergunningstoestand + aan te vragen vergunningen;


o Beschrijving van de te onderzoeken aanzienlijke effecten die het project vermoedelijk zal hebben;

o Voorstel van het team van erkende MER-deskundigen en de erkend MER-coördinator + taakverdeling;

o Beschrijving van het procesverloop (o.a. participatietraject, …). Behoudens de minimale inhoud, is de inhoud van een aanmelding flexibel, m.a.w. de inhoud

hangt af van de noden en de complexiteit van het project. De dienst Mer neemt een beslissing over de aanmelding. Ze bezorgt haar beslissing uiterlijk

binnen een termijn van 20 dagen (60 dagen in het geval van mogelijke GO-effecten) na de datum van ontvangst van de aanmelding aan de initiatiefnemer. Op vraag van de dienst Mer en in onderling overleg met de initiatiefnemer kan een langere termijn worden afgesproken.

De beslissing over de aanmelding bevat ten minste volgende informatie: o Een beslissing over de opstellers van het project-MER (i.e. het team van erkende MER-

deskundigen). o Op verzoek van de initiatiefnemer een beslissing over de vraag tot onttrekking aan

bekendmaking van de aanmelding of delen ervan. De aanmelding (inclusief beslissing van Dienst Mer) wordt bekend gemaakt op de website van

de Dienst Mer. Aanmelding + verzoek scopingsadvies

Bij de aanmelding wordt door de initiatiefnemer een verzoek tot advies over de te verstrekken informatie gevoegd (i.e. het zogenaamde scopingsadvies). Dit staat vermeld in artikel 4.3.7 (= de inhoud van het project-MER) van het DABM.

Het verzoek tot scopingsadvies is niet verplicht. Inhoud:

o Dezelfde inhoudelijke bepalingen zoals hierboven beschreven bij de vorige bouwsteen. o Een voorstel van de inhoud van het project-MER en de methodologie. Hoe specifieker de

informatie over methodologie en de wijze van effectbeoordeling, hoe concreter het scopingsadvies kan zijn. De aanmelding kan zelfs tot een ontwerp-MER uitgewerkt worden. Bij het ontbreken van bepaalde informatie, gaat de dienst Mer ervan uit dat de methodologie en beoordelingskaders conform de MER-richtlijnenboeken worden gehanteerd.

Bij een dergelijk verzoek tot sde coping bezorgt de dienst Mer de aanmelding aan de bevoegde adviesinstanties (administraties, overheidsinstellingen en openbare besturen) die op basis van de geografische ligging van het project en van de mogelijke te verwachten aanzienlijke effecten geselecteerd worden. De geraadpleegde adviesinstanties bezorgen hun advies aan de dienst Mer binnen de 30 dagen. Als het advies niet tijdig wordt verleend, dan wordt de procedure voortgezet.

De dienst Mer neemt een beslissing over de aanmelding en bezorgt haar beslissing uiterlijk binnen een termijn van 60 dagen na de datum van ontvangst van de aanmelding aan de initiatiefnemer. Op vraag van de dienst Mer en in onderling overleg met initiatiefnemer kan een langere termijn worden afgesproken.

De beslissing over de aanmelding bevat ten minste volgende informatie: o Een beslissing over de opstellers van het project-MER (i.e. het team van erkende MER-

deskundigen). o Een advies over de voorgestelde methodologie van effectbeoordeling in het

aanmeldingsdossier rekening houdend met de inhoud van het MER (i.e. het zogenaamde scopingsadvies). Uiteraard wordt hierbij rekening gehouden met de ontvangen adviezen en in voorkomend geval de afspraken van het overleg met alle betrokkenen of reacties uit de openbare raadpleging.

o Op verzoek van initiatiefnemer een beslissing over de vraag tot onttrekking aan bekendmaking van de aanmelding of delen ervan.

De aanmelding (inclusief beslissing en scopingsadvies van de dienst Mer) wordt bekengemaakt op de website van de dienst Mer.

Openbare raadpleging

Voorafgaand aan de vergunningsprocedure is bij een participatief traject een openbare raadpleging van de aanmelding of een ontwerp-MER mogelijk. Het voornemen tot openbare raadpleging moet beschreven worden in de aanmelding als onderdeel van het participatietraject en procesverloop. De initiatiefnemer bepaalt zelf de doelstelling van de openbare raadpleging, de doelgroep en de informatie-/participatievorm.

Een openbare raadpleging is niet verplicht. Optioneel overleg met onder andere de dienst Mer, initiatiefnemer, adviesinstanties

Na het ontvangen van de adviezen en/of na de openbare raadpleging of het aftoetsen van de kwaliteit van een ontwerp-MER, kan een overleg aangewezen zijn met onder andere de dienst Mer, de initiatiefnemer, de MER-deskundigen en relevante adviesinstanties. Tijdens de vergadering krijgen alle betrokkenen de gelegenheid om opmerkingen en bedenkingen te formuleren en ze gezamenlijk te bespreken.

Dit overleg is niet verplicht.


Opmaak project-MER

De erkende MER-deskundigen maken het project-MER op, conform de inhoud van de aanmelding en in voorkomend geval rekening houdend met het scopingsadvies. Bij de opmaak van het MER worden de richtlijnenboeken als referentiekader gehanteerd.

Verzoek tot voorlopige goedkeuring project-MER

Een verzoek tot voorlopige goedkeuring is niet verplicht. De voorafgaande aanmelding is hier wel verplicht.

Alvorens de vergunningsaanvraag samen met het nog niet goedgekeurde project-MER in te dienen bij de vergunningverlener, kan de initiatiefnemer een voorlopige goedkeuring van het project-MER vragen aan de dienst Mer. De initiatiefnemer kiest er dus voor dat de dienst Mer de kwaliteit van het project-MER aftoetst voorafgaand de vergunningsaanvraag door bijvoorbeeld de aanpassingen aan het project-MER af te toetsen aan het scopingsadvies. Na de voorlopige goedkeuring door de dienst Mer kan het MER tijdens de vergunningsaanvraag enkel afgekeurd worden op basis van nieuwe informatie uit het openbaar onderzoek of de adviesvraag in het kader van de vergunningsaanvraag. De dienst Mer neemt binnen de 30 dagen na ontvangst (betekening na 40 dagen) een beslissing over deze voorlopige goed- of afkeuring. Op vraag van dienst Mer en in onderling overleg met initiatiefnemer kan een langere termijn worden afgesproken.

Inhoud van het project-MER bij verzoek tot voorlopige goedkeuring: Een ontwerp van het project-MER waarbij rekening gehouden werd met Artikel 4.3.7 §1 van DABM en in voorkomend geval met het scopingsadvies.

Gezien deze milieueffectrapportage verder bouwt op het op 1 december 2009 goedgekeurde project-MER voor de bouw en werking van pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen in het Albertkanaal (voor de locaties Wijnegem, Olen, Ham, Hasselt, Diepenbeek en Genk - referentie PRMER-0297) wordt er voor geopteerd om het ontwerp-MER voor de geplande installaties op de locaties Diepenbeek en Genk gebundeld met de aanmelding in te dienen.

Gezien de MER-voorgeschiedenis en het feit dat geen reacties van individuele burgers ontvangen waren tijdens de vorige milieueffectrapportage is een openbare raadpleging voorafgaand aan de vergunningsprocedure niet noodzakelijk. Een scopingsadvies en een verzoek tot voorlopige goedkeuring van het MER door de dienst Mer voorafgaand aan de vergunningsprocedure worden wel nuttig geacht ten behoeve van een vlot vergunningsproces.

1.5.3.3 Rol van het MER in de besluitvorming

Het MER dient als hulp bij de besluitvorming omtrent de omgevingsvergunning. De rol van het MER hierin is om eventuele bezwaren te weerleggen of te staven. Bovendien moeten de conclusies, getrokken in dit MER, ook doorwerken in de besluitvorming.

In alle gevallen is het belangrijk in gedachten te houden dat het MER de besluitvorming ondersteunt, maar ze niet dicteert. Het MER levert informatie aan met betrekking tot de effecten op het milieu van het project of zijn mogelijke alternatieven. Die informatie wordt door de besluitvormer mee in overweging genomen bij zijn autonome afweging van verschillende belangen; het milieubelang is daarbij maar één belang naast bijvoorbeeld financiële, economische, sociale of maatschappelijke belangen.

De manier waarop een milieueffectbeoordeling doorwerkt in de besluitvorming kan verschillende vormen aannemen. In een aantal gevallen kan het onderzoek informatie aandragen die er toe leidt dat beslist wordt het project niet uit te voeren, omdat de effecten ervan te negatief zijn en/of de kosten om deze effecten te voorkomen of te milderen te hoog. In een aantal andere gevallen zal uit het onderzoek blijken dat de milieugevolgen van het project verwaarloosbaar zijn, zodat het initiatief ongewijzigd kan uitgevoerd worden. In de meeste gevallen zal, voor MER-plichtige initiatieven, de situatie tussen deze twee extremen gesitueerd zijn: het project heeft wel een aantoonbaar effect op het milieu, maar dit effect is niet van die aard dat het de realisatie ervan in de weg staat. De rol van het MER bestaat er in die gevallen in essentie in handvaten aan te reiken aan de besluitvormer, de vergunningverlener en de initiatiefnemer met betrekking tot de wijze waarop het project kan aangepast worden om de effecten zoveel mogelijk te voorkomen of te milderen tot ze niet meer als ‘aanzienlijk’ moeten beschouwd worden.


RUIMTELIJKE, ADMINISTRATIEVE, JURIDISCHE EN BELEIDS-MATIGE SITUERING VAN HET PROJECT

2.1 Ruimtelijke situering en bodemgebruik

De bouw van de installaties is gesitueerd op het grondgebied van de gemeentes Diepenbeek en Genk in de provincie Limburg. De sluizen bestaan telkens uit 2 sassen (136 m op 16 m) en een duwvaartsluis (200 m op 24 m).

Aan de sluis te Genk zijn een spoorwegbrug en verschillende constructies aanwezig op de linkeroever. De pompinstallatie en waterkrachtcentrale zal opgericht worden op de rechteroever.

De installatie in Diepenbeek zal gebouwd worden op de linkeroever van het Albertkanaal.

De situering van de verschillende sluizen op het Albertkanaal wordt weergegeven op Figuur 2-1.

Figuur 2-1 Situering van de sluiscomplexen van Genk, Diepenbeek, Hasselt, Ham, Olen en Wijnegem

op het Albertkanaal en status van de pompinstallaties en waterkrachtcentrales

2.2 Administratieve voorgeschiedenis

Het project voor de bouw van pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen van het Albertkanaal heeft een lange voorgeschiedenis.

Reeds in 2000 werd de werkgroep EUWAT (Energie uit Waterkracht) opgericht door toenmalig minister van Openbare Werken om de mogelijkheden qua waterkracht in beeld te krijgen. In september 2000 werd overgegaan tot een openbare aanbesteding, hiervoor werden vijf offertevragen uitgeschreven (1 per waterwegbeheerder), waarbij een exploitant werd gekozen op basis van volgende gunningscriteria:

Jaarlijkse energetische opbrengst De variabele retributie

Tractebel 2 Ruimtelijke, administratieve, juridische en beleidsmatige situering van het project 15

De waarde van het technisch voorstel De gevraagde investeringsinterventies De uitvoeringstermijn

Het bestek vermeldde het eerste gunningscriterium veruit als het meest belangrijke, zodat de keuze viel op de inschrijver die op dit criterium goed scoorde. De Vlaamse regering heeft bij de goedkeuring van de gunning op 14 december 2001 voor het bestek van de toenmalige Dienst voor de Scheepvaart, nodige maatregelen opgelegd om tijdens de onderhandelingen met de gekozen concessionaris de bescherming van het visbestand te verzekeren. De gekozen exploitant trok zich uit het project terug, hetgeen mogelijk wijst op een grote invloed van visvriendelijke maatregelen op de rendabiliteit van het project.

De toenmalige minister bevoegd voor Openbare werken, Energie, Leefmilieu en Natuur heeft dan het initiatief genomen om door de vorming van een multidisciplinaire werkgroep het project voor de installatie van pompinstallaties en waterkrachtcentrales terug op te starten vanaf 2006. In deze werkgroep zitten alle relevante organisaties. Ze onderzoekt de technische en ecologische randvoorwaarden voor de vereiste installaties met een aanvaardbare impact op de vissterfte op het kanaal. Ook vanuit het beleidsdomein Leefmilieu, Natuur en Energie werd een kadertekst opgesteld waarbinnen de realisatie van het project moet plaatsvinden. Belangrijke aandachtspunten die hieruit geselecteerd kunnen worden, zijn:

Er moet uitgegaan worden van de best beschikbare techniek bij de keuze van de installaties. Hierbij kan als belangrijk achtergronddocument de ‘Multidisciplinaire studie naar visvriendelijke technieken bij kleinschalige waterkrachtcentrales’ (Waterbouwkundig Laboratorium, Resource Analysis, IMDC, 2004) gebruikt worden.

De Waterbeleidsnota (goedgekeurd 8/04/2005) die stelt dat verder onderzoek naar de efficiëntie, haalbaarheid en visvriendelijkheid van bestaande waterkrachtcentrales moet gevoerd worden.

Gezien het belang van het Albertkanaal voor trekvissen en zijn functie als alternatieve hoofdmigratieroute en het belang van de hengelsport op het kanaal met bijhorende inspanningen voor de bevordering van de visstand, is een visvriendelijk systeem wenselijk.

Gezien het belang van een visvriendelijke pompen waterkrachtinstallatie werd een evaluatieperiode voorzien voor twee installaties (Ham en Olen). Er werd door de initiatiefnemer in een monitoringsprogramma van een jaar voorzien en op basis van de verkregen resultaten van deze monitoring zal al dan niet met de nodige aanpassingen verder gegaan worden met de bouw van de overige installaties. Om een onderbouwde keuze te maken voor het type installatie en om een monitoringsprogramma op te stellen, werd ervoor gekozen een MER te laten opmaken voor de bouw en in werking stelling van de installaties.

Dit MER werd opgemaakt in de periode 2007 – 2009. De richtlijnen zijn op 28 mei 2008 gepubliceerd, op 1 december 2009 werd het project-MER ‘Bouw en werking van pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen van het Albertkanaal’ (PR0297) door de dienst Mer goedgekeurd. Het MER bestudeerde de impact van de bouw van pompinstallaties en waterkrachtcentrales op zes sluizen: Genk, Diepenbeek, Hasselt, Ham, Olen en Wijnegem. Doelstellingen van het project waren het terugpompen van kanaalwater tijdens periodes van watertekort, energieopwekking met turbines tijdens periodes van voldoende waterafvoer en het bevorderen van vismigratie.

Tijdens deze procedure werd vastgesteld dat er nog leemten in de kennis waren over de combinatie waterkrachtcentrale/pompwerking en de bijzondere afmetingen van de vijzels in relatie tot het aspect vismigratie. Op basis van de ontvangen adviezen op het MER werd beslist om de eerste installaties te bouwen en op basis van monitoringgegevens te beslissen welke bijkomende maatregelen nodig zouden zijn om negatieve effecten op de visbestanden en vismigratie te milderen. Op deze manier konden ook de later te bouwen installaties geoptimaliseerd worden.

De bouw van de vijzelpompinstallaties te Ham en Olen zijn gerealiseerd in de periode 2010-2014. Door het INBO is voor de installatie te Ham monitoring uitgewerkt en is een evaluatiestudie opgemaakt waarvan de resultaten in 2017 ter beschikking zijn gekomen.

De bouw van de installatie te Hasselt werden nog vergund (2016) op basis van het MER van 2009. De bouw is aangevangen in 2017. De gewestelijk stedenbouwkundig ambtenaar adviseerde om het MER van


2009 te actualiseren voor de nog te bouwen installaties te Genk, Diepenbeek en Wijnegem op basis van de vismonitoringresultaten en de geluidsmetingen.

Voorliggend (ontwerp-)MER brengt de effecten van de verder uitgewerkte inpassing van de installaties in beeld.

2.3 Juridische en beleidsmatige randvoorwaarden

In Tabel 2-1 wordt een beknopt overzicht gegeven van de juridische en beleidsmatige randvoorwaarden en hun relevantie voor voorliggend project. Indien relevant, wordt verder ook verwezen naar de bijhorende figuren of paragrafen die de juridische en beleidsmatige randvoorwaarden uitgebreider toelichten.

Daarbij houdt een verwijzing naar een decreet of besluit ook impliciet een verwijzing in naar eventuele latere wijzigingen aan dat decreet of besluit, net als een verwijzing naar de onderliggende uitvoeringsbesluiten.


Tabel 2-1 Overzichtsmatrix juridische en beleidsmatige randvoorwaarden

Randvoorwaarde Inhoudelijke beschrijving Relevant Bespreking relevantie Discipline/hoofd-stuk

Maasafvoerverdrag (tot stand gekomen in 1995 en in 2002 aangepast)

Verdrag tussen Vlaanderen en Nederland waarin onder meer de wateraftappingen uit de Maas door Nederland en België worden geregeld en waarin beschreven staat hoe het Maaswater in periodes van lage afvoer moet worden verdeeld tussen de Maas zelf, het Albertkanaal, de Kempische Kanalen en het Nederlandse kanalenstelsel. Het Maasafvoerverdrag bepaalt ook dat bij lage Maasafvoeren elke partij moet besparen op het watergebruik volgens opgelegde besparingsscenario’s.

Ja Voor zowel het Vlaams als het Nederlandse watergebruik voor de instandhouding van de doorvaart, irrigatie, drinkwaterwinning en dergelijke, zijn duidelijke debietverdelingen in functie van de Maasafvoer gegeven. Verder zijn Vlaanderen en Nederland overeengekomen dat ze bij voldoende Maasafvoer bijkomend water kunnen onttrekken en dit tot een maximum van ieder 35 m³/s.

Juridische basis voor project, verantwoording

Decreet betreffende de omgevingsvergunning (goedgekeurd op 23 april 2014 en bekrachtigd op 25 april 2014 (B.S. 23 oktober 2014)) en uitvoeringsbesluiten van 13 februari 2015 en 27 november 2015.

Sinds 23 februari 2017 is de omgevingsvergunning van kracht. De omgevingsvergunning verenigt en vervangt de voormalige stedenbouwkundige vergunning en de milieuvergunning. De omgevings¬vergunning voor een ingedeelde inrichting of activiteit geldt voor onbepaalde duur. De inhoudelijke bepalingen zoals de doelstellingen, de beoordelingsgronden en de regels over wat vergunningsplichtig of meldingsplichtig is, zijn in de Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening en de nieuwe titel V van het DABM te vinden. Titel V van het DABM bevat ook een aantal essentiële bepalingen over de milieuvoorwaarden (hun inhoud, onderlinge verhouding, evaluatie en afwijkingsprocedure).

Ja Voor de bouw en de exploitatie van de waterkracht- en pompinstallaties is een omgevingsvergunning noodzakelijk. Voor liggend MER maakt deel uit van de vergunningsaanvraagprocedure.

Procedure en procesverloop, zie paragraaf 1.5.2

Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening

De Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening is een coördinatie van het decreet ruimtelijke ordening. De Codex voert vernieuwingen in op drie belangrijke punten: vergunningen, planologie en handhaving ten einde vereenvoudigde en transparantere procedures te bekomen en een grotere rechtszekerheid voor burgers en lokale besturen te garanderen.

Ja Zie verder in deze tabel onder “Gewestplan”, “Gemeentelijke plannen van aanleg” en “structuurplannen”.

Ontwikkelingsscenario voor toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen, verantwoording

Gewestplan

Gewestplan nr. 19 “Hasselt-Genk”, gewijzigd op 06-10-2000

Gewestplannen bevatten stedenbouwkundige voorschriften inzake de bestemming, de inrichting en/of het beheer van gronden

Bestemmingswijzigingen gebeuren via ruimtelijke uitvoeringsplannen. Zolang er geen goedgekeurd ruimtelijk uitvoeringsplan is opgemaakt, gebeurt een

Ja Alle sluizencomplexen liggen in dezelfde grondbestemming namelijk ‘bestaande waterwegen’ (1504).

Deze sluizen zijn omgeven door:

Sluizencomplex Diepenbeek: Bosgebieden (0800) – Agrarische gebieden (0900)

Ontwikkelingsscenario



bestemmingswijziging via een BPA. Een ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP) bevat stedenbouwkundige voorschriften inzake de bestemming, de inrichting en/of het beheer. Het RUP werkt de algemene afspraken van het structuurplan juridisch verder uit. RUP’s komen in plaats van BPA’s en het gewestplan. Zolang er geen goedgekeurd ruimtelijk structuurplan is, kunnen geen ruimtelijke uitvoeringsplannen worden gemaakt zoals voorzien in het decreet van 18 mei 1999.

Sluizencomplex Genk: Industriegebieden (1000)

Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) (23 september 1997, wettelijke basis in het decreet van 24 juli 1996)

Geeft een visie op de ruimtelijke ontwikkeling van Vlaanderen en legt de krachtlijnen vast van het ruimtelijk beleid naar de toekomst

Ja Volgende algemene ontwikkelingsperspectieven zijn van belang voor het Albertkanaal:

De Vlaamse economische potenties worden versterkt met de uitbouw van een moderne infrastructuur en het formuleren van een aantal ruimtelijke randvoorwaarden in de concentratiegebieden voor economische activiteit waaronder de gemeenten gelegen in het netwerk van het Albertkanaal.

Het Albertkanaal is van doorslaggevende betekenis voor de economische structuur van Vlaanderen. Het is de basis van een economisch netwerk op Vlaams niveau.

Het Albertkanaal behoort tot het hoofdwaterwegennet, dit heeft een internationale verbindende functie en ontsluit de belangrijkste economische knooppunten. Belangrijk voor dit hoofdwaterwegennet is het wegwerken van lokale knelpunten waaronder de knelpunten op de sectie Wijnegem-Antwerpen op het Albertkanaal en de verbreding van het Albertkanaal in het waterscheidingsgebied tussen Schelde en Maas te Eigenbilzen.

Uitwerking van een ruimtelijke visie op het economische netwerk van het Albertkanaal en op de specifieke economische knooppunten


Witboek Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (goedgekeurd op 30 november 2016)

Het Witboek Beleidsplan Ruimte Vlaanderen is een beleidsverklaring van de Vlaamse Regering die de strategische krachtlijnen schetst voor de ruimtelijke ontwikkeling voor de volgende decennia. Het is een belangrijke formele stap op weg naar het Beleidsplan

Ja Het Vlaams ruimtelijk beleid maakt zich sterk voor een goede integratie van Vlaanderen in de Noordwest-Europese delta om zo samen met andere verstedelijkte gebieden een competitieve en innovatieve omgeving in de wereld te blijven. De krachtlijnen binnen deze opgave zijn het




Ruimte Vlaanderen, dat het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen zal vervangen. De Vlaamse Regering formuleert in het witboek doelstellingen, ruimtelijke ontwikkelingsprincipes en activiteiten die de basis zullen vormen om de ruimte van Vlaanderen te transformeren.

versterken van de ruimtelijke ruggengraat voor de kenniseconomie, de logistieke draaischijf duurzaam en multimodaal uitbouwen en het energiesysteem aanpassen aan de energietransitie. Het Economisch Netwerk Albertkanaal, inclusief de Albertknoop en de poort Genk wordt als een van de voornaamste Vlaamse onderdelen van het logistieke netwerk genoemd.

Ruimtelijk structuurplan Limburg

(goedgekeurd op 12 februari

2003)

Geeft een langetermijnvisie op de ruimtelijke ontwikkeling van de provincie Limburg.

Ja De zone van het Albertkanaal wordt een economisch netwerk genoemd. Er bevindt zich een grote concentratie aan bedrijventerreinen en het gebied is multimodaal ontsloten. Het heeft een economische betekenis op Vlaams niveau en is een belangrijke transportas over het water van de Antwerpse haven naar het Ruhrgebied.

Als een van de belangrijkste onderdelen van het Netwerk Midden-Limburg creëert het samenhang in de hoofdruimte, het is belangrijk voor het gemeenschappelijk beeld en niet enkel belangrijk voor de ontsluiting van de hoofdruimte maar ook als locatie voor bijkomende ontwikkelingen. Het gebied rondom het Albertkanaal heeft mogelijkheden voor een verdere ruimtelijk-economische ontwikkeling.

In het onderdeel “Gewenste ruimtelijk-economische structuur”, worden enkele belangrijke doelstellingen die relevant zijn voor het projectgebied, samengevat:

ontwikkelen van watergebonden bedrijven langsheen de kanalen

ontwikkelen van logistiek, distributie en overslag op enkele multmodiaal ontsluitbare plaatsen.


Ruimtelijk structuurplan provincie Antwerpen (goedgekeurd op 10 juli 2001, addendum goedgekeurd op 4 mei 2011))

Geeft een langetermijnvisie op de ruimtelijke ontwikkeling van de provincie Antwerpen.

Ja Het Albertkanaal behoort tot de hoofdstructuur van het waterwegennet en beslaat de oost-west gerichte as in de provincie Antwerpen. Het vormt een belangrijke lineaire deelruimte die structuurbepalend is op Vlaams niveau. De bundeling van infrastructuren rond het Albertkanaal en de E 313 maakt dit gebied een toplocatie voor economische concentraties. De ruimtelijke verweving van economische ontwikkelingen binnen een waardevol natuurlijk kader is de belangrijkste uitdaging voor deze deelruimte.




In het richting gevend gedeelte stelt men dat zijn potentie ligt in de relatie met de Antwerpse haven, uitgedrukt in een samenwerkingsverband en in een sterke economische hoofdfunctie. Het creëren van een interne structuur voor het gebied kan het netwerk vorm geven. Het Albertkanaal heeft potenties, deze moeten benut worden om de economische hoofdfunctie te versterken.

Gemeentelijk ruimtelijk structuurplan Diepenbeek (goedgekeurd door de gemeenteraad in januari 2006)

Geeft een langetermijnvisie op de ruimtelijke ontwikkeling van de gemeente Diepenbeek

Ja De gemeente is voorstander van regionale bedrijvigheid langs het Albertkanaal, maar deze moet krachtig gebundeld zijn en sterk gebufferd worden naar de woonomgeving. De bedrijfsactiviteiten mogen de woonkwaliteit niet hinderen.

Ontwikkelingsscenario voor toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen

Gemeentelijk ruimtelijk structuurplan Genk (goedgekeurd door de gemeenteraad op 15 december 2005)

Geeft een langetermijnvisie op de ruimtelijke ontwikkeling van de stad Genk

Ja Het Albertkanaal is als waterloop structuurbepalend voor de provincie. Structurerende hydrografische elementen spelen als landschappelijke element en als netwerk een belangrijke rol. Behoud en herkenbaarheid van het element staan centraal bij ruimtelijke ingrepen.

Ontwikkelingsscenario voor toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen

Decreet van 5 april 1995 houdende algemene bepalingen inzake milieubeleid (DABM), Titel V.

Besluit van de Vlaamse Regering van 1 juni 1995 houdende algemene en sectorale bepalingen inzake milieuhygiëne (VLAREM II)

Besluit van de Vlaamse Regering houdende bijkomende algemene en sectorale milieuvoorwaarden voor GPBV-installaties (VLAREM III)

VLAREM I en het milieuvergunningsdecreet werden opgeheven op 23/02/2017 bij de inwerkingtreding van het omgevingsvergunningendecreet (zie hoger).

In VLAREM II zijn de algemene en sectorale milieuvoorwaarden, gekoppeld aan de vergunning tot exploitatie van een hinderlijke inrichting opgenomen. Bijlage I bevat de indelingslijst.

Ja Specifieke voorwaarden inzake geluidshinder, luchtemissies, watergebruik ... worden besproken onder de respectieve disciplines

Water

Geluid en trillingen

In VLAREM III zijn de milieuvoorwaarden opgenomen die van toepassing zijn op de GPBV-inrichtingen (bedrijven die een grote milieu-impact hebben, IPCC). Het betreft zowel algemene voorwaarden (waaronder het principe dat steeds de Beste Beschikbare Technieken (BBT) moeten toegepast worden), als sectorale voorwaarden.

De geplande waterkracht- en pompinstallaties zijn geen GPBV-inrichtingen op het vlak van emissies naar lucht.



Duurzaam Materialendecreet (24 juni 2011) en Vlaams Reglement voor het duurzaam beheer van materiaalkringlopen en afvalstoffen (VLAREMA) (17 februari 2012)

Het VLAREMA bouwt verder op het Vlaams Reglement inzake Afvalvoorkoming en -beheer (VLAREA) uit 1997 en voert het Materialendecreet uit dat de basis is voor de overgang van een afvalstoffenbeleid naar een duurzaam materialenbeleid.

Ja Bij de inrichtingswerkzaamheden kunnen mogelijk materialen vrijkomen die bij hergebruik onder de VLAREMA-reglementering vallen (bv. gebruik van uitgegraven grond als bouwstof).

Bodem

Decreet betreffende de bodemsanering en de bodembescherming (27 oktober 2006) en VLAREBO

Het decreet voorziet in een regeling voor de identificatie van verontreinigde gronden, een grondinformatieregister, een regeling voor nieuwe en voor historische bodemverontreiniging en een bijzondere regeling voor grondverzet. VLAREBO bevat onder meer , bodemsaneringsnormen, normen voor hergebruik van bodem, …

Ja Bij OVAM zijn de beschikbare gegevens geraadpleegd binnen het studiegebied.

Een eerste analyse op basis van de overzichtskaart van de bodemonderzoeken in Vlaanderen (raadpleging op 25-04-2017) blijken binnen het projectgebied geen beschrijvende bodemonderzoeken uitgevoerd of bodemsaneringsprojecten te zijn opgestart. In de omgeving van de sluizencomplexen zijn op andere percelen wel bodemonderzoeken of saneringsprojecten uitgevoerd.

Bodem

Wet op de onbevaarbare waterlopen

Basiswet van 28 december 1967 en later aangevuld door het Decreet van 21 april 1983 houdende de ruiming van onbevaarbare waterlopen.

Regelt het beheer van en werken aan de onbevaarbare waterlopen

Ja De aanwezigheid van onbevaarbare waterlopen in de gebieden is beperkt tot enkele kleine afvoergrachten en enkele grotere lopen van tweede en derde categorie bevinden zich in een nabije omtrek van de sluizencomplexen:

Diepenbeek: Stiemer (tweede categorie)

Genk: Stiemer (tweede categorie)- Winterbeek (tweede categorie)- Menbeek (tweede categorie)

Water

Kwaliteitsnormen oppervlaktewater

Besluit van 8 december 1998 en Besluit houdende algemene en sectorale bepalingen inzake milieuhygiëne (VLAREM II) van 1 juni 1995

Legt de kwaliteitsdoelstellingen van de waterlopen vast Ja Het Albertkanaal heeft als bestemming viswater en de productie van drinkwater.

De stromen die zich in de nabije omtrek bevinden hebben de bestemming viswater (Wezelse beek) of basiskwaliteit (Stiemer-Dode beek-Stiemer-Menbeek-Winterbeek).

De kleine grachten die het projectgebied doorkruisen dienen te voldoen aan de basiswaterkwaliteit.

Water

Grondwaterdecreet (24 januari 1984)

Vormt de basis voor zowel de kwalitatieve bescherming van het grondwater als voor het grondwatergebruik en voorziet in de afbakening van waterwingebieden en beschermingszones rond drinkwaterwinningsgebieden

Ja Relevant wanneer een bemaling wordt toegepast. Dit is normaal niet nodig wanneer aan de installaties zelf wordt gewerkt maar eventueel wel indien bijkomende bypasses of vistrappen worden gegraven. Het opgepompte debiet is



afhankelijk van de hoogte van de grondwatertafel, de bemalingsdiepte en de doorlaatbaarheid van de bodem. Afhankelijk van het verwachte opgepompte debiet van de bemaling dient, indien uitgevoerd, door de contractant een milieuvergunning aangevraagd te worden.

De Kaderrichtlijn Water (KRW) (RL 2000/60/EG) (22 december 2000)

Sinds 22 december 2000 is de Europese kaderrichtlijn Water van kracht. De richtlijn vormt het raamwerk voor het integraal waterbeleid van de Unie én van de lidstaten, die de Europese regelgeving naar eigen wetgeving moeten omzetten. Het doel van deze richtlijn is een kader op te stellen voor de bescherming van landoppervlaktewater, overgangswater, kustwateren en grondwater, waarmee ondermeer aquatische ecosystemen en wat de waterbehoeften ervan betreft, terrestrische systemen en waterrijke gebieden die rechtstreeks afhankelijk zijn van aquatische ecosystemen, voor verdere achteruitgang worden behoed en beschermd en verbeterd.

In Vlaanderen gebeurt de omzetting via het decreet betreffende het integraal waterbeleid.

Ja De Kaderrichtlijn Water verplicht de lidstaten van de Europese Unie om al hun oppervlaktewater per 2015 in een goede ecologische toestand te brengen. Beoordeling vindt plaats aan de hand van biologische kwaliteitselementen, waaronder de leefbaarheid voor kenmerkende migrerende soorten.

Water

Decreet Integraal Waterbeleid (18 juli 2003)

Het decreet legt de doelstellingen en beginselen van integraal waterbeleid vast, de multifunctionaliteit van watersystemen wordt hierin sterk benadrukt, het reikt een aantal instrumenten aan om het integraal waterbeleid beter in de praktijk te kunnen brengen: de watertoets, oeverzones, de instrumentenmix verwerving van onroerende goederen, aankoopplicht en vergoedingsplicht en de informatieplicht voor vastgoed in overstromingsgevoelig gebied, het bepaalt hoe de watersystemen ingedeeld worden in stroomgebieden en stroomgebiedsdistricten, bekkens en deelbekkens en het vertaalt de indeling in watersystemen door in de organisatiestructuur en de planning voor het integraal waterbeleid. Elk project moet aan watertoets onderworpen worden. Het uitvoeringsbesluit over de watertoets geeft de lokale, provinciale en gewestelijke overheden, die een vergunning moeten afleveren,

Ja De doelstellingen zijn van toepassing.

Volgens het decreet Integraal Waterbeleid moet vrije vismigratie tegen 2010 mogelijk zijn voor alle vissoorten in alle hydrografische stroomgebieden en moeten nieuwe migratieknelpunten vermeden worden. De eerste jaren zal Vlaanderen zich toespitsen op waterlopen met een hoge structuurdiversiteit en waterlopen met bedreigde soorten. Momenteel werken alle waterloopbeheerders samen aan vrije vismigratie op een netwerk van zo'n 3.000 km prioritaire waterloop.

Water/ Watertoets



richtlijnen voor de toepassing van de watertoets.

Besluit van de Vlaamse Regering tot wijziging van diverse bepalingen van het besluit van de Vlaamse Regering van 20 juli 2006 tot vaststelling van nadere regels voor de toepassing van de watertoets, tot aanwijzing van de adviesinstantie en tot vaststelling van nadere regels voor de advies-procedure bij de watertoets, vermeld in het artikel 8 van het decreet van 18 juli 2003 betreffende het integraal waterbeleid, en van het besluit van de Vlaamse Regering van 12 december 2008 tot uitvoering van titel XVI van het decreet van 5 april 1995 houdende algemene bepalingen inzake milieubeleid (B.S.12 januari 2015) (12 december 2014)

Het uitvoeringsbesluit watertoets geeft richtlijnen voor de toepassing van de watertoets aan de lokale, provinciale en gewestelijke overheden die vergunningen afleveren.

De watertoets houdt in dat bij de beslissing over een vergunning, plan of programma, rekening gehouden wordt met de mogelijke nadelige gevolgen ervan voor het watersysteem en voor de functies die het watersysteem voor de mens vervult.

Ja Bij elke beslissing over een vergunning moet nagaan worden of een voorgenomen actie al dan niet een schadelijk effect heeft op het watersysteem. Als de te vergunnen activiteiten daarentegen wel een schadelijk effect kunnen veroorzaken, moet de overheid voorwaarden opleggen om dat schadelijk effect te voorkomen, te beperken, te herstellen of, wat infiltratie van hemelwater of vermindering van ruimte voor het watersysteem betreft, te compenseren. Zo het schadelijk effect betrekking heeft op de kwantiteit van het grondwater, kan slechts een vergunning worden toegestaan indien er een groot maatschappelijk belang mee gemoeid is. Indien het schadelijk effect niet voorkomen, beperkt, hersteld of gecompenseerd kan worden, moet de vergunning geweigerd worden. In het MER dienen de elementen aangereikt te worden die kunnen gebruikt worden voor deze watertoets.

Water

Waterbeheerplanning - stroomgebiedbeheerplannen voor Schelde en Maas 2016-2021, vastgesteld door de Vlaamse Regering op 18 december 2015

Per bekken wordt om de zes jaar een integraal waterbeheerplan opgesteld, een gezamenlijk plan van de verschillende waterbeheerders en andere betrokkenen. Het integraal waterbeheerplan voor het bekken wordt als bekkenspecifiek deel toegevoegd aan het stroomgebiedbeheerplan voor de Schelde. Elk jaar wordt via een Wateruitvoeringsprogramma (WUP) gerapporteerd over de uitvoering van het bekkenspecifieke deel voor elk bekken. Het WUP bevat ook een uitvoeringsplan voor de volgende jaren.

Ja In de periode 2009-2013 waren er drie jaren zonder diepgangbeperking (2009-2012 en 2013) en twee jaren met diepgangbeperkingen (2010-2011), in 2011 werd dit als onaanvaardbaar beoordeeld. Deze diepgangbeperkingen hebben een significant negatieve impact op de laadcapaciteit van de schepen. Door de bouw van pompinstallaties op de sluizencomplexen van het Albertkanaal zal de impact van langdurige droogteperiodes op de scheepvaart verminderen. De WUP’s voor beide deelbekkens vermelden het bouwen van de waterkrachtcentrales en pompinstallaties op de sluizencomplexen als oplossing om enerzijds bij laagwaterscenario’s voldoende schuttingwater te kunnen terugpompen om te kunnen voldoen aan het verdrag tussen het Vlaamse gewest en Nederland inzake de verdeling van

Verantwoording project, Water



Maaswater, en om anderzijds bij voldoende debiet energie te kunnen opwekken.

Stedenbouwkundige verordening inzake hemelwaterputten, infiltratie- en buffervoorzieningen en gescheiden lozing van afvalwater en hemelwater (goedgekeurd op 1 oktober 2004)

Dit besluit omvat de minimale voorschriften voor de lozing van niet-verontreinigd hemelwater, afkomstig van verharde oppervlakken. Het algemeen uitgangsprincipe hierbij is dat hemelwater in eerste instantie zoveel mogelijk gebruikt wordt. In tweede instantie moet het resterende gedeelte van het hemelwater worden geïnfiltreerd of gebufferd, zodat in laatste instantie slechts een beperkt debiet vertraagd wordt afgevoerd.

Neen Ter hoogte van de pompinstallaties worden beperkte bijkomende verhardingen aangelegd.

Water

Wet op de Riviervisserij (21 juli 1954).

Besluit van de Vlaamse Regering van 20 mei 1992 tot uitvoering van de wet van 1 juli 1954 op de Riviervisseij.

Europese visserijministers hebben op 11 juni 2007 overeenstemming bereikt over bescherming van de paling, schol, tong en blauwvintonijn.

In België worden vissen beschermd door de Wet op de Riviervisserij van 1 juli 1954. Deze wet krijgt zijn uitvoering in een aantal uitvoeringsbesluiten.

De laatste wijziging van de regelgeving inzake openbare visserij dateert van 23 december 2005.

De Vlaamse Regering heeft het besluit van 20 mei 1992 tot uitvoering van de wet op de riviervisserij gewijzigd.

Doel van het Europese palingplan is dat 40 procent van de volwassen paling vanuit de binnenwateren weer de zee moet kunnen bereiken om te paaien. In 2013 moet 60 procent van de gevangen jonge paling die vanuit de Atlantische Oceaan in Europese kustwateren aankomt, de zogeheten glasaal, weer in de binnenwateren worden uitgezet om de palingstand te versterken.

De paling werd bovendien erkend als bedreigde diersoort, waardoor de internationale handel afhankelijk wordt van vergunningen.

Ja Ondermeer de volgende vissoorten die na 1990 tijdens visbestandsopnames nog in het Albertkanaal werden aangetroffen, zijn beschermd door de Wet op de Riviervisserij : Rivierprik en Bittervoorn, Atlantische Zalm en Zeeforel.

Biodiversiteit

Verdrag van Bern inzake het behoud van de in het wild levende dieren en planten en hun natuurlijk leefmilieu in Europa. Opgemaakt te Bern op 19 september 1979 en goedgekeurd bij wet van 20 april 1989.

Bevat lijst met ondermeer vissoorten die moeten beschermd worden. Dit verdrag is in België in werking getreden op 1 oktober 1990. In artikel 2 wordt het belang van trekkende soorten erkend. Telkens wanneer het mogelijk en wenselijk is, moeten maatregelen genomen worden om het behoud van dergelijke soorten te verzekeren. Hierbij moet bijzondere aandacht worden geschonken aan trekkende soorten waarvan de mate en

Ja Ondermeer de volgende soorten die na 1990 tijdens visbestandsopnames nog in het Albertkanaal werden aangetroffen, zijn opgenomen in de bijlage III van het verdrag van Bern inzake het behoud van de in het wild levende dieren en planten en hun natuurlijk leefmilieu in Europa:

- Vetje

Biodiversiteit



Verdrag van Bonn inzake de bescherming van trekkende wilde diersoorten van 23 juni 1979 en bekrachtigd door de wet van 27 april 1990 houdende goedkeuring van het Verdrag inzake de bescherming van trekkende wilde diersoorten, en van de bijlagen I en II, opgemaakt te Bonn op 23 juni 1979

de aard van de bescherming niet gunstig is. Bovendien is de noodzaak erkend tot het nemen van maatregelen om te voorkomen dat een trekkende soort een bedreigde soort wordt. In het bijzonder moet voor alle trekkende soorten onderzoek bevorderd of ondersteund worden of hieraan medewerking verleend worden. Ook trekkende vissoorten vallen uiteraard onder dit verdrag en dat geldt voor alle betrokken soorten, niet enkel voor de soorten vermeld in één van de bijlagen. Dit is niet enkel een interpretatie van deze internationale wetgeving naar de geest, maar ook naar de letter.

- Atlantische zalm

- Rivierprik

- Bittervoorn

- Europese meerval

Beneluxbeschikking betreffende vrije migratie vissoorten (26 april 1996).

Nieuwe Beneluxbeschikking betreffende vrije migratie vissoorten (16 juni 2009).

De regeringen dienen de vrije migratie van de vissoorten in alle hydrografische gebieden van de Benelux te verzekeren voor 1 januari 2010 ongeacht de beheerder.

De Benelux-landen hebben een een nieuwe – meer realistische – Benelux-beschikking vismigratie goedgekeurd. De in de vorige Benelux-beschikking van 1996 vooropgestelde timing (eind 2010) was te ambitieus.

De bedoeling van de nieuwe beschikking is nog steeds om de vrije vismigratie in de Benelux te herstellen door knelpunten in de ecologisch belangrijke waterlopen weg te werken. Daarbij bouwt ze voort op de succesvolle inspanningen die geleverd zijn met de vorige beschikking. Daarnaast:

legt ze de nadruk op de Europese beschermde soorten. In die zin legt de nieuwe beschikking daarmee een verband tussen de Kaderrichtlijn Water, de Habitatrichtlijn en de Aalverordening wat betreft de noodzaak voor vrije migratie;

stelt ze voor het wegwerken van deze knelpunten een timing voorop, afgestemd op de Europese Kaderrichtlijn Water (verschillende deadlines in 2015, 2021 en 2027);

Ja In Vlaanderen bestaat een gestructureerde aanpak op basis van een netwerk van geprioriteerde waterlopen (Monden et al., 2001).

Het Albertkanaal werd aangeduid als alternatieve hoofdmigratieweg voor vistrek tussen de Maas en de Schelde.

Biodiversiteit



wil ze bij de uitvoering van werken aan infrastructuur die een hindernis vormen, deze voor vissen passeerbaar maken;

wil ze vermijden dat nieuwe hindernissen – stuwen, waterkrachtturbines, pompen en gemalen – worden opgeworpen zonder oplossing voor de vrije migratie.

Europese Verordening tot vaststelling van maatregelen voor het herstel van het bestand van de Europese aal. (19 september 2007)

Deze verordening formuleert maatregelen met betrekking tot bescherming en instandhouding van de Europese Aal.

Ja De verordening bepaalt dat de lidstaten de plaatselijk afgestemde beheersmaatregelen moet toepassen om de doelstellingen te bereiken. Hiertoe behoren ondermeer maatregelen in functie van het herstel van de migratie van de aal of paling.

Biodiversiteit

Decreet betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu (21 oktober 1997)

Regelt de bescherming, ontwikkeling, beheer en herstel van de natuur en de natuurlijke milieus.

Ja Indien er zich ernstige effecten voordoen die mogelijk de natuurwaarden schaden worden milderende maatregelen voorgesteld.

De zorgplicht en het stand-still principe, belangrijke principes binnen dit decreet, vormen hierbij een duidelijk toetsingskader voor de discipline biodiversiteit. Het stand still principe betekent dat de bestaande natuurkwaliteit minstens behouden dient te blijven.

Biodiversiteit

.Besluit van de Vlaamse Regering tot vaststelling van nadere regels ter uitvoering van het decreet van 21 oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu.

Een van de belangrijkste gebiedsgerichte maatregelen is de ontwikkeling van een netwerk van uiterst waardevolle en gevoelige natuurgebieden, met name het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN) en het Integraal Verwevings- en Ondersteunend Netwerk (IVON).

In het VEN gelden een aantal algemene voorschriften. Het doel hiervan is minstens de bestaande natuur-kwaliteiten van het gebied te behouden. Op termijn zullen, in samenspraak met de verschillende gebruikers en eigenaars, ook specifieke maatregelen worden afgesproken om de bijzondere natuurwaarden te beschermen en te ontwikkelen. Die afspraken worden vastgelegd in een natuurrichtplan.

Het maatregelenbesluit behelst de maatregelen die algemeen gelden in VEN en IVON of die via

Ja Het sluizencomplex van Diepenbeek grenst aan het VEN-gebied ‘Vijvergebied Midden-Limburg’ (Grote eenheid natuur), het sluizencomplex van Hasselt ligt op ± 750m van het VEN-gebied ‘Vijvergebied Midden-Limburg’.

Geen VEN of IVON gebieden in de nabije omtrek van de sluizencomplexen te Genk.

Biodiversiteit



natuurrichtplannen gebiedsspecifiek kunnen worden ingevoerd.

Besluit van de Vlaamse Regering tot instelling van een vergunningsplicht voor de wijziging van vegetatie van lijnen puntvormige elementen. (16 juli 1997)

Het besluit is o.a. van toepassing op gebieden met als bestemming bosgebieden en bosgebieden met ecologische waarde zoals het betreffende projectgebied. In deze gebieden, terreinen en landschappen is elke wijziging van vegetatie en/of wijziging van lijnen puntvormige elementen verboden zonder voorafgaande en uitdrukkelijke schriftelijke vergunning van het College van burgemeester en schepenen of van de ambtenaar aangewezen door de Vlaamse minister.

Ja In het geval vegetatie wordt verwijderd dient de desbetreffende vergunning aangevraagd te worden.

Biodiversiteit

Vogel-, Habitatrichtlijn- en Ramsargebieden (Natura 2000)

Behandelt de afbakening van speciale beschermingszones (SBZ) inzake het behoud van de vogelstand, de natuurlijke habitats en wilde flora en fauna en de waterrijke gebieden (wetlands)

Ja Het sluizencomplex te Diepenbeek grenst aan het habitat- en vogelrichtlijngebied ‘de Maten’.

Er zijn geen NATURA2000 gebieden aanwezig bij de sluizencomplexen te Hasselt.

Er zijn geen Ramsargebieden aanwezig in een straal van 5 km.

Biodiversiteit

Besluit van de Vlaamse Regering tot vaststelling van de voorwaarde voor de erkenning van natuurreservaten en van terreinbeherende natuur-verenigingen en toekenning van subsidies. (27 juni 2003)

Omvat gebieden die van belang zijn voor het behoud en de ontwikkeling van natuur, aangewezen of erkend door de Vlaamse regering

Neen Er zijn geen erkende natuurreservaten aanwezig in een straal van 5 km rond de sluiscomplexen, behalve ter hoogte van het complex van Diepenbeek dat vlakbij het in 1956 erkende natuurreservaat E 004 ‘De Maten’ gelegen is. Sindsdien werd het reservaat systematisch uitgebreid waardoor de totale oppervlakte nu ongeveer 220 ha bedraagt.

Soortenbesluit van 15 mei 2009 In het Soortenbesluit wordt bepaald welke soorten dieren en planten beschermd zijn in het Vlaamse Gewest, en welke wettelijke gevolgen verbonden zijn aan die beschermde status . In de eerste plaats worden een reeks handelingen vermeld die verboden zijn ten aanzien van beschermde soorten. Het Soortenbesluit bevat een basis voor het vaststellen van Rode lijsten door de bevoegde minister.

Het Soortenbesluit bevat tevens de wettelijke basis voor het nemen van maatregelen inzake soortenbehoud. De meest prominente van die maatregelen is de

Ja In het project-MER zal worden nagegaan of het project een impact heeft op beschermde soorten.

Biodiversiteit



mogelijkheid voor de bevoegde minister om soortenbeschermingsprogramma’s vast te stellen.

Bosdecreet (13 juni 1990, gewijzigd 19 mei 2006)

Besluit van de Vlaamse Regering tot vaststelling van nadere regels inzake compensatie van ontbossing en ontheffing van het verbod op ontbossing.

(16 februari 2001)

Het bosbeheer wordt geregeld in het Bosdecreet. Dit decreet heeft tot doel het behoud, de bescherming, het beheer, het herstel van de bossen en van hun natuurlijk milieu en de aanleg van de bossen te regelen. Het is van toepassing zowel op de openbare bossen als op de privé-bossen.

Vooral hoofdstuk VIII Bosbescherming en meer bepaald art 90bis is belangrijk Het bosdecreet, uitgebreid met art. 90bis uit het decreet op natuurbehoud en het natuurlijk milieu (zie hoger) heeft tot gevolg dat elke ontbossing alleen nog mag worden vergund als de ontbossing gebeurt in functie van de uitvoering van werken van algemeen belang of in gebieden met bestemming woongebied en industriegebied of een met voormelde gebieden gelijk te stellen bestemming volgens de geldende plannen van aanleg.

Ja Gezien er op sommige locaties ontbost moet worden (locatie Diepenbeek), dient de regelgeving voor compensatie, in overleg met ANB, gevolgd te worden.

Met het oog op het behoud van een gelijkwaardig bosareaal wordt door de houder van de stedenbouwkundige vergunning tot ontbossing compensatie gegeven voor de ontbossing. De compensatie wordt gegeven in natura, door storting van een bosbehoudsbijdrage of door een combinatie van beide. Indien ervoor gekozen wordt te compenseren door een bijdrage in natura uit te voeren, dient deze bebossing te gebeuren op gronden overeenkomstig dit besluit.

Biodiversiteit

Besluit van de Vlaamse Regering tot vaststelling van regelen betreffende de aanwijzing of erkenning en het beheer van de bosreservaten

De Vlaamse Regering stelt vast voor welke bossen of bosgedeelten bijzondere beschermings- en beheersmaatregelen worden genomen omdat ze een ecologische en wetenschappelijke functie te vervullen hebben. Deze bossen worden vanaf de aanwijzing of erkenning bosreservaten genoemd.

Neen Er zijn geen bosreservaten in, of in de omgeving van de projectgebieden gelegen.

Beschermde planten- en diersoorten

(K.B. houdende maatregelen ter bescherming van bepaalde in het wild groeiende plantensoorten – K.B. betreffende de bescherming van vogels in het Vlaamse gewest – K.B. houdende maatregelen ter bescherming van bepaalde in het wild levende inheemse diersoorten – art. 51 van het natuurdecreet)

Regelt de bescherming van bepaalde planten- en diersoorten.

Ja De soorten die voorkomen in het projectgebied en die vermeld zijn in de bijlagen van het besluit, dienen beschermd te worden.

Biodiversiteit



Besluit van de Vlaamse regering houdende maatregelen inzake natuurbehoud op de bermen beheerd door publiekrechterlijke personen. (27 juni1984)

Het bermbesluit werd genomen in uitvoering van de Wet op het natuurbehoud. De doelstelling van het Bermbesluit is een natuurvriendelijk bermbeheer te stimuleren en via een aangepast maaibeheer met daartoe geschikt materieel en met het verbod tot gebruik van biociden.

Ja De bermen kaderend in het project dienen aan deze regelgeving te voldoen, met name:

Verbod van biociden

Niet maaien vóór 15 juni

Maaisel afvoeren

Niet lager dan 10 cm maaien

Biodiversiteit

Decreet van 12 juli 2013 betreffende het onroerend erfgoed (Onroerenderfgoeddecreet)

Besluit van de Vlaamse Regering van 16 mei 2014 betreffende de uitvoering van het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013 (Onroerenderfgoedbesluit)

Regelt de bescherming van monumenten, stads- en dorpsgezichten en landschappen en de instandhouding, het herstel en het beheer van beschermde landschappen.

Regelt de bescherming, het behoud, de instandhouding, het herstel en het beheer van het archeologisch patrimonium.

Het Onroerenderfgoeddecreet heft het vroegere Monumentendecreet (1976), het Archeologiedecreet van 1993 en het Landschapsdecreet (1996) op. Het decreet en bijbehorend uitvoeringsbesluit regelen het onroerenderfgoedbeleid van de Vlaamse overheid en vervangt de afzonderlijke decreten met betrekking tot monumenten, stads- of dorpsgezichten, landschappen en archeologie. Beide zijn in werking getreden op 1 januari 2015. Het decreet en -besluit bevatten de werkinstrumenten om het behoud en het beheer van landschappen, monumenten en archeologie te verbeteren (beschermen en beheren). Opvallende maatregelen zijn vooral gesitueerd op het vlak van archeologie en de bijkomende verantwoordelijkheden die lokale besturen kunnen opnemen. Met dit nieuwe decreet wordt het Europees Verdrag van Malta (1992) geïmplementeerd, waarbij Vlaanderen tegemoet komt aan de internationale bepalingen met betrekking tot het archeologisch erfgoed. Door de implementatie van het Verdrag komt de nieuwe onroerenderfgoedregelgeving tegemoet aan de internationale voorschriften en zijn er

Ja Buiten het sluizencomplex te Diepenbeek dat grenst aan het beschermd landschap ‘De Maten’, grenzen de sluizencomplexen niet aan beschermde landschappen. Het Albertkanaal is aangeduid als lijnrelict.

Er komen geen beschermde monumenten of stads- of dorpsgezichten voor in de directe omgeving van de sluizen.

In de directe omgeving van de sluizencomplexen komen geen gekende archeologische sites voor, in de ruimere omtrek zijn er enkele:

Sluizencomplex Diepenbeek: Brug/D1 (500 m - Steentijd)

Sluizencomplex Genk: Sledderloschans (570 m - 17de eeuw).

Enkele ankerplaatsen en relictzones bevinden zich in de onmiddellijke omgeving van het sluizencomplex van Diepenbeek (aangeduide ankerplaats De Maten (A70053)).

Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie



duidelijke bepalingen om archeologie beter en vroeger te integreren in bouwprojecten.

Oppervlaktedelfstoffendecreet (4 april 2003)

Streeft een duurzame ontwikkeling bij de ontginning van oppervlaktedelfstoffen na. Het reikt een aantal begrippen en indicatoren aan rond een duurzaam ontginningsbeleid. Verder analyseert het de behoefte voor de volgende vijf jaar aan oppervlaktedelfstoffen op basis van economische studies, marktverkennende onderzoeken en overleg. Het decreet bepaalt dat voor elk samenhangend oppervlaktedelfstoffengebied een bijzonder oppervlaktedelfstoffenplan opgesteld zal worden.

Ja Door uitgegraven gronden die bij de werken vrijkomen maximaal te herbruiken binnen het project kan op primaire delfstoffen bespaard worden.

Bodem

Masterplan voor de binnenvaart in Vlaanderen - Horizon 2020 (2014)

Het Masterplan geeft vorm aan het Vlaamse waterwegbeleid, het omvat de investeringen en initiatieven tot 2020 (met doorkijk tot 2030) die volgens de Vlaamse Waterweg noodzakelijk zijn om met het Vlaamse waterwegennet een antwoord te bieden op de toekomstige uitdagingen inzake logistiek en transport, leefmilieu en een zuinig ruimtegebruik. De voorspelde groei van het goederenvervoer en de ambitie voor een meer duurzame mobiliteit maken dat waterwegen en binnenvaart in Vlaanderen een belangrijkere rol moeten spelen in de logistieke keten. Tegen 2030 moet het gezamenlijke aandeel van binnenvaart en spoor in het goederenverkeer tot minimum 30 % zijn toegenomen. Er zijn vier actiepijlers: het aanbieden van een bedrijfszekere, betrouwbare en veilige waterweginfrastructuur, de uitbouw van het Vlaamse waterwegennet, het stimuleren van de binnenvaart en de inzet op innovatie en waterwegen als ruggengraat van economische ontwikkeling.

Ja Het Albertkanaal is vanuit economisch oogpunt de belangrijkste waterweg van Vlaanderen. Ook hier zijn er een aantal infrastructurele knelpunten die de verdere ontwikkeling van de binnenvaart hypothekeren. Het wegwerken van deze knelpunten zorgt voor de vereiste opwaardering die moet garanderen dat voldoende capaciteit beschikbaar is in functie van de voorspelde aanzienlijke groei van de trafiek.

De werken voor de opwaardering van het Albertkanaal omvatten drie projecten: het opwaarderen van de sectie Antwerpen-Wijnegem tot klasse VIb, het verhogen van de bruggen over het Albertkanaal tot 9,10 m doorvaarhoogte onder de bruggen en de uitbreiding van de capaciteit van het sluizencomplex van Wijnegem (alles te realiseren tegen 2020).

De opwaardering zal gevolgen hebben voor de trafiek (toename) en ook een toename van het waterverlies via de sluizen betekenen en mogelijk in een langere waterschaarsteperiode resulteren.


Economisch netwerk Albertkanaal

Op 23 april 2004 heeft de Vlaamse Regering beslist concrete acties uit te voeren rond het Economisch Netwerk Albertkanaal (ENA). Het Ruimtelijk Structuur-plan Vlaanderen wijst immers op het grote belang van het Albertkanaal voor de verdere ruimtelijk-economische

Ja Relevant voor dit project is de aanpak van bestaande bedrijventerreinen langsheen het Albertkanaal en hun herstructurering en herinrichting. Deze grenzen veelal tegen de sluizencomplexen. Bij de verbreding van het Albertkanaal als onderdeel van het Masterplan Antwerpen zullen deze

Beleidskader voor ontwikkelingen rond Albertkanaal. Ontwikkelingsscenario.



ontwikkeling van Vlaanderen om twee redenen:

Het Albertkanaal zorgt voor goede transportmogelijkheden over het water

Er is nu reeds veel bedrijvigheid rond het Albertkanaal. Er is nog voldoende ruimte voor de groei van zowel watergebonden als niet-watergebonden economische activiteiten. Bepaalde verouderde of niet goed ontwikkelde terreinen kunnen door herstructurering of uitbreiding opnieuw aantrekkelijk gemaakt worden. Daarnaast is er ook nog ruimte beschikbaar om nieuwe en goed gelegen bedrijventerreinen aan te leggen.

gebied geherstructureerd worden in functie van watergebonden bedrijvigheid.

Milieubeleidsplan (MINA 4 2011-2015)

Op basis van het decreet algemene bepalingen inzake milieubeleid wordt om de 5 jaar een milieubeleidsplan opgesteld. Het Milieubeleidsplan 2011-2015 (MINA 4) is de opvolger van MINA 3(+), dat liep tot eind 2010. Voorlopig is er geen MINA 5 en blijft MINA 4 gelden. Het Milieubeleidsplan staat niet op zich, maar baseert zich op onder meer het Milieurapport en het Natuurrapport en wordt geoperationaliseerd via de milieujaarprogramma’s.

Het Milieubeleidsplan 2011-2015 beschrijft de context, de langetermijndoelstellingen, de overheidsinterne engagementen, de plandoelstellingen, de milieuthema’s en tot slot de maatregelenpakketten.

Ja Relevante thema’s voor het project zijn (in het kader van het tegengaan van watertekorten, produceren van groene energie): adaptatie aan klimaatverandering (tegengaan van watertekorten), een milieuvriendelijke mobiliteit bewerkstelligen (tegengaan watertekorten), gerichte aanpak waterbeheer in speerpuntgebieden, sterker inzetten op hernieuwbare energie en Vlaams Klimaatbeleidsplan 2013-2020. Vanuit het natuurbeleid is het bevorderen van vismigratie of het wegwerken van vismigratieknelpunten een thema waarmee voorliggend project interfereert. De uitvoering van een visvriendelijk alternatief van installaties is een randvoorwaarde voor de realisatie van het project

Water, Biodiversiteit, ontwikkelingsscenario

Decreet betreffende het IW, met zijn uitvoeringsbesluiten

Elk rivierbekken, in de eerste plaats aangeduid door de Vlaamse Regering, wordt aan een integrale bekken-planning onderworpen die betrekking heeft op de waterkwaliteit, de waterkwantiteit en het natuur- en landschapsbehoud van de oppervlaktewateren. Deze bekkenplanning maakt deel uit van de gewestelijke algemene milieubeleidsplanning. OP bekkenniveau zijn 3 structuren opgericht, waarin lokale en provinciale besturen, gewestelijke overheden (o.a. het Departement Leefmilieu, Natuur en Energie, VMM en AWZ), en polders en wateringen vertegenwoordigd zijn, die het bekkenbeleid uitvoeren (bekkenbestuur, -secretariaat en

Ja De sluizencomplexen bevinden zich in het Demerbekken (Diepenbeek, Genk)

De betreffende bekkenstructuren zijn bevoegd.

Water



–raad). Vlaanderen is ingedeeld in 11 rivierbekkens en voor elk bekken werd dergelijke structuur opgericht.

Mobiliteitsplan Vlaanderen (17 oktober 2003)

Werkt de accenten van de beleidsnota’s mobiliteit en openbare werken verder uit. Het plan focust ondermeer op meer en betere vervoersalternatieven, waaronder binnenvaart. De kwaliteit van de vervoersalternatieven zoals de binnenvaart moet drastisch worden verhoogd.

Ja In het plan wordt gesteld dat betrouwbaarheid, efficiëntie maar ook beschikbaarheid, drie belangrijke kwaliteitscriteria zijn die moeten worden verbeterd om de binnenvaart een grotere rol te laten spelen in het goederenvervoer. Een stabilisatie van de dieptegang van het Albertkanaal door de installatie van pompen op de sluizencomplexen draagt hiertoe bij.

Mens-Mobiliteit

Mobiliteitsplan Genk (Goedgekeurd door de gemeenteraad op 21 mei 1999)

Het gemeentelijk mobiliteitsplan onderzoekt de verschillende knelpunten op het ganse grondgebied van de gemeente en reikt adequate oplossingen aan. Het bevat een samenhangend geheel van maatregelen waarin de verschillende verkeerssoorten op een evenwichtige wijze aan bod komen.

Neen

Het mobiliteitsplan stelt geen bepalingen i.v.m. het Albertkanaal of het sluizencomplex te Genk.

Mens-Mobiliteit

Mobiliteitsplan Diepenbeek

Het gemeentelijk mobiliteitsplan onderzoekt de verschillende knelpunten op het ganse grondgebied van de gemeente en reikt adequate oplossingen aan. Het bevat een samenhangend geheel van maatregelen waarin de verschillende verkeerssoorten op een evenwichtige wijze aan bod komen.

Neen

Het mobiliteitsplan stelt geen bepalingen i.v.m. het Albertkanaal of het sluizencomplex te Diepenbeek.

Mens-Mobiliteit

Beleidsnota Energie 2014 - 2019 De beleidsnota Energie geeft de grote strategische keuzen en opties van het beleid voor de duur van de regeerperiode weer.

Ja De energieopwekking uit hernieuwbare energiebronnen bevorderen is een middellange strategische beleidsdoelstelling (2020) en het versterken van een gunstig investeringsklimaat voor hernieuwbare energieproductie is opgenomen als een operationele korte termijndoelstelling voor de periode 2014-2019.

Groene stroom productie is secundaire doelstelling van het project, verantwoording

Nationaal actieplan voor hernieuwbare energie (richtlijn 2009/28/EG)

De richtlijn legt doelen vast voor hernieuwbare energie om tegen 2020 een aandeel van 20% in de totale energiemix van de EU te bereiken. Om ervoor te zorgen dat de doelen worden gehaald bepaalt de richtlijn indicatieve trajecten - tussentijdse doelstellingen voor elke lidstaat. Elke lidstaat moet een nationaal hernieuwbare energieactieplan opstellen, die de geplande maatregelen beschrijven waarmee ze hun indicatieve trajecten verwachten te doorlopen.

Ja Het streefcijfer voor energie uit hernieuwbare bronnen in het bruto-eindverbruik van energie in 2020 bedraagt 13%. Het aandeel hernieuwbare energie in 2005 bedroeg 2,2%, in 2010 en 2011 3,8 % en moet toenemen tot 13% in 2020. Energie uit waterkracht is hernieuwbare energie.

Groene stroom productie is secundaire doelstelling van het project, verantwoording


Figuur 2-2 Speciale beschermingszones


Figuur 2-3 VEN-gebieden

Tractebel 3 Verantwoording van het project 35

VERANTWOORDING VAN HET PROJECT

De verantwoording van het project voor de bouw van pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen van het Albertkanaal kan gevonden worden in het Maasafvoerverdrag, het decreet Integraal Waterbeleid (en de Benelux beschikking over vismigratie) en het Vlaams Energiebeleid/Klimaatplan (groene stroom productie en duurzaam waterbeheer).

3.1 Het Maasafvoerverdrag

Het Albertkanaal en de Kempense kanalen worden bijna volledig gevoed met Maaswater. De voeding van het Albertkanaal vindt plaats te Luik (Monsin) waar het kanaal in open verbinding staat met de Maas. Het opwaartse kanaalpand van het Albertkanaal wordt op constant peil gehouden door de stuw van Monsin. Het voedingsdebiet bedraagt er ongeveer 30 m³/s. Een deel van het onttrokken water wordt op Waals grondgebied terug naar de Maas afgevoerd via de sluizen van Monsin, Visé en Lanaye (Ternaaien). Het resterend deel wordt gebruikt voor de voeding van het Vlaamse deel van het Albertkanaal en in beperkte mate van de Zuid-Willemsvaart via het kanaal Briegden-Neerharen.

Figuur 3-1 visualiseert de verdeling van dit water over de verschillende kanalen. Nv De Vlaamse Waterweg beheert het Albertkanaal (van Antwerpen tot Kanne), de Kempense kanalen, de Grensmaas en de Schelde-Rijn verbinding. In Figuur 3-2 wordt het Albertkanaal nogmaals weergegeven in lichtblauw. De pijlpunten, naar rechts wijzend, duiden de zes sluizen op het traject aan, de lichtgroen omcirkelde sluiscomplexen zijn de nog te realiseren vijzelpompinstallaties te Wijnegem, Diepenbeek en Genk.

Figuur 3-1 Overzicht waterwegen beheerd door nv De Vlaamse Waterweg


Figuur 3-2 Situering van de sluizencomplexen op het Albertkanaal met aanduiding van de nog te realiseren pompen waterkrachtinstallaties


Het water uit het Albertkanaal en de Kempense kanalen wordt aangewend voor verschillende toepassingen. Het water wordt gebruikt voor de bediening van de sluizen ten behoeve van de binnenvaart, waarbij elke sluisbediening een bepaalde hoeveelheid water 'verbruikt'. Daarnaast wordt ook water onttrokken voor de drinkwaterproductie, voor koel- en proceswater voor industrie en elektriciteitsproductie en tenslotte ook ín beperkte mate voor irrigatie van natuurgebieden en landbouwgronden.

In normale omstandigheden (dit is bij normale neerslag) kan er zonder probleem voldoende water uit de Maas worden onttrokken om in de verschillende waterbehoeften van het Albertkanaal en de Kempense kanalen te voorzien. Het jaargemiddeld debiet van de Maas te Luik bedraagt immers ca. 300 m³/s, terwijl via het Albertkanaal en de Kempische kanalen slechts ongeveer 25 m3/s, of ongeveer 8 % van dit jaargemiddeld debiet, uit de Maas dient te worden onttrokken. Er is bijgevolg zeker geen sprake van een permanent watertekort voor de voeding van Albertkanaal en Kempense kanalen.

De Maas is evenwel een regenrivier waarvan het debiet in langdurige droogteperiodes sterk kan dalen tot ongeveer 60 m3/s te Luik of zelfs beduidend minder bij aanhoudende droogte. Hierdoor kan mogelijk niet voldaan worden aan de normale waterbehoefte van de kanalen. Bovendien kan dit in de toekomst vaker optreden ten gevolge van de klimaatverandering. Specifiek voor de zomer van 2015 was er van 1 mei tot begin augustus minder dan 50% van de normale neerslag gevallen. De Maasafvoer was hierdoor sterk gedaald tot onder een kritische drempel. Over de toegestane waterafname in functie van het beschikbare Maasdebiet sloot Vlaanderen met Nederland een verdrag af, het Maasafvoerverdrag. Dit gebeurde op 17 januari 1995. Het uitgangspunt van het verdrag is een gelijke verdeling tussen het Nederlandse en het Vlaamse gebruik en een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor het debiet van de Gemeenschappelijke Maas. Het verdrag bepaalt de verdeling van het Maaswater bij lage Maasafvoeren over enerzijds de Nederlandse en Vlaamse kanalen en anderzijds de Maas en stelt een gelijke verdeling op bij een aantal lagere Maasafvoeren. Er mag een beperkte afname van Maaswater naar het Albertkanaal en Julianakanaal gebeuren in droge periodes. De afgesproken verdeling in functie van het Maasdebiet is terug te vinden in Tabel 3-1.

Het Vlaamse watergebruik kan nauwkeurig bepaald worden aan de hand van debietmeetstations. Dit gebruik wordt aangewend voor verschillende functies, bv. scheepvaart, irrigatie van landbouwpercelen, ruwwaterbron voor drinkwater, proceswater voor industrie, … .

Tabel 3-1 De in het Maasafvoerverdrag afgesproken debietverdeling i.f.v. de Maasafvoer

Maasafvoer (m3/s)

Gemeenschappelijke Maas (m3/s)3

Vlaams gebruik (m3/s)

Nederlands gebruik (m3/s)

Normale omstandigheden

≥ 130

≥ 115

≥ 60

≥ 55

≤ 35

≤ 30

≤ 35

≤ 30

Aanloopfase 100 ≥ 50 ≤ 25 ≤ 25

Alarmfase 60

50

40

≥ 10

≥ 10

≥ 10

≤ 25

≤ 20

≤ 15

≤ 25

≤ 20

≤ 15

Crisisfase 30

20

10

6,7

10

6,7

10

6,7

3.2 Waarom pompinstallaties?

Bij lage afvoer van de Maas is het netto gebruik van water voor scheepvaart, industrie, drinkwater, irrigatie en koelwater in Vlaanderen echter groter dan het totaal toegelaten af te nemen debiet.

3 De Grensmaas of de Gemeenschappelijke Maas = Maastraject tussen Lanaken en Kessenich waar de rivier de grens vormt tussen Nederland en België.


Tijdens droogteperiodes wordt het beschikbare onttrekkingsdebiet uit de Maas door het Maasafvoer-verdrag beperkt. Het gevolg hiervan is indien onvoldoende water beschikbaar is om het Albertkanaal te voeden, dat een diepgangbeperking voor de scheepvaart kan worden ingesteld. Dit gebeurde reeds eind oktober 2005 gedurende enkele dagen op het Albertkanaal opwaarts Genk, omdat wegens een te beperkte wateraanvoer dit pand tot ca. 50 cm onder peil was gedaald.

Deze diepgangbeperkingen zijn sterk negatief voor de binnenscheepvaart en de bedrijvigheid rond het kanaal. Bevoorradingen en afvoer van goederen komen in het gedrang wat deze locaties minder aantrekkelijk maakt voor bedrijven. Dit is sterk in contrast met het gevoerde beleid van de overheid om de binnenvaart te promoten en de watergebonden industrie rondom het Albertkanaal te versterken.

Wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat dergelijke lage Maasdebieten in de toekomst steeds frequenter zullen voorkomen. Wanneer we dan het verwachte debiet veroorzaakt door de schuttingen ten behoeve van de scheepvaart bekijken tussen 1995 en 2004 (Tabel 3-2) en hierbij de gemiddelde jaarlijkse stijging berekenen, merken we stijgingen tussen 2 en 4 procent. Wanneer deze evolutie doorgetrokken wordt naar 2007 en 2020, worden stijgingen in waterverbruik ten behoeve van de scheepvaart in 2020 tot 15,8 m³/s verwacht (Tabel 3-3).

Tabel 3-2 Debiet ten behoeve van de scheepvaart op het Albertkanaal (schutdebiet)

Debiet t.b.v. scheepvaart 1995

(m3/s)

Debiet t.b.v. scheepvaart 2004

(m3/s)

Gemiddelde stijging waterverbruik/jaar

(%)

Genk 8,7 11,2 2,8

Diepenbeek 9,1 11,2 2,3

Hasselt 9,3 11,8 2,7

Ham 9,7 11,7 2,0

Olen 9,1 11,8 2,9

Wijnegem 5,8 8,5 4,5

Tabel 3-3 Verwacht schutdebiet (bepaald via continuering huidige trend)

Debiet t.b.v. scheepvaart

2007 (m3/s)

Debiet t.b.v. scheepvaart

2020 (m3/s)

Genk 11,7 15,0

Diepenbeek 11,7 14,4

Hasselt 12,4 15,7

Ham 12,1 14,7

Olen 12,3 15,8

Wijnegem 9,0 12,4

Om deze negatieve omstandigheden te vermijden zonder afbreuk te doen aan het Maasafvoerverdrag dringen waterbesparende maatregelen zich op.

Om in periodes van lage afvoeren te kunnen voldoen aan de bepalingen van het Maasafvoerverdrag, heeft nv De Vlaamse Waterweg aan het Waterbouwkundig Laboratorium gevraagd een laagwaterstrategie voor het Albertkanaal en de Kempische Kanalen op te stellen. Het doel van de laagwaterstrategie was het opstellen van een zogenaamde verdringingsreeks die de volgorde van de te nemen waterbesparende maatregelen rangschikt met als doel om zo goed mogelijk met de beschikbare hoeveelheid zoet water om te springen. Hierbij werd het principe gehanteerd dat de economische, ecologische en maatschappelijke effecten van de waterbesparende maatregelen minimaal moesten zijn. Evenwel kunnen de waterbesparende maatregelen enige ongewenste effecten veroorzaken. Op basis van deze strategieën kon geconcludeerd worden dat de verwachte schade ten gevolge van het effectief in de praktijk brengen van


maatregelen uit de laagwaterstrategie sterk kon gereduceerd worden door het inzetten van pompinstallaties op de sluizencomplexen. Deze pompinstallaties moeten in staat zijn om het debiet dat ontstaat door het verschutten van de schepen terug te pompen naar het opwaarts kanaalpand, zodat het netto debiet ten behoeve van de scheepvaart kan dalen en het totale Vlaamse watergebruik eveneens kan gereduceerd worden. Het plaatsen van pompen, die een deel van het schutwater kunnen terugpompen bleek de beste oplossing te zijn.

Zonder deze pompinstallaties kan de verwachte financieel-economische schade (verminderde scheepvaart, verminderde industriële en landbouwproductie) tot 100 maal hoger oplopen. Uit het onderzoek kwam naar voor dat de bouw van pompinstallaties op de sluizencomplexen van het Albertkanaal een noodzakelijke investering is om zonder excessieve kosten te kunnen voldoen aan de bepalingen van het Maasafvoerverdrag en om bovendien de scheepvaart op het Albertkanaal niet in het gedrang te laten komen.

Andere mogelijke oplossingen4 geven aanleiding tot veel hogere economische, ecologische en/of maatschappelijke effecten. Enkele voorbeelden zijn:

De overheid kan beperkingen opleggen aan het schutten van de scheepvaart. Hierdoor zal productieverlies optreden voor de transportsector in de vorm van wachttijden door gegroepeerd schutten.

Captatie van oppervlaktewater kan beperkt worden voor de landbouw door de waterwegbeheerder. Indien het productieverlies door een beperkte beschikbaarheid van oppervlaktewater aanzienlijk dreigt te worden, zal de landbouwer zijn toevlucht moeten nemen tot alternatieven, zoals grondwater of leidingwater. Grondwater is echter niet altijd beschikbaar en bij leidingwater kunnen de kosten hoog oplopen.

In de industrie kan een beperkte beschikbaarheid van oppervlaktewater leiden tot een productieverlies, een verhoogde productiekost of een verlies aan voorraden (bv. wanneer oppervlaktewater gebruikt wordt voor koeling van opslagruimtes).

Ook in de energiesector (elektriciteitsopwekking) kan een beperktere beschikbaarheid van oppervlaktewater leiden tot een productieverlies of een verhoogde productiekost.

Laagwatersituaties kunnen leiden tot effecten op de productie van drinkwater door de drinkwatermaatschappijen. Hierdoor kan de productiekost tijdelijk verhogen of kan productieverlies optreden, met mogelijk aanzienlijke gevolgen voor de afnemers: een verhoogde kans op drinkwatertekort of een beperkte beschikbaarheid ten gevolge van captatiebeperkingen opgelegd door de waterbeheerder.

Het voorafgaand onderzoek toonde aan dat pompinstallaties op de zes sluizencomplexen (Diepenbeek, Genk, Kwaadmechelen (Ham), Hasselt, Olen en Wijnegem) noodzakelijk zijn. Deze pompinstallaties moeten in staat zijn om het debiet dat ontstaat door het verschutten van schepen terug te pompen naar het opwaartse kanaalpand, zodat het netto debiet ten behoeve van de scheepvaart kan dalen en het totale Vlaamse watergebruik eveneens sterk gereduceerd kan worden.

Belangrijk nog te vermelden is dat Vlaanderen op dit ogenblik niet over de nodige infrastructuur beschikt om aan het Maasafvoerverdrag te voldoen. Het Vlaams waterverbruik is in periodes met lage Maasafvoeren momenteel dan ook te hoog. Via een tijdelijke overeenkomst met Nederland (Rijkswaterstaat) waarbij zij tijdens droge periodes meer water terugpompen dan zij volgens het verdrag zouden moeten, kan zo het te hoge Vlaams verbruik gecompenseerd worden. Vlaanderen betaalt weliswaar voor de kosten maar Nederland vraagt dat Vlaanderen op termijn zelf de nodige maatregelen neemt om autonoom te kunnen voldoen aan het Afvoerverdrag. Daarom is de installatie van pompen op de sluizen van het Albertkanaal eveneens te verantwoorden.

4 Resource Analysis & IMDC (2006): Opmaak van laagwaterstrategieën voor het Albertkanaal en de Kempische kanalen - Economische analyse – Rapport voor Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Departement Leefmilieu en Infrastructuur Administratie Waterwegen en Zeewezen, Afdeling Waterbouwkundig Laboratorium en Hydrologisch onderzoek.


3.3 Waarom waterkrachtcentrales?

Het grootste deel van het jaar is er wel voldoende Maasafvoer, zodat geen waterbesparende maatregelen noodzakelijk zijn. In deze periode biedt het grote hoogteverschil van de sluizencomplexen op het Albertkanaal (55,5 m in totaal) mogelijkheden om het relatief belangrijk potentieel aan herníeuwbare stroom uit waterkracht te benutten en op die manier bij te dragen tot het realiseren van de Vlaamse doelstellingen met betrekking tot de productie van duurzame energie op basis van hernieuwbare energiebronnen. De tijdens periodes van lage afvoeren noodzakelijke pompinstallaties dienen bijgevolg ook, bij voldoende waterbeschikbaarheid, in omgekeerde richting als waterkrachtcentrale te kunnen werken, zodat duurzame energie kan opgewekt worden.

Naar Vlaamse normen is er een vrij groot potentieel van groene stroom uit waterkracht aanwezig ten gevolge van het vrij groot verval aan de sluizencomplexen op het Albertkanaal en een relatief groot en constant debiet (Resource Analysis, 2001). Met uitzondering van de periodes met lage Maasafvoeren, kan binnen de contouren van het Maasafvoerverdrag extra water afgevoerd worden via het Albertkanaal die deze waterkrachtcentrales dan kunnen voeden.

De opgewekte stroom wordt aangewend voor :

Voeding van het sluizencomplex: het gemiddeld maandelijks elektriciteitsverbruik van 1 sluizencomplex is gedaald van 50 MWh (zonder waterkracht) naar 12 MWh

3.4 Levering groene stroom aan het net: de waterkrachtcentrales van Ham en Olen hebben samen sinds de opstart tot eind september 2017 reeds 11,2 GWh5 groene stroom opgewekt, hetgeen overeenkomt met het gemiddeld jaarlijks verbruik van 1000 gezinnen. Hiervan werd 9 GWh op het net geïnjecteerd. Waarom visvriendelijke installaties?

Krachtens de Beneluxbeschikking (16/6/2009) moeten ook alle waterlopen een vrije vismigratie mogelijk maken. Het wegwerken van de knelpunten is via de Beneluxbeschikking afgestemd op de Europese Kaderrichtlijn Water (deadlines in 2015, 2021 en 2027). Het Albertkanaal werd aangeduid als alternatieve hoofdmigratieweg voor vistrek tussen de Maas en de Schelde. De krachtlijnen van een beleid voor vrije vismigratie werden tevens in het Decreet Integraal Waterbeleid (9 juli 2003) opgenomen en stelt dat de beheerder van de waterloop verantwoordelijk is voor het verzekeren van vrije vismigratie op alle waterlopen.

Pompen en turbines veroorzaken op veel plaatsen een significante mortaliteit in de vispopulaties6. Het gevolg is dat de geplande pompinstallaties en waterkrachtcentrales visvriendelijk moeten worden ingericht en geïnstalleerd om schade aan het aanwezige visbestand te beperken tot aanvaardbare grenzen.

5 Geraamd productiecijfers, aangezien er bij het begin geen productiemeting was. De injectiecijfers zijn exact.

6 Dit is ook gebleken uit de monitoringresultaten van de installatie te Ham (INBO, 2017)

Tractebel 4 Beschrijving van het project 41

BESCHRIJVING VAN HET PROJECT

Om beide hierboven vermelde functies (tegengaan waterschaarste en groene stroomproductie) te kunnen vervullen wenst(e) de nv De Vlaamse Waterweg dan ook op alle sluizencomplexen van het Albertkanaal grootschalige pompinstallaties/waterkrachtcentrales te bouwen. Momenteel (2017) zijn op de sluizencomplexen van Ham en Olen reeds dergelijke installaties gebouwd en in werking. De installatie in Hasselt is in aanbouw.

De installaties zijn als volgt opgebouwd:

Ham (2010-2012): drie open Archimedesvijzels met aangepaste schroef7, met een capaciteit van elk 5 m3/s en een gesloten Archimedesvijzel met aangepaste schroef met een capaciteit van 2 m3/s

Olen (2012-2013): drie open Archimedesvijzels met aangepaste schroef, met een capaciteit van elk 5 m3/s

Hasselt (in aanbouw): idem systeem in Olen: drie open Archimedesvijzels met aangepaste schroef, met een capaciteit van elk 5 m3/s

De keuze voor dergelijke type installaties is gebaseerd op het uitgebreid onderzoek dat in 2007-2009 werd uitgevoerd. Er werd enerzijds een technische haalbaarheidsstudie en een kosten-baten analyse opgemaakt en anderzijds een milieueffectrapport. In de studies werden de effecten van verschillende types installaties vergeleken. Het MER voor de "Bouw en werking van pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen van het Albertkanaal" werd goedgekeurd in 2009. Uit het MER bleek dat een gesloten vijzel meest optimaal was ten aanzien van het vermijden van vissterfte. Op basis van de bevindingen van het MER en de resultaten van de kosten-baten analyse is uiteindelijk gekozen voor een open type vijzel.

Het MER rapport werd opgesteld op basis van de toenmalig beschikbare kennis. De voorziene gecombineerde pompinstallaties/waterkrachtcentrales waren ten tijde van het MER-onderzoek nog nergens gebouwd, zodat het MER gedeeltelijk op basis van theoretische kennis opgesteld werd. Dit geldt specifiek voor de discipline biodiversiteit (fauna/flora), waarin de impact van de installaties op het visbestand in het Albertkanaal onderzocht werd. Het eindrapport van MER vermeldt:

"Algemeen dient nogmaals benadrukt dat er momenteel nog een tekort is aan voldoende gegevens over de aard, de aantallen en het gedrag van de aanwezige en migrerende vissen in het Albertkanaal en over de effectief te verwachten mortalíteit van de installaties.

Vanuit deze onzekerheden dient gekozen te worden voor doorgedreven onderzoek (monitoring) en verder overleg met specialisten, zeker gezien uit het MER blijkt dat de installaties gedurende 60 à 65 % en tot in een toekomstscenario zelfs 78 % van de tijd in werking zullen zijn, hetzij als turbine, hetzij als pomp. De gefaseerde bouw en ingebruikname van de installaties biedt een uitgelezen kans om de genoemde leemten via monitoring in te vullen. Na intensieve monitoring moet een uitspraak over de effectieve duurzaamheid van de eerst gebouwde installaties mogelijk zijn en dienen ook de consequenties van een eventuele onaanvaardbare mortaliteit voor de bestaande en nog geplande andere installaties aanvaard te worden"

Het project dat in voorliggend MER op zijn milieueffecten beoordeeld wordt, is de bouw en werking van pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen van het Albertkanaal te Diepenbeek en Genk. Deze pompen zijn nodig om in periodes van lage Maasafvoeren, het Vlaamse waterverbruik te reduceren en zo te voldoen aan het Maasafvoerverdrag met Nederland. Gezien het potentieel om energie op te wekken uit waterkracht, wordt onderzocht wat de milieuimpact is van een gecombineerde pomp-WKC-installatie. Gezien de aanduiding van het Albertkanaal als alternatieve hoofdmigratieweg en het effectieve gebruik van het kanaal door trekvissen is als belangrijke randvoorwaarde voor het project de visvriendelijkheid van de installaties opgenomen.

7 Onderaan de schroef zijn de schoepen afgerond om visschade te beperken.


4.1 Planning

De planning ging en gaat uit van een gefaseerde aanpak, waarbij prioritair de pompinstallaties werden gebouwd op de sluizencomplexen met het grootste waterverbruik met name Ham, Olen en Hasselt. De bedoeling is nu de overige drie projecten te realiseren, namelijk de bouw van de pomp-vijzelinstallaties te Diepenbeek, Genk en Wijnegem. De pomp-vijzelinstallatie te Wijnegem wordt in de m.e.r.-procedure voor de uitbreiding van het sluizencomplex van Wijnegem meegenomen.

De realisatie van het project voor de installaties te Diepenbeek en Genk bestaat uit volgende fasen:

1. Uitvoering van een milieueffectrapportage: deze resulteert in bijkomend inzicht in de inpasbaarheid van de twee pompinstallaties/waterkrachtcentrales in de omgeving en in de noodzakelijke milderende maatregelen. In uitvoering.

2. Conceptfase: in deze fase wordt het bouwdossier van het project volledig uitgewerkt, onder andere op basis van de inzichten uit het MER. De omgevingsvergunning wordt aangevraagd. De nodige bestekken voor het bedrijfsklaar installeren van de pompinstallatie en de waterkrachtcentrales en de uitvoering van de bouwkundige en elektrische werken worden opgemaakt en in de markt gezet. Het ontwerp voor Diepenbeek en Genk is uitgewerkt en zal indien nodig op basis van het MER verder geoptimaliseerd worden.

3. Bouwfase: gefaseerde uitvoering van de voorziene werken te Diepenbeek en Genk

De verwachte start van de bouw van de pompinstallaties/waterkrachtcentrales ziet er als volgt uit:

Diepenbeek: najaar 2018- begin 2020 Genk: midden 2019-einde 2020

4.2 Beschrijving pompinstallatie en waterkrachtcentrale

Algemene kenmerken van het project

De voorgenomen activiteit betreft het bouwen en exploiteren van pompen en waterkrachtcentrales ter hoogte van twee sluizen van het Albertkanaal (Diepenbeek en Genk). De dimensionering van de pompinstallaties zal worden afgestemd op een nominaal pompdebiet van 15 m3/s rivierwater op alle sluizen (5 m³/s per pompinstallatie, 3 pompinstallaties per sluis).

De pompinfrastructuur wordt uitgevoerd als een combinatie van een pomp en een waterkrachtcentrale (WKC) in één en hetzelfde toestel. Naargelang de uitvoering van de pomp is het namelijk mogelijk om een pomp, bij een omgekeerde draairichting, te laten functioneren als een energieopwekkende turbine. De hydraulische energie wordt hierbij omgezet in mechanische energie. De zes sluizen op het Albertkanaal werden in het kader van een inventarisatie van potentiële locaties voor energieopwekking uit waterkracht in Vlaanderen (Resource Analysis, 2001) geselecteerd als locaties met de beste potenties. De energiehoogte van de locaties, het debiet voor de waterkrachtcentrales en het theoretisch vermogen van de WKC wordt weergegeven in Tabel 4-18.

Tabel 4-1 Specificaties voor de sluizencomplexen op het Albertkanaal

Locatie Brutohoogte-verschil (m)

Debiet voor waterkrachtcentrale (m³/s)

Theoretisch vermogen waterkrachtcentrale (kW)

Sluis Wijnegem 5,45 15,759 650

Sluis Olen* 10 10 800

Sluis Ham** 10 10 800

8 Opgemerkt dient te worden dat de debietwaarden in Tabel 4-1 inschattingen zijn gebaseerd op de ruwe waarden uit de genoemde studie (Resource Analysis, 2001). Deze waarden werden later verder verfijnd in hydraulische studies (zie Tabel 4-2). 9 Het hogere debiet is onder andere te verklaren door de instroom te Olen van water vanuit het Kanaal Bocholt naar Herentals.


Locatie Brutohoogte-verschil (m)

Debiet voor waterkrachtcentrale (m³/s)

Theoretisch vermogen waterkrachtcentrale (kW)

Sluis Hasselt*** 10,10 10 800

Sluis Diepenbeek 10,10 10 800

Sluis Genk 10,10 10 800 * operationeel sinds 25 augustus 2014, ** operationeel sinds 16 december 2014, *** in bouwfase

De energiehoogte is ongeveer 10 meter met uitzondering van de sluis in Wijnegem waar de energiehoogte slechts 5,45 m bedraagt. Het nominale vermogen van de turbines zal 0,8 MWe per stuk bedragen; voor de sluis te Wijnegem 0,65 MWe. Het opgewekte elektrisch vermogen zal gebruikt worden voor de sluiswerking en verder aan het elektriciteitsnet geleverd worden. De turbines zullen enkel functioneren wanneer voldoende water uit de Maas beschikbaar is om in eerste instantie de sluizen van schuttingwater te voorzien evenals water te voorzien voor alle andere watergebruikers inclusief ecologische noden en in laatste instantie om de waterkrachtcentrales te laten draaien.

De twee reeds operationele gecombineerde pompinstallaties/waterkrachtcentrales op het Albertkanaal te Ham en Olen zijn voorzien van de nodige meettoestellen die de geproduceerde duurzame energie monitoren. Op elk van deze sluizencomplexen werd tijdens het eerste jaar ongeveer 2400 MWh elektrisch vermogen geproduceerd, waarbij ca. 105 miljoen m³ water werd geturbineerd. De energieopbrengst op de andere nog te bouwen sluizencomplexen van het Albertkanaal zal gelijkaardig zijn aan de opbrengst van de installaties in Ham en Olen.

Debieten en rendementen

4.2.2.1 Te installeren pompdebiet op basis van schutdebieten

Om bij lage Maasafvoeren het Vlaams verbruik te beperken tot de bepalingen van het Maasafvoerverdrag (met behoud van alle functies van het Albertkanaal en de Gemeenschappelijke Maas maar met de nadruk op economische noodwendigheden zoals scheepvaart en drinkwater) dienen op de sluizen van het Albertkanaal pompinstallaties gebouwd te worden die het schutdebiet (gedeeltelijk) terugpompen naar het opwaartse pand. Gezien de grootte van deze investering en de lange afschrijvingstijd dient bij de bepaling van de pompcapaciteit niet alleen rekening gehouden te worden met het huidig waterverbruik ten behoeve van de scheepvaart maar eveneens met de verwachte prognoses.

In de studie voor de laagwaterstrategieën (Resource Analysis, 2001) werd een analyse uitgevoerd van het Vlaams waterverbruik uit het Albertkanaal. Het Vlaams verbruik stijgt met gemiddeld 1,15 % of 0,27 m³/s per jaar. Uit deze trendanalyses is gebleken dat een minimale pompcapaciteit van 12 m³/s op alle sluizen van het Albertkanaal m.u.v. de sluis van Wijnegem noodzakelijk is om het volledige schutdebiet terug te kunnen pompen. Indien bij bepaling van de pompcapaciteit ook rekening wordt gehouden met de verwachte stijging van het waterverbruik door een toename van de scheepvaart is een pompcapaciteit van ongeveer 15 m³/s (in 2020) op alle sluizen van het Albertkanaal (met uitzondering van het sluizencomplex van Wijnegem) nodig. Voor Wijnegem kan minder pompcapaciteit geïnstalleerd worden, maar om het waterpeil op de verschillende kanaalpanden bij het pompen op peil te houden dient ook hier minimaal 12 m³/s geïnstalleerd te worden.

Beschikbare QDF-grafieken10 verduidelijken dat vanaf een debiet van 63,5 m³/s op de Maas te Monsin Vlaanderen waterbesparende maatregelen zal moeten nemen. Verwacht wordt dat dit gemiddeld 37 dagen per jaar kan voorkomen. De geplande pompinstallaties zullen zo’n 15 m³/s moeten kunnen verwerken om in droge periodes schutwater naar de bovengelegen secties terug te pompen. Met een pompcapaciteit van 12 m³/s of 15 m³/s zullen waterbesparende maatregelen pas vanaf een Maasdebiet van 40 m³/s nodig zijn, wat gemiddeld tien dagen per jaar voorkomt. Afhankelijk van het ontwikkelingsscenario voor de toename van de scheepvaart op het kanaal blijkt dat het aantal dagen dat bijkomende waterbesparende maatregelen noodzakelijk zijn, waarschijnlijk zal toenemen.

10 QDF: debiet-duur-frequentie of quantity-duration-frequency relaties


In extreme gevallen van droogte zal ook deze capaciteit niet volstaan om aan het Maasafvoerverdrag te voldoen en zullen bijkomende waterbesparende maatregelen nodig zijn. Dit is echter niet te bepalen op voorhand omdat toekomstscenario’s voor regenval op basis van voorspellingen moeten gebeuren. Het kan dus evengoed mogelijk zijn dat er slechts een paar dagen per jaar moet gepompt worden (bij voldoende neerslag in de zomer) of veel meer gepompt moet worden (zeer droog jaar). Hetzelfde geldt voor de werking van de WKC die enkel begroot kan worden op basis van statische gegevens over toekomstige neerslag.

4.2.2.2 Bepaling turbineerbaar debiet

In eerste instantie komen voor de waterkrachtcentrales de waterhoeveelheden in aanmerking die via de tapinstallaties worden doorgevoerd naar het lager gelegen kanaalpand. Deze tapdebieten zijn het gevolg van een ongelijkmatige verdeling van de scheepvaartintensiteit over de verschillende sluizencomplexen van het Albertkanaal en van de lokale wateronttrekkingen. Om de rentabiliteit van de waterkrachtcentrales verder te optimaliseren kan Vlaanderen extra Maaswater onttrekken, waarbij uiteraard wel rekening moet gehouden worden met de maximaal toegelaten onttrekkingen, zoals bepaald in het Maasafvoerverdrag. Tabel 4-2 geeft voor de zes sluizencomplexen het beschikbare debiet voor de productie van groene stroom, waarbij verondersteld wordt dat:

Er voldoende Maasafvoer beschikbaar is.

Vlaanderen exact het maximaal toegelaten debiet uit de Maas onttrekt.

Hydrologische veranderingen ten gevolge van een mogelijke klimaatverandering niet in rekening worden gebracht.

Tabel 4-2 Maximaal beschikbaar debiet voor turbineren 2002 en 2007

Maximaal turbineerbaar

debiet 2002 (m³/s)

Maximaal turbineerbaar

debiet 2007 (m³/s)

Genk 13,5 16,8

Diepenbeek 14,1 16,8

Hasselt*** 12,8 16,1

Ham* 13,8 16,4

Olen** 12,7 16,2

Wijnegem 16,1 19,5 * operationeel sinds 25 augustus 2014, ** operationeel sinds 16 december 2014*** in bouwfase

Niet enkel het beschikbare water is variabel in de tijd maar ook het Vlaams watergebruik. De waterbehoefte van de verschillende sectoren die kanaalwater gebruiken is variabel, bijvoorbeeld vanuit de sectoren scheepvaart en industrie wordt veel meer water verbruikt op weekdagen dan op zondag. Waterverbruik ten behoeve van andere doeleinden (bv. het waterverbruik om de zoutindringing vanuit de Antwerpse haven tegen te gaan, landbouwirrigaties,…) is daarentegen veel meer constant in de tijd. Ook hier moet rekening gehouden worden bij het bepalen van het debiet voor zowel de pompinstallaties als de waterkrachtcentrales. Ook maandelijks treden grote verschillen op. Het waterverbruik is maximaal in de periode juni-september, dit is eveneens de periode waarin de kans op lage Maasafvoeren het grootst is. Vermoedelijk kan deze evolutie mee verklaard worden door het groter waterverbruik voor irrigatiedoeleinden in de zomerperiode.

Gekozen pompen turbinetype

In het onderzoek dat voorafgaand aan de opmaak van het MER in 2009 werd uitgevoerd is een vergelijking gemaakt tussen verschillende types gecombineerde pompen waterkrachtcentrales. Hiervoor wordt verwezen naar Bijlage 3.

Op basis van de resultaten van het MER en de kosten-batenanalyse is gekozen voor de open Archimedesvijzels met aangepaste visveilige schroef (alternatief 2 uit het MER van 2009). De


waterschroeven hebben een visvriendelijker karakter in tegenstelling tot de bekendere schroefpompen vanwege de grote waterkamers en de tragere rotatie.

De installatie werkt dus zowel als pompinstallatie en als waterkrachtcentrale. De Archimedesvijzels hebben een lengte van 28 m (assen inbegrepen) en zijn in een vijzelgoot geplaatst, ze hebben een diameter van 4,3 m en elke combinatie vijzel en vijzelgoot weegt 85 ton.

De hydraulische capaciteit bedraagt 5 m3/s per vijzel. De installatie op de sluis van Olen bestaat uit drie vijzels. In de installatie te Ham is daar nog een extra gesloten vijzel (met gesloten opvoergoot) met een debiet van 2 m³/s gebouwd. De elektrische capaciteit bedraagt 400kW per schroef of 1200 kW per sluizencomplex. Het omloopkanaal te Ham heeft een lengte van 363 m.

De open vijzels zijn in staat om 5 m³ water per seconde op te pompen. Eén versassing via de duwvaartsluis verbruikt ongeveer 48.000 m³ water. De vier vijzels moeten ongeveer 50 minuten op volle kracht werken op deze hoeveelheid water terug te pompen.

Figuur 4-1 Grondplan – overzicht van het ontwerp van de vijzelpompinstallatie op het sluizencomplex

van Ham


Figuur 4-2 Doorsnede ter hoogte van de vijzelpompinstallatie op het sluizencomplex van Ham

Figuur 4-3 Archimedesschroef en opvoergoot

Om met dezelfde vijzel zowel te kunnen pompen als te kunnen turbineren is een hydraulisch bediende mantelklep om te kunnen switchen tussen stortpuntniveau voor pompwerking en toestroomhoogte voor turbinewerking geïntegreerd in het ontwerp.


Figuur 4-4 Zicht op de vier vijzels te Ham

Figuur 4-5 Luchtfoto installatie Ham met drie open vijzels en een gesloten vijzel

Dankzij de pompinstallaties op de sluizen van Ham en Olen kon het waterpeil van het Albertkanaal op peil gehouden worden bij waterschaarste. In de zomer van 2015 werd reeds een diepgangbeperking op het Albertkanaal vermeden. Die beperking wordt opgelegd bij lage waterstanden en betekent concreet dat binnenschippers alleen maar het water op mogen met sterk verminderde vracht. Dat zorgt voor


economisch verlies en het beschadigt de betrouwbaarheid van de binnenvaart. Een dieptegangbeperking boven Genk kon dus in 2015 dankzij de pompinstallaties in Ham en Olen worden afgewend. Bovendien genereerden de pompen op één jaar tijd genoeg energie om bijna 1000 gezinnen een jaar lang van stroom te voorzien.

Bij wateroverschot functioneren de installaties als waterkrachtcentrale. Ze leveren groene stroom voor de werking van de sluizen, en genereren daarbovenop nog eens 3 miljoen kWh, of ongeveer het jaarverbruik van een duizendtal gezinnen.

Configuratie ten opzichte van de sluis

Rekening houdend met de beperkte ruimte die beschikbaar is aan de sluisdoorgangen, de onmogelijkheid om het scheepvaartverkeer tijdelijk stil te leggen tijdens de bouw, de voorkeur voor een goede toegankelijkheid van de installaties voor onderhoud en het minimaliseren van de kansen op aanvaring, is geopteerd voor een conventionele opstelling naast de sluis. De centrale wordt hierbij aan één zijde van de kolk gebouwd.

De installaties zijn steeds gebouwd/te bouwen op de linkeroever van het Albertkanaal, met uitzondering van de installaties aan de sluis van Genk. Op de rechteroever wordt immers een reservatiestrook voor verbreding van het kanaal (de mogelijke toekomstige vierde sluis) vrijgehouden. Deze sluisverbreding moet een verhoging van de transportcapaciteit van het Albertkanaal tussen Antwerpen en Hasselt mogelijk maken. Aan de sluis te Genk zijn een spoorwegbrug en verschillende constructies aanwezig op de linkeroever.

De installatie wordt gebouwd in een omloopkanaal parallel aan het kanaal, tussen het stroomop- en stroomafwaarts gelegen kanaalpand aan de sluizen en monden in het opwaartse pand uit door middel van een kokeropening (zie Figuur 4-6, Figuur 4-7 en Error! Reference source not found.). In het algemeen zijn deze omloopkanalen:

200 tot 400 m lang; tot 5 m diep met een waterdiepte van 3 m; open en U-vormig, met rechte oevers en afgedekt met roosters 5 m breed

Om het scheepvaartverkeer niet te hinderen worden de uitstroomopeningen van de waterkrachtcentrales in het kanaal aangelegd onder een hoek van maximum 30 ° ten opzichte van de oever en zal de maximum stroomsnelheid minder dan 1 m/s bedragen.

Vuilroosters zijn nodig ter hoogte van de in- en uitstroomopeningen, om drijvende voorwerpen uit de pompinstallaties en waterkrachtcentrales te houden.

Voorontwerp

In Figuur 4-6 en Figuur 4-7Error! Reference source not found. zijn de voorontwerpen weergegeven van de geplande pompinstallaties/waterkrachtinstallaties te Diepenbeek en Genk. De keuze van de locaties in de voorliggende voorontwerpen is gebeurd op basis van praktische haalbaarheid. Men heeft rekening gehouden met onder andere de scheepvaart, de aanwezige woningen, constructies en eigendomssituaties


Figuur 4-6 Voorontwerp pompvijzelinstallatie voor het sluizencomplex Diepenbeek

Figuur 4-7 Voorontwerp pompvijzelinstallatie voor het sluizencomplex Genk


4.3 Specificaties aanlegfase

Tijdens de werken voor de aanleg van de pompen/waterkrachtcentrales wordt een minimum aan hinder verwacht voor de scheepvaart en wegverkeer op de oever. De constructie van de pompen/waterkrachtcentrales gebeurt volgens volgende hoofdingrepen:

Verwijdering van eventuele vegetatie

Afbraak verhardingen, straatmeubilair, enz. …

Aanleggen van de inham naast de vaargeul (voor het onttrekken van kanaalwater naar pompen). Hier wordt een teruggetrokken oever aangelegd:

Verwijderen van de oude kade ter hoogte van de aan te leggen kom (vaak uitgevoerd met damplanken met trekkers), eventueel plaatselijk verwijderen van het stortbed (bestorting van de bodem met breuksteen tegen erosie van de sluis en tegen onderloopsheid van de kade, stortbed kan ook uit een betonnen ribvloer bestaan) en eventueel infrastructuur op de oever ter hoogte van de kom. De bestaande damplanken zijn verankerd in de oever door middel van trekkers. Deze moeten worden verwijderd ;

Uitgraven van de inham en aanleggen van teruggetrokken oever ter hoogte van de nieuwe buitenperimeter van de aan te leggen inham (inclusief bemaling);

Installatie van de pompen/waterkrachtcentrale. De bouwkundige constructie en/of de hydraulische schroef worden volledig geprefabriceerd op het droge en vervolgens afgezonken in de inham ofwel worden ze onder water in een bouwput opgebouwd. Alleen voor de installatie aan de sluis in Genk wordt door middel van damplanken een droge bouwput gecreëerd met bemaling van de inham waarbij het bemalingswater in het Albertkanaal wordt gepompt.

Aanleggen van omloopkanaal tussen stroomop- en stroomafwaartse kanaalpand aan de sluis (inclusief bemaling, indien nodig).

Elektromechanisch en elektrisch uitrusten van de installaties.

Voor beide locaties is een inschatting gemaakt van het grondverzet en is de bodemkwaliteit onderzocht door een erkend bodemsaneringsdeskundige. In Genk wordt een grondverzet van 17.000 m³ verwacht, hiervan is ca. 8.000 m³ afkomstig van de realisatie van het omloopkanaal, de rest zal nodig zijn voor de inplanting van de vijzels en de opvangbak voor het water. De uit te graven gronden hadden hoofdzakelijk de code 211 en code 411. Een kleine partij had de code 91911 en code VLAREMA (afvalstof). In Diepenbeek wordt een grondverzet van 7.500 m³ verwacht, hiervan is ca. 5.000 m³ afkomstig van de realisatie van het omloopkanaal. De uit te graven gronden hadden hoofdzakelijk de code 211. Een kleine partij had de code 011, 421 en 311. Het volume grond op beide locaties zal grotendeels moeten afgevoerd worden aangezien een beperkte hoeveelheid maar op de werf kan herbruikt worden. De bodem met milieukwaliteit 919 en de bodem aangeduid als afvalstof (t.h.v. locatie Genk) zal worden afgevoerd. Aangezien de overige grond niet vervuild is en hergebruikt kan worden, zal deze eigendom worden van de aannemer. Momenteel kan er dus nog geen precieze uitspraak gedaan worden over de bestemming van de gronden.

In volgende figuren worden ter illustratie een aantal werfsituaties van de aanleg van de installatie te Ham weergegeven (bron: nv De Vlaamse Waterweg, Van De Zande en Cofely Fabricom, David Plas).

11 Deze code bepaalt onder welke voorwaarden de grond mag worden toegepast. Voor een verklaring van de codes wordt verwezen naar www.grondwijzer.be.


Figuur 4-8 Aanleg van het omloopkanaal (1)

Figuur 4-9 Aanleg van het omloopkanaal (2)


Figuur 4-10 Opbouw pomp/vijzelgebouw




Figuur 4-13 Aansluiting omloopkanaal op het pompgebouw


Figuur 4-14 Plaatsing van de vijzels

Figuur 4-15 Plaatsing van de vijzels

4.4 Specificaties werkingsfase

Monitoring van de installaties


Om een keuze te kunnen maken welke viswering in de toekomst dient voorzien te worden, werd aan INBO gevraagd om een voorlopige analyse te maken van de stroomaf- en stroomopwaartse migratie van vissen door de pompen waterkrachtinstallatie van Ham in het Albertkanaal12.

Naast monitoring van de effecten op vismigratie werden eveneens waterstandsmetingen en debietsmetingen gepland (van opgepompt en geturbineerd debiet) ter hoogte van de installaties.

Overzicht van de werking van de installaties

Uitgaande van de bepalingen van het Maasafvoerverdrag werd een theoretische inschatting gemaakt van het voor de scheepvaart en voor de turbinewerking beschikbare water, alsook van het aantal dagen per jaar dat er gepompt, dan wel geturbineerd zal kunnen worden.

4.4.2.1 Het Maasafvoerverdrag

Het Maasafvoerverdrag bepaalt de verdeling van het beschikbare Maaswater over de Maas zelf, de Vlaamse kanalen en de Nederlandse kanalen. Tabel 4-3 geeft deze verdeling weer.

Tabel 4-3 Overzicht van de te verdelen debieten over Vlaams en Nederlands gebruik volgens het Maasafvoerverdrag

Maasafvoer (m3/s)

Gemeenschappelijke Maas13 (m³/s)

Vlaams gebruik (m3/s)

Nederlands gebruik (m3/s)

≥ 130 ≥ 60 ≤ 35 ≤ 35

≥ 115 ≥ 55 ≤ 30 ≤ 30

Aanloopfase 100 ≥ 50 ≤ 25 ≤ 25

Alarmfase 60 ≥ 10 ≤ 25 ≤ 25

50 ≥ 10 ≤ 20 ≤ 20

40 ≥ 10 ≤ 15 ≤ 15

Crisisfase 30 10 10 10

20 6,7 6,7 6,7

4.4.2.2 Inschatting werking installaties volgens het Maasafvoerverdrag

Op basis van deze verdeling kan een inschatting gemaakt worden welke de werking is van de aan te leggen installaties bij de verdeling van het water. Dit geeft een theoretische input voor de disciplines die moeten weten welke waterverdeling welke activiteit met zich meebrengt. Tabel 4-4 beschrijft deze werking uitgaand van een gemiddeld watergebruik voor de scheepvaart van 15 m³/s.

Tabel 4-4 Inschatting van de resterende volumes voor turbine en pompwerking volgens de scheepvaartverwachtingen voor het jaar 2020

Maasafvoer (m3/s)

Beschikbaarheid Albertkanaal (m3/s)

Volume beschikbaar voor scheepvaart

2020 (m³/s)

Resterend volume (m³/s) (over of

tekort)

Verwachtte werking

installatie

≥ 130 ≤28 15 13 2xWKC

≥ 115 ≤23 15 8 1xWKC

100 ≤18 15 3 1xWKC

60 ≤18 15 3 1xWKC

50 ≤13 ≤13 -2 1xPOMP

12 Baeyens, R., Pauwels, I. & Coeck, J. (2017) Monitoring van de effecten van de pompinstallatie en waterkrachtcentrale te Ham op het visbestand in het Albertkanaal. Voorlopige analyse van de visfauna-gegevens in functie van de aanleg van viswering - Voortgangsverslag februari 2017.


Maasafvoer (m3/s)

Beschikbaarheid Albertkanaal (m3/s)

Volume beschikbaar voor scheepvaart

2020 (m³/s)

Resterend volume (m³/s) (over of

tekort)

Verwachtte werking

installatie

40 ≤8 ≤8 -7 2xPOMP

30 ≤3 ≤3 -12 3xPOMP

20 0 0 -15 3xPOMP

Mits een eenvoudige berekening aan de hand van bestaande gegevens14 kan er ook een inschatting gemaakt worden van het gemiddeld aantal uren dat de pompinstallaties en WKC’s zullen werken (aan de hand van een totaal van 8760 beschikbare uren per jaar, kan dit worden omgezet naar een percentage van de tijd dat de pompinstallaties of de waterkrachtcentrales in werking zullen zijn). In Tabel 4-5 wordt hiervan een overzicht gegeven. Er dient opgemerkt te worden dat dit ramingen zijn op basis van gemiddelde waarden.

Tabel 4-5 Inschatting van de gemiddelde werkingstijd van de installaties volgens het Maasafvoerverdrag

2007 2020 2050

Huidige situatie Toename scheepvaart Droog scenario

Pompinstallaties Jaarlijkse draaiuren 677 1151 1977

%* 8 13 23

WKC Jaarlijkse draaiuren 5015 3982 3358

%* 57 45 38

Totaal Jaarlijkse draaiuren 5692 5133 5335

%* 65 59 61 * ten opzichte van 8760 uren per jaar

Het gemiddeld aantal uren dat de pompinstallaties en WKC’s zullen werken, bedraagt naar schatting 65, 59 en 61 % (respectievelijk huidige toestand, toestand in 2020 met toenemende scheepvaart en toestand 2050, droog scenario).

4.4.2.3 Opmerkingen bij de voorspellingen

Bij dit theoretisch werkkader moeten enkele belangrijke opmerkingen gemaakt worden:

De Kempische Kanalen verbruiken gemiddeld 7 m³/s van het totale Vlaamse verbruik. In geval van watertekort kan op dit kanaal eerder water bespaard worden dan op het Albertkanaal waardoor een klein debiet extra ter beschikking zou komen van het Albertkanaal. Deze besparingsmaatregel is niet opgenomen in bovenstaande berekening. Dit extra debiet wel inrekenen zal leiden tot de conclusie dat op het Albertkanaal de pompen iets minder zullen moeten werken dan dat uit bovenstaande grafiek kan afgeleid worden.

De inschatting van de werking van de installatie is relatief omdat het waterverbruik ten behoeve van scheepvaart sterk kan verschillen op de sluizen. Op deze waar de scheepvaart weinig water nodig heeft, zal er relatief veel water gewoon via tapdebiet naar het afwaartse pand afgevoerd worden. Dit debiet kan geturbineerd worden waardoor er zelfs bij een lage afvoer van Maaswater, toch nog turbinewerking kan zijn op de minder gebruikte sluizen van het Albertkanaal.

Er zijn panden die een eigen watertoevoer hebben waardoor vanaf dat pand meer water ter beschikking is voor scheepvaart en de turbines dan louter het water van de Maas. Zo zijn er een aantal beken die uitmonden in het kanaal. De afvoer hiervan is weliswaar klein. Een voorbeeld is de Zusterkloosterbeek ter hoogte van de sluis te Hasselt. Er zijn ook enkele beken die in de Kempische kanalen uitmonden (zie ook discipline water). Hierdoor is de turbine-werking in realiteit frequenter dan volgens de inschatting. Maar dit is opnieuw erg relatief. Het gaat over de

14 IMDC (2008) Technische Voorstudie MER Pompinstallaties en WKC Albertkanaal – Rapport voor nv De Scheepvaart


toevoer van Dessel-Kwaadmechelen (Ham) en Bocholt-Herentals naar het Albertkanaal. De afvoeren van deze kanalen naar het Albertkanaal zijn relatief beperkt. Het kanaal Dessel-Turnhout-Schoten takt afwaarts de sluis van Wijnegem aan aan het Albertkanaal : deze toevoer kan bijgevolg niet meer geturbineerd worden.

Op de drukke sluizen zal in de realiteit sneller gestopt worden met turbineren om het waterpeil in het opwaartse pand niet te veel te laten zakken. Hoe vroeger men stopt met turbineren, hoe minder snel men namelijk de pompen zal moeten inschakelen om versaste debieten terug te pompen om het vaste peil in het kanaal te behouden.

Het debiet nodig voor scheepvaart is een gemiddeld debiet. Men kan echter niet spreken van een permanente stroming maar enkel zeer hoge debieten op het ogenblik dat een sluis gevuld moet worden. Het huidige daggemiddeld waterverbruik ten behoeve van scheepvaart schommelt rond de 11-12 m³/s (nv De Scheepvaart (2007) startnota hoofdstuk 5.3).

Wanneer het waterpeil in de Maas sterk begint te dalen, is het waarschijnlijk dat de waterbeheerder voor de zekerheid het turbineren zal stopzetten om een strategisch volume water in de opwaartse panden te houden dat hij kan opsparen als de Maas verder zal zakken.

Het water dat finaal vanuit het laatste pand via de sluis van Wijnegem versast of geturbineerd wordt, is in theorie verloren. Men heeft namelijk een minimum tapdebiet nodig om de zoutintrusie op het kanaal tegen te houden. Vanuit het laatste pand pompen naar het voorlaatste pand ter hoogte van Wijnegem is mogelijk voor een bepaalde periode. Afwaarts Wijnegem is nu reeds een zoutmeter operationeel die continu het zoutgehalte meet.

Er zijn buiten de scheepvaart nog andere sectoren die een debiet onttrekken aan het kanaal. In functie van deze behoeften kan ook het beschikbare debiet voor het turbineren variëren.

Op zondagen is er geen scheepvaart waardoor, buiten de verbruiken van andere sectoren, al het beschikbare debiet geturbineerd kan worden, i.e. met de 3 turbines op volle kracht

In periodes van laag water kunnen ook andere waterbesparende maatregelen genomen worden waardoor het netto gebruikte debiet kan zakken en dus in de praktijk minder zal moeten teruggepompt worden dan begroot.

Wanneer een bepaald extra debiet beschikbaar is bovenop het geturbineerde debiet kan via optimalisatie toch extra geturbineerd worden (bijvoorbeeld 8 m³/s beschikbaar waardoor 1 WKC kan draaien op 5 m³/s en door de overige 3 m³/s een tijd op te sparen kan gedurende korte tijd een 2e WKC draaien tot het opgespaarde debiet geturbineerd is). Dit vraagt echter wel een intensieve opvolging van beschikbare debieten en af- en aanzetten van extra turbines (cfr nota IMDC paragraaf 3.4.1). Wegens de kleine marges waarbinnen het waterpeil van de kanaalpanden slechts mag variëren, is dit wellicht niet mogelijk. De installaties zijn zo ingesteld dat ze met verschillende debieten kunnen draaien, met een minimum van 3 m³/s15..

4.4.2.4 Voorkomen van lage afvoeren

Op basis van de voorspellingen van terugkerende laagwater periodes op de Maas, kan een inschatting gemaakt worden voor de gemiddelde turbine- of pompwerking op de sluiscomplexen. Ook voor deze inschatting zijn bovenstaande opmerkingen van toepassing. De inschatting is dus geldig voornamelijk voor de drukke sluizen op het kanaal en in veel mindere mate voor de rustige sluizen. Hier zal de turbinewerking veel langer kunnen doorgaan dan op de drukke sluizen. Op basis van de geregistreerde sluisschuttingen (nv De Vlaamse Waterweg, 2007) kan men stellen dat Wijnegem de drukste sluis is (meest aantal schuttingen). Daarna komen Olen en Ham. Hoe meer stroomopwaarts, hoe rustiger de sluizen worden. Na Olen en Ham komen dus Hasselt en Diepenbeek. Genk tenslotte is de meest rustige sluis.

Let wel dat ten gevolge van klimaatverandering verwacht wordt dat de periodes met lage Maasafvoer vermoedelijk frequenter zullen voorkomen en/of langer zullen duren. De voorspelling hiervan is gebaseerd op dezelfde aannames die gebruikt zijn het rapport van IMDC omtrent de toekomstige impact van de klimaatverandering op de gemiddelde Maasafvoer (voorspelling op basis van modellen KNMI).

15 Mogelijke debieten per vijzel in turbinewerking: 3, 3.5, 4, 4.5 of 5 m³/s en in pompwerking: 3, 4 of 5 m³/s.


Tabel 4-6 Overzicht van het gemiddeld aantal dagen van voorkomen van Maasafvoer onder de 100 m³/s voor de periode 1911-2003 en het droog jaar 2003 zelf

Maasafvoer (m³/s)

Gemiddeld aantal dagen van voorkomen (1911-2003)

Gemiddeld aantal dagen van voorkomen (2003)

Veronderstelde werking installatie

100 90 172 1xWKC

60 31 96 1xWKC

50 18 32 1xPOMP

40 9 6 2xPOMP

30 2 0 3xPOMP

20 0,4 0 3xPOMP

Tabel 4-7 Overzicht van het gemiddeld aantal dagen van voorkomen van Maasafvoer onder de 100 m³/s voor de periode 1911-2003 en het droog jaar 2003 zelf met correctie van de voorspellingen van het droog klimaat scenario

Maasafvoer (m³/s)

Gemiddelde aantal dagen volgens droog klimaat

voorspellingen toegepast op data 1996-2007

Gemiddelde aantal dagen volgens droog klimaat

voorspellingen toegepast op data 2003

Veronderstelde werking installatie

100 137 185 1xWKC

60 75 154 1xWKC

50 54 137 1xPOMP

40 26 87 2xPOMP

30 6 17 3xPOMP

20 0,6 2 3xPOMP

Bij Tabel 4-7 kan opgemerkt worden dat de toekomstvoorspellingen op basis van de afvoergegevens van 2003 een zeer extreme situatie zijn. Hierbij werd een zeer droog jaar (2003) geëxtrapoleerd met voorspellingsgegevens van een droog klimaat scenario. Daarom is de eerste kolom voorspellingen gebaseerd op een gemiddelde van 10 jaar en gecorrigeerd met de voorspellingsgegevens voor een droog klimaat realistischer. De gegevens uit dit MER zijn afgeleid uit het studiewerk dat door IMDC is gebeurd en waarin (op basis van voorspellingen door KNMI modellen) ook rekening is gehouden met situaties na 2003. Het jaar 2003 wordt algemeen als een extreem droog jaar (na 1976) aanvaard. Hiermee is dus een worst-case scenario zeker gecoverd. Na 2003 is tot op heden geen extreem droog jaar meer voorgevallen (Ref: http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/leefmilieu/klimaat/ Evolutie van de totale jaarlijkse neerslag te Ukkel (1833-2016)).

4.4.2.5 Resultaten voor de installaties te Ham en Olen

De ingeschatte cijfers kunnen worden getoetst aan de resultaten bekomen tijdens de werking van de installaties van Ham en Olen tijdens de periode 2015-2016. De vijzelinstallatie in Ham turbineerde in 2015 en 2016 telkens ongeveer 105 miljoen m³ water. Als de geturbineerde volumes uitgezet worden tegen het theoretisch maximaal turbineerbaar volume (dus continu turbineren aan 15 m³/s), dan resulteert dit in een activiteitsratio van ca. 22%.

Dit is minder dan de verwachte werking van 57% voor de WKC (zie §4.4.2.2). Het beheer van de turbines is in functie van de noden voor de scheepvaart. Opwekken van stroom is geen doelstelling op zich. Er wordt dus niet maximaal geturbineerd, zelfs als er voldoende aanvoer is uit de Maas, als dit niet nodig is om de waterpeilen te handhaven.

De prognose van 57% activiteitsratio als alle WKC’s gebouwd zijn, is voor een deel ook afhankelijk van de plaatsing van de turbines in Wijnegem. Als hier geen turbines worden geïnstalleerd, blijft de activiteitsratio van 22% de beste inschatting. Als er in Wijnegem wel turbines worden geïnstalleerd, kan dit meer worden.


Onderhoud van de installaties

Tijdens de exploitatiefase dient rekening gehouden te worden met onderhoudsaspecten en mogelijke calamiteiten (uitvallen pomp). Aangezien er telkens 3 pompen geïnstalleerd worden om samen 15 m³/s pompcapaciteit te voorzien, beschikt men over een back-upsysteem voor als één van de pompen zou uitvallen.


ALTERNATIEVEN

5.1 Voorheen onderzochte alternatieven

In het MER voor de bouw van zes pompen waterkrachtcentrales op het Albertkanaal dat goedgekeurd werd in 2009 was een alternatievenonderzoek uitgevoerd. Er werd onderzocht of er doelstellingenalternatieven, locatiealternatieven of inrichtingsalternatieven beschikbaar waren voor het realiseren van de beoogde waterbesparende en groene stroomopwekkende doelstellingen. In volgende paragrafen wordt dit toegelicht.

Doelstellingenalternatieven

Het project heeft meerdere doelstellingen:

Doelstelling 1 : Het zonder excessieve materiële-, ecologische- en economische schade (dus op een duurzame manier) garanderen van de scheepvaart op het Albertkanaal gedurende perioden van watertekort in de Maas, binnen de bepalingen van het Maasafvoerverdrag.

Doelstelling 2 : Het bijdragen aan de doelstellingen van het Vlaams Gewest met betrekking tot duurzame groene stroomproductie door middel van waterkracht.

De mogelijke doelstellingenalternatieven met betrekking tot de doelstelling 1 werden onderzocht in het onderzoek naar een laagwaterstrategie voor het Albertkanaal en de Kempische kanalen16. Het doel van de laagwaterstrategie was het opstellen van een verdringingsreeks, die de volgorde van de te nemen waterbesparende maatregelen rangschikt met als doel om zo goed mogelijk met de beschikbare hoeveelheid zoet water om te springen. Hierbij werd het principe gehanteerd dat de economische-, ecologische- en maatschappelijke effecten van de waterbesparende maatregelen (zie opmerking hierboven rond duurzaamheid), minimaal moeten zijn. Het opstellen van deze laagwaterstrategie sluit aan bij de doelstellingen van de eerste Vlaamse Waterbeleidsnota, goedgekeurd door de Vlaamse Regering op 8 april 2005. Op basis van deze studie van de laagwaterstrategie werd besloten dat de bouw van de pompinstallaties op de sluizencomplexen van het Albertkanaal een noodzakelijke investering is om zonder excessieve kosten te kunnen voldoen aan de bepalingen van het Maasafvoerverdrag. Zonder pompinstallaties kan de verwachte economische schade tot 100 maal hoger oplopen dan in een situatie met pompen. Uit de studie bleken geen haalbare alternatieve maatregelen voor het garanderen van de scheepvaart, zonder een hoge economische, ecologische (overmatige wateronttrekking uit de Maas) of maatschappelijke kost te veroorzaken (beperken van waterwinning, elektriciteitsproductie, industriële watercaptatie, …).

Ten aanzien van doelstelling 2 moet in de eerste plaats worden vermeld dat het turbineren van kanaalwater aan de sluizen een mogelijk positief neveneffect is van de installatie van de pompen. In een afzonderlijke kosten-batenanalyse zal de initiatiefnemer onderzoeken welke de verhouding is tussen de meerkost voor het plaatsen van toestellen die zowel als pomp en als turbine kunnen functioneren ten opzichte van toestellen die uitsluitend als pomp functioneren enerzijds en de energiewinst als gevolg van het turbineren anderzijds. Verder moet het turbineren op een visvriendelijke manier kunnen gebeuren. Uit een inventaris van potentiële locaties voor energiewinning uit waterkracht op bevaarbare waterlopen in Vlaanderen (Resource Analysis, 2001), blijkt dat de sluizen op het Albertkanaal de meest kansrijke locaties zijn uit de reeks van 17 energietechnisch mogelijke locaties.

Locatiealternatieven

Locatiealternatieven ten aanzien van de inplanting van de pompinstallaties op het Albertkanaal zijn er niet. De installaties kunnen vanuit technisch oogpunt uiteraard enkel ter hoogte van de sluizen worden ingeplant en zijn dus voorzien te Genk, Diepenbeek, Hasselt, Ham, Olen en Wijnegem. Ook de

16 Baetens J., Peeters P. & Van Eerdenbrugh K. 2006. Watersysteem van het Albertkanaal en de Kempische Kanalen – Opmaak van laagwaterstrategieën. Waterbouwkundig Laboratorium, Borgerhout.

Tractebel 5 Alternatieven 61

waterkrachtproductie is inherent gekoppeld aan locaties op de waterweg waar een voldoende hoogteverschil optreedt, namelijk ter hoogte van de sluizen.

Rekening houdend met de zeer beperkte ruimte die beschikbaar is aan de sluisdoorgangen, de onmogelijkheid om het scheepvaartverkeer tijdelijk stil te leggen tijdens de bouw, de voorkeur voor een goede toegankelijkheid van de installaties voor onderhoud en het minimaliseren van de kansen op aanvaring, werd geopteerd voor een conventionele opstelling naast de sluis. De centrale wordt hierbij aan één zijde van de kolk gebouwd.

De installatie zal steeds gebouwd worden op de linkeroever van het Albertkanaal, met uitzondering van de installaties aan de sluizen te Wijnegem en te Genk. Op de rechteroever wordt immers een reservatiestrook voor verbreding van het kanaal (de mogelijke toekomstige vierde sluis) vrijgehouden. Deze sluisverbreding moet een verhoging van de transportcapaciteit van het Albertkanaal tussen Antwerpen en Hasselt mogelijk maken. Ter hoogte van de sluis van Wijnegem wordt omwille van de aanwezigheid van woningen op de linkeroever geopteerd voor een bouw van een combinatie pomp/WKC op de rechteroever. Aan de sluis te Genk zijn een spoorwegbrug en verschillende constructies aanwezig op de linkeroever.

Hieruit volgt dat er geen locatiealternatieven met betrekking tot de positie van de installaties op het Albertkanaal of de positie per installatie op linker- versus rechteroever was.

Inrichtingsalternatieven

Centraal in het MER van 2009 stond de afweging van het meest milieuvriendelijke alternatief ten aanzien van het mogelijk maken van vismigratie en het minimaliseren van de mortaliteit van vissen bij de aanleg en werking van de geplande pompen/WKC. In functie hiervan werden verschillende inrichtingsalternatieven onderzocht en vergeleken.

De onderzoeksvraag was daarbij tweevoudig :

- Zijn er relevante verschillen inzake milieueffecten (effecten op vispopulaties en andere) tussen een technische uitvoering met hydraulische schroeven versus turbines ? Welk is in dit opzicht de meest milieuvriendelijke oplossing ?

- Hoe kunnen de installaties ingericht of aangepast worden zodat eventuele milieueffecten gemilderd worden? In de eerste plaats moet hier gedacht worden aan visvriendelijke aanpassingen aan de installaties bijvoorbeeld onder de vorm van visgeleidingssystemen of visafweer bijvoorbeeld onder de vorm van fysische- of gedragsbarrières. Kunnen werkingsalternatieven voorzien worden zoals valse schuttingen langs de sluizen om vismigratie mogelijk te maken?

Zoals beschreven in de handleiding voor het saneren van vismigratieknelpunten (Van Liefferinge et al., 2004) is de barrièregraad van sluiscomplexen in de eerste plaats afhankelijk van de functie van het kanaal als migratieroute voor vissoorten, welke dus de noodzaak voor migratiemogelijkheden bepalen. Sluizen in kanalen die met grote rivieren in verbinding staan, kunnen als belangrijke migratieroute fungeren waarbij de sluizen dan ook een hogere barrièrewerking hebben. De mate van barrièrewerking verschilt echter tussen enerzijds enkelvoudige scheepvaartsluizen, waarbij de waterloop in zijn geheel wordt geschut, en anderzijds stuw-sluiscomplexen.

De migratie van vissen door enkelvoudige sluizen kan aanzienlijk groter zijn dan bij stuw-sluiscomplexen indien de vispopulaties een uitgesproken migratiedrang vertoont. Uitzettingsstudies (Yseboodt et al. 1991) hebben namelijk aangetoond dat grote scholen gemakkelijk stroomopwaarts kunnen migreren bij het schutten. Andere onderzoekers (Parren & Decharleroy 2003) stelden enkel een beperkte uitwisseling tussen verschillende kanaalvakken vast. De passage van migrerende vissen door stuw-sluiscomplexen is verwaarloosbaar klein door het ontbreken van een lokstroom en omdat vissen tijdens de migratieperiode, aangetrokken door de stuwgeul, vast komen te zitten onder de stuw. Studies in de VS toonden aan dat minder dan 1,5 % van de migrerende vissen passeren via een dergelijk sluizensysteem en ook de migratie van paling doorheen de sluizen is klein.


5.1.3.1 Overzicht van de onderzochte alternatieven

Onderstaand worden de verschillende inrichtingsalternatieven beschreven en deze worden schematisch voorgesteld in Figuur 5-1.

Alternatief 1: open hydraulische schroef

Alternatief 1 voorziet in de bouw van een omloopkanaal en de installatie van een open hydraulische schroef die zowel als pomp als als turbine kan werken. De schroef heeft geen speciale aanpassingen om de visvriendelijkheid te verhogen.

Alternatief 2: open hydraulische aangepaste schroef

Alternatief 2 omvat de aanleg van een omloopkanaal en de installatie van een open hydraulische schroef die zowel als pomp als WKC kan werken en waarbij aanpassingen gebeurd zijn aan de schroef om de visvriendelijkheid te verhogen.

Alternatief 3: open hydraulische aangepaste schroef met meedraaiende mantel

Alternatief 3 bestaat uit de aanleg van een omloopkanaal langsheen de sluis en de bouw van een hydraulische schroef met pompen WKC-werking. Deze schroef is een aangepaste hydraulische schroef waarbij de mantel van de schroef mee ronddraait bij werking. Deze vaste mantel in combinatie met de aanpassingen van de schroef (zie alternatief 2) maakt dat dit systeem extreem visvriendelijk is.

Alternatief 4: axiaal- of centrifugaalpomp-turbine

Alternatief 4 bestaat uit de aanleg van een omloopkanaal en de installatie van een combinatie pomp-turbine. Deze pomp zal een klassieke axiaal- of centrifugaalpomp zijn die enkele modificaties ondergaat om ook als WKC elektrische stroom op te wekken.

1

2

3

4

Pomp-turbineArchimedesschroef

POMP/WKCPOMP/WKC

POMP/WKCPOMP/WKC

POMP/WKCPOMP/WKC

Vijzel

Klassieke pomp-turbine

Visvriendelijke vijzel met vaste mantel

Visvriendelijke vijzel

POMP/WKCPOMP/WKC

Figuur 5-1 Schematische visualisatie van de verschillende alternatieven in het MER van 2009


Wanneer de vis geen doorgang heeft via de WKC, moet echter wel voorzien worden in een veilige, alternatieve route. Deze zou kunnen bestaan uit:

Migratie via een vispassage: terwijl de inrichting van een klassieke vistrap gezien de kostprijs, het te overbruggen hoogteverschil, het beschikbare debiet en het ruimtebeslag weinig realistisch is, zijn er installaties op de markt die hiervoor speciaal ontworpen zijn (zie paragraaf 5.1.3.2).

Migratie via de sluis: met behulp van een aangepast sluisbeheer en indien voldoende water beschikbaar is, zouden schuttingen ten behoeve van vismigratie kunnen uitgevoerd worden, zogenaamde valse schuttingen (zie paragraaf 5.1.3.3).

5.1.3.2 Visdoorgang langs de pomp/waterkrachtcentrale

Wanneer geen of onvoldoende visvriendelijke systemen voorhanden zijn, moeten vissen afgeleid worden naar een bypass-systeem langsheen de pomp/WKC zodat ze niet doorheen de waterkrachtcentrale moeten. Hiervoor wordt geopteerd in de alternatieven 1 en 4. Deze afleiding kan bijvoorbeeld gerealiseerd worden door een geluids- en lichtbarrière of de installatie van een scherm (screen) (zie Figuur 5-2 en Figuur 5-3). De aanleg van bypass-systemen langsheen de pomp/WKC kan overwogen worden indien men over voldoende water beschikt om dit bypass-systeem voor vooral afwaartse maar ook eventueel opwaartse migratie te laten werken.

Hierbij zijn een aantal tijdsgerelateerde en vissoortgerelateerde aspecten belangrijk.

Afwaartse vismigratie gebeurt veelal in periodes van groot debiet in de rivieren. Dezelfde periodes zijn ook interessant voor het opwekken van energie. Deze evenementen doen zich in normale omstandigheden voornamelijk in najaar en de lente voor. Indien tijdens het turbineren afwaartse migratie voorkomt, is het belangrijk dat de waterkrachtcentrales deze migratie niet onmogelijk maken

Palingen bijvoorbeeld die op weg zijn naar zee zijn door hun grootte extra gevoelig tijdens hun passage terwijl kleine zalm- en forelsmolts die afwaarts migreren in mindere mate gevoelig zijn voor verwondingen omdat ze kleiner zijn. Anderzijds zijn zij wel gevoelig voor eventueel oponthoud tijdens hun migratie.

Figuur 5-2 Schematische voorstelling inclined plane screen


Figuur 5-3 Modular plane screen

Figuur 5-4 Schematisch overzicht hevelvispassage (Bron: Fishflow Innovations).

Figuur 5-5 Schematisch overzicht vis-sluis (Bron: Larinier, GHAAPPE 2007).


Figuur 5-6 Schematisch overzicht vis-lift (Bron: Larinier, GHAAPPE 2007).

5.1.3.3 Valse schuttingen

Tevens gold voor enkele alternatieven dat onderzocht moest worden welk belang valse schuttingen kunnen hebben voor de vismigratie open afwaarts de sluizen. Wanneer (in rustigere periodes) een bepaald debiet beschikbaar is maar niet benut wordt ten behoeve van versassingen, kan toch een actieve stroming over het Albertkanaal gecreëerd worden waardoor afwaartse migratie deels bevorderd wordt. Meer dan voor afwaartse migratie zal de stroming een lokstroom vormen voor opwaartse migratie. Voor de residente soorten die enkel lokale migraties uitvoeren, kan dit een grotere uitwisseling tussen de verschillende populaties in het kanaal opleveren.

Bij een valse schutting komt het er op aan om gedurende een bepaalde tijd de sluis afwaarts open te laten staan en een stroming vanuit het opwaartse pand te creëren (zie Figuur 5-7). In de paaiperiode zal deze stroming een aantrekkingskracht uitoefenen op de vissen. Na verloop van tijd wordt de sluis gesloten en gevuld waarna de opwaartse deur gedurende een periode opgezet wordt. Op deze manier kunnen de vissen ongestoord het opwaartse pand inzwemmen. Er kan aangenomen worden dat het gebruik van de sluis door vissen tijdens het versassen van schepen zeer beperkt is omdat hier de economische belangen spelen en dit proces zeer snel moet uitgevoerd worden. Tevens zullen de schroeven en motoren geen aantrekkend effect hebben op de vissen waardoor zij op deze momenten de sluis eerder zullen vermijden. Bovendien blijken vissen tijdens de versassing van schepen in zekere mate gevoelig voor mortaliteit geïnduceerd door schepen (Keevin et al., 2005).

Onderzoek van INBO toont aan dat niet enkel in rivieren belangrijke vismigraties voorkomen, maar dat ook in kanaalsystemen zoals de Ringvaart te Gent belangrijke migraties van vissen vastgesteld worden die in relatie staan met de voortplanting van verschillende soorten. De migratiepieken van driedoornige stekelbaars (februari), blankvoorn (mei), rietvoorn en kolblei (eveneens in mei) werden duidelijk vastgesteld (Buysse et al, 2001). Door vissen opwaarts te laten migreren, kunnen ook meer individuen de opwaarts aangelegde of aan te leggen paaiplaatsen bereiken en zo het visbestand in het kanaal op natuurlijke wijze aanvullen. Tevens opent men migratiemogelijkheden voor opwaarts migrerende soorten zoals de paling die bedreigd zijn in hun voortbestaan.

Een mogelijke oplossing voor de eventuele negatieve effecten van valse schuttingen op de scheepvaart (wachttijden, etc.) zou er dus uit kunnen bestaan om de schuttingen op zondagen uit te voeren vermits er dan geen scheepvaart is op het kanaal. Tevens staan op zondag de sluizen helemaal dicht en hebben zij 100% migratiebelemmering voor opwaartse migratie. Hoewel vismigratie logischerwijs niet afhankelijk is van de dag van de week, zou het wel ten dele een oplossing kunnen bieden.


Figuur 5-7 Overzicht van de werking van een valse schutting (Bron FAO)

5.2 Conclusies milieueffecten

In het MER van 2009 werden uiteindelijk vier alternatieven onderzocht : drie vijzelturbines (alternatief 1, 2 en 3), waarvan twee visvriendelijke uitvoeringen (alternatief 2 met aangepaste schroef en alternatief 3 met aangepaste schroef en meedraaiende mantel) en één pompturbine (alternatief 4). Bijkomende visdoorgangsystemen of valse schuttingen werden niet geselecteerd. Bij alternatieven 1 en 4 werden bij de milderende maatregelen wel visafweersystemen voorgesteld.


Wat betreft effecten op bodem, water, fauna/flora (voor de aspecten exclusief vismigratie) landschap, bouwkundig erfgoed, archeologie en mens – ruimtelijke aspecten en mobiliteit werd geen onderscheid tussen de alternatieven vastgesteld, noch tijdens de aanlegfase, noch tijdens de werkingsfase.

Wat betreft impact op het geluidsklimaat speelt het alternatief wel een rol, niet tijdens de aanlegfase maar wel tijdens de werkingsfase. Zonder milderende maatregelen scoren alternatief 3 (omhulde schroef) op de locaties Wijnegem, Ham, Hasselt en Diepenbeek het best en alternatief 4 (pompturbine in pompgebouw) op de locaties Olen en Genk het best. Na toepassing van milderende maatregelen (akoestische isolatie) zijn er geen tot nog slechts geringe effecten te verwachten voor alle alternatieven. Alhoewel alle resteffecten aanvaardbaar zijn voor alle types, bleek alternatief 4 (pompturbine) gezien de opstelling in een gebouw waardoor verregaande geluidsisolatie gemakkelijker door te voeren is dan een vijzelcomplex een iets betere score te hebben dan de vijzelalternatieven.

Dit betekende dat het onderscheid tussen de alternatieven uiteraard volledig door de visvriendelijkheid en de impact op de vismigratie bepaald werd. Vijzelturbines zijn visvriendelijker dan pompturbines. Hierbij scoren alternatief 2 en 3 die visvriendelijke aanpassingen hebben ondergaan uiteraard beter dan alternatief 1 en alternatief 4 (en alternatief 1 is minder slecht dan alternatief 4 zie beoordeling in Bijlage 3). Een bijkomend voordeel is dat alternatief 2 en 3 zonder bijkomende maatregelen afwaartse vismigratie mogelijk maken.

5.3 Conclusie alternatievenonderzoek

Op basis van de resultaten van het MER en de kosten-batenanalyse werd beslist om de zes sluiscomplexen op het Albertkanaal uit te rusten met een pompen waterkrachtcentrale volgens alternatief 2 (open hydraulische aangepaste schroef). Tevens werd beslist de werking van de eerst gebouwde installatie (Ham) te monitoren op het vlak van vismigratie en een geluidsstudie17 uit te voeren. Over beide onderwerpen bestonden immers nog leemten in de kennis.

17 Voor een pompgebouw waren geen exacte meetgegevens over geluidsemissies ter beschikking. In het MER van 2009 werden voor het bronvermogenniveau metingen gebruikt van een pompinstallatie te Born (NL)


INGREEP-EFFECTANALYSE

6.1 Overzicht van de ingrepen

Om de effectvoorspelling te verduidelijken wordt het project ingedeeld in hoofdingrepen met elk een aantal relevante deelingrepen. De ingrepen kunnen elk een bepaalde impact op het milieu hebben en dienen hierbij in twee fasen beschouwd te worden. Allereerst is er de aanleg- of uitvoeringsfase, meer bepaald de fase waarin de werken voor de aanleg van het project zullen gebeuren. Daarna is er de gebruiks- of werkingsfase die aanvangt na de bouwfase.

Voor de bouw van de pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen van het Albertkanaal kunnen volgende hoofdingrepen onderscheiden worden:

Aanlegfase: o Aanvoer van materiaal en machines o Verwijdering van eventuele vegetatie o Afbraak verhardingen, straatmeubilair, … o Verwijderen van de oude kaaimuur o Graven van inham. Eventueel bemalen van de bouwput (ter hoogte van de sluis van

Genk) o Bouw van nieuwe kaaimuur en aanleg van het omloopkanaal o Bouw van het pomp/vijzelgebouw o Installatie van de vijzels/pompinstallaties

Werkingsfase: o Terugwinnen schuttingswater door pompwerking o Opwekken van duurzame groene stroom door turbinewerking

6.2 Ingreep-effectenschema

Uitgaande van de deelingrepen en een eerste afbakening van de karakteristieken van het milieu in het studiegebied kunnen de mogelijke milieueffecten afgeleid worden. Het al dan niet effectief voorkomen en de mate en ernst waarmee de opgesomde effecten voorkomen wordt verder in het MER bekeken.

In Tabel 6-1 wordt een overzicht gegeven van de potentieel te verwachten effecten per discipline en per hoofd- en deelingreep. Dit overzicht dient als leidraad voor de verschillende disciplines om de effecten concreet uit te werken en te evalueren op basis van discipline-eigen criteria.

Gezien de MER-voorgeschiedenis van dit project (zie paragraaf 2.2 en 5.3) zal de nadruk in voorliggend (actualisatie)MER op de effecten op biodiversiteit en geluid liggen.

Tractebel 6 Ingreep-effectanalyse 69

Tabel 6-1 Impactmatrix voor de verschillende ingrepen

Ingrepen/effecten

Bodem

Water Geluid

en trillingen


Biodiversiteit

Mens

Grondwater Oppervlakte-

water Mobiliteit

Ruimtelijke aspecten

Stru

ctuu

rwij

zigi

ng

Pro

fiel

wij

zigi

ng

Wij

zigi

ng b

odem

gebr

uik

en

bode

mge

sch

ikth

eid

Wij

zigi

ng v

an b

odem

kwal

itei

t

Wij

zigi

ng

van

het

bod

emvo

chtr

egim

e

Effe

cten

op

de d

iepe

re o

nder

gron

d

Impa

ct o

p he

t gr

ondw

ater

peil

Impa

ct o

p de

gro

ndw

ater

stro

min

g

Impa

ct o

p gr

ondw

ater

kwal

itei

t

Impa

ct o

p op

perv

lakt

ewat

erkw

anti

teit

Impa

ct o

p op

perv

lakt

ewat

erkw

alit

eit

Gel

uid

shin

der

voor

om

won

ende

n t

ijde

ns

de a

anle

gfas

e

Gel

uid

shin

der

voor

om

won

ende

n t

ijde

ns

de w

erki

ngs

fase

: ve

rkee

rs-

en

id

ti

li

Stru

ctuu

r- e

n re

lati

ewij

zigi

ngen

Ver

lies

erfg

oedw

aard

e

Wij

zigi

ng p

erce

ptie

ve k

enm

erke

n

Dir

ect

nat

uurv

erlie

s/w

inst

Indi

rect

e ec

o- e

n bi

otoo

pwij

zigi

ng

Rus

tver

stor

ing

Effe

cten

op

vism

igra

tie

Ver

keer

sgen

erat

ie:

door

stro

min

g te

r ho

ogte

van

weg

vakk

en e

n kr

uisp

unte

n

Lang

zaam

ver

keer

: w

ijzi

ging

in d

e be

lan

grij

kste

fie

ts-

en

voet

gang

ersv

erbi

ndin

gen

Ver

stor

ing

sche

epva

art

tijd

ens

de

aanl

egfa

se

Ver

stor

ing

sche

epva

art

tijd

ens

de

wer

kin

gsfa

se

Ver

keer

svei

lighe

id:

wij

zigi

ng

met

be

trek

kin

g to

t de

kan

s op

on

geva

llen

Ver

keer

slee

fbaa

rhei

d: w

ijzi

ging

voo

r om

won

ende

n e

n om

gevi

ng

Impa

ct o

p m

orfo

logi

sche

str

uctu

ur

Impa

ct o

p vi

suee

l voo

rkom

en in

het

la

ndsc

hap

Impa

ct o

p de

fun

ctie

sam

enst

ellin

g

Aanlegfase

Aanvoer materiaal en machines

x x x x x x x x x x x

Verwijdering vegetatie x x x x x x x x x x x x

Afbraak gebouwen, verhardingen, …

x x x x x x x x x x

Afgraven van de oude kaaimuur

x x x x x x x x x x x x x x x x x x

Graven van inham. Eventueel afdammen en bemalen van de gegraven inham

x X x x x x x x x x x x x x x x X x

Bouw van nieuwe kaaimuur en aanleg van de omloopkanalen

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x


Ingrepen/effecten

Bodem

Water Geluid

en trillingen


Biodiversiteit

Mens

Grondwater Oppervlakte-

water Mobiliteit

Ruimtelijke aspecten

Stru

ctuu

rwij

zigi

ng

Pro

fiel

wij

zigi

ng

Wij

zigi

ng b

odem

gebr

uik

en

bode

mge

sch

ikth

eid

Wij

zigi

ng v

an b

odem

kwal

itei

t

Wij

zigi

ng v

an h

et b

odem

voch

treg

ime

Effe

cten

op

de d

iepe

re o

nder

gron

d

Impa

ct o

p he

t gr

ondw

ater

peil

Impa

ct o

p de

gro

ndw

ater

stro

min

g

Impa

ct o

p gr

ondw

ater

kwal

itei

t

Impa

ct o

p op

perv

lakt

ewat

erkw

anti

teit

Impa

ct o

p op

perv

lakt

ewat

erkw

alit

eit

Gel

uids

hind

er v

oor

omw

onen

den

tijd

ens

de a

anle

gfas

e

Gel

uids

hind

er v

oor

omw

onen

den

tijd

ens

de w

erki

ngs

fase

: ve

rkee

rs-

en

id

ti

li

Stru

ctuu

r- e

n re

lati

ewij

zigi

ngen

Ver

lies

erfg

oedw

aard

e

Wij

zigi

ng p

erce

ptie

ve k

enm

erke

n

Dir

ect

nat

uurv

erlie

s/w

inst

Indi

rect

e ec

o- e

n bi

otoo

pwij

zigi

ng

Rus

tver

stor

ing

Effe

cten

op

vism

igra

tie

Ver

keer

sgen

erat

ie:

door

stro

min

g te

r ho

ogte

van

weg

vakk

en e

n kr

uisp

unte

n

Lang

zaam

ver

keer

: w

ijzi

ging

in d

e be

lang

rijk

ste

fiet

s- e

n

voet

gang

ersv

erbi

ndin

gen

Ver

stor

ing

sche

epva

art

tijd

ens

de

aanl

egfa

se

Ver

stor

ing

sche

epva

art

tijd

ens

de

wer

kin

gsfa

se

Ver

keer

svei

lighe

id:

wij

zigi

ng m

et

betr

ekki

ng

tot

de k

ans

op o

nge

valle

n

Ver

keer

slee

fbaa

rhei

d: w

ijzi

ging

voo

r om

won

ende

n en

om

gevi

ng

Impa

ct o

p m

orfo

logi

sche

str

uctu

ur

Impa

ct o

p vi

suee

l voo

rkom

en in

het

la

ndsc

hap

Impa

ct o

p de

fun

ctie

sam

enst

ellin

g

Bouw van de pomp/WKC installatie


Werkingsfase

Terugwinnen schuttingswater en opwekken groene stroom


Onderhoud van installaties x x

Calamiteiten tijdens werking

x x x

Tractebel 7 Interferentie met andere plannen of projecten 71

INTERFERENTIE MET ANDERE PLANNEN OF PROJECTEN

De uitvoering van de werken voor de bouw van de pompen waterkrachtcentrales te Diepenbeek en Genk is voorzien in de periode 2018 – 2020. Onderstaand worden de projecten opgelijst die verwacht worden tegen het referentiejaar 2020 in uitvoering te zijn of te zijn uitgevoerd, beschreven. Deze maken deel uit van de referentiesituatie. In het kader van dit project-MER wordt nagegaan of er zich cumulatieve effecten kunnen voordoen (bv. geluidshinder, mobiliteitseffecten, hinder, …). Indien relevant zullen deze in de effectbespreking van de relevante disciplines besproken worden.

Verhogen bruggen Albertkanaal

Eén van de doelstellingen van nv De Vlaamse Waterweg is om de modale shift verder te stimuleren en meer scheepvaart op het Albertkanaal aan te trekken. Om dit doel te bereiken worden tegen 2020 onder meer alle bruggen over het Albertkanaal verhoogd tot een minimale vrije doorvaarthoogte van 9,10 m, hetgeen 4-laagse containervaart toelaat over het hele kanaal.

De brug over de sluis te Genk heeft momenteel reeds een doorvaarthoogte van 9,10 m boven het normale afwaartse kanaalpeil. De spoorbrug dient nog verhoogd te worden. De sluisbrug te Diepenbeek is reeds aangepast.


ONDERZOEK PER DISCIPLINE

8.1 Algemene MER-methodiek

De bedoeling van het projectmilieueffectrapport (project-MER) is een beschrijving te geven van de effecten van de bouw en werking van de geplande pompstations en waterkrachtcentrales aan de sluizen te Genk en Diepenbeek, en onderzoek te doen naar eventuele milieueffectverzachtende maatregelen die de negatieve impact op het milieu trachten te beperken of te voorkomen.

In het MER worden de effecten ten gevolge van het project op Bodem, Water, Geluid en Trillingen, Biodiversiteit, Landschap, Bouwkundig erfgoed en Archeologie en Mens (ruimtelijke aspecten en mobiliteit) bestudeerd.

De globale werkwijze voor elke discipline is als volgt:

Afbakening van het studiegebied Beschrijving van de referentiesituatie, de relevante ontwikkelingen in de toekomst Beoordelingscriteria en significantiekader Beschrijving en beoordeling van de milieueffecten Leemten in de kennis Aangeven van milderende maatregelen en voorstellen voor monitoring

Afbakening van het studiegebied

Er wordt voor het geografisch studiegebied een onderscheid gemaakt tussen het projectgebied en het studiegebied. Er worden twee projecten studiegebieden in beschouwing genomen, iedere locatie vormt een afzonderlijk projectgebied. De projectgebieden zijn de zones waarbinnen de pompinstallaties en waterkrachtcentrales komen te liggen, inbegrepen de zones gebruikt bij aanleg (tijdelijke opslagplaatsen, werfzones, …).

Effecten ten gevolge van een project manifesteren zich doorgaans in een groter geografisch gebied dan het projectgebied. Dit wordt het studiegebied genoemd. De afbakening van het studiegebied wordt bepaald door het invloedsgebied waarbinnen de desbetreffende effecten optreden. Dit kan per discipline en zelfs per effect verschillend zijn. Het studiegebied wordt globaal gedefinieerd als het projectgebied met inbegrip van het invloedsgebied. Per discipline wordt het studiegebied geografisch afgebakend.

Referentiesituatie

Onder dit hoofdstuk wordt in iedere discipline geduid hoe de bestaande toestand en referentiesituatie in beeld gebracht worden.

Als referentiesituatie wordt de verwachte situatie in 2019-2020 beschreven, op het moment dat de installaties gebouwd en in werking zijn. Per discipline wordt vertrokken van de huidige situatie (2017) en worden de relevante milieukarakteristieken per locatie aangegeven, op basis van beschikbare informatie en terreinverkenning. Voor de referentiesituatie in 2020 dient de beschrijving van de huidige situatie te worden aangevuld met een beschrijving van de gevolgen van al genomen beslissingen waarvan wordt verwacht dat ze uitgevoerd zullen zijn vooraleer het voorgenomen project aanvangt.

Beoordelingscriteria en significantiekaders

Er wordt een overzicht gegeven van welke effecten op welke manier onderzocht zullen worden. Er wordt aangegeven welke significantiekaders gehanteerd worden om de effecten te beoordelen.

Milieueffecten ten opzichte van de referentiesituatie

Per discipline wordt een overzicht gegeven van de milieueffecten die in het referentiejaar, 2020, potentieel kunnen optreden ten gevolge van de pompinstallaties en waterkrachtcentrales. Er wordt een onderscheid

Tractebel 8 Onderzoek per discipline 73

gemaakt tussen de effecten die optreden tijdens de aanlegfase (tijdens de uitvoeringswerken) en de effecten tijdens de exploitatiefase (de situatie na uitvoering).

Voor de beschrijving van de te verwachten milieueffecten in het studiegebied zal steeds vergeleken worden met de toestand van het milieu in de referentiesituatie.

Daarbij worden de milieueffecten besproken en beoordeeld van het project zoals beschreven in hoofdstuk Error! Reference source not found..

Voor de beoordeling wordt in alle disciplines gebruik gemaakt van een zevendelige schaal:

-3 / +3: negatief / positief -2 / +2: matig negatief / positief -1 / +1: beperkt negatief / beperkt positief 0: verwaarloosbaar of geen effect

Leemten in de kennis

In dit hoofdstuk zal een overzicht gegeven worden van eventuele leemten en wordt ook ingegaan op de consequenties ervan voor de effectvoorspelling en de besluitvorming. Uit de leemten in kennis worden voorstellen naar monitoring geformuleerd.

Milderende maatregelen, aanbevelingen en voorstellen tot monitoring

Indien uit de effectbespreking blijkt dat het project (mogelijk) een negatieve milieu-impact heeft, worden per discipline milderende maatregelen of aanbevelingen voorgesteld om de impact tot een minimum te herleiden. Indien verdere opvolging aangewezen is worden voorstellen tot monitoring geformuleerd.

8.1.6.1 Milderende maatregelen

Om een negatief effect te milderen kunnen milderende maatregelen voorgesteld worden. Daarbij geldt het volgende principe:

Bij een beperkt negatief effect, score -1, is onderzoek naar milderende maatregelen niet strikt noodzakelijk

Bij een matig negatief of negatief effect (score -2 of -3) wordt minstens gezocht naar mogelijke en passende mildering.

Milderende maatregelen kunnen worden opgedeeld in vier categorieën:

Vermijden van negatieve effecten: door locatiekeuze, planning, ontwerp, uitvoeringswijze;

Reduceren van negatieve effecten: door andere, beter integrerende inplanting in het terrein, door aangepaste uitvoeringswijze;

In sommige gevallen kunnen negatieve effecten niet vermeden of gereduceerd worden door het plan of de uitvoeringswijze aan te passen maar kan door toevoeging van verbeterende maatregelen het negatief effect gemilderd worden;

Compensatie van negatieve effecten: positieve maatregelen die op een andere locatie dan het voorgenomen plan worden genomen ter compensatie van de geleden verliezen.

Voor ieder effect worden de mogelijke milderende maatregelen beschreven. Waar relevant wordt aangegeven of de maatregel bijkomende effecten kan genereren in een andere discipline (bv. een geluidsmuur zal mogelijk een negatieve impact hebben op landschap en ruimtelijke aspecten).

Bij ieder effect wordt ook aangegeven hoe en waar de milderende maatregel kan toegepast worden, en door wie. Zo kan een maatregel doorvertaald worden in een vergunningsaanvraag, of eerder thuishoren in het bestek voor de aanneming van de werken. Soms kan hij niet door de initiatiefnemer zelf uitgevoerd


worden (bv. verkeersreglement), maar betreft het flankerend beleid. Dit wordt voor iedere maatregel weergegeven.

Daarna wordt ook de effectscore na uitvoering van de milderende maatregelen opgenomen.

8.1.6.2 Aanbevelingen

Naast de milderende maatregelen kunnen ook aanbevelingen geformuleerd worden. Soms is een effect onvoldoende negatief om een milderende maatregel op te leggen, maar kan een aanpassing leiden tot een beter project, of is een bijsturing niet met zekerheid uitvoerbaar maar verder te onderzoeken. Daar dergelijke aanbevelingen nuttig kunnen zijn worden ze eveneens opgenomen. Deze worden dan ook beschouwd als aanbevelingen voor de opdrachtgever.

8.1.6.3 Voorstellen tor monitoring

In specifieke omstandigheden kan het wenselijk zijn om een bepaald effect verder op te volgen en indien bepaalde effecten zich zouden voordoen in te grijpen, bijvoorbeeld de invloed op de grondwaterstand bij constante bemaling, of de wijzigingen in de fauna. Indien relevant bij de desbetreffende disciplines wordt dit aangegeven.

8.2 Methodiek voor de actualisatie

De twee genoemde locaties werden voor alle disciplines reeds uitgebreid onderzocht in het MER dat door de dienst Mer goedgekeurd is in 2009. In dit MER werden verschillende alternatieven vergeleken en op hun effecten beoordeeld. Voor de twee nog te bouwen centrales is gekozen voor alternatief 2 (open vijzel met aangepaste schroef), in analogie met de centrales gebouwd in Ham, Olen en Hasselt.

Er kan aangenomen worden dat de effecten dezelfde zijn indien enerzijds het huidige project anno 2017 niet wezenlijk verschillend is van het project zoals onderzocht in 2009 en indien anderzijds de context tussen beide tijdstippen niet wezenlijk verschilt.

Voor elk van de disciplines zal deze werkwijze/toets gevolgd worden. Uiteraard wordt ook met de resultaten en inzichten uit de monitoring die opgelegd werd op basis van de leemten in de kennis die in het MER van 2009 gedetecteerd waren, rekening gehouden. Het gaat hier met name over de leemten in verband met effecten op vis en vismigratie en geluidseffecten veroorzaakt door de centrales. Voor beide leemten in de kennis zijn ondertussen monitorings- en meetgegevens beschikbaar.

De meeste aandacht in deze actualisatie dient dan ook naar de disciplines biodiversiteit en geluid te gaan. Voor de overige disciplines wordt verwacht dat er weinig tot geen andere effecten en beoordelingen te verwachten zijn.

Praktisch worden bij iedere discipline volgende onderzoeksvragen gesteld:

Wat waren de effecten en de milderende maatregelen die in het MER van 2009 werden voorgesteld?

Is de context (omgeving) in de periode 2009 – 2017 gewijzigd? Is het project gewijzigd en zijn op basis hiervan andere effecten te verwachten? Hebben de

nieuwe inzichten over de toenmalige leemten in de kennis gevolgen voor de effectbeoordeling? Zijn andere of nieuwe milderende maatregelen nodig?

Om het MER niet te overladen met herhalingen wordt voor de beschrijving van de huidige toestand/referentietoestand verwezen naar het MER uit 2009. Er zal per discipline wel aangegeven worden voor welke elementen er belangrijke wijzigingen opgetreden zijn. De nadruk in deze ‘actualisatie’ zal liggen op de effecten die al dan niet na wijziging matig negatief en negatief scoren.


8.3 Discipline Bodem

Studiegebied, referentiesituatie en te verwachten ontwikkelingen

De afbakening van het studiegebied voor de locaties Diepenbeek en Genk is niet verschillend van de afbakening zoals voorgesteld in het MER van 2009. Ook met betrekking tot de toestand van het bodemmilieu zijn geen betekenisvolle wijzigingen opgetreden in de periode 2009 - 2017. Met betrekking tot de bodem wordt de komende jaren weinig impact verwacht van algemene economische, demografische of fysische evoluties in het projectgebied. Verwacht wordt dat de bodem ter plaatse in de periode 2017 - 2020 weinig door autonome ontwikkelingen zal beïnvloed worden. Klimaatveranderingen kunnen onrechtstreeks wel een impact hebben op het bodemvochtgehalte maar dit zal zich in de betrokken periode waarschijnlijk moeilijk laten vaststellen.

Er dient ook rekening gehouden te worden met de eventuele uitvoering van reeds besliste projecten in de periode 2017 - 2020. In het studiegebied kan het bijvoorbeeld gaan over de uitvoering van bodemsaneringsprojecten of andere bouwprojecten. Voor de betrokken sluislocaties zelf zijn echter geen andere projecten (met potentiële bodemverstoring of andere interferentie) bekend. Grondverzet in de omgeving, ten gevolge van kleinschalige naburige bouwprojecten zijn mogelijk maar niet bekend. Invloed van deze projecten op de bodem in het projectgebied wordt niet waarschijnlijk geacht. De werken voor de verhoging van de brug in Genk zullen vermoedelijk in 2019-2020 plaatsgrijpen.

Figuur 8-1 Studie- en projectgebied bodem – locaties, Diepenbeek en Genk

Overzicht van de effecten en milderende maatregelen voor de discipline bodem

8.3.2.1 Effecten op bodem

Mogelijke effecten van het project op de bodem in de locaties Diepenbeek en Genk zijn structuur- en profielwijzigingen, een veranderd bodemgebruik en bodemgeschiktheid, een wijziging van de bodemkwaliteit, het bodemvochtregime of een wijziging van de diepere ondergrond. In Tabel 8-1 en Tabel 8-2 wordt een overzicht gegeven van de te verwachten effecten op bodem en hun beoordeling tijdens de aanleg- en de werkingsfase. Gezien er weinig tot geen relevant locatiespecifiek onderscheid in effecten kon vastgesteld worden, zijn de beoordelingen geldig voor elke sluislocatie. Zoals uit het onderzoek gebleken is zijn ook geen verschillen tussen de alternatieven naar effecten op de bodem te detecteren, behalve uiteraard tussen het nulalternatief (geen pompinstallatie/WKC) en de overige alternatieven (vijzel- of pompinstallatie, zie paragraaf 5.1.3.1) die in het MER van 2009 onderzocht werden. Voor de installaties op het Albertkanaal is voor alternatief 2 (archimedesvijzel met aangepaste schroef) gekozen. De beoordelingsresultaten zijn in blauw gemarkeerd.


Tabel 8-1 Overzicht effecten op bodem en beoordeling per alternatief (aanlegfase)

EFFECT ALTERNATIEF

0 1 2 3 4

Structuurwijziging 0 - - - -

Profielwijziging 0 - - - -

Wijziging bodemgebruik en bodemgeschiktheid 0 - - - -

Wijziging bodemkwaliteit 0 - - - -

Wijziging bodemvochtregime 0 - - - -

Wijziging diepere ondergrond 0 - - - -

Geringe negatieve effecten op de bodem zijn te verwachten tijdens de aanlegfase ter plaatse van de constructies/omloopkanalen, in de werfzone en in de zone met grondwaterverlaging, voor alle sluislocaties.

Tabel 8-2 Overzicht effecten op bodem en beoordeling per alternatief (werkingsfase)

EFFECT ALTERNATIEF

0 1 2 3 4

Structuurwijziging 0 0 0 0 0

Profielwijziging 0 0 0 0 0

Wijziging bodemgebruik en bodemgeschiktheid 0 0 0 0 0


Wijziging bodemvochtregime 0 0 0 0 0

Wijziging diepere ondergrond 0 0 0 0 0

Na de aanlegfase zijn enkel nog mogelijke effecten ten aanzien van bodemkwaliteit te verwachten. Ten gevolge van onderhouds- of herstellingswerken door brandstofverlies, olielekken (accidentele situaties) kan de bodem immers plaatselijk verontreinigd geraken. Gezien geen potentieel bodemverontreinigende activiteiten plaatsgrijpen kan gesteld worden dat het om eerder kleinschalige en weinig frequente effecten zal gaan. Andere bodemverstoring zal tijdens de werkingsfase niet meer optreden. Verschillen tussen de sluislocaties zijn hierbij eveneens niet te verwachten.

8.3.2.2 Milderende maatregelen voor bodem

Door de reeds verstoorde toestand van de bodem en het ontbreken van waardevolle bodemkenmerken in de zones waar de pompinstallaties/waterkrachtcentrales zullen aangelegd worden, worden weinig tot geen significante effecten op de bodem verwacht. Vooral in de werfzones die na de werken opnieuw onder vegetatie komen kunnen een aantal maatregelen worden voorgesteld.

Ten aanzien van de bodem worden niet veel specifieke milderende maatregelen noodzakelijk geacht, los van de volgens de regelgeving verplichte zaken (zoals grondverzetregeling met bemonstering van de uit te graven grond, opslag olie volgens bepalingen in Vlarem, …).

Preventief dient echter aandacht besteed te worden aan volgende algemene goede praktijkcodes :

Oppervlakte werfzone optimaliseren : minimale oppervlakte-inname nastreven in zones die achteraf opnieuw natuurlijke begroeiing dienen te dragen, stockage van grond en materiaal en keuze van werfzone in zones die reeds verstoord (recent vergraven, verhard) zijn;

Maatregelen treffen om verdichting van de bodem (die naderhand opnieuw vegetatie dient te dragen) te vermijden : niet werken tijdens regenweer, rijplaten gebruiken, bandenspanning regelen, rijsnelheid verlagen, … indien toch verdichting is opgetreden kan een curatieve bodembewerking (frezen) toegepast worden;


Afzonderlijk afgraven en stockeren van teelaardelaag (behoud zaadbank, behoud lokale bodem)

Halfdoorlatende verhardingen toepassen

Bij het uitvoeren van grote werken worden meestal ook grote hoeveelheden grond verplaatst. Vaak wordt de vrijkomende grond slechts gedeeltelijk binnen het project opnieuw gebruikt. In de traditionele werkwijze vervalt de restgrond veelal aan de aannemer of worden vaak ad hoc oplossingen verzonnen voor partijen overblijvende grond. Deze oplossingen pakken soms goed uit, maar door technische, maatschappelijke of procedurele belemmeringen leidt het ad-hoc karakter meestal tot een suboptimale omgang met grond. Omgekeerd worden dikwijls grote hoeveelheden nieuwe delfstoffen (voornamelijk zand) aangevoerd.

Het is bijgevolg van belang om tijdens de ontwerpfase ook over de omgang met grond na te denken zodat de mogelijkheden en beperkingen vroeg in beeld komen. Dergelijke aanpak dient geïnspireerd te worden door de principes van de Ladder van Lansink en moet tot een duurzaam gebruik van grond leiden.

In volgorde van voorkeur zijn dit volgende stappen :

Preventie : het voorkomen van het ontstaan van restgrond zodat geen primaire grondstoffen ter vervanging moeten worden aangevoerd en restgrond moet worden afgevoerd;

Hergebruik als bouwstof;

Overschotgrond aanwenden voor ruimtelijk gebruik binnen de werken. De restgrond kan in landschappelijke inpassingen aangewend worden, waarbij geen hoge constructieve eisen als bouwstof gelden. Dit voor zover geen ongeoorloofde ophogingen in natuur-, groen-, vallei- of overstromingsgebied plaatsgrijpen;

Behandelen : het door middel van toevoegingen verbeteren van de geotechnische en milieuhygiënische kwaliteit om het eindproduct alsnog een nuttige bestemming te geven;

Afvoeren is de laatste optie, omdat het transport en de ruimte voor opslag elders ten koste gaat van het milieu.

Het is van belang in de ontwerpfase de procesgang te bestuderen en in te zoomen op de vrijkomende grond. Het opvatten van grondstromen als ontwerpfactor kan tot nieuwe en betere oplossingen leiden met name tot economische, landschappelijke en ecologische win-win situaties.

In Tabel 8-3 en Tabel 8-4 wordt het effect van het toepassen van de voorgestelde mildering weergegeven. Een aantal effecten zoals profielverstoring, verstoring van de diepere ondergrond en wijziging in bodemgebruik zijn uiteraard niet volledig te vermijden (maar waren sowieso al beperkt). Voor verdichting en bodemkwaliteit kunnen via preventie of eventueel curatief optreden nog verbeteringen geboekt worden. Gezien de tijdelijkheid van de bemaling en de omkeerbaarheid worden vanuit de discipline bodem geen specifieke voorwaarden ter beperking van de bemalingskegel gesteld.

Tabel 8-3 Overzicht effecten op bodem en beoordeling per alternatief na mildering (aanlegfase)

EFFECT ALTERNATIEF

0 1 2 3 4


Profielwijziging 0 - - - -

Wijziging bodemgebruik en bodemgeschiktheid 0 - - - -

Wijziging bodemkwaliteit 0 0 0 0 0

Wijziging bodemvochtregime 0 - - - -

Wijziging diepere ondergrond 0 - - - -


Tabel 8-4 Overzicht effecten op bodem en beoordeling per alternatief na mildering (werkingsfase)

EFFECT ALTERNATIEF

0 1 2 3 4


Profielwijziging 0 0 0 0 0

Wijziging bodemgebruik en bodemgeschiktheid 0 0 0 0 0


Wijziging bodemvochtregime 0 0 0 0 0

Wijziging diepere ondergrond 0 0 0 0 0

Tijdens de werkingsfase wordt enkel een impact ten gevolge van accidentele verontreiniging van de bodem (mors, lekken) verwacht. Zorgvuldig werken kan de kans verkleinen doch niet helemaal wegnemen.

Te actualiseren effecten voor bodem

Zoals hoger toegelicht is voor de locaties Diepenbeek en Genk voor alternatief 2 (archimedesvijzel met aangepaste schroef) gekozen. In het MER van 2009 werden de effecten beschreven voor het referentiejaar 2015. Met betrekking tot de discipline bodem kan aangenomen worden dat er voor het referentiejaar 2020 geen betekenisvolle wijzigingen in de toestand van de bodem in het projectgebied zullen plaatsgrijpen, dus de beoordeling van de effecten voor de twee locaties kan gehandhaafd worden.

Als conclusie kan gesteld worden dat de te verwachten impact op bodem na toepassen van de milderende maatregelen voor alle onderzochte effecten gering negatief (score -1) is tijdens de aanlegfase, en voor de meeste effecten te verwaarlozen (score 0) tijdens de werkingsfase. Er wordt weinig impact verwacht omdat de bodem ter plaatse van de sluiscomplexen reeds in hoge mate vergraven is en omdat eens de aanlegwerken achter de rug zijn er, behalve onderhoudswerken (met een risico op accidentele situaties die bodemverontreiniging kunnen veroorzaken) geen ingrepen op de bodem te verwachten zijn.

8.4 Discipline Water


De afbakening van het studiegebied voor de discipline water (grondwater en oppervlaktewater) voor de locaties Diepenbeek en Genk is niet verschillend van de afbakening zoals voorgesteld in het MER van 2009. Ook met betrekking tot de toestand van het watersysteem zijn geen betekenisvolle wijzigingen opgetreden in de periode 2009 - 2017. Ter aanvulling van de beschrijving van de oppervlaktewaterkwaliteit zijn in Bijlage 4 de beoordelingsfiche van het waterlichaam Albertkanaal VL05-151 gevoegd (locaties Diepenbeek en Genk in het Demerbekken). De ecologische toestand is slecht (omwille van het biologisch kwaliteitselement vis), de chemische toestand is slecht (kwik en PAK) en de waterbodem is sterk verontreinigd. De werking van de pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen van Ham en Olen zullen een impact hebben op het visbestand (vissterfte en vismigratie, zie discipline biodiversiteit) en op het waterverlies van het Albertkanaal. Met betrekking tot het watersysteem wordt de komende jaren weinig impact verwacht van algemene economische, demografische of fysische evoluties in het projectgebied. Toename van het scheepvaartverkeer veroorzaakt een toename van het aantal schuttingen op de sluizencomplexen en bijgevolg een toename van het waterverlies, maar dit zal in de betrokken periode beperkt zijn. Verwacht wordt dat het watersysteem in de periode 2017 - 2020 weinig door autonome ontwikkelingen zal beïnvloed worden. Klimaatveranderingen kunnen wel een impact hebben op het watersysteem maar dit zal zich in de betrokken periode waarschijnlijk moeilijk laten vaststellen.

Er dient ook rekening gehouden te worden met de eventuele uitvoering van reeds besliste projecten in de periode 2017 - 2020. Uiteraard is wat betreft waterhuishouding de in werking treding van de momenteel (2017) in aanbouw zijnde pompinstallatie en waterkrachtcentrale op het sluizencomplex van Hasselt te


verwachten. Hierdoor zullen waterverliezen in droge periodes vermeden worden. Daarnaast dient ook hier rekening gehouden te worden met een impact op het visbestand (vissterfte en vismigratie) vanaf de in werking treding van de installaties (in opvolging van de milderende maatregelen die geformuleerd worden in het kader van dit MER, zal de sluis te Hasselt uitgerust worden van een visafweersysteem en een uitvoering van een monitoring hiervan. Het is bijgevolg aannemelijk dat hier een geringere impact optreedt in vergelijking met de installaties te Ham en Olen). Indien resultaten gunstig zijn, zal een gelijkaardig systeem geplaatst worden aan de bestaande installaties in Ham en Olen en de geplande installaties te Diepenbeek en Genk. Zoniet zal ander systeem getest worden. Interferentie van andere projecten met impact op de waterkwaliteit of -kwantiteit zijn te verwachten ten gevolge van het uitvoeren van de acties geformuleerd in de bekkenbeheerplannen (specifiek voor het bekken van de Beneden-Schelde en het bekken van de Demer) zoals de verdere uitbouw van de saneringsinfrastructuur (zowel collectieve als individuele zuivering). Door onderhoudsbaggerwerken op het Albertkanaal zal plaatselijk de waterkwaliteit afnemen (tijdens de werken) maar op langere termijn wordt een positief effect op de waterkwaliteit verwacht door de verwijdering van verontreinigde baggerspecie. De werken voor de verhoging van de brug in Genk zullen vermoedelijk in 2019-2020 plaatsgrijpen.

Overzicht van de effecten en milderende maatregelen voor de discipline water

8.4.2.1 Effecten op water

De discipline water onderzoekt tijdens de aanlegfase de effecten ten gevolge van de bemaling tijdens de bouwfase op het grondwaterpeil, van de werken en de bemaling op de grondwaterkwaliteit en van de lozing van het bemalingswater op de oppervlaktewaterkwaliteit. Tijdens de werkingsfase zijn de effecten van het pompen en turbineren op de oppervlaktewaterkwaliteit en de waterhuishouding van belang. In Tabel 8-5 en Tabel 8-6 wordt een overzicht gegeven van de effectbeoordeling per alternatief tijdens de aanlegfase en tijdens de werkingsfase.

De effecten van de aanleg en de werking van de installaties voor pompen en energieopwekking op het Albertkanaal bleken niet significant verschillend te zijn voor de vier alternatieven. Er is voor alternatief 2 (archimedesvijzel met aangepaste schroef) gekozen. De effecten verschillen eveneens niet per locatie (Diepenbeek en Genk).

Tabel 8-5 Overzicht effecten op water en hun beoordeling per alternatief (aanlegfase)

EFFECT ALTERNATIEF

0 1 2 3 4

Impact van bemaling op het grondwaterpeil 0 - - - -

Impact werken/bemaling op de grondwaterkwaliteit 0 - - - -

Impact lozing bemalingswater op de oppervlaktewaterkwaliteit 0 - - - -

Tabel 8-6 Overzicht effecten op water en hun beoordeling per alternatief (werkingsfase)

EFFECT ALTERNATIEF

0 1 2 3 4

Effect werking pompen/waterkrachtcentrales op de oppervlaktewaterkwaliteit

0 - - - -

Effect werking pompen/waterkrachtcentrales op de waterhuishouding 0 ++ ++ ++ ++


Er worden milderende maatregelen voorgesteld voor de vastgestelde effecten tijdens de aanlegfase en tijdens de werkingsfase. Aangezien de effecten voor de verschillende alternatieven niet van elkaar verschillen, zijn de milderende maatregelen geldig voor elke locatie.

Gezien de locatie Genk als risicolocaties voor bodemverontreiniging aangeduid werd dient de kwaliteit van het lozingswater opgevolgd te worden. Als onaanvaardbare kwaliteit geloosd zou worden dient zuivering


toegepast te worden of dient de uitvoeringstechniek aangepast te worden (retourbemaling, bemaling binnen ondoorlatende wanden). Gezien de drinkwaterfunctie van het Albertkanaal wordt uit voorzorg voorgesteld om de kwaliteit van het lozingswater op alle locaties op te volgen.

Een belangrijk uitgangspunt bij het project is dat de waterkrachtcentrales pas in werking zullen treden wanneer alle overige watervragen al vervuld zijn. Om dit uitgangspunt ten volle te kunnen garanderen, is het zeer belangrijk om een goed zicht te hebben op de verschillende watervragen van de verschillende watergebruikers en dit doorheen het jaar. Momenteel heeft men reeds een goed zicht op deze gegevens vanuit het verrichte onderzoek in het kader van het opstellen van een laagwaterstrategie voor het Albertkanaal en de Kempische kanalen, maar het is niet duidelijk op welke manier deze gegevens blijvend gemonitord zullen worden.

In Tabel 8-7 en Tabel 8-8 wordt de beoordeling van de effecten op het watersysteem na toepassing van de voorgestelde mildering weergegeven.

Tabel 8-7 Overzicht effecten op water en hun beoordeling per alternatief na mildering (aanlegfase)

EFFECT MILDERENDE MAATREGEL

ALTERNATIEF

0 1 2 3 4

Impact van bemaling op het grondwaterpeil 0 - - - -

Impact werken/bemaling op de grondwaterkwaliteit 0 - - - -

Impact lozing bemalingswater op de oppervlaktewaterkwaliteit

Opvolging kwaliteit bemalingswater

0 - - - -

Tabel 8-8 Overzicht effecten op water en hun beoordeling per alternatief na mildering (werkingsfase)

EFFECT MILDERENDE MAATREGEL

ALTERNATIEF

0 1 2 3 4

Effect werking pompen/waterkrachtcentrales op de oppervlaktewaterkwaliteit

/ 0 - - - -

Effect werking pompen/waterkrachtcentrales op de waterhuishouding

/ 0 ++ ++ ++ ++

Te actualiseren effecten voor water

Zoals hoger toegelicht is voor de locaties Diepenbeek en Genk voor alternatief 2 (archimedesvijzel met aangepaste schroef) gekozen. In het MER van 2009 werden de effecten beschreven voor het referentiejaar 2015. Met betrekking tot de discipline water kan aangenomen worden dat er voor het referentiejaar 2020 geen betekenisvolle wijzigingen in de toestand van het watersysteem in het studiegebied zullen plaatsgrijpen, dus de beoordeling van de effecten voor de twee locaties kan gehandhaafd worden.

Als conclusie werd gesteld dat de te verwachten impact op het watersysteem na toepassen van de milderende maatregelen voor alle onderzochte effecten gering negatief (score -1) is tijdens de aanlegfase, en gering negatief (score -1) of matig positief (score +2) tijdens de werkingsfase. Tijdens de aanlegfase dient aandacht geschonken aan de effecten van de bemalingswerken op gronden oppervlaktewaterkwaliteit. In de werkingsfase dient met een plaatselijke vertroebeling rekening gehouden te worden die echter niet als problematisch beschouwd wordt. Effecten op het visbestand worden in de discipline biodiversiteit beoordeeld. De impact op de waterhuishouding is positief te noemen gezien watertekorten tegengegaan kunnen worden en er geen negatieve impact te verwachten is voor de andere watergebruikers.

Samengevat zijn er dus geen echt negatieve effecten met betrekking tot de discipline water (met uitzondering voor het aspect vis dat bij de discipline biodiversiteit besproken wordt). De wijzigingen in de projectomschrijving zijn niet van die aard dat ze mogelijks tot andere bevindingen zouden leiden. De conclusies van het MER van 2009 zijn dan ook nog steeds actueel met betrekking tot de discipline water.


8.5 Discipline Geluid en Trillingen

Voor de discipline Geluid waren in het kader van het MER van 2009 geluidsmetingen uitgevoerd om het toenmalige heersende geluidsklimaat op de sluislocaties in beeld te brengen. In het kader van de actualisatie in voorliggend MER zijn de metingen in november 2016 geactualiseerd voor de locaties Diepenbeek en Genk. De inschatting van de effecten van de installaties op het geluidsklimaat in het MER van 2009 is gebeurd op basis van metingen uitgevoerd bij een pomp/waterkrachtcentrale in het Nederlandse Born. Aangezien ondertussen de installaties van Ham en Olen operationeel zijn, werd – om de effecten accurater in te schatten - een meetcampagne uitgevoerd aan de installatie op de locatie Olen.

Afbakening studiegebied

De werking van de WKC’s en de pompinstallaties aan de sluizencomplexen hebben een impact op het omgevingsgeluid. De deelstudie geluid spitst zich enerzijds toe op de geluidseffecten ter hoogte van de woningen in de omgeving van de sluizen te Diepenbeek en Genk en anderzijds op de voor geluidsverstoring belangrijke natuurgebieden.

Het studiegebied per sluis wordt bepaald door de omliggende woonzone tot het projectgebied (WKC - pompinstallatie). De omliggende woonzone omvat de nabije woningen tot de sluizencomplexen te Genk en Diepenbeek.

Anderzijds wordt gefocust op het voor geluidsverstoring belangrijke natuurgebied ’De Maten’ ter hoogte van de sluis van Diepenbeek.

De reikwijdte van het studiegebied strekt zich minstens uit de tot de hindercontour die de punten verbindt met een belasting gelijk aan de richtwaarden.

Methodologie referentiesituatie

De bedoeling is een beschrijving te geven van de milieueffecten (hier geluidsbelasting) van het geplande project op de huidige omgeving, specifiek ter hoogte van de dichtst bijgelegen woningen en natuurgebieden tot het projectgebied. Als beoordelingscriteria voor hinderbeleving voor omwonenden gaat de studie in de eerste plaats uit van het streven naar het respecteren van de milieukwaliteitsnormen voor geluid in open lucht, beschreven in de milieuwetgeving Vlarem II. Daarnaast wordt de verwachte geluidsbelasting getoetst aan de inventarisatiegegevens van de huidige belastingstoestand (omgevingsgeluid) in het studiegebied. Als beoordelingscriteria voor rustverstoring van fauna gaat de studie in de eerste plaats uit van het streven naar het respecteren van de huidige belastingstoestand (omgevingsgeluid) in het studiegebied (= stand-still principe). Daarnaast wordt voor zones met een omgevingsgeluid lager dan de drempelwaarde met betrekking tot dichtheidsafname van broedvogels in open weidegebieden, zoals vooropgesteld in het rapport ‘Effect van wegen met autoverkeer op de dichtheid van broedvogels’ door M.J.S.M. Reijnen & R.P.B. Foppen (1991), getracht om deze indicatieve drempelwaarde te respecteren.

Om de invloed van de werkzaamheden op de omgeving (mens en fauna) te bepalen wordt onder meer een afweging gemaakt ten opzichte van de huidige geluidssituatie rondom het projectgebied. Het doel is enerzijds na te gaan in hoeverre de milieukwaliteit in de huidige omgeving beter of slechter is dan deze die overeenkomt met de milieukwaliteitsnormen uit VLAREM II bijlage 2.2.1 en anderzijds de impact van het omgevingsgeluid naar rustverstoring van weidevogels te evalueren. De bepaling gebeurt aan de hand van continu statistische geluidsmetingen. De geluidsmetingen zijn een maat voor de heersende geluidsbelasting veroorzaakt door de diverse bronnen zoals verkeer (spoor, weg en vliegtuig), recreatieve, industriële en woonactiviteiten.

Gebruikte meetapparatuur

De metingen werden uitgevoerd met 3 sonometers Svantek type 971 en 1 sonometer Bruël & Kjaer type Mediator 2238. Als microfoon voor de Bruël & Kjaer sonometer werd een ½ inch van het type Bruël & Kjaer 4188 gebruikt. Als microfoon voor de Svantek sonometers werd een ½ inch microfoon ACO Pacific type 7052E gebruikt.


Deze meetinstrumenten zijn van het type I en voldoen aan de wettelijke bepalingen. De meettoestellen werden vooraf gecalibreerd met behulp van een ijkbron type 4231 van Brüel & Kjaer. Deze meetapparatuur voldoet aan de eisen gesteld in de IEC-publicatie 804. De meetfout op de gemeten geluidsdrukniveaus bedraagt +/- 1 dB(A).

Wetgeving

8.5.4.1 VLAREM II

In Vlarem II werden milieukwaliteitsnormen in bijlage 2.2.1. opgenomen voor geluid in open lucht. Het betreft een richtwaarde voor het gemiddelde LA95,1h niveau. De milieukwaliteitsnormen voor geluid in open lucht worden in Tabel 8-9 weergegeven.

Tabel 8-9 Milieukwaliteitsnormen volgens bepalingen van VLAREM II in open lucht

Milieukwaliteitsnormen voor geluid in dB(A) in open lucht

Categorie overdag (7.00 - 19.00)

’s avonds (19.00 – 22.00)

’s nachts (22.00-7.00)

1. Landelijke gebieden en gebieden voor verblijfsrecreatie 40 35 30

2. Gebieden of delen van gebieden op minder dan 500 m van industriegebieden niet vermeld in punt 3 of van gebieden voor gemeenschapsvoorziening en openbare nutsvoorzieningen

50 45 45

3. Gebieden of delen van gebieden op minder dan 500m van gebieden voor ambachtelijke bedrijven en kleine en middelgrote ondernemingen, van dienstverleningsgebieden of van ontginningsgebieden tijdens de ontginning

50 45 40

4. woongebieden 45 40 35

5. Industriegebieden, dienstverleningsgebieden, gebieden voor gemeenschapsvoorzieningen en openbare nutsvoorzieningen en ontginningsgebieden tijdens ontginning

60 55 55

6. recreatiegebieden uitgezonderd gebieden voor verblijfsrecreatie

50 45 40

7. alle andere gebieden, uitgezonderd :

bufferzones, militaire domeinen en deze waarvoor in bijzondere besluiten richtwaarden worden vastgesteld

45 40 35

8. bufferzones 55 50 50

9. Gebieden of delen van gebieden op minder dan 500 m gelegen van voor grindwinning bestemde ontginningsgebieden tijdens ontginning

55 50 45

Opmerking: Als een gebied valt onder twee of meer punten van de tabel, dan is in dat gebied de hoogste richtwaarde van toepassing

8.5.4.2 Richtlijn voor het vogelrichtlijngebied

Bij inrichting en exploitatie moet rekening gehouden worden met de gevolgen daarvan op de natuur. Op grond van de Europese Habitatrichtlijn en de Vogelrichtlijn mogen in bepaalde gebieden helemaal geen significante negatieve effecten veroorzaakt worden.

Bij ontstentenis van geluidsverstoringsgegevens omtrent de plaatselijke vogelpopulatie wordt gebruik gemaakt van het referentiedocument18. Voor de berekening van verstoring werd de Grutto als

18 *M.J.S.M. Reijen & R.P.B. Foppen, 1991. Het voorspellen van het effect van snelverkeer op broedvogelpopulaties.


maatgevende vogelsoort beschouwd. De Grutto is een vrij kritische weidevogelsoort, die in veel beleidsstudies wordt gebruikt als indicatorsoort voor de hele weidevogelgemeenschap.

Als dosismaat voor de vogelverstoring wordt het 24 uurs equivalente geluidsniveau gebruikt.

De drempelwaarde voor de Grutto bedraagt 45 dB(A). Boven deze geluidsbelasting neemt het aantal Grutto’s geleidelijk aan af. Bij een geluidsbelasting van 45 dB(A) blijkt dat 99% van de Grutto’s nog in het gebied aanwezig is. Bij een geluidsbelasting van 60 dB(A) is nog slechts de helft aanwezig en bij een geluidsbelasting van 70 dB(A) is nog slechts 10% aanwezig*.

Geluidsmetingen

Voor de evaluatie van de bestaande toestand werden nabij 2 omliggende bewoonde gebouwen rondom elk sluizencomplex geluidsmetingen uitgevoerd. Daarnaast werden op 1 meetpunt ter bepaling van de rustverstoring voor fauna geluidsmetingen uitgevoerd. De metingen zijn uitgevoerd conform de bepalingen van VLAREM II, bijlage 4.5.1. ‘Meetmethode en meetomstandigheden voor het omgevingsgeluid’ en geven een maat voor de huidige geluidsbelasting veroorzaakt door diverse geluidsbronnen zoals wegverkeer en industrieactiviteiten.

8.5.5.1 Meetplaatsen

De metingen gebeurden aan de hand van continu statistische geluidsmetingen. In Tabel 8-10 wordt de ligging van de vaste meetpunten weergegeven.

Tabel 8-10 Ligging van de vaste meetpunten

Meetplaats Ligging Meetperiode Ligging volgens het

gewestplan

2 Roerdompstraat 44,

Diepenbeek 23/11/16 t.e.m. 30/11/16

Woongebied met landelijk karakter

3 Kanaalweg, Genk 23/11/16 t.e.m. 30/11/16 Industriegebied

4 (fauna) Havenlaan, Diepenbeek 23/11/16 t.e.m. 30/11/16 Natuurgebieden

Meetpunt 2: bevindt zich ten noordwesten op ca 370 m van de voorziene WKC/pompinstallatie te Diepenbeek.

Meetpunt 3: bevindt zich ten zuiden op ca 200 m van de voorziene WKC/pompinstallatie te Genk.

Meetpunt 4: bevindt zich ten noordoosten op ca 390 m van de voorziene WKC/pompinstallatie te Diepenbeek.

De ligging van de 3 vaste meetpunten wordt in Figuur 8-2 weergegeven

Sluizencomplex Genk Sluizencomplex Diepenbeek Figuur 8-2 Ligging van de vaste meetpunten voor geluid


De ligging van het meetpunt voor fauna wordt in Figuur 8-3 weergegeven.

Figuur 8-3 Ligging van het meetpunt fauna voor geluid ter hoogte van sluizencomplex Diepenbeek

8.5.5.2 Meetomstandigheden en meteorologische gegevens

In alle meetpunten werden de geluidsdrukniveaus continu gemeten gedurende 1 week inclusief een weekend. De geluidsmetingen in open lucht werden uitgevoerd op een hoogte van 3,5 à 4 m hoogte.

De geluidsmetingen werden uitgevoerd voor windsnelheden lager of gelijk aan 5 m/s en bij afwezigheid van neerslag. Indien tijdens de meetcampagne aan deze stelling niet werd voldaan, werden de meetresultaten van de betreffende tijdstippen geëlimineerd bij de evaluatie van het omgevingsgeluid.

De meteocondities voor de verschillende meetcampagnes zijn weergegeven in Tabel 8-11 en Tabel 8-8. De windrichting is in deze tabel niet opgenomen. De windrichting wordt voor elk uur opgegeven bij de statistische grootheden welke zowel numeriek als grafisch weergegeven zijn in bijlage. Voor de meteocondities werd gebruik gemaakt van de meteogegevens volgens het KMI station te Kleine-Brogel en Deurne.

Tabel 8-11 Meteocondities volgens het KMI station te Kleine-Brogel

Meetdata Meteocondities

Dag Windsnelheid Windrichting Neerslag

23/11/2016 -- -- geen

24/11/2016 5.6 m/s NO geen

25/11/2016 4 m/s NO geen

26/11/2016 1 m/s VAR geen

27/11/2016 1 m/s VAR - N geen

28/11/2016 3 m/s NO geen

29/11/2016 2 m/s VAR - O geen

30/11/2016 2 m/s VAR - ZW geen


Tabel 8-12 Meteocondities volgens het KMI station te Deurne

Meetdata Meteocondities

Dag Windsnelheid Windrichting Neerslag

22/11/2016 2 m/s Z - ZO geen

23/11/2016 -- -- geen

24/11/2016 5.8 m/s NO geen

25/11/2016 5 m/s NO geen

26/11/2016 1 m/s NO geen

27/11/2016 2 m/s W- N geen

28/11/2016 3 m/s NO - O geen

29/11/2016 2 m/s O geen

8.5.5.3 Definities van de parameters

LAeq,T : het A-gewogen equivalent geluidsniveau is een maat voor het beschouwde fluctuerende

geluid. De discontinue geluidsbelasting gedurende een periode T wordt omgerekend naar het niveau van een continue geluid met dezelfde geluidsbelasting.

LAN,T : het A-gewogen geluidsdrukniveau dat gedurende N % van de observatieperiode T wordt overschreden.

LA01,T : de waarde van de piekniveaus in de meetperiode T

LA10,T : de gemiddelde waarde van de piekniveaus in de meetperiode T

LA50,T : het gemiddelde geluidsniveau gedurende de meetperiode T

LA95,T : het A-gewogen geluidsdrukniveau dat gedurende 95 % van de observatieperiode T

wordt overschreden. Het is een maat voor het overwegend heersende achtergrondgeluidsniveau.

LAmax,T : het maximale geluidsniveau gedurende de meetperiode T

LAmin,T : het minimale geluidsniveau gedurende de meetperiode T

Lsp : het specifieke geluid, is een component van het omgevingsgeluid die kan worden toegeschreven aan één of meer wel bepaalde geluidsbronnen van een inrichting en die, akoestisch gezien, kan geïdentificeerd worden.

8.5.5.4 Meetresultaten en toetsing aan de milieukwaliteitsnorm

Meetpunt 2 : Roerdompstraat 44, Diepenbeek

Op dit meetpunt wordt het huidige geluidsklimaat grotendeels bepaald door het lokaal wegverkeer op de Roerdompstraat. De activiteiten in de sluizen zijn hier niet duidelijk waarneembaar. In Tabel 8-13 worden de gemiddelde LA95,1h waarden in dB(A) weergegeven.


Tabel 8-13 Opgemeten LA95,1h in dB(A) voor meetpunt 2 (meetcampagne 23/11/16 – 30/11/16)

LA95,1h waarden in dB(A) (week) LA95, 1h waarden in dB(A) (weekend)

Windrichting dag avond nacht dag avond nacht

N -- -- -- 41.1 42.5 39.2

NO 47.5 46.2 39.7 39.4 -- 38.0

O 47.4 44.3 38.4 -- -- --

ZO -- -- -- -- -- --

Z -- -- -- -- -- --

ZW 50.5 -- 41.2 -- -- --

W -- -- -- -- -- --

NW -- -- -- -- -- --

VAR 50.7 47.0 39.3 42.2 41.7 38.4

Windstil -- -- -- -- 42.3 --

*Gemiddelde 48.5 46.2 39.5 41.8 41.9 38.4

Gemiddelde week +

weekend 46 44.6

39.1

**36.8

* bij de middeling is geen rekening gehouden met de heersende windrichting ** gemiddelde van de laagste 4 waarden tijdens de nachtperiode

Het meetpunt is gelegen in een woongebied. Hierbij gelden de milieukwaliteitsnormen van 45 dB(A), 40 dB(A) en 35 dB(A) voor respectievelijk de dag-, avond- en nachtperiode. Het gemiddelde LA95,1h niveau ligt bij zowel de dag-, avond- als nachtperiode hoger dan de overeenkomstige milieukwaliteitsnorm volgens VLAREM II.

In Tabel 8-14 worden de gemiddelde opgemeten LAeq, 1h niveaus voor de dag-, avond- en nachtperiode weergegeven voor de gehele meetcampagne.

Tabel 8-14 Gemiddelde opgemeten LAeq,1h in dB(A) voor meetpunt 2 (meetcampagne 23/11/16– 30/11/16)

Gemiddelde LAeq, 1h waarden in dB(A)

dag avond nacht

52.3 dB(A) 47.8 dB(A) 44.1 dB(A)

Meetpunt 3 : Kanaalweg, Genk

Op dit meetpunt wordt het huidige geluidsklimaat grotendeels bepaald door het lokaal wegverkeer op de Mondeolaan en Industrielawaai. In Tabel 8-15 worden de gemiddelde LA95,1h waarden in dB(A) weergegeven.

Tabel 8-15 Opgemeten LA95,1h in dB(A) voor meetpunt 3 (meetcampagne 23/11/16 – 30/11/16)



N -- -- -- 49.3 49.7 49.9

NO 54.3 51.8 50.9 50.3 -- 50.2

O 54.2 51.0 51.7 -- -- --




ZO -- -- -- -- -- --

Z -- -- -- -- -- --

ZW 53.6 -- 51.8 -- -- --

W -- -- -- -- -- --

NW -- -- -- -- -- --

VAR 55.3 52.7 51.4 50.5 49.8 51.3

Windstil -- -- -- -- 50.5 --

*Gemiddelde 54.3 52.1 51.2 50.1 49.9 51.1

Gemiddelde week +

weekend 52.8 51.2

51.2

**50.7

* bij de middeling is geen rekening gehouden met de heersende windrichting ** gemiddelde van de laagste 4 waarden tijdens de nachtperiode

Het meetpunt is gelegen in een industriegebied. Hierbij gelden de milieukwlaiteitsnormen van 60 dB(A), 55 dB(A) en 55 dB(A) voor respectievelijk de dag-, avond- en nachtperiode. Het gemiddelde LA95,1h niveau ligt bij elke beoordelingsperiode lager dan de overeenkomstige milieukwaliteitsnorm volgens VLAREM II.

In Tabel 8-16 worden de gemiddelde opgemeten LAeq, 1h niveaus voor de dag-, avond- en nachtperiode weergegeven voor de gehele meetcampagne.

Tabel 8-16 Gemiddelde opgemeten LAeq,1h in dB(A) voor meetpunt 3 (meetcampagne 23/11/16– 30/11/16)

Gemiddelde LAeq, 1h waarden in dB(A)

dag avond nacht

57.2 dB(A) 55.1 dB(A) 54.1 dB(A)

Meetpunt Fauna (Diepenbeek)

In een meetpunt ten zuidwesten van het natuurgebied ‘De Maten’ te Diepenbeek werden geluidsmetingen verricht gedurende 8 dagen.

Hierbij werd een gemiddeld LAeq,24h opgemeten van 47.6 dB(A) (meetperiode 23/11/16 tot en met 30/11/16).

De toetsingsparameter voor verstoring van vogels is gebaseerd op de parameter LAeq over een periode van 24 uur (= etmaalwaarde). Het gemiddelde LAeq, 24h niveau in het meetpunt te Diepenbeek ligt boven de 45 dB(A) verstoringsgrens. Het LAeq niveau overstijgt de 45 dB(A) verstoringsgrens met ca. 2.6 dB(A).

8.5.5.5 Besluit

Toetsing Vlarem II

In meetpunt 2 (Diepenbeek), gelegen in woongebied, worden de milieukwaliteitsnormen voor zowel de dag-, avond- als nachtperiode overschreden. In meetpunt 3 (Genk), gelegen in industriegebied, worden de milieukwaliteitsnormen voor geen enkele beoordelingsperiode overschreden.


Het omgevingsgeluid in de meetpunten rondom de sluizen wordt in belangrijke mate bepaald door wegverkeerslawaai.

Toetsing vogelrichtlijn

In het meetpunt te Diepenbeek, een natuurgebied ten noordoosten van de sluizen werd gedurende 8 dagen het gemiddeld LAeq,24h bepaald. In het meetpunt ligt het gemiddelde LAeq,24h niveau met 47.6 dB(A) boven de verstoringsgrens van 45 dB(A).

Methodiek effectbeoordeling/significantiekader

Voor de analyse van de aanleg- en exploitatiefase zal telkens een prognose gemaakt worden van de te verwachten geluidsbelasting rondom het projectgebied (studiegebied per sluis). Dit zal gebeuren op basis van de huidige toestand en een inschatting van het geluidsvermogenniveau van enerzijds het in te zetten machinepark voor de aanleg en anderzijds de geluidsemissie van de pompinstallaties en waterkrachtinstallaties. Voor de overdrachtsberekening zal gebruik gemaakt worden van het computer¬simulatie¬programma Geomilieu Versie 4.1. De overdrachtsberekening gebeurt hierbij volgens de methode industrielawaai ISO 9613 delen 1 en 2 en wegverkeerslawaai ISO 9613 delen 1 en 2.

De berekende immissieniveaus zullen bijgevolg getoetst worden aan de richtwaarden volgens VLAREM II met betrekking tot geluidshinder voor personen.

Als toetsingscriteria wordt uitgegaan van de milieukwaliteitsnormen uit VLAREM II (bijlage 2.2.1) toepasbaar aan de nabije woningen of bij ontstentenis in een straal van 200 m tot de projectgrenzen. Vermits de werkzaamheden voor de aanleg enkel overdag zullen plaatsvinden zal hiervoor enkel aan de richtwaarde voor de dagperiode getoetst worden. De uiteindelijke exploitatie van de WKC/pompinstallaties zal gedurende de 3 beoordelingsperiodes kunnen plaatsvinden. Hier zal bijgevolg een toetsing doorgevoerd worden met de toepasbare richtwaarden voor de 3 beoordelingsperiodes (dag/avond/nacht).

In de onmiddellijke omgeving van elk afzonderlijk projectgebied (= studiegebied per sluis) zijn telkens woningen gelegen.

Het in Tabel 8-17 voorgesteld significantiekader betreft het significantiekader voor industrielawaai, beschreven in het geactualiseerde richtlijnenboek Geluid en Trillingen (finale versie februari 2011).

Tabel 8-17 Beoordelingsschaal industrielawaai voor beoordeling van de effecten voor omwonenden

Invloed op omgeving Eindscore na correctie

Voldoet aan de toepasbare geluidsvoorwaarden?

Nieuwe situatie of onderdeel dat deel uitmaakt van de verandering van een bestaande inrichting:

VLAREM II Voorwaarden afdeling 4.5.3 voor inrichtingen van de 1e en 2e klasse/voorwaarden afdeling 4.5.5 voor inrichtingen van de 3e klasse

Bestaande situatie of hervergunning van een bestaande inrichting:


Lna-Lvoor*

∆LAX,T

Tussenscore (effectscore)

Lsp≤RW Lsp>RW Lsp≤GW GW<Lsp≤GW+10 Lsp>GW+10

∆LAX,T>6 -3 -1 -3 -1 -2 -3

+3<∆LAX,T≤+6 -2 -1 -3 -1 -2 -3

+1<∆LAX,T≤+3 -1 -1 -3 -1 -1 -3


Invloed op omgeving Eindscore na correctie

Voldoet aan de toepasbare geluidsvoorwaarden?

Nieuwe situatie of onderdeel dat deel uitmaakt van de verandering van een bestaande inrichting:


Bestaande situatie of hervergunning van een bestaande inrichting:


Lna-Lvoor*

∆LAX,T

Tussenscore (effectscore)

Lsp≤RW Lsp>RW Lsp≤GW GW<Lsp≤GW+10 Lsp>GW+10

-1≤∆LAX,T≤+1 0 0 -1/-2** 0 -1 -3

-3≤∆LAX,T<-1 +1 +1 - +1 +1 -

-6≤∆LAX,T<-3 +2 +2 - +2 +2 -

∆LAX,T<-6 +3 +3 ∆LAX,T: verschil in omgevingsgeluid in dB(A) voor (Lvoor) en nadat (Lna) een project zal zijn uitgevoerd Met X:

“N” parameter van statistische analyse (LAN,T), in Vlarem wordt N = 95 gebruikt ter toetsing aan de milieukwaliteitsnorm, ofwel;

“eq” voor het equivalente geluidsdrukniveau (LAeq,T) GW: grenswaarde RW: richtwaarde Lsp: specifiek geluid -: score specifiek voor elke situatie te bepalen en te motiveren door de deskundige * bij hervergunning/nieuwe vergunning dient Lvoor gebruikt te worden alsof het bestaande bedrijf er niet was. ** de keuze -1 ofwel -2 is afhankelijk van de grootte van de overschrijding van de GW (al dan niet binnen het betrouwbaarheidsinterval van de berekende specifieke immissies) N.b.: wijzigingen in het geluidsniveau met minder dan 1 dB(A) worden als verwaarloosbaar beschouwd

Permanente effecten met een uitgebreide ruimtelijke impact worden negatiever of positiever beoordeeld dan tijdelijke effecten met een beperkte ruimtelijke impact. Gering negatieve effecten zijn meestal tijdelijke, omkeerbare en niet-ingrijpende effecten die na de werken verdwijnen.Bij het optreden van sterk negatieve effecten dienen milderende maatregelen te worden voorgesteld. Milderende maatregelen worden voorgesteld voor ingrepen in het projectgebied, die een blijvende negatieve impact op het milieu zullen veroorzaken. Toepassing van de milderende maatregelen zal de negatieve effecten vermijden, opheffen, verzachten of compenseren. Neutrale effecten hebben noch een positieve noch een negatieve invloed op het milieu. Positieve effecten resulteren in een verbetering van de milieukwaliteit.

Uitgangspunten bij de berekening van de geluidsimpact

8.5.7.1 Bronvermogens machinepark aanlegfase/exploitatiefase

Voor de aanlegfase zijn het voornamelijk grondverzetmachines die een impact kunnen hebben op het geluidsklimaat. Voor de werkingsduur van de grondverzetmachines wordt er van uitgegaan dat het uitgraven met één kraan uitgevoerd wordt die zowat 300 - 500 m³ grond kan verzetten per dag. De kraan zal zo’n 8 u werkzaam zijn per dag. Het transport van grond gebeurt met een vrachtwagen. Uitgaande van een laadvermogen van 15 m³ zullen dan een 4-tal vrachtwagens per uur gevuld worden. Dit betekent 8 vrachtwagenbewegingen per uur. Dit in de veronderstelling (worst case) dat de grond volledig afgevoerd moet worden.

De afvoer per schip kan als mildering of als aanbeveling gesuggereerd worden.


Voor de vrachtwagens zal dus telkens gerekend worden met 4 vrachtwagens per uur voor de afvoer, wat overeenkomt met 8 vrachtwagenbewegingen (maximum capaciteit).

Bovenop de werkzaamheden voor het grondverzet zal er ook een aanzienlijke geluidsbelasting kunnen plaatsvinden ten gevolge van het heien van damplanken.

In Tabel 8-18 wordt voor een hydraulische kraan het geluidsvermogenspectrum weergegeven, uitgedrukt in dB(A)-waarden per 1/1 octaafbanden. Dit bronvermogen werd uit voorgaande MER studies gehaald. Voor de bepaling van de immissieniveaus van de vrachtwagens zal gebruik gemaakt worden van de ISO rekenmethode 9613 delen 1 en 2 voor wegverkeerslawaai.

Tabel 8-18 Geluidsvermogenspectra in dB(A)

Benaming bron Geluidsvermogenniveau in dB(A)

Frequentie (Hz) 31 Hz 63 Hz 125 Hz 250 Hz 500 Hz 1 kHz 2 kHz 4 kHz 8 kHz Totaal

Hydraulische kraan** -- 71 88.3 94.6 94.2 95 97.1 91.9 82 102.1 ** geluidsvermogeniveaus uit geluidsmetingen uitgevoerd door DEC, metingen uitgevoerd op Krankeloon (Zwijndrecht)

Fasiver (Zwijnaarde) en in Clabeque

Voor de exploitatiefase is voor het uitvoeringsalternatief met hydraulische schroef/vijzel gekozen. Dit naar analogie met de reeds gebouwde centrales te Ham en Olen.

Voor de geluidsemissie werd gebruik gemaakt van meetgegevens van geluidsmetingen uitgevoerd ter hoogte van de pompinstallatie en waterkrachtcentrale te Olen. Het betreft hier een installatie met 3 vijzels.

Voor de te plaatsen installatie wordt verwacht dat deze zowel kan pompen als turbineren (energieopwekking). Voor de geluidsberekeningen wordt enkel rekening gehouden met de geluidsproductie (geluidsvermogenniveau LWA) tijdens het pompen. Uit de metingen blijkt immers dat dit de meest luidruchtige bedrijfstoestand is.

In onderstaande tabel wordt het geluidsvermogenspectrum weergegeven van het turbine-type (hydraulische schroef) zoals opgemeten aan de pompinstallatie te Olen. Hierbij wordt enkel de geluidsuitstraling (vallende water) van het ‘vijzeloppervlak’ in rekening gebracht. Dit is immers de voornaamste geluidsbron van de centrale. De overige geluidsbronnen, waaronder de aandrijving van de vijzels en de ventilatie, die binnenin opgesteld staan is in ruime mate ondergeschikt aan de geluidsbijdrage van de vijzels. De geluidsuitstraling van de vijzels neemt af naarmate de hoogte. Onderaan de vijzels werden immers hogere geluidsniveaus opgemeten dan bovenaan.

Tabel 8-19 Geluidsvermogenspectrum in dB(A)

Benaming bron Geluidsvermogenniveau in dB(A)

Frequentie (Hz) 31 Hz 63 Hz 125 Hz 250 Hz 500 Hz 1 kHz 2 kHz 4 kHz 8 kHz Totaal

Werking pompinstallatie met vijzels/ geluidsafstraling dB(A)/m²

46.9 59.2 68.3 77.7 83 83.9 83.2 81.6 79 *89.75

Onderaan de vijzels (pompinstallatie Olen) werd een gemiddeld geluidsniveau van 89.75 dB(A) opgemeten, bovenaan bedroeg het geluidsniveau 85.25 dB(A). 19Hiermee werd rekening gehouden in het geluidsmodel.

Maaiveld

19 Het geluidsvermogen van 89,75 dB(A) geldt per m². Het totale geluidsvermogen van de afstralende vijzelvlakken bedraagt meer dan 110 dB(A).


Binnen elke projectgebied (studiegebied per sluis) wordt rekening gehouden met lokale hoogteverschillen.

In onderstaande figuur wordt een 3D zicht weergegeven van de gemodelleerde pompinstallatie (vijzelcomplex) t.h.v. het sluizencomplex Diepenbeek.

Figuur 8-4 3D zicht van de pompinstallatie t.h.v. sluizencomplex Diepenbeek

8.5.7.2 Berekeningsparameters

Het bodemgebied ter hoogte van elk studiegebied is akoestisch deels absorberend verondersteld (omliggende woningen bossen/braakliggende terreinen) en deels als akoestisch hard (wateroppervlak kanaal en omliggende wegen). In het model werd hier een absorptiecoëfficiënt van 0,5 en 0 ingegeven (1 = bodemgebied volledig zacht, 0 = bodemgebied volledig hard). Als berekeningsparameter voor de luchtabsorptie werd een temperatuur van 10°C en een luchtvochtigheid van 70 % ingegeven.

8.5.7.3 Berekeningspunten

De berekeningspunten zijn gekozen overeenkomstig de meetpunten waar de referentiesituatie werd opgemeten. Voor elk studiegebied werden bijkomende berekeningspunten gekozen ter hoogte van de meest nabijgelegen woningen. De ligging van deze berekeningspunten wordt op kaart weergegeven bij de beschrijving van de effecten tijdens exploitatiefase. De berekeningshoogte komt overeen met de hoogte waarbij de geluidsmetingen voor de referentiesituatie zijn uitgevoerd, namelijk 4 m boven het lokaal maaiveld.

Beschrijving van de effecten op het geluidsklimaat

8.5.8.1 Toepasbare richtwaarde voor het specifiek geluid van de werkzaamheden tijdens aanlegfase/exploitatiefase

Aan de hand van de opgemeten gemiddelde LA95,1h waarden in de meetpunten nabij de verschillende sluiscomplexen te Diepenbeek en Genk kan de toepasbare richtwaarde in elk afzonderlijk studiegebied voor het specifieke geluid dat gegenereerd wordt tijdens de aanlegfase/exploitatiefase worden vastgelegd. In Tabel 8-20 wordt voor alle meetpunten de toepasbare richtwaarde weergegeven. Vermits de werkzaamheden voor de aanlegfase enkel tijdens de dagperiode zullen plaatsvinden wordt enkel deze beoordelingsperiode weerhouden. Voor de berekende geluidsbelasting tijdens de aanlegfase zal een indicatieve toetsing doorgevoerd worden met de milieukwaliteitsnorm. Voor de uiteindelijke exploitatiefase worden de 3 beoordelingsperiodes weerhouden. Hierbij wordt rekening gehouden met de toepasbare richtwaarde.


Tabel 8-20 Toepasbare richtwaarden voor het specifiek geluid

Meetpunten (omliggende woningen)

Gebiedsindeling volgens vlarem II

Gemiddelde gemeten LA95,1h (RW Vlarem II) DAG-AVOND-NACHT

Toepasbare richtwaarde Lsp voor een nieuwe inrichting DAG-AVOND-NACHT

Sluizencomplex Diepenbeek

Meetpunt Roerdompstraat 44, Diepenbeek

Woongebied 46 – 44.6 – 36.8

(45 – 40 – 35)

41 – 39.6 – 31.8

Sluizencomplex Genk

Kanaalweg, Genk Industriegebied 52.8 – 51.2 – 50.7

(60 – 55 – 55)

55 – 50 - 50

() tussen haakjes wordt de overeenkomstige Vlarem-richtwaarde (bijlage 4.5.4) voor het specifieke geluid in open lucht van als hinderlijk ingedeelde inrichtingen weergegeven.

Voor de overige woningen gelegen in de onmiddellijke omgeving tot het studiegebied wordt aangenomen dat het achtergrondgeluid hier overeenkomstig is met het achtergrondgeluid van de woning waar de geluidsmetingen werden uitgevoerd.

8.5.8.2 Aanlegfase

Tijdens de aanlegfase zal in elk afzonderlijk sluizencomplex de geluidsbelasting naar de omgeving in hoofdzaak bepaald worden door de werkzaamheden voor het grondverzet. De werkzaamheden voor de terreinvoorbereidingen, het construeren van de bouwput zal gebeuren met een hydraulische kraan en de afvoer van materiaal met een vrachtwagen. Voor de constructie van de WKC/pompinstallatie zal gebruik gemaakt worden van damplanken, die met een heimachine aangebracht worden.

In Tabel 8-21 worden de te verwachten geluidsniveaus weergegeven in functie van de afstand van de waarnemer tot de geluidsbron voor een hydraulische kraan.

Tabel 8-21 Te verwachten geluidsniveaus tijdens het grondverzet

Bron LW in dB(A)

Te verwachten immissieniveaus in dB(A)

10 m 20 m 30 m 40 m 50 m 100 m 150 m 200 m

Hydraulische kraan

102 71 65 61 59 57 51 47 45

Hieronder worden de effecten van de aanlegfase per studiegebied (elk afzonderlijk sluiscomplex) beschreven voor zowel de werkzaamheden voor het grondverzet als de afvoer van het materiaal per vrachtwagen.

8.5.8.2.1 Sluizencomplex Diepenbeek

Op Figuur 8-5 wordt de locatie van de werkzaamheden/rekenpunten aangeduid voor het sluizencomplex Diepenbeek (ligging WKC/pomp installatie in het rood aangeduid).


Figuur 8-5 Omgeving sluizencomplex Diepenbeek

Voor het sluizencomplex Diepenbeek bevinden de woningen zich ten noorden (woningen Roerdompstraat en Havenlaan) en ten zuiden (woningen Havenlaan, Noordenstraat en Elzenlaan) van het kanaal. Aan de woning nr. 44 gelegen in de Roerdompstraat werd een omgevingsgeluid (gemiddelde LAeq,dag niveau) van 52.3 dB(A) opgemeten. Nabij de woningen in de Havenlaan (woningen aan het sluizencomplex) en de woningen in de Elzenlaan en Noordenstraat werden geen geluidsmetingen uitgevoerd. Er wordt verondersteld dat het omgevingsgeluid (LAeq niveau) hier in dezelfde grootte orde ligt.

Bij werking van een hydraulische kraan is een LAeq,dag geluidsbelasting van 37.4 dB(A) berekend voor het meetpunt aan de Roerdompstraat (woning nr. 44). Het omgevingsgeluid zal hier ten gevolge van het grondverzet niet toenemen. De milieukwaliteitsnorm van 45 dB(A) wordt hier niet overschreden. Rekening houdend met de tijdelijke aarde van de werkzaamheden wordt het effect voor de discipline geluid hier als verwaarloosbaar (score 0) beschouwd. De woningen ten zuiden van het kanaal (woningen Elzenlaan, Noordenstraat en Havenlaan) zullen een gelijkaardige geluidsbelasting ondervinden. Het berekende LAeq,dag niveau bedraagt hier maximaal 37 dB(A). Het effect van de werkzaamheden voor grondverzet op het omgevingsgeluid is hier vergelijkbaar met dit voor de woningen in de Roerdompstraat.

Voor de woningen aan de Havenlaan (woningen ten noorden van het kanaal nabij het sluizencomplex) werd een LAeq,dag niveau van 39 dB(A) berekend. Ter hoogte van deze woningen wordt de milieukwaliteitsnorm van 45 dB(A) voor de dagperiode niet overschreden, en zal er geen toename zijn van het omgevingsgeluid. Het effect van de werkzaamheden voor het grondverzet wordt hier als verwaarloosbaar (score 0) beschouwd. De werkzaamheden zullen ook slechts tijdelijk van aard zijn, waardoor de eventuele periodes met geluidshinder beperkt zullen zijn.

De aan- en afvoerroute van de vrachtwagens kan hier best plaatsvinden langsheen de Havenlaan (zuidelijke richting) en de Boudewijnlaan. Langsheen deze aan- en afvoerroute zijn geen woningen gelegen. Bijgevolg zal de geluidsbelasting ter hoogte van de omliggende woningen verwaarloosbaar zijn.

8.5.8.2.2 Sluizencomplex Genk

Op Figuur 8-6 wordt de locatie van de werkzaamheden/rekenpunten aangeduid voor het sluizencomplex Genk (ligging WKC/pomp installatie in het rood aangeduid).


Figuur 8-6 Omgeving sluizencomplex Genk

Voor het sluizencomplex Genk zullen de werkzaamheden voor grondverzet een bijkomende geluidsbelasting genereren nabij de woningen gelegen aan de Swinnenwijerweg. De dichtst bijzijnde woning is hier op ± 35 m afstand gelegen tot de werkzaamheden. Aan de meest nabijgelegen woning is een LAeq,dag geluidsbelasting van ± 59 dB(A) te verwachten bij werking van een hydraulische kraan. De milieukwaliteitsnorm van 60 dB(A) voor deze woningen wordt hier net niet overschreden. Ter hoogte van het sluizencomplex (meetpunt Kanaalweg nabij het sluisgebouw) werd een gemiddelde LAeq,dag niveau van 57.2 dB(A) opgemeten. Voor de woningen aan de Swinnenwijerweg kan een vergelijkbaar LAeq,dag niveau aangenomen worden. Hier zal de werking van een hydraulische kraan het omgevingsgeluid verhogen met ± 4 dB(A). Voor de discipline geluid wordt het effect van de aanlegfase (grondverzet) als beperkt negatief (score -1) beschouwd, gezien de tijdelijke aard van de werkzaamheden.

Het transport per vrachtwagen zal ter hoogte van de woningen aan de Swinnenwijerweg een LAeq,dag geluidsbelasting van 57 dB(A) genereren. Uitgaande dat het gemiddeld LAeq,dag niveau voor de woningen in de Swinnenwijerweg gelijkaardig is aan het gemiddelde LAeq,dag niveau van 57.2 dB(A) opgemeten ter hoogte van het sluizencomplex (meetpunt Kanaalweg) zien we dat ten gevolge van het vrachtwagenlawaai de bestaande LAeq,dag geluidsbelasting met ± 3 dB(A) zal toenemen. Het effect van de vrachtwagenpassages wordt hier als gering negatief beschouwd (score -1).

8.5.8.2.3 Heien van damplanken

Voor de aanleg van de WKC/pomp installatie zal gebruik gemaakt worden van een damplankconstructie. De aanleg van damplanken kan gebeuren door middel van een diesel of hydraulische hei-installatie. De werking van dergelijke machines is echter zeer luidruchtig. Voornamelijk het sterk pulserend karakter kan zeer storend werken. Op korte afstand van deze machines (circa 15 m) kunnen geluidsdrukniveaus voorkomen van 100 tot maximum 110 dB(A). Dit zijn echter maximale geluidsniveaus. Het equivalente geluidsniveau ligt zo’n 5 à 10 dB beneden het piekniveau van de slag.

Vermits de werkzaamheden voor het sluizencomplex Genk zeer dicht bij woningen zullen plaatsvinden (< 50 m) wordt bij gebruik van dergelijke machines sterk aangeraden om geluidsreducerende maatregelen (=geluidsisolerende mantel rond heiblok of paal) te voorzien. Bij toepassing van een geluidsisolerende mantel kunnen de maximale geluidsniveaus tot 12 dB(A) lager liggen op 15 m afstand.


De aanleg van damplanken kan ook door middel van een trilheiblok. De geluidsniveaus bij het intrillen van de damplanken liggen lager dan bij toepassing van diesel of hydraulisch hei-installaties (zonder geluidsisolerende maatregelen).

8.5.8.3 Exploitatiefase

Op basis van de verdeling van het Maasafvoerverdrag werd een inschatting gemaakt welke de werking is van de aan te leggen installaties bij de verdeling van het water. Zoals reeds vermeld wordt voor het sluiscomplex Diepenbeek en Genk rekening gehouden met een installatie bestaande uit een vijzelcomplex.

Voor de geluidsoverdracht naar de omgeving zal telkens een geluidsuitbreiding worden doorgerekend voor een pompinstallatie/waterkrachtcentrale in maximale belastingstoestand, zoals opgemeten aan de pompinstallatie Olen. Voor het sluizencomplex te Diepenbeek en Genk wordt hierbij rekening gehouden met een installatie bestaande uit 3 vijzels.Op basis van de inventarisatiegegevens en hun bronvermogenniveaus van de installatie te Olen werd een berekeningsmodel opgesteld. Het rekenmodel wordt opgebouwd met behulp van het rekenprogramma Geomilieu versie 4.1 dat steunt op de methode industrielawaai ISO 9613 delen 1 en 2 en rekening houdt met onderstaande omgevingscondities:

geometrische simulatie van invloedrijke objecten (bv. geluidsafschermende of –reflecterende gebouwen, schermen enz.);

geometrische simulatie van elke geluidsbron; bronvermogenniveau en directiviteit van elke geluidsbron; ligging en hoogte van berekeningspunten; geometrische simulatie van maaiveldlijnen, reflecterende of absorberende bodemgebieden van de

omgeving; weersinvloeden (meewind – tegenwind); dempingsfactoren: scherm, bodem, lucht, geometrische uitbreiding, reflecties

(obstakels/bebouwing), vegetatie

Met behulp van dit model kan de geluidsbijdrage van elke geluidsbron van de WKC/pompinstallatie in de omgeving worden berekend, dit uitgaande van het geluidsvermogenniveau, de directiviteit en de geometrische inplanting van de geluidsbron ten opzichte van de omgeving. De berekeningen worden uitgevoerd in punten gelegen aan de voorgevel van de dichtstbijzijnde gebouwen en de gebouwen waar de geluidsmetingen uitgevoerd worden. Op een raster met ontvangstpunten wordt de geluidsimmissie berekend en visueel voorgesteld in vorm van een geluidscontourenkaart van het studiegebied waarop de LAeq-contouren (voor de meest kritische beoordelingsperiode) worden aangebracht. De LAeq-contouren strekken zich minstens uit tot de contour die de punten verbindt met een geluidsbelasting gelijk aan de richtwaarde van Vlarem II.

De geluidsimpact wordt afgewogen t.o.v.:

het huidig omgevingsgeluid (met betrekking tot het meetpunt); de Vlarem II-richtwaarden voor het specifiek geluid in open lucht;

De geluidsbijdrage van de WKC/pomp installatie zal voor elk sluizencomplex besproken worden.

8.5.8.3.1 Sluizencomplex Diepenbeek

In onderstaande tabel wordt voor de discrete punten zowel het huidige omgevingsgeluid (LAeq,T) voor de 3 beoordelingsperiodes (geluidsmetingen woning Roerdompstraat) weergeven, als de verwachte geluidsbijdrage van de WKC centrale/pompinstallatie.


Tabel 8-22 Huidige geluidsbelasting en geplande geluidsbijdrage van pompinstallatie/WKC ten aanzien van de receptor mens – locatie: Diepenbeek

Immissiepunt Huidige toestand (gemeten)

(gemiddelde LAeq,T in dB(A)) voor de dag/ avond/nacht

Berekende LAeq,T belasting in dB(A))20

Toepasbare richtwaarde dag/avond/nacht

Punt 1 woning Roerdompstraat 44, Diepenbeek

52.3 / 47.8 / 44.1 45.2 41 / 39.6 / 31.8

Punt 2 woning Havenlaan, Diepenbeek

-- 49.1 41 / 39.6 / 31.8

Punt 3 woning Elzenlaan, Diepenbeek

-- 27.7

41 / 39.6 / 31.8

Punt 4 woning Noordenstraat, Diepenbeek

-- 35.8 41 / 39.6 / 31.8

Tabel 8-23 Beoordeling geluidseffecten ten gevolge van de werking van de pompinstallatie

Immissiepunt Tussenscore (verschil omgevingsgeluid) Eindscore

Dag Avond Nacht Dag Avond Nacht

Punt 1 woning Roerdompstraat 44,

Diepenbeek

0 -1 -2 -2 -3 -3

Punt 2 woning Havenlaan, Diepenbeek

-- -- -- -3 -3 -3

Punt 3 woning Elzenlaan, Diepenbeek

-- -- -- 0 0 0

Punt 4 woning Noordenstraat,

Diepenbeek

-- -- -- 0 0 -2

Alle woningen rondom het sluizencomplex Diepenbeek zijn gelegen in woongebied (woningen Roerdompstraat, Elzenlaan en Noordenstraat) en natuurgebied (woningen Havenlaan ten noorden van het kanaal). De toepasbare richtwaarden zijn hier bijgevolg strenger wanneer vergeleken wordt met de andere sluizen. Aan de sluis te Diepenbeek zijn de vijzels in de richting van de woningen aan de Roerdompstraat gericht. In tegenstelling tot de situatie van Genk wordt het afstralende geluid van de vijzels hier niet afgeschermd door het eigen pompgebouw, hetgeen wel het geval is te Genk.

De werking van een pompinstallatie zal nabij de woningen in de Havenlaan en Roerdompstraat de toepasbare richtwaarden telkens overschrijden voor de 3 beoordelingsperiodes. Voor de woningen aan de Noordenstraat is enkel een overschrijding berekend van de toepasbare richtwaarde voor de nachtperiode bij werking van 3 pompen (= maximale belastingstoestand).

Het effect voor de discipline geluid wordt hier voor de omliggende woningen (Roerdompstraat, Havenlaan en Noordenstraat) als negatief tot sterk negatief beschouwd. Geluidsreducerende maatregelen zijn hier van toepassing.

20 Het geluidsvermogen van 89,75 dB(A) is dit per m². Het totale geluidsvermogen van de afstralende vijzelvlakken

bedraagt meer dan 110 dB(A).


Op onderstaande figuur wordt de geluidsuitbreiding weergegeven ten gevolge van de geluidsemissie van een pompinstallatie (werking 3 vijzels = maximale belastingstoestand).

Figuur 8-7 Geluidsuitbreiding (LAeq,T niveau in dB(A)) ten gevolge van de geluidsemissie van een

pompinstallatie/WKC– sluizencomplex Diepenbeek

In Tabel 8-24 wordt het aantal woningen blootgesteld aan een geluidsniveau boven de toepasbare richtwaarde voor de nachtperiode (meest strenge richtwaarde) weergegeven.

Tabel 8-24 Aantal woningen binnen de toepasbare richtwaardecontour voor de nachtperiode voor het sluizencomplex Diepenbeek

# woningen

LAeq,nacht = 31.8 dB(A) (richtwaardecontour)

± 130 woningen

8.5.8.3.2 Sluizencomplex Genk

In onderstaande tabellen wordt voor de discrete punten zowel het huidige omgevingsgeluid (LAeq,T) voor de 3 beoordelingsperiodes (geluidsmetingen Kanaalweg) weergeven, als de verwachte geluidsbijdrage van de pompinstallatie/WKC.


Tabel 8-25 Huidige geluidsbelasting en geplande geluidsbijdrage van pompinstallatie/WKC ten aanzien van de receptor mens – locatie: Genk

Immissiepunt Huidige toestand (gemeten)

(gemiddelde LAeq,T in dB(A)) voor de dag/ avond/nacht

Berekende LAeq,T belasting in dB(A))

Toepasbare richtwaarde dag/avond/nacht

*Punt 1 woning Swinnenwijerweg 42, Genk

57.2 / 55.1 / 52.7 48.1 55 / 50 / 50

*geluidsmetingen werden uitgevoerd ter hoogte van het sluizencomplex, op ± 100m afstand van de woning.

Tabel 8-26 Beoordeling geluidseffecten ten gevolge van de werking van de pompinstallatie

Immissiepunt Tussenscore (verschil omgevingsgeluid) Eindscore

Dag Avond Nacht Dag Avond Nacht

Punt 1 woning Swinnenwijerweg 42, Genk

0 0 -1 0 0 -1

De meest nabijgelegen woningen tot het sluizencomplex Genk zijn gelegen aan de Swinnenwijerweg ten noorden van het kanaal. Dit zijn tevens de enige woningen in een straal van meer dan 500m tot de WKC/pompinstallatie. De werking van een pompinstallatie (werking 3 vijzels) zal de toepasbare richtwaarden voor de 3 beoordelingsperiodes niet overschrijden ter hoogte van de meest nabijgelegen woning (woning Swinnenwijerweg nr. 42 op slechts 40 m tot WKC/pompinstallatie). Bij werking van 3 vijzels (= maximale werkingstoestand) zal het bestaande omgevingsgeluid met ± 1 dB(A) toenemen. Het effect bij werking van een pompinstallatie is nabij de woningen in de Swinnewijerweg verwaarloosbaar tot gering negatief (score 0/-1).

Op onderstaande figuur wordt de geluidsuitbreiding ten gevolge van de geluidsemissie van een WKC/pompinstallatie weergegeven. Dit telkens voor werking van 3 vijzels (maximale belastingstoestand).


Figuur 8-8 Geluidsuitbreiding (LAeq,T niveau in dB(A)) ten gevolge van de geluidsemissie van een installatie van het pomp/turbine-type – sluizencomplex Genk

In Tabel 8-24 wordt het aantal woningen blootgesteld aan een geluidsniveau boven de toepasbare richtwaarde voor de nachtperiode (meest strenge richtwaarde) weergegeven.

Tabel 8-27 Aantal woningen binnen de toepasbare richtwaardecontour voor de nachtperiode voor het sluizencomplex Genk

# woningen

LAeq,nacht = 50 dB(A) (richtwaardecontour)

geen

Tabel 8-28 Overzicht effecten en hun beoordeling per alternatief (aanlegfase)

Aanlegfase Effect

Werforganisatie en voorbereidings¬werken, bouwrijp maken van de site, bouw uitbreiding complex: geluidsimmissie van werkzaamheden (machines)

- Diepenbeek - Genk

0/-1 -1

Materiaal transport op de werfwegen: geluidsimmissie van het werftransport

- Diepenbeek - Genk

0 -1

Tabel 8-29 Overzicht effecten en hun beoordeling per alternatief (werkingsfase)

Werkingsfase (pompinstallatie/WKC turbinetype) Effect

Exploitatie van de combinatie pomp – WKC: geluidsimmissie door elektromotoren, vallend water, roterende onderdelen van de installatie

- Diepenbeek - Genk

-3 -1


Voor de bouw van de pompinstallatie/WKC ter hoogte van het sluizencomplex Diepenbeek wordt ter hoogte van de omliggende woningen geen significante geluidshinder verwacht. Het bestaande omgevingsgeluid zal niet verhoogd worden tijdens de werkzaamheden. Voor de bouw van de pompinstallatie te Genk zal het omgevingsgeluid tijdelijk verhoogd worden nabij de aangrenzende woningen aan de Swinnenwijerweg. De woningen zijn hier gelegen in industriegebied. Ten gevolge van de grondwerkzaamheden (werking hydraulische kraan) en de aan- en afvoer van materiaal per vrachtwagen zal het bestaande omgevingsgeluid hier tot maximaal 4 dB(A) verhoogd worden. De milieukwaliteitsnorm wordt hier niet overschreden.

De aanleg van damplanken kan gebeuren door middel van een diesel of hydraulische hei-installatie. Bij het gebruik van dergelijke machines dicht bij woningen (zoals bij het sluizencomplex Genk) wordt sterk aangeraden om geluidsreducerende maatregelen (=geluidsisolerende mantel rond heiblok of paal) te voorzien. De aanleg van damplanken kan ook door middel van een trilheiblok. De geluidsniveaus bij het intrillen van de damplanken liggen lager dan bij toepassing van diesel of hydraulisch hei-installaties (zonder geluidsisolerende maatregelen).

Voor het sluizencomplex te Diepenbeek zal ten gevolge van de exploitatiefase van een pompinstallatie/WKC van het turbine-type (vijzelcomplex) een overschrijding optreden van de toepasbare richtwaarden. Bijkomend zal de geluidsemissie van het vijzelcomplex het bestaande omgevingsgeluid verhogen ter hoogte van de omliggende woningen (Roerdompstraat, Havenlaan en Noordenstraat).


Voor het sluizencomplex te Genk werd geen overschrijding bepaald van de toepasbare richtwaarde. Tijdens de nachtperiode kan het omgevingsgeluid hier wel (beperkt) toenemen met 1.3 dB(A).

In de geluidsoverdrachtsberekening werd het vijzelcomplex telkens gemodelleerd als een installatie waarbij de vijzels niet afgeschermd zijn. De motoren zijn ingekapseld in een gebouw, maar de draaiende vijzels met het “vallende” water zijn de voornaamste geluidsbron en zijn niet afgeschermd.

Voor de sluiscomplexen te Diepenbeek en Genk kan het afdekken (omkapselen) van de vijzels een aanzienlijke geluidsreductie opleveren. Bij een goed uitgevoerde omkasting, dit wil zeggen zonder geluidslekken, kan een reductie bekomen worden van 15 dB en meer. Op deze manier kan een goed uitgevoerde afscherming van de vijzels de geluidshinder sterk doen afnemen. Bij het sluiscomplex Diepenbeek werd het effect als sterk negatief (score -3) beoordeeld. Bij toepassing van milderende maatregelen (afscherming/omkasting) zal het effect hier nog slechts gering negatief zijn of verwaarloosbaar. Bij toepassing van gerichte geluidsreducerende maartregel zal de toepasbare richtwaarde ter hoogte van de woningen in de Roerdompstraat (ten noorden van het vijzelcomplex) en Noordenstraat (ten zuiden van het vijzelcomplex) niet meer overschreden worden, alsook wordt er geen toename verwacht van het bestaande omgevingsgeluid. Voor de woningen aan de Havenlaan ten noordoosten van het vijzelcomplex zal de toepasbare richtwaarde voor de nachtperiode benaderd worden, hooguit beperkt overschreden. Het omgevingsgeluid zal echter niet toenemen. Er wordt hier echter geen significante geluidshinder meer verwacht (score 0/-1) na het toepassen van geluidsreducerende maatregelen.

Bij het sluiscomplex te Genk werd het effect als beperkt negatief beoordeeld (score -1). Hier zijn in principe geen dwingende geluidsreducerende maatregelen nodig, doch is het ook hier aan te raden om het vijzelcomplex (open vijzelbakken) bijkomend af te schermen. Het geluidseffect van een vijzelcomplex bij toepassing van milderende maatregel zal hier zeker verwaarloosbaar zijn ter hoogte van de aangrenzende woningen in de Swinnenwijerweg. Deze maatregel is hier echter niet dwingend.

Tabel 8-30 Overzicht effecten en hun beoordeling per alternatief na mildering (aanlegfase)

AANLEGFASE MILDERENDE MAATREGEL EFFECT

Werforganisatie en voorbereidingswerken, bouwrijp maken van de site, bouw uitbreiding complex: geluidsimmissie van werkzaamheden (machines)

- Diepenbeek - Genk

- luidruchtige werkzaamheden maximaal groeperen, beperken in werkingsduur en vooraf gericht communiceren met de bewoners

- trillingsarme techniek, beperking van de trillingsenergie

0 0

Materiaal transport op de werfwegen: geluidsimmissie van het werftransport

- Diepenbeek - Genk

- werfverkeer door dichte bebouwing zoveel mogelijk vermijden, beperken van de aslast en de snelheid van de vrachtwagens

0 0

Tabel 8-31 Overzicht effecten en hun beoordeling per alternatief na mildering (werkingsfase)

WERKINGSFASE MILDERENDE MAATREGEL EFFECT

Exploitatie van de combinatie pomp – WKC: geluidsimmissie door elektromotoren, vallend water, roterende onderdelen van de installatie

- Diepenbeek - Genk

- Pompinstallatie/WKC: omkapselen (afdekken) van de vijzels

0/-1 0

Besluit

De werking van een WKC/pompinstallatie (vijzels) aan het sluizencomplex Diepenbeek zal voor de woningen in de Havenlaan, Roerdompstraat en Noordenstraat (woningen ten noorden en zuiden van het sluizencomplex) een overschrijding van de toepasbare richtwaarde met zich meebrengen. Daarenboven zal de werking van een vijzelcomplex het bestaande omgevingsgeluid nabij deze woningen verhogen. Voor


het vijzelcomplex te Diepenbeek dienen zeker bijkomende geluidsreducerende maatregelen genomen te worden opdat de toepasselijke richtwaarden ter hoogte van de omliggende woningen niet meer overschreden worden. Als geluidsreducerende maatregel kan hier gedacht worden aan het afschermen van de vijzelbakken.

Voor de woningen aan de Swinnenwijerweg nabij het sluizencomplex Genk is bij werking van een pompinstallatie/WKC slechts beperkte geluidshinder te verwachten. De toepasbare richtwaarde zal hier niet overschreden worden. Het omgevingsgeluid zal nabij deze woningen tijdens de nachtperiode beperkt verhoogd worden. Hier zijn geen dwingende milderende maatregelen noodzakelijk, doch wordt ook hier aangeraden om de nodige geluidsafscherming te voorzien. Op deze manier wordt dan ook geen geluidshinder verwacht.

8.6 Discipline Biodiversiteit

In de discipline Biodiversiteit (voorheen Fauna en Flora) van het MER van 2009 werden de effecten op vismigratie, direct natuurverlies, indirect eco- en biotoop-wijziging en rustverstoring ten gevolge van de aanleg en werking van de installaties onderzocht. Er werd vastgesteld dat er nog leemten in de kennis waren over de combinatie waterkrachtcentrale/pompwerking en de bijzondere afmetingen van de vijzels in relatie tot het aspect vismigratie. Op basis van onder andere de resultaten van het MER werd beslist om de eerste installaties te bouwen en op basis van monitoringgegevens te beslissen welke bijkomende maatregelen nodig zouden zijn om eventuele negatieve effecten op de visbestanden en vismigratie te milderen. Op deze manier konden ook de later te bouwen installaties geoptimaliseerd worden.

De bouw van de vijzelpompinstallaties (volgens het alternatief 2, een archimedesvijzel met aangepaste schroef) te Ham en Olen zijn gerealiseerd in de periode 2010-2014. Door het INBO is voor de installatie te Ham monitoring uitgewerkt en is een evaluatiestudie opgemaakt waarvan de resultaten in 2017 ter beschikking zijn gekomen. De belangrijkste resultaten van deze studie worden besproken in paragraaf 8.6.6. Daarnaast is eveneens een geluidscampagne uitgevoerd ter plaatse van de werkende vijzels in Olen. De effectbeoordeling uit het MER van 2009 wordt op basis van de bekomen resultaten herbekeken.

De gegevens die uit de monitoring verkregen zijn, kunnen gebruikt worden om het ontwerp van de nog te bouwen installaties te verfijnen en om de vismortaliteit bij de reeds bebouwde installaties verder te verlagen.

Voor de beschrijving van de bestaande situatie en de referentiesituatie werd op basis van een terreinbezoek de evolutie van de toestand van het studiegebied vergeleken met de toestand in 2009 wat betreft de terrestrische terreingegevens. De gegevens met betrekking tot de visbestanden uit het MER van 2009 kunnen geactualiseerd worden met de gegevens verzameld in het kader van de monitoring door het INBO (Baeyens et al., 2016) en de meest recente visbestandopnames op het kanaal (Tauw, 2016). Ook voor het voorkomen van watervogels worden de recentste waarnemingen geraadpleegd (INBO, 2012).

Bestaande toestand en referentiesituatie

De waterkwaliteit van het Albertkanaal is op dit moment goed tot zeer goed en het wordt dan ook op grote schaal gebruikt voor drinkwatervoorziening, industriële toepassingen, irrigatie en bevloeiing, etc.

Gezien het feit dat het Albertkanaal de verbinding vormt tussen twee grote waterlopen, namelijk de Schelde en de Maas, betekent dit ook dat deze voor vismigratie een belangrijk potentieel bezit voor afwaarts migrerende vissen die van de Maas naar zee willen zwemmen. Uit onderzoek blijkt ook dat migratoren effectief proberen het kanaal te gebruiken om naar zee te zwemmen. Door een aantal belangrijke herstelprogramma’s wordt verwacht dat deze populaties van migratoren zich zullen herstellen en dat het belang van het kanaal zal toenemen wanneer meer water naar het kanaal zal getrokken worden. Vissoorten die een populatie hebben in het kanaal zelf worden bevist maar worden tevens bepoot. Het meest recente onderzoek naar de visstand op het Albertkanaal is uitgevoerd in de periode 2012 – 2015 in opdracht van ANB (Tauw, 2016).


Uit eerder uitgevoerde visstandonderzoeken (in december 2009 en de zomer van 2010, Kemper & Vis, 2010) werd de totale visbiomassa geschat op respectievelijk 11 kg/ha en 13 kg/ha. Het Albertkanaal blijkt ondermaats te scoren in vergelijking met andere vergelijkbare wateren. Deze lage visbezetting werd ook bevestigd door de hengelvangstgegevens van het Albertkanaal, waardoor in 2009 extra vis werd uitgezet (blankvoorn, brasem, europese aal (glasaal), karper, snoek en winde, begeleid door de soorten baars, pos en ruisvoorn).

In de studie van Tauw (bemonsteringen in de periode 2012-2015) werd de visstand opnieuw onderzocht, met speciale aandacht voor de uitzettingen en de effecten op de populatieopbouw. Het water werd met verschillende technieken bemonsterd. Er werden 23 verschillende vissoorten en één hydride teruggevonden tijdens deze bemonsteringen. Blankvoorn, pos en brasem zijn het meest talrijk in het Albertkanaal, gevolgd door baars, zwartbekgrondel, paling en snoekbaars. De overige soorten vertegenwoordigen slechts een kleine fractie waarbij de laatste groep (‘rest’) 1% of minder van de aantallen vertegenwoordigen maar wel 14 vissoorten telt. Het betreft rietvoorn, riviergrondel, vetje, Pontische stroomgrondel, winde, Europese meerval, bot, giebel, snoek, roofblei, spiering, Kesslers grondel, karper, driedoornige stekelbaars en een hybride. Tabel 8-32 vat de resultaten per jaar samen in termen van biomassa en densiteiten (Tauw, 2016), erna worden de belangrijkste conclusies uit het rapport weergegeven.

Tabel 8-32 Evolutie in biomassa en densiteit vis in het Albertkanaal voor de periode 2012 – 2015

In 2012 zijn 18 vissoorten en 1 hybride aangetroffen. Het merendeel bestaat uit eurytope zoetwatervissen als baars, blankvoorn en brasem. Plantminnende en stromingsminnende soorten komen niet of nauwelijks voor. De soortensamenstelling lijkt niet veel veranderd ten opzichte van de voorgaande bemonstering in 2009. De soorten zwartbekgrondel, europese meerval en roofblei zijn in 2012 aangetroffen, maar niet in het onderzoek van 2009. De lengteopbouw bestaat in 2012 uit grotere vissen in vergelijking met het onderzoek van 2009. Dit lijkt voornamelijk te komen door een toename van grote brasem. De totale visbiomassa wordt geraamd op 24,2 kg/ha.

In 2013 zijn 17 vissoorten gevangen en 1 hybride. Het visbestand bestaat voornamelijk uit eurytope zoetwatervissen, plantminnende en stromingsminnende soorten komen nauwelijks voor. De exoot zwartbekgrondel heeft een opmars gemaakt en is in densiteit verdubbeld sinds 2012. In vergelijking met 2012 is er minder roofvis aangetroffen. In 2013 kan de totale visbiomassa geraamd worden op 19,3 kg/ha, de densiteit is 135,5 vissen per hectare. In de insteekhavens en inhammen van het kanaal is de vis biomassa veel lager dan in het openwater. Dit is tegen de verwachting van visclustering in. Met betrekking tot de conditie van de vis kan gesteld worden dat deze voldoende tot goed is.

In 2014 zijn net als in 2013 17 vissoorten gevangen en 1 hybride. Het visbestand bestaat voornamelijk uit eurytope vissoorten. Plantminnende en stromingsminnende vissoorten komen nauwelijks voor. De exoot zwartbekgrondel heeft ten opzichte van 2013 een duidelijke opmars gemaakt naar de kanaalpanden Kwaadmechelen-Hasselt en Genk-Kanne en is daarbij ook in grotere getale aanwezig dan voorgaande jaren. Naast de zwartbekgrondel is ook de kesslergrondel gevangen, die in de voorgaande jaren niet werd aangetroffen. In vergelijking met 2013 is er in 2014 meer roofvis gevangen. Ten opzichte van 2012 is dit nog altijd de helft minder roofvis. In 2014 kan de totale visbiomassa geraamd worden op 22,2 kg/ha en densiteit op 160,8


vissen per hectare. Gesteld kan worden dat de biomassa en de densiteit ten opzichte van 2013 (19,3 kg/ha en 135,5 vissen/ha) vrijwel gelijk is gebleven. In de insteekhavens en inhammen van het kanaal is de vis biomassa, zowel in 2013 als in 2014, veel lager dan in het open water. Dit is tegen de verwachting van visclustering in. Met betrekking tot de conditie van de vis kan gesteld worden dat deze voldoende tot goed is.

In 2015 zijn 15 vissoorten en 1 hybride gevangen. Het visbestand bestaat ook in 2015 voornamelijk uit eurytope vissen. De totale visbiomassa in het Albertkanaal is in 2015 12,9 kg/ha en de densiteit 116,7 vissen per hectare. De zwartbekgrondel is in 2015 in aantal afgenomen ten opzichte van 2013 en 2014. In de insteekhavens en inhammen van het kanaal is in 2015 aanzienlijk meer vis gevangen dan voorgaande jaren. Het betreft voornamelijk blankvoorn. Mogelijk is er toch sprake van clustering van vissen in het najaar. Met betrekking tot de conditie van de vis kan gesteld worden dat deze verbeterd is ten opzichte van voorgaande jaren.

De studie geeft aan dat vanaf 2009 veelvuldig vis is uitgezet in het Albertkanaal (208,5 kg vis per hectare - blankvoorn, brasem en karper) maar in de populatie opbouw was niet terug te zien dat de visuitzettingen ook daadwerkelijk effect hebben. Er werd reproductie waargenomen maar die was ondanks de uitzettingen onvoldoende om een stabiele populatie te verkrijgen. Ook heeft de visuitzetting geen effect op de biomassa in het Albertkanaal. Tussen 2012 en 2015 is de biomassa ondanks de uitzetting van vis blijven afnemen (en is ook laag in vergelijking met vergelijkbare wateren). Onduidelijk is of de uitgezette vis sterft of wegtrekt naar aangrenzende wateren.

Verder vervult het Albertkanaal een belangrijke rol voor pleisterende watervogels. Het Albertkanaal is een regionaal belangrijk pleistergebied voor overwinterende watervogels. Hierbij gaat het voornamelijk om het traject tussen Hasselt en Genk. De Vlaamse Risicoatlas Vogels-Windturbines (Everaert et al., 2011; details zie online geoloket http://risicoatlas.inbo.be/signaalkaart) brengt de zones van veel vogelbewegingen in beeld. Tijdens de officiële watervogeltellingen in de winterperiodes 2000-2001 tot 2009-2010, werden op het Albertkanaal tussen de meer westelijk gelegen sluizen van Diepenbeek en de verbreding ten oosten van de sluizen van Genk, tot 685 wilde eenden, 11 krakeenden, 25 wintertalingen, 110 kuifeenden en 32 tafeleenden waargenomen (gegevens INBO watervogeldatabase, maximumwaarden 2000-2010). De werkelijke aantallen (ook in tussenperiodes van officiële teldagen) liggen wellicht soms wat hoger. De grootste aantallen worden voornamelijk vastgesteld ter hoogte van de sluizen van Diepenbeek, en deels ook rond de sluizen van Genk (zie ook www.waarnemingen.be).

Op basis van de vastgestelde aantallen pleisterende en rustende eenden, doet het grootste aantal vliegbewegingen van eenden (lokale trek) zich wellicht voor tussen De Maten en de sluizen van Diepenbeek. Op het Albertkanaal is er tijdens de winterperiode een voorverzamelplaats van meeuwen die zich vanuit het kanaal verplaatsen naar de daken van de industriezone van Ford Genk om er te slapen. Het kanaal zou dus eerder fungeren als voorverzamelplaats (telkens 1500-2000 vogels zowel ter hoogte van de sluizen van Diepenbeek als de sluizen van Genk (INBO, 2012). Aan de zuidwestrand van de sluizen van Genk, is er in de winterperiode een slaapplaats van ongeveer 1000 houtduiven (zie ook www.waarnemingen.be).

Naast de reeds in de risicoatlas vermelde broedplaats van slechtvalk ten noorden van de sluizen van Genk, is er van deze soort ook een tweede broedplaats ter hoogte van Norbord ten zuiden van het Albertkanaal (nestkasten). In Figuur 8-9 worden plaatselijke gegevens van lokale vogels aanvullend op de risicoatlas weergegeven (Bron: INBO, 2012).


Figuur 8-9 Bijkomende gegevens van lokale vogels (aanvullend op de risicoatlas)

In het studiegebied is naast het Albertkanaal voornamelijk het Europees beschermde Habitatrichtlijngebied ‘De Maten’ (nat beekdal- en heidegebied met vele vijvers) ter hoogte van Diepenbeek – Genk een biologisch zeer waardevol gebied. Op Vlaams niveau werden de instandhoudingsdoelen opgemaakt voor alle belangrijke natuurgebieden. Voor de Maten gelden deze specifieke doelen, de S-IHD: 11 habitats en 24 soorten met Europees beschermingsniveau in twee belangrijke natuurclusters: vijver- en moerashabitattypes en de heidegebieden. De natuurdoelen werden goedgekeurd in april 2014. In functie van het realiseren van de IHD werd een ecohydrologische studie in opdracht van het ANB afgerond met als doel de nodige inrichtings- en beheermaatregelen te definiëren om de doelen te realiseren (INBO, 2014). Volgende maatregelen werden geïdentificeerd:

Verbeteren van de waterkwaliteit van de vijvers gericht op herstel van specifieke natte habitats en de daarbij horende fauna.

Herstel van de habitats Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakten en Oligotrofe tot mesotrofe stilstaande wateren met soorten van het Oeverkruidverbond

Herstel moerasvogelpopulaties van o.a. Roerdomp, Woudaap en Bruine kiekendief Herstel van amfibieënpopulaties van Boomkikker, Knoflookpad, Rugstreeppad, Heikikker en

Poelkikker Uitbreiding van de habitats Landduinen en Droog heischraal grasland door omvorming van

naaldbos Herstel Natte heidevegetatie en oligotrofe, mineraalarme vijvervegetaties

De komende jaren zullen diverse maatregelen gefaseerd uitgevoerd worden.

Methodiek effectenbeoordeling

De methodiek voor de effectbepaling is dezelfde zoals gehanteerd in het MER van 2009. In volgende paragrafen worden de methodes van effectbepaling en -beoordeling voor de aspecten vismigratie, direct natuurverlies, indirect eco- en biotoopwijzigingen en rustverstoring toegelicht. Bijkomend wordt bekeken of deze methodiek nog valabel is om toe te passen voor de effectvoorspelling van de andere, nog te bouwen installaties of dat reeds een meer gekwantificeerde methode kan gebruikt worden. In het


algemeen wordt de beoordeling van de effecten overgenomen vanuit het MER van 2009 tenzij er nieuwe inzichten zijn o.a. op basis van het monitoringsonderzoek of voortschrijdend inzicht.

8.6.2.1 Vismigratie

De effecten die voor het aspect vismigratie in beschouwing worden genomen zijn:

1. De zo exacte mogelijke bepaling van de directe en indirecte mortaliteit die de installaties veroorzaken

a. Bij pompwerking

b. Bij turbineren

2. De passeerbaarheid van de sluiscomplexen voor de verschillende vissoorten

a. Residente soorten

b. Migrerende soorten

3. De vertraging die de passage van de installaties veroorzaakt voor afwaarts migrerende individuen (opwaartse migratie zit vervat in passeerbaarheid).

4. Verschillen tussen bovenvermelde effecten in aanlegfase en werkingsfase van de installaties en het optreden van tijdelijke of permanente effecten in deze fasen.

De beoordeling van bovenstaande effecten voor het alternatievenonderzoek in het MER van 2009 is gebeurd op basis van onderstaande beoordelingskader.


Tabel 8-33 Beoordelingskader biodiversiteit (vismigratie)

Effect Uitdrukking Significantie Opmerking

Geïnduceerde mortaliteit bij passage bij pompwerking en turbinewerking voor residente soorten

Aandeel van populatie Er wordt geen maximum ingesteld, 0% is beter dan een bepaalde mortaliteit. Mortaliteit bij vitale residente populaties is minder ernstig. Kan variëren van de efficiëntie van de werking van bepaalde onderdelen.

---: meer mortaliteit dan --

--: meer mortaliteit dan -

-: slechter dan 0% mortaliteit

0: geen mortaliteit

Geïnduceerde mortaliteit bij passage bij pompwerking en turbinewerking voor migrerende soorten

% van migrerende populatie

Er wordt geen maximum ingesteld, 0% is beter dan een bepaalde mortaliteit. Mortaliteit bij migrerende soorten is zeer ernstig en laag aantal individuen maakt populatie gevoelig. Kan variëren van de efficiëntie van de werking van bepaalde onderdelen.

---: meer mortaliteit dan --

--: meer mortaliteit dan -

-: slechter dan 0% mortaliteit

0: geen mortaliteit

Cumulatieve effecten van passage van de verschillende complexen eveneens te onderzoeken.

Passeerbaarheid van het sluizencomplex

Kwantitatieve beschrijving Passeerbaarheid in huidige situatie zeer laag. Geen aanpassing betekent negatieve effecten in toekomst.

+: Lichte verbetering afwaarts

++: verbetering afwaarts, mogelijkheden opwaartse migratie

+++: verbetering open afwaartse migratie

Installaties die door hun configuratie of de ligging van de water intake de passeerbaarheid beïnvloeden. Vooral belangrijk bij afwaartse migratie, mogelijkheid eventueel te voorzien voor opwaartse migratie

Vertraging door passage voor migrerende vissen

Vertraging relatief tot duur van de migratie

Duidelijkheid van afwaartse migratieroute en de permanente beschikbaarheid ervan. Relatieve verhouding beschikbaar debiet voor vismigratie en permanentie van dit debiet.

Verstoring veroorzaakt eventueel afschrikken van vissen tijdens migratie. Veelal durven vissen niet onmiddellijk in de installatie zwemmen.

Optreden van belangrijke tijdelijke effecten in aanlegfase tijdens migratieperiode

Aantal dagen in relatie tot voorkomen en duur van migratieperiode

Gezien de korte migratieperiode is een overlap met belangrijke en zeer verstorende werkzaamheden niet wenselijk.

Optreden van belangrijke tijdelijke effecten tijdens werkingsfase die migratie beïnvloeden

Aantal dagen in relatie tot voorkomen en duur van migratieperiode

Gezien de korte migratieperiode is een overlap met belangrijke en zeer verstorende werkzaamheden niet wenselijk.


Het in Tabel 8-33 voorgestelde beoordelingskader maakt dat de verschillende alternatieven op een eerder kwalitatieve wijze met elkaar zullen vergeleken worden inzake effecten op vismigratie. Aanvankelijk is echter wel gezocht naar een kwantitatief beoordelingskader waarbij de populatiemortaliteit op soortniveau zou moeten beoordeeld worden.

Idealiter dient een beoordelingskader voor vismigratie immers kwantitatief te zijn en dient de populatiemortaliteit op soortniveau beoordeeld te worden zodat expliciet de impact op beschermde en zeldzame vissoorten kan worden ingeschat. Een explicitering van de beoordelingscriteria voor mortaliteit is dan vereist. Deze criteria kunnen dan worden uitgewerkt en gemotiveerd op basis van de populatiedynamiek van vissen.

Een interessant voorstel voor een meer kwantitatief beoordelingskader, zowel voor residente als voor migrerende vissoorten, werd aangereikt door ANB (Bart Denayer):

Schadebeoordeling voor residente vispopulaties - principe

Een natuurlijke vispopulatie (bv. snoekbaars) heeft een natuurlijke rekrutering van 10-20% (% van jongste jaarklasse) van de aantallen per jaar. Het natuurlijk rekruteringspercentage voor een aantal andere residente vissoorten ligt waarschijnlijk in dezelfde grootteorde.

Een maximum te aanvaarden mortaliteit (en uitgestelde mortaliteit) situeert zich gelijk aan het % natuurlijke rekrutering op jaarbasis. Is het mortaliteitspercentage door de turbinewerking hoger dan het jaarlijkse rekruteringspercentage, dan zal de residente vispopulatie afnemen ten gevolge van de turbinewerkingen.

Als beoordelingskader voor snoekbaars zou bijgevolg kunnen voorgesteld worden:

Mortaliteit > 10-20% : score -3

Mortaliteit > 5-10% : score -2 (turbinewerking gecumuleerd met andere mortaliteitsfactoren (bv. hengelsterfte, verontreiniging, natuurlijke sterfte, ... leidt tot een achteruitgang van de populatie)

Mortaliteit < 5% : score -1 (er is een negatieve impact maar de natuurlijke rekrutering van de populatie kan dit opvangen)

Geen mortaliteit : score 0

Beoordelingscriteria van -2 en -3 vereisen dan dat alternatieven gezocht worden om het sterftepercentage terug te brengen op het niveau zodat de populatie niet achteruit gaat.

Schadebeoordeling voor paling als migrerende vissoort - principe

Het cumulatief effect van passage doorheen pompen/turbines moet binnen de beleidsnorm van het palingbeheerplan liggen. Het ontsnappingspercentage of de stroomafwaartse migratie naar zee moet gerespecteerd worden. Dit is minstens 40% van de populatie voor paling; dus max. 60 % mortaliteit. Dit betekent per pompgemaal een mortaliteit van maximum 10 % van de doortrekkende palingpopulatie, en een gecumuleerde mortaliteit voor 6 pompgemalen van 60 %.

De hierboven toegelichte kwantitatieve beoordelingskaders voor vismigratie werden uiteindelijk voor de beoordeling in het MER van 2009 niet behouden. Volgende overwegingen hebben daar een rol in gespeeld:

In het ideale geval zou de beoordeling inderdaad op soortniveau en op basis van kwantitatieve overwegingen moeten gebeuren. Het door ANB voorgestelde beoordelingskader is zeer waardevol maar de toepassing ervan in de praktijk en in het bijzonder voor dit project bleek uiteindelijk


onmogelijk, om verschillende redenen. Enerzijds zijn er onvoldoende gegevens over de beschrijving van het visbestand in het Albertkanaal om een dergelijk beoordelingskader te kunnen gebruiken. Anderzijds is van de installaties wel ongeveer bekend welke globale mortaliteit ze kunnen veroorzaken (met uitzondering van de omhulde, meedraaiende vijzel waarvoor nog geen grootschalige praktijkreferenties bestaan) maar zeker ook niet voor elke soort. Als momenteel nog steeds niet exact genoeg geweten is hoeveel vissen er in het kanaal zitten, kunnen geen zinvolle berekeningen uitgevoerd worden.

Verder zou de verbetering van de migratiemogelijkheden tussen de panden ervoor kunnen zorgen dat de/sommige vispopulaties het beter gaan doen. Maar hoeveel beter? Dit zou impliceren dat ze een hogere mortaliteit aankunnen en toch een leefbare populatie vormen. Sommige van de beschermde of bedreigde vissoorten doen het nu net zo slecht omdat de connectiviteit zo laag is. Een verbetering van de verbinding kan dus netto een bijdrage leveren. Zonder de bouw van de pompen zal er ook niets gedaan worden aan de connectiviteit.

De kwantitatieve beoordelingsmethode met de voorgestelde mortaliteitscijfers per soort is allicht de theoretisch beste manier om het project en zijn alternatieven te beoordelen, alleen moet er goed nagedacht worden over de inschatting van deze cijfers. Als de turbine, bij wijze van voorbeeld, 5 % mortaliteit veroorzaakt, dan gaan 5 % van de vissen die erdoor passeren, dood. Maar als maar 50 % van de vissen effectief door de turbine passeren omdat alleen zij willen migreren, dan is de mortaliteit in de populatie al veel lager. Gaan die migrerende vissen dan weer door opeenvolgende turbines, dan stijgt de mortaliteit weer. Dit kan niet zinvol worden ingeschat als niet exact geweten is hoeveel vissen er zijn, hoeveel van de populatie per soort er effectief gaan migreren, hoeveel passages ze daarvoor gaan nemen, etc.

Voor het voorbeeld van paling betekent dit: Opwaartse migratie: Een deel van de paling zal in het eerste pand blijven of daar de zijbeken optrekken. Slechts een klein deel zal helemaal tot op de Maas zwemmen. Cumulatieve mortaliteit is dus zeer moeilijk te berekenen. Als de meeste palingen al in de eerste twee panden achterblijven (en dat zijn redelijk grote exemplaren) dan is de cumulatie van mortaliteit voor paling weinig relevant. Afwaartse migratie is hetzelfde verhaal. Een deel van de paling komt van in het kanaal zelf en het zal dus maar voor een deel van de populatie gelden dat ze 6 sluizen/WKC’s moeten passeren. Als er in een worst case benadering van uitgaan wordt dat alle vissen alle sluizen moeten passeren, zal dat in de praktijk kunnen leiden tot “te strenge normen”.

Voor afwaarts migrerende zalmachtigen is het verhaal duidelijker. Zij komen van de Maas en zullen, als ze het kanaal kiezen, allemaal via alle WKC’s moeten passeren om in zee te geraken. Niet alleen zijn er dan aanpassingen in het kanaal nodig, maar ook in de haven (anders geraken ze niet uit de dokken). Er is op dit moment weinig gekend over de migratie van deze soorten. Hierdoor moet ook in dit geval voorzichtig gehandeld worden. Gelukkig zijn deze afwaarts migrerende zalmachtigen wat groter van formaat en kunnen ze dus redelijk tegengehouden worden aan de WKC’s indien het om visonvriendelijke systemen gaat, of kunnen ze redelijk veilig passeren bij de vijzels21.

Door het gebrek aan voldoende gegevens over de aard, de aantallen en het gedrag van de aanwezige en migrerende vissen in het Albertkanaal is er voor de beoordeling in het MER van 2009 uiteindelijk toch voor geopteerd om het meer kwalitatief beoordelingskader zoals gepresenteerd in Tabel 8-33 te hanteren (om de alternatieven onderling te vergelijken) in hun impact op vismigratie.

Het gehanteerde beoordelingskader inzake vismortaliteit in het MER van 2009 hield rekening met bovengenoemde overwegingen en onzekerheden. De combinatie van te weinig meetgegevens en onzekerheid over het gedrag van de vissen in het Albertkanaal heeft na veel overleg tussen de MER-deskundige fauna/flora (visbioloog), het INBO en de cel NTMB geresulteerd in het toegepaste beoordelingskader in Tabel 8-33, dat voorlopig minder gekwantificeerd is, maar dat onder de gegeven

21 Kibel, P. (2007) – Fish monitoring and live fish trials. Ritz Atro Archimedes Screw turbine, River Dart. FISHTEK Consulting report for Mann Power Consulting Ltd. Phase 1 report. Kibel, P. (2008) – Archimedes screw turbine fisheries assessment. Phase II: Eels and Kelts. FISHTEK Consulting report for Mann Power Consulting Ltd.


omstandigheden van onvoldoende basisgegevens toch de mogelijkheid bood het onderscheid dat er is tussen de verschillende systemen inzake visvriendelijkheid, in beeld te brengen.

Het was de bedoeling om op basis van de monitoring (zie paragraaf 11.4.2) die gepland was voor de installatie te Ham een meer kwantitatief beoordelingskader te kunnen inzetten om de effecten van de nog te bouwen installaties op de visbestanden en vismigratie te kunnen inschatten, en op basis daarvan verdere optimalisaties voor de volgende te bouwen installaties te Wijnegem, Diepenbeek en Genk voor te stellen.

Feit is dat op basis van de recente visbestandsopnames (Tauw, 2016) en de eerste monitoringresultaten (INBO 2017, zie ook paragraaf 8.6.6 en Bijlage 5) al een beter zicht is verkregen op de aanwezige vispopulaties, hun evolutie en de mortaliteitseffecten van de installatie op een aantal soorten en het al dan niet optreden van vismigratie via de installatie, maar een echt zicht op het effect op de populatie (per soort) is nog niet voorhanden. Op basis van de visbestandsopnames van de periode 2012 tot en met 2015 werd – ondanks de visuitzettingen - geen populatieopbouw opgemerkt en konden geen effecten van de installaties te Ham en Olen op het visbestand afgeleid worden, het rapport van Tauw stelt dat de gegevens als een 0-meting beschouwd moeten worden. Op basis van de eerste monitoringgegevens uit de periode 2014-2016 (zie verder paragraaf 8.6.6 en Bijlage 5) kan de impact op de populatieopbouw per soort nog niet afgeleid worden. Bovendien gaat het hier niet over natuurlijke populaties (gezien de visuitzettingen, de kanaalomgeving, …) dus het kwantitatieve beoordelingskader kan op basis hiervan niet gebruikt worden. Wat wel duidelijk geworden is, is dat de vissterfte zowel bij turbineren als bij pompen veel groter is dan op basis van literatuurgegevens verwacht werd én dat die vissterfte – ongeacht het effect op de populatieopbouw - in ieder geval veel te hoog is en mildering sowieso noodzakelijk is. Voorlopig wordt in voorliggend actualisatie-MER het meer kwalitatieve beoordelingskader verder gebruikt om de effecten te scoren en maatregelen voor te stellen.

8.6.2.2 Overige aspecten fauna en flora

Zoals eerder gesteld ligt in dit MER een belangrijke klemtoon op het onderzoek naar de vismortaliteit en de vismigratiemogelijkheden.

Verder wordt de impact van de verschillende ingrepen op de ecologisch waardevolle of potentieel waardevolle zones van het studiegebied nagegaan. Mogelijke effecten op de globale ecologische structuur en de aantasting van de biotopen worden onderzocht. Er wordt een onderscheid gemaakt in effecten die optreden tijdens de aanlegfase en de gebruiksfase, rechtstreekse en onrechtstreekse effecten en effecten van tijdelijke of permanente aard.

Permanente effecten kunnen zijn het biotoopverlies ten gevolge van de inrichting van het terrein. Tijdelijke effecten zijn bijvoorbeeld het instellen van een tijdelijke bemaling, het tijdelijk verwijderen van vegetatie voor werfzones of werfwegen. Ook eenmalige ingrepen in kwetsbare ecotopen kunnen permanente gevolgen hebben.

Bodemverstoring en wijzigingen in waterhuishouding en waterkwaliteit worden vertaald naar invloeden op vegetaties en verder naar de impact op populaties van vogels of andere diersoorten.

Volgende effectgroepen, die wijzigingen in de vegetatie of soortensamenstelling van flora en fauna kunnen veroorzaken, worden onderscheiden :

direct eco-, biotoopverlies door ruimte-inname (wegaanleg, berging van uitgegraven grond, werfzone);

eco-, biotoopwijzigingen door wijzigingen in de waterhuishouding of –kwaliteit (bemaling, wijziging grachtensysteem);

rustverstoring door geluids- en trillingshinder (machines en vrachtwagentransporten);

versnippering, barrièrewerking en het doorbreken van de ecologische netwerkstructuur (aanleg van werfwegen, berging van grond).


Voor de bepaling van de mogelijke effecten op de biodiversiteit (effectvoorspelling) worden een aantal criteria gehanteerd. Per criterium wordt een bepaalde methodiek toegepast. Een overzicht van de mogelijke effecten, criteria, toe te passen methodologie en effectuitdrukking wordt weergegeven in Tabel 8-34.

Tabel 8-34 Beoordeling effecten overige aspecten fauna en flora

Effect Subeffect Criterium Methodiek Eenheid

Direct natuurverlies

Direct habitatverlies Oppervlakte (potentieel) waardevol gebied dat verloren gaat

Berekening oppervlakte via GIS overlay projectgebied met biologische waarderingskaart en beschermde gebieden

m²

Indirect eco- en biotoop-wijziging

Verstoring vegetaties via wijziging in waterhuishouding (verdroging/vernatting) of via andere effecten

Oppervlakte verstoord potentieel kwetsbaar gebied

Overlay zone waar verdroging/vernatting verwacht wordt (input uit discipline water) met kaart met kwetsbare vegetaties

m²

Rustverstoring Verstoring fauna door geluid

Oppervlakte verstoringsgevoelig gebied dat zal beïnvloed worden, aantal kwetsbare soorten of individuen

Overlay projectgebied met kwetsbaarheidskaart (input uit geluidsstudie en uit telgegevens van soortspecialisten)...

Kwalitatief expert-oordeel

Versnippering Versnippering voor fauna

Mate van doorsnijding van leefgebied soorten

Overlay projectgebied met biologische waarderingskaart

Kwalitatief

Voor de discipline biodiversiteit, wordt een globaal beoordelingskader opgesteld, waarbij een toetsingskader van -3 tot +3 wordt gebruikt, om de actuele en ook toekomstige impact te beoordelen.

Een significantiebeoordeling is gebiedsafhankelijk, sterk gerelateerd met de kenmerken van het effect (duur, invloedssfeer, intensiteit, omkeerbaarheid, herstelbaarheid… ). Een algemeen significantiekader voor deze discipline wordt als volgt voorgesteld:

Tabel 8-35 Significantiekader voor de discipline biodiversiteit

Kwetsbaarheid Omvang Duur van de impact

Score -3

Verstoring van bijzondere beschermingszones met een hoge natuurwaarde (natuurgebieden, Natura 2000, VEN…)

De uitvoering van het project zorgt voor permanente schade aan zeldzame ecosystemen en soorten/populaties

Score -3

Voortbestaan van biotopen, bepaalde soorten of populaties wordt ten gevolge van het project bedreigd op regionale schaal, ruim buiten het projectgebied

De verbinding tussen biotopen wordt volledig vernietigd waardoor geen uitwisseling meer mogelijk is

Biotoopwijzigingen manifesteren zich tot ver buiten het projectgebied

Score -3

Permanent verlies aan ecosystemen en diversiteit

Score -2

Verstoring van gebieden met een potentiële beschermingswaarde, wijziging in lokale diversiteit

De uitvoering van het project zorgt voor omkeerbare schade aan het ecosysteem en soorten/populaties

Score -2

Het project kan op lokaal niveau een impact hebben op biotopen, bepaalde soorten of populaties. Op regionaal niveau blijft het ecologisch netwerk ongeschonden

De verbinding tussen biotopen wordt niet volledig vernietigd

Score -2

Tijdelijke vermindering van natuurwaarde. Biotoopverlies en –wijziging zijn omkeerbaar in de tijd


Kwetsbaarheid Omvang Duur van de impact

waardoor nog steeds uitwisseling mogelijk is

Score -1

Verstoring van gedegradeerde gebieden met weinig natuurbehoudswaarde

Geringe verandering in het voorkomen van soorten of diversiteit en geen belangrijke of meetbare schade aan het ecosysteem en soorten/populaties

Score -1

Een eventuele impact op biotopen, bepaalde soorten of populaties blijft beperkt tot binnen de grenzen van het projectgebied. Een beperkte impact op microschaal is niet uit te sluiten, maar de lokale en regionale natuurwaarden blijven intact

De verbinding tussen biotopen wordt nauwelijks of niet vernietigd, waardoor uitwisseling steeds mogelijk blijft

Score -1

Snel omkeerbaar, zeer tijdelijk effect op de aanwezige natuurwaarden tijdens aanleg. Korter dan projectduur

Eventuele positieve effecten worden op een vergelijkbare wijze beoordeeld.

Effecten op biodiversiteit in de aanlegfase

8.6.3.1 Vismigratie

Er wordt aangenomen dat de aanleg van de pompinstallaties bij de sluizen van het kanaal te Diepenbeeken Genk vergelijkbaar zal zijn met de aanleg van de reeds uitgevoerde installaties te Ham en Olen en de in uitvoering zijnde installatie te Hasselt. De ingreep op zich (met name de bouw van de installatie op zich) heeft een zeer beperkte invloed op de visgemeenschappen en de migratoren in het kanaal. Het overgrote deel van de werken zal gebeuren aan de oever (graven van omloopkanaal, aanpassingen van de kade en installatie van de pompvijzelinstallatie). De effecten op de waterkwaliteit zouden zo goed als onbestaande moeten zijn gezien het gebruik van het kanaalwater voor drink- en proceswater. Door deze belangrijke functie wordt er ook vanuit gegaan dat eventuele kleine wijzigingen in de waterkwaliteit geen effect zullen hebben op de huidige visbestanden. Vismortaliteit ten gevolge van de bouwwerken zal niet optreden.

De werken op zich zouden wel een verstoring van de vissen op lokaal niveau kunnen betekenen. Het geluid van de graafmachines, bemalingspompen en dergelijke zal alleszins op een aantal vissoorten een effect hebben. Dit zijn echter residente soorten die nadat ze zich verwijderd hebben van de verstoringsbron eenvoudig zullen aanpassen. De impact hiervan is tijdelijk en zeer plaatselijk. Het effect wordt, analoog aan het MER van 2009, beoordeeld als beperkt negatief.

Er worden geen significante of permanente effecten verwacht ten gevolge van de aanlegfase.

De passeerbaarheid van de sluiscomplexen zal tijdens de werkzaamheden nog dezelfde zijn als deze in de huidige situatie. Deze wordt, analoog aan het MER van 2009, als negatief beoordeeld omdat ze identiek zijn aan de huidige situatie waar de sluizen als migratieknelpunten zijn aangeduid. Ook de vertraging voor migrerende vissen die zal optreden tijdens afwaartse migratie is identiek aan deze van de huidige toestand en wordt, analoog aan het MER van 2009, als beperkt negatief beoordeeld. In de huidige toestand is stroomopwaartse vismigratie niet mogelijk (afwaarts is het wel mogelijk, eventueel wel met vertragingsschade). In principe kan stroomopwaartse migratie via de sluizen wel maar de vissen doen het niet of in zeer geringe mate: slechts 1,5 à 5 % op populatieniveau (dus zeer kleine fracties) zouden het effectief doen.

Het afstemmen van de werkzaamheden voor de aanleg van de vijzelpompinstallaties op het tijdstip van de migratie van zalmachtigen in het kanaal lijkt een onbegonnen werk gezien de moeilijkheid om de migratiepieken te detecteren en vast te stellen of effectieve migratie tot aan de werkzaamheden plaatsvindt. Dit wordt verder besproken in de milderende maatregelen. De effecten worden, analoog aan het MER van 2009, als beperkt negatief beoordeeld omdat een overlap en verstoring mogelijk is.



8.6.3.2.1 Effectgroep versnippering

Naast oevers van waterlopen zijn ook kanaaloevers als migratieroutes voor landdieren en insecten te beschouwen. Waar werken plaatsvinden, zal er een tijdelijk effect zijn op insecten en landdieren. Door de werken kunnen namelijk migratieroutes verstoord of afgesneden worden. Doordat dit effect tijdelijk is en de migratiefunctie ter hoogte van bestaande sluizen beperkt is, wordt dit effect analoog aan het MER van 2009, als beperkt negatief beoordeeld. Er kunnen maatregelen genomen worden om deze effecten te beperken. De bespreking hiervan is terug te vinden onder de milderende maatregelen.

Gezien er, buiten de effectgroep versnippering, locatiespecifieke effecten te verwachten zijn, worden de effecten van de aanleg van de installaties in wat volgt, besproken per locatie.

8.6.3.2.2 Sluizencomplex te Diepenbeek

Tijdens de aanlegfase wordt er ter hoogte van het sluizencomplex te Diepenbeek een totale werfzone van in totaal ca. 14.807 m2 ingenomen. Hierbij gaat het voornamelijk (10.642 m2) om biologisch zeer waardevolle ecotooptypes die bovendien kwetsbaar zijn voor ecotoopverlies: droge struikheidevegetatie met struik- of boomopslag (cgb – 5.784 m2) en een jonge boomlaag eiken-berkenbos (qb- - 4.850 m2). Dit zijn evenwel vervangbare ecotooptypes. Daarnaast wordt door de totale werfzone ook ca. 1.768 m2 van het biologisch waardevolle ecotooptype soortenrijk permanent cultuurgrasland met relicten van halfnatuurlijke graslanden (hp+) ingenomen dat ook kwetsbaar is voor ecotoopverlies. Figuur 8-10 geeft de ruimte-inname door de werfzones en permanente structuur weer door de geplande ingrepen ter hoogte van Diepenbeek.

Het tijdelijke effect van de ruimte-inname door werfzones wordt, analoog aan het MER van 2009, beoordeeld als negatief. De bosvegetatie (qb) die zal verdwijnen, dient gecompenseerd te worden cfr. de geldende regelgeving.

Eco- en/of biotoopwijzigingen kunnen door wijzigingen in de waterhuishouding optreden indien deze verstoord wordt ten gevolge van bemaling. De bemaling zou plaatsvinden op de zuidelijke oever, waar ecotooptypes voorkomen die minder gevoelig zijn voor tijdelijke verdroging. Daarom wordt het effect als verwaarloosbaar ingeschat.

Rustverstoring door geluids- en trillingshinder door aanlegwerken kan optreden. Wegens de aanwezigheid van (zeer) kwetsbare zones ten zuiden van het kanaal en de grootte aantallen pleisterende vogels op het Albertkanaal, wordt dit tijdelijke effect, analoog aan het MER van 2009, ingeschat als negatief. Mits het nemen van een aantal milderende maatregelen kan het effect evenwel deels gemilderd worden.


Figuur 8-10 Ruimte-inname door tijdelijke en permanente infrastructuur ten gevolge van de geplande

werkzaamheden ter hoogte van het sluizencomplex te Diepenbeek, weergegeven op de BWK

8.6.3.2.3 Sluizencomplex te Genk

Tijdens de aanlegfase wordt er ter hoogte van het sluizencomplex te Genk een totale werfzone van in totaal ca. 11.806 m2 ingenomen. Het gaat hier deels (6.795 m2) om biologisch waardevolle ecotooptypes: bomenrij (kb - 3.668 m²) en struweelopslag (sz - 3127 m²), die als niet kwetsbaar voor ecotoopverlies gekarteerd zijn. Figuur 8-11 geeft de ruimte-inname door de werfzones en permanente structuur weer door de geplande ingrepen ter hoogte van Genk.

Het tijdelijke effect van de ruimte-inname door werfzones wordt, analoog aan het MER van 2009, beoordeeld als beperkt negatief.


Eco- en/of biotoopwijzigingen kunnen door wijzigingen in de waterhuishouding optreden indien deze verstoord wordt ten gevolge van bemaling. De bemaling zou plaatsvinden op de noordelijke oever, waar ecotooptypes voorkomen die minder gevoelig zijn voor tijdelijke verdroging. Daarom wordt het effect als verwaarloosbaar ingeschat.

Rustverstoring door geluids- en trillingshinder door aanlegwerken kan optreden. Wegens de aanwezigheid van niet kwetsbare zones ten noorden van het kanaal maar de grootte aantallen pleisterende vogels op het Albertkanaal, wordt dit tijdelijke effect, analoog aan het MER van 2009, ingeschat als beperkt negatief. Mits het nemen van een aantal milderende maatregelen kan het effect evenwel deels gemitigeerd worden.

Figuur 8-11 Ruimte-inname door tijdelijke en permanente infrastructuur ten gevolge van de geplande

werkzaamheden ter hoogte van het sluizencomplex te Genk, weergegeven op de BWK


Effecten op biodiversiteit tijdens de werkingsfase

8.6.4.1 Vismigratie

Onder werkingsfase wordt zowel het turbineren als het pompen verstaan. Hoewel het natuurlijk over dezelfde installatie gaat, zal het effect op vismigratie toch verschillen. Waar relevant wordt het onderscheid tussen pomp- of turbinewerking gemaakt. Zoals reeds eerder werd berekend onder 4.4.2.2, zijn de installaties gemiddeld 60-65 % van de tijd in werking. Gezien dit hoge percentage, zullen er hoge eisen aan de visvriendelijkheid van de installaties moeten worden gesteld.

8.6.4.1.1 De resultaten van een voortgangsrapport inzake monitoring nl. de onderzoeksopdracht “Monitoring van de effecten van de pompinstallatie en waterkrachtcentrale te Ham op het visbestand in het Albertkanaal” (INBO, 2017) worden gegeven in Bijlage 5 en worden besproken onder § 8.6.6. Geïnduceerde mortaliteit door passage bij pompen turbinewerking bij migrerende vissoorten

Vissen die in de installatie (passief of actief) terecht komen, zullen onderhevig zijn aan de specifieke werking van de pomp-turbine. Twee factoren beïnvloeden in belangrijke mate de visvriendelijkheid van de installatie. Ten eerste kunnen de vissen gewond geraken of zelfs gedood worden. Tevens kunnen zij na passage van de turbine ook gedesoriënteerd zijn en daardoor gevoeliger zijn voor predatie door bijvoorbeeld roofvissen (snoekbaars, …). Een tweede factor die vissterfte kan veroorzaken, is het feit dat het geturbineerde water oververzadigd kan zijn met stikstofgas of andere gassen. Er ontstaan gasbubbels in het bloed en de weefsels van de vis die lethaal kunnen zijn.

In sommige waterlopen waar grote pompinstallaties of grote waterkrachtcentrales aanwezig zijn, kan niet alleen de mortaliteit hoog oplopen, ook zal de migratiebarrière ervoor zorgen dat verschillende populaties bedreigd worden in hun voortbestaan. Veelal moeten deze populaties met behulp van uitzettingsprogramma’s geholpen worden. Tevens kunnen in een aantal gevallen met vistrappen deze barrières omzeild worden. Ook bij kleinere pomp- of WKC-installaties kan de vissterfte hoog oplopen. Zo sterven door de pompinstallaties in de polders in Nederland elk jaar duizenden vissen omdat er bij het ontwerp geen rekening is gehouden met visvriendelijkheid.

Bij alternatief 2 (open archimedesvijzel met aangepaste schroef) gaat het om een vijzel van grote omvang met een lage draaisnelheid. Hierdoor kunnen de vissen de installatie vlot passeren. De in- en uitlaatconstructie zijn niet afgeschermd. Verwacht werd dan ook dat in alle gevallen de mortaliteit procentueel laag zou zijn bij eventuele passage.

In de beoordeling in het MER van 2009 werd er op basis van literatuurgegevens van uitgegaan dat er altijd individuen beschadigd kunnen geraken, gevoeliger zullen zijn aan predatie na passage of kunnen sterven. De (aangepaste) Archimedesschroef werd voor de afwaartse en opwaartse migratie visvriendelijker aanzien dan de pompturbine ( Bijlage 3) omdat in het geval van een pompturbine in combinatie met een visafschermingssysteem er altijd een kans bestaat dat kleinere individuen dan de migrerende doelsoorten zalm en zeeforel (die ca; 15 – 20 cm meten) zelfs bij de aanwezigheid van een visafweersysteem in het omloopkanaal van de installatie zullen terechtkomen. De impact van een archimedesschroef werd op basis van literatuurgegevens als neutraal tot beperkt negatief beoordeeld voor afwaarts migrerende vissoorten en neutraal voor opwaarts migrerende soorten (enkel paling waarbij er van uitgegaan werd dat door de zeer kleine grootte van de glasaaltjes de impact van de pompwerking op deze vissen zeer klein was, kleiner dan bij een pompturbine. De voorkeur ging uit naar de hydraulische schroef die visvriendelijker is dan de traditionele pomp (McNabb et al, 2003).

In het alternatief 2 is de schroef bovendien visvriendelijker gemaakt om afwaartse vismigratie toe te laten. In de literatuur bestaan verschillende gegevens over de visvriendelijkheid van Archimedesschroeven. Belangrijke informatie werd gehaald uit een zeer recent onderzoek van FISHTEK Consulting die de beschadiging en mortaliteit van een Archimedesschroef als WKC hebben uitgetest (Kibel, 2007 en Kibel 2008). Eerder onderzoek van Späh toonde reeds zeer positieve resultaten bij onderzoek naar de visvriendelijkheid van de schroeven aan (Späh, 2001).


Het onderzoek van FISHTEK consulting in Groot-Brittannië gebeurde met een niet afgeschermde hydraulische schroef waarbij vissen van verschillende grootte doorheen de schroeven passeerden. Hierna werden de vissen grondig en gedurende lange tijd onderzocht op eventuele beschadiging. Tot een rotatiesnelheid van 31 tpm werden geen vissen beschadigd of gedood.22 Bij de vrijwillige passage van wilde smolts, werd bij 1,4% van de vissen een beschadiging van de schubben vastgesteld. Er werd gesteld dat het niet onwaarschijnlijk was dat de vissen deze reeds op voorhand hadden en dat de impact van de schroef dus nihil is. Bovendien bleek uit het onderzoek dat de turbulentie van het water in de schroef tijdens werking zeer laag was waardoor de desoriëntatie van de vissen tot een minimum beperkt wordt. Hierdoor zijn zij minder gevoelig aan predatie na passage van de installatie.

De impact van alternatief 2 op de afwaartse migratie werd op basis van het FISHTEK phase I en II als neutraal beoordeeld. Voor de opwaartse migratie werd aangenomen dat pompen met een (aangepaste) Archimedesschroef geen significante impact heeft op glasaal, de beoordeling was eveneens neutraal (verwaarloosbaar effect).

8.6.4.1.2 Geïnduceerde mortaliteit door passage bij pompen turbinewerking bij residente soorten

Een eveneens belangrijk resultaat van het onderzoek van FISHTEK is het feit dat men ook onderzoek heeft gedaan naar de impact van de Archimedesschroeven op zeer grote vissen. Traditioneel zijn palingen en grotere, volwassen individuen van andere soorten extreem gevoelig aan beschadiging of sterfte tijdens passage door traditionele turbines. In het phase II rapport werden zowel palingen tot 80 cm als zalm tot bijna een meter uitgetest. Ook van dit onderzoek waren de resultaten zeer positief.

Gezien het feit dat de meeste van de voorkomende vissen in het Albertkanaal relatief algemene vissen zijn, wordt geoordeeld dat de mortaliteit van deze vissoorten minder ingrijpend is. Het kanaal is hun habitat en zij zijn dan ook in staat om een stabiele populatie op te bouwen. Recent onderzoek in Nederland toont echter aan dat bijvoorbeeld snoekbaarzen zeer grote afstanden kunnen afleggen en ook effectief migreren op de rivieren. Het is dus zeker aangewezen om ook open afwaartse migratie mogelijk te maken voor de minder klassieke migrerende soorten (zalmachtigen, paling, …). De beoordeling van alternatief 2 voor afwaartse migratie van residente vissoorten was in het MER van 2009 eveneens neutraal.

Er werd aangenomen dat tijdens pompwerking enkel accidenteel vissen in de pomp zullen terechtkomen. Gezien het verwachte lage aantal dagen dat de pomp moet werken en het beperkt aantal vissen dat hierbij opgezogen zal worden, werd het effect hiervan als neutraal beoordeeld voor alle alternatieven. Tevens heeft onderzoek aangetoond in de Verenigde Staten dat de Archimedesschroeven zeer visvriendelijk zijn (McNabb et al, 2003).

8.6.4.1.3 Passeerbaarheid van het sluizencomplex

Lage vismortaliteit ter hoogte van de pompvijzelinstallatie betekent echter niet dat vismigratie mogelijk is geworden. Op basis van onderzoek van INBO naar de barrièrewerking van stuw-sluiscomplexen wordt er verondersteld dat vismigratie zeer beperkt is ter hoogte van scheepvaartsluizen (Buysse et al, 2001). De passage van opwaarts (maar ook afwaarts) migrerende vissen door stuw-sluiscomplexen is verwaarloosbaar klein onder andere door het ontbreken van een lokstroom en omdat vissen tijdens de migratieperiode, aangetrokken door de stuwgeul, vast komen te zitten onder de stuw (Buysse et al 2001, 2004). Ook worden de hoge turbulentie en de korte openingstijden van de sluis als redenen aangeduid waarom vissen niet efficiënt kunnen migreren (FAO).

Gezien de verplichtingen om te voldoen aan de doelstellingen van de Europese Kaderrichtlijn Water in 2015, en de uitwerken van deze randvoorwaarden in het Decreet Integraal Waterbeleid wordt geoordeeld dat behoud van de huidige toestand een negatieve beoordeling moet krijgen. Voor alternatieven waarbij

22 De rotatiesnelheid van de bestaande vijzels bedraagt maximaal (dus bij debiet van 5m³/s) 22 toeren per minuut.


de inlaatopeningen afgeschermd zijn voor vissen (zie alternatief 1 en 4 uit het MER van 2009) zal minder water dan in de huidige situatie over de sluizen gespuid worden (niet versassingen). Het “overtollige” water is namelijk noodzakelijk voor de waterkrachtcentrale. Dit betekent dat een belangrijke doorstroming van water via de voor vissen afgesloten installatie gaat. Het spuivolume dat via de sluizen geloosd wordt en waarlangs vissen eventueel nog zouden kunnen meezwemmen, vermindert ten opzichte van de huidige situatie. De passeerbaarheid van de sluizen wordt dus nog lager. Indien er toch mogelijkheden bestaan om via de pomp-turbine veilig te migreren naar een afwaarts pand is de beoordeling positief. Dit is het geval bij niet afgeschermde aangepaste schroefalternatieven (zoals alternatief 2). Deze alternatieven zullen actieve migratie van zalmachtigen en schieraal toelaten via de installatie omdat deze visvriendelijk zijn en dus niet moeten afgesloten worden. Geen van de systemen laat een actieve opwaartse vismigratie toe. Archimedesschroeven kunnen wel op een veilige wijze vissen naar een opwaarts pand pompen tijdens de periodes dat ze als pomp worden ingezet. De beoordeling van alternatief 2 was positief in tegenstelling tot de negatieve beoordeling voor de afgeschermde alternatieven.

Voor opwaartse migratie zijn alle systemen even weinig effectief en is het cumulatieve effect van de installaties identiek. Voor de afwaartse migratie is het cumulatieve effect van 6 slecht neembare hindernissen of goed neembare hindernissen wel belangrijk (zie ook paragraaf 8.6.4.1.4).

Er zijn vissen die 6 maal door een installatie zullen moeten passeren alvorens uit het Albertkanaal te kunnen zwemmen. De cumulatieve mortaliteit is dus een aspect waar men rekening mee moet houden. Dit is echter niet eenvoudig. Paling bijvoorbeeld is een opwaarts migrerende vis. Een deel van de palingen zal in het eerste pand blijven of daar de zijbeken optrekken. Slechts een klein deel zal helemaal tot op de Maas zwemmen. De cumulatieve mortaliteit ervan is dus moeilijk te berekenen aangezien onvoldoende gegevens beschikbaar zijn over het migratiegedrag. Als de meeste palingen al in de eerste twee panden achterblijven, hetgeen waarschijnlijk het geval is, dan is de cumulatie van mortaliteit voor paling weinig relevant. Voor afwaartse migratie geldt hetzelfde: Een deel van de paling komt van in het kanaal zelf. Het zal dus maar voor een deel van de populatie gelden dat ze alle zes sluizen/WKC’s moeten passeren.

Indien men er in het ‘worst case’ scenario vanuit gaat dat alle vissen alle sluizen moeten passeren, zal dit in de praktijk leiden tot normen die te streng zijn.

Voor de afwaarts migrerende zalmachtigen is de situatie veel duidelijker. Zij komen van de Maas en zullen, als ze het kanaal kiezen, allemaal via alle sluizen/WKC’s moeten om in zee te geraken. Niet alleen zijn hiervoor aanpassingen nodig in het kanaal zelf, ook in de haven zodat de vissen uit de dokken kunnen geraken. Ook hier geldt het probleem dat nog te weinig gekend is over de migratie van deze vissoort. Er moet dus voorzichtig gehandeld worden. Deze afwaarts migrerende zalmachtigen zijn gelukkig groter van formaat. Ze kunnen dus redelijk tegengehouden worden aan de WKC’s indien visonvriendelijk en redelijk veilig passeren bij de vijzels. Zalmachtigen hebben relatief gezien weinig schade indien (aangepaste) archimedesschroeven gebruikt worden. Op basis van literatuur (en praktijktesten) werd aangenomen dat een mortaliteit van 0 % kon benaderd worden.23

8.6.4.1.4 Vertraging voor passage voor migrerende vissen

Ter hoogte van obstakels en structuren in waterlopen is de predatiedruk meestal hoger dan op andere plaatsen. Dit betekent eigenlijk dat vertraging een verhoogde blootstelling aan predatie en dus verhoogde mortaliteit betekent. De vissen moeten in de mate van het mogelijk efficiënt en effectief naar de passage geleid worden zonder te moeten zoeken en rond te zwemmen. Niet alleen moet hiervoor de toegang naar de passage duidelijk zijn voor de vissen, zo mogen er ook geen afweermiddelen aanwezig zijn indien deze niet noodzakelijk zijn. Belangrijk is ook dat er een voldoende debiet door deze passage stroomt. Wanneer slechts weinig water naar de passage stroomt, zullen vissen niet in staat zijn deze voldoende vlug te detecteren waardoor zij onnodig lang aan de barrière op zoek moeten gaan. Bovendien moeten 6 sluizen gepasseerd worden en kan de vertraging dus in belangrijke mate oplopen voor de vissen wanneer zij 6

23 Kibel, P. (2007) – Fish monitoring and live fish trials. Ritz Atro Archimedes Screw turbine, River Dart. FISHTEK Consulting report for Mann Power Consulting Ltd. Phase 1 report. Kibel, P. (2008) – Archimedes screw turbine fisheries assessment. Phase II: Eels and Kelts. FISHTEK Consulting report for Mann Power Consulting Ltd.


keer opgehouden worden en blootgesteld worden aan predatie etc. Vertragingsschade door onderwatergeluid kan eveneens bepalend zijn bij de visvriendelijkheid. Wetenschappelijke gegevens over effecten van onderwatergeluid veroorzaakt door turbines of vijzels op waterlopen ontbreken echter.

Installaties met afscherming van de inlaatopeningen (omdat ze niet visvriendelijk zijn) zijn niet voorzien voor enige vispassage. De toegang naar de installatie is zoveel als mogelijk afgesloten voor vis en een andere doorgang wordt gezien het turbineren van het water voor elektriciteitsopwekking niet voorzien. Er wordt verwacht dat de vissen bij gebrek aan een alternatief en gezien de doorstroming ter hoogte van de afscherming op zoek zullen gaan naar een doorgang om verder te zwemmen. Dergelijke installaties worden daarom als negatief voor het aspect vertragingsschade beoordeeld. Niet afgeschermde installaties (met aangepaste schroeven) hebben een open omloopkanaal dat langsheen de sluizen loopt. De toegang van dit omloopkanaal bevindt zich relatief dicht bij de barrière (i.e. de sluis zelf) en is dus relatief makkelijk te vinden voor de vissen. Indien een voldoende debiet doorheen de turbine gaat, zullen zij snel aangetrokken worden door deze waterstroming en kunnen zij de installatie passeren. De impact van dit soort installaties (zoals alternatief 2) werd op dit vlak als positief beoordeeld.

8.6.4.1.5 Optreden van belangrijke tijdelijke effecten tijdens werkingsfase die migratie beïnvloeden

Het optreden van calamiteiten, onderhoudswerkzaamheden en alle activiteiten of gebeurtenissen die de migratie van voornamelijk de afwaarts migrerende zeldzame soorten kan verhinderen, moet vermeden worden. Migratie gebeurt meestal op piekmomenten wanneer de condities optimaal zijn en op zo een momenten kunnen soms duizenden vissen tegelijk migreren. In het geval van de zalmachtigen die via het kanaal zwemmen, kan men nog niet spreken van duizenden vissen tegelijk. Maar indien in de toekomst de populaties zich verder herstellen, kunnen migratiepieken van verschillende tientallen tot honderden vissen verwacht worden. Het spreekt voor zich dat het optreden van een calamiteit tijdens een dergelijke piek een ramp kan betekenen voor deze kleine populaties. De impact van een dergelijke gebeurtenis hangt samen met de passeerbaarheid van de installaties. Hoe sneller de vissen kunnen migreren, hoe minder lang ze blootgesteld worden aan het risico dat er iets gebeurt in een kanaalpand en dat ze niet verder kunnen zwemmen. Hoewel de passeerbaarheid verschillend is in de verschillende alternatieven, wordt ervan uitgegaan dat een calamiteit steeds een matige tot significante impact heeft op de migrerende vissen. Anderzijds is de kans op een calamiteit niet groot. Maar ook onderhoudswerken en afwijkingen in de werking van de installaties kunnen een invloed uitoefenen. De impact van dergelijke gebeurtenissen bij afgeschermde (niet visvriendelijke) installaties werd aanzienlijk negatief ingeschat, voor niet afgeschermde visvriendelijke installaties (zoals alternatief 2) als negatief.

Wanneer de installaties stil worden gelegd voor bijvoorbeeld onderhoudswerken, zijn er geen alternatieven voor de vissen om te migreren. Op dergelijke momenten keert men terug naar de bestaande toestand waarbij vismigratie zo goed als onbestaande is. De beoordeling was voor alle soort installaties negatief.


Gezien er geen permanente wijzigingen in de grondwaterhuishouding optreden ter hoogte van de sluizencomplexen, die een invloed kunnen hebben op de fauna en flora in de omgeving, is het effect van indirecte eco- of biotoopwijziging onbestaande voor de verschillende locaties.

Het effect van rustverstoring door geluidshinder bij de exploitatie van de nieuwe installaties is locatie-afhankelijk. De aanwezigheid van kwetsbare natuur is hierbij bepalend. De effecten worden besproken in paragraaf 8.6.4.2.1.

Het effect van direct natuurverlies door permanente ruimte-inname door de installaties is eveneens locatie-afhankelijk. Dit effect wordt voor de verschillende locaties besproken in paragraaf 8.6.4.2.2.

8.6.4.2.1 Rustverstoring door geluidshinder

In het kader van het bepalen van de effecten van geluidshinder voor fauna, gebeurden er door de geluidsexperten geluidsmetingen ter hoogte van het sluizencomplex te Diepenbeek, ten zuidwesten van het natuurgebied ‘De Maten’. Vervolgens werd, op basis van de gekende geluidsbelastingen voor de


voorziene pompinstallatie/WKC (opgemeten in 2016 aan de installatie te Olen waar archimedesvijzels in werking zijn), berekend hoe de toekomstige geluidsbelasting tijdens een maximale belastingstoestand (werking 3 vijzels) voor fauna eruit ziet. Concreet werd er dus een LAeq,24u- waarde berekend voor de meest kwetsbare locatie ter hoogte van Diepenbeek en dit voor de situatie waarbij de pompinstallatie/WKC in werking is onder maximale belastingstoestand.

De relevante berekende gegevens worden onderstaand weergegeven.

Sluizencomplex te Diepenbeek

In het meetpunt ter hoogte van het natuurgebied te Diepenbeek, ten noordoosten van de sluizen werd een gemiddelde LAeq,24h niveau van 47.6 dB(A) gemeten. De geluidsbelasting ter hoogte van het sluizencomplex van Diepenbeek bedraagt overdag momenteel ca. 52.3 dB(A) (meetpunt 2). Ondanks de aanwezige geluidsbelasting komen er toch grote aantallen pleisterende watervogels in het natuurgebied en op het Albertkanaal in de nabijheid van het sluizencomplex voor. Wanneer de nieuwe installatie op het sluizencomplex in werking is zien we een verwaarloosbare stijging van het geluidsniveau ter hoogte van het natuurgebied en een beperkte stijging in de directe omgeving van het sluizencomplex (zie §8.5.8.3.1). Hierbij moet opgemerkt worden dat het hier de situatie betreft waarbij er geen geluidsreducerende maatregelen aan de pompinstallatie voorzien werden. Bij het afschermen/overkapping van de vijzels zal de geluidsimpact ook ter hoogte van het sluizencomplex te verwaarlozen zijn.

De geluidstoename door de werking van de installatie is hier dus niet relevant, en bijgevolg zullen er geen significante effecten voor de aanwezige fauna, met in het bijzonder de pleisterende watervogels, te verwachten zijn. Het effect wordt bijgevolg beoordeeld als verwaarloosbaar voor de werking van een pompinstallatie/WKC.

Overige sluizencomplexen

Ter hoogte van de sluizencomplexen te Genk gebeurden geen metingen en berekeningen voor de geluidsbelasting van de aanwezige fauna. Er kan evenwel verwacht worden dat analoge conclusies kunnen getrokken worden.

8.6.4.2.2 Direct natuurverlies door permanente ruimte-inname

Sluizencomplex te Diepenbeek

De permanente ruimte-inname door de nieuwe infrastructuur ter hoogte van het sluizencomplex van Hasselt bedraagt ca. 6.731 m2. Deze oppervlakte is voornamelijk gelegen in biologisch zeer waardevol gebied (4.782 m2), met o.a. het ecotooptype droge struikheidevegetatie met struik- of boomopslag (cgb) dat kwetsbaar is voor ecotoopverlies, maar weliswaar vervangbaar. Volgens de bepalingen van het natuurdecreet bestaat er een verbod op het wijzigen van heidevegetaties. De omzendbrief van 10 november 1998 (LNW/98/01)24 geeft in bijlage I echter weer dat onder heidevegetaties “lage, open struikheide- en dopheidebegroeiingen op eerder voedselarme zand-, veen- of leembodem met doorgaans een minimale opslag van struiken of bomen” wordt verstaan. Het ecotooptype cgb (droge struikheidevegetatie met struik- of boomopslag) wordt dan ook niet opgenomen in de lijst van overeenstemmende karteringseenheden van de BWK waarvoor een verbod op vegetatiewijziging bestaat.

Verder wordt ter hoogte van het sluizencomplex ook een oppervlakte (3.141 m2) van een zeer waardevolle jonge boomlaag eiken-berkenbos (qb-) ingenomen. Dit ecotooptype is weliswaar vervangbaar maar de kwetsbaarheid voor ecotoopverlies is zeer groot. In het kader van het bosdecreet zal een compensatie van de ontbossing voor dit ecotooptype nodig zijn. De nood aan compensatie, de manier waarop deze dient te

24 Omzendbrief LNW/98/01 betreffende algemene maatregelen inzake natuurbehoud en wat de voorwaarden voor wijzigen van vegetatie en kleine landschapselementen betreft volgens het besluit van de Vlaamse regering van 23 juli 1998 tot vaststelling van nadere regels ter uitvoering van het decreet van 21 oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu.


gebeuren (heraanplanting of bosbehoudsbijdrage) en de eventuele locatie dient in met de bevoegde instanties (ANB) besproken te worden.

Door de geplande permanente infrastructuur ter hoogte van het sluizencomplex te Diepenbeek wordt tenslotte een oppervlakte van 585 m2 ingenomen van het waardevolle ecotooptype soortenrijk permanent cultuurgrasland met relicten van halfnatuurlijke graslanden (hp+). Dit ecotooptype is vervangbaar, doch kwetsbaar voor ecotoopverlies. Globaal gezien wordt het effect van de permanente ruimte-inname voor fauna en flora op deze locatie dus, analoog aan het MER van 2009, als negatief ingeschat.

Sluizencomplex te Genk

De permanente ruimte-inname door de nieuwe infrastructuur ter hoogte van het sluizencomplex van Genk bedraagt ca. 5.018 m2. Deze oppervlakte is grotendeels gelegen in biologisch waardevol gebied (3.374 m2) en betreft het ecotooptype bomenrij (kb) en struweelopslag (sz) die niet kwetsbaar zijn voor ecotoopverlies. Globaal gezien wordt het effect van de permanente ruimte-inname ter hoogte van het sluizencomplex van Genk voor fauna en flora, analoog aan het MER van 2009, als beperkt negatief ingeschat.

Locatie-afhankelijke effectenbeoordeling

8.6.5.1 Vismigratie

In het project (anno 2009) was voorzien dat eerst de sluizen van Ham en Olen werden uitgerust met een vijzelpompinstallatie. Gezien vervolgens monitoring uitgevoerd zou worden zou vervolgens een duidelijke inschatting gemaakt kunnen worden van de werkelijke mortaliteit van de installatie. Indien nodig en mogelijk zouden vervolgens aanpassingen gebeuren om de mortaliteit te verlagen. Vervolgens was het de bedoeling om deze kennis te gebruiken om de overige installaties te optimaliseren.

In het MER van 2009 werd er vanuit gegaan (op basis van literatuurgegevens) dat de eerste installaties voldoende visvriendelijk zouden zijn, waardoor er van uitgegaan werd dat deze weinig tot niet zouden verschillen van de later te realiseren installaties. Locatie-afhankelijke verschillen in de effectenbeoordeling werden dus niet verwacht.

Anno 2017 zijn de installaties te Ham en Olen (volgens het principe van alternatief 2) operationeel en is een vergelijkbare installatie in Hasselt in aanbouw. De monitoringperiode heeft omwille van diverse redenen langer geduurd. Op basis van de bekomen resultaten wordt de effectbeoordeling voor de twee nog te bouwen locaties (Diepenbeek en Genk) herbekeken en zullen waar nodig gepaste milderende maatregelen voorgesteld worden. Voor de reeds gebouwde installaties te Ham, Olen en Hasselt (in aanbouw) zullen waar nodig eveneens gepaste bijkomende milderende maatregelen gedefinieerd worden om de visschade te verminderen.

8.6.5.2 Overige aspecten biodiversiteit

Alle effecten voor de overige aspecten van biodiversiteit zijn over het algemeen sterk locatiegebonden. Daarom werden deze effecten reeds in paragraaf 8.6.4.2 besproken.

Resultaten van de monitoring inzake vismigratie en vismortaliteit

In februari 2017 is een voortgangsrapport ter beschikking gekomen om de dan beschikbare monitoringgegevens die verzameld waren in het kader van de onderzoeksopdracht “Monitoring van de effecten van de pompinstallatie en waterkrachtcentrale te Ham op het visbestand in het Albertkanaal” (INBO, 2017, zie Bijlage 5) te interpreteren en conclusies te trekken over de verdere optimalisatie van de installaties.


Uit het monitoringsonderzoek bleek:

Vissen gebruiken de route via de vijzels deels om te migreren, tijdens het turbineren maar ook, weliswaar in mindere mate, tijdens het pompen. Daarbij blijkt dat er schade en zelfs mortaliteit kan optreden.

De voorlopig vastgestelde visschade door de vijzelinstallatie te Ham is aanzienlijk, in tegenstelling tot de in de literatuur gerapporteerde lage mortaliteit voor dergelijke type installaties (Baeyens et al, 2016). Bij het turbineren werd een gemiddelde mortaliteit of ernstig schadepercentage van 50 % vastgesteld, bij het werken als pompinstallatie is de mortaliteit geringer: ca. 20 % van de vissen die via de installatie migreren zijn ernstig aangetast of dood.

Gezien meer vissen gebruik maken van de stroomafwaartse doorgang door de installatie (tijdens het turbineren dus), is noodzakelijke viswering aan de intake van het toevoerriool voor de turbine belangrijker dan afwering aan het benedenstroomse pand.

Mogelijk heeft de hoge turbulentie aan de onderkant van de pompende vijzels een afschrikkend effect heeft voor veel stroomopwaarts migrerende vissen. Dit wordt in grote mate toegeschreven aan de relatief grote hellingshoek van de vijzel, waardoor er meer water terugvalt onderaan. Literatuur en praktijkproeven elders laten zien dat pompende vijzels die een kleinere helling en een minder turbulente intake hadden, wel veel vissen verpompten (Baeyens et al., 2013; Baeyens et al., 2011). Wat ook de reden is, vissen lijken niet erg geneigd te zijn om draaiende vijzels te gebruiken als stroomopwaartse passageroute.

In het toekomstscenario voor 2020 en 2050 (cf. toekomstig Maasafvoerverdrag (IMDC, 2008)) zou er respectievelijk 750 en 1300 kg vis door de 5 pompinstallaties (excl. installatie te Wijnegem) gepompt worden. Rekening houdend met het genoemde schadepercentage van ongeveer 20 % bij pompwerking van de vijzels en op basis van de voorlopige resultaten die tot nu toe verzameld werden, wordt er theoretisch bij de huidige pompwerking door de 5 geplande installaties in het Albertkanaal op jaarbasis ongeveer 60 kg vis ernstig beschadigd of gedood. In de toekomstscenario’s 2020 en 2050 zou de schade voor de 5 installaties dan respectievelijk 120 en 240 kg bedragen.

Rekening houdende met een gemiddelde mortaliteit of ernstige schade van 50 % van de vissen bij turbinewerking van de vijzels (Baeyens et al., 2016) zou de jaarlijkse vissterfte bij het turbineren op 20 % van de capaciteit van de 5 opeenvolgende installaties ongeveer 3,7 ton bedragen.

Uit de proeven met natuurlijke passage in het Albertkanaal blijkt dat zowel veel voorkomende ‘residente’ soorten zoals blankvoorn, baars, snoekbaars, … migratiegedrag vertonen als de ‘grote’ migratoren zoals paling en smolts (laatstgenoemde in minder mate). Elke soort heeft zijn eigen typische migratieperiodes.

Paling blijkt vrij goed via de sluiscomplexen te passeren (via het schutten). Toch gebruikt 32% van de schieralen de passage via de turbine als deze werkzaam is. In het Albertkanaal ter hoogte van het sluiscomplex Ham blijken ze daarbij de hele waterkolom te benutten, met uitzondering van de bovenste waterlaag. Gezien de bedreigde status van deze soort is het van groot belang er voor te zorgen dat paling geweerd wordt aan de ingang van het toevoerkanaal van de turbines. Een efficiënte afscherming voor paling is essentieel zodat het Albertkanaal een veilige zeewaartse trekroute blijft voor schieraal. Ook een kleine fractie zalmsmolts passeerde via de turbine waardoor het aangewezen is om de viswering ook voor deze soort efficiënt te maken. Een exacte ratio van smolts die de turbinedoorgang verkozen, kon nog niet berekend worden.

Een viswering voor de vijzelturbines zou daarnaast ook moeten werken voor de meest voorkomende soorten (blankvoorn, baars, brasem en snoekbaars) om de absolute mortaliteit te minimaliseren. Het maatschappelijk belang van deze soorten situeert zich vooral bij de hengelsport.


Uit de proeven bleek dat de bestaande vijzels te Ham omwille van niet optimale dimensionering schade aan de vissen veroorzaakt (knijpschade door te grote ruimte tussen schroef en goot bij de open vijzels en niet optimale plaatsing van de gesloten vijzel met schade tot gevolg).

Wanneer de vijzels niet visveiliger gemaakt kunnen worden, dient, minstens voor de turbinewerking, een goed werkende viswering voorzien te worden. Deze viswering moet in de eerste plaats goed werken voor paling, maar dient ook efficiënt te zijn voor smolt, blankvoorn, baars, brasem en snoekbaars. Wat de pompwerking van de vijzels betreft kan, op basis van de momenteel beschikbare gegevens, overwogen worden om voorlopig geen viswering te plaatsen, aangezien de verpompte hoeveelheid vis zeer klein is en zelfs in de toekomstscenario’s laag zal blijven.

Overzicht van effectenbeoordeling (voor alternatief 2 uit het MER van 2009)

In volgende paragraaf wordt de effectbeoordeling uit het MER van 2009 weergegeven, met nadruk op het gerealiseerde ontwerp volgens alternatief 2 en wordt op basis van de bevindingen uit het uitgevoerde onderzoek ook de beoordeling voor de installatie te Ham (2017) weergegeven.

8.6.7.1 Vismigratie

In Tabel 8-36 is een overzicht opgenomen van de verwachte effecten en beoordeling op vismigratie tijdens de aanlegfase voor alternatief 2 uit het MER van 2009 en voor de gerealiseerde installatie te Ham. Zoals hoger toegelicht zijn geen andere effecten of beoordelingen vastgesteld voor de gerealiseerde installatie te Ham en kunnen vergelijkbare effecten verwacht worden voor de nog te bouwen installaties te Diepenbeek en Genk.


EFFECT ALTERNATIEF 2 MER 2009

Installatie Ham (2017)

Verstoring vissen ten gevolge van de aanlegwerkzaamheden - -

Passeerbaarheid van het sluizencomplex -- --

Vertraging door passage voor migrerende vissen - -

Overlap tussen de aanleg en periodes van migratie - -

In Tabel 8-37 worden de effecten tijdens de werking van de vijzels als pomp en turbine weergegeven. Gezien het feit dat het Albertkanaal een ondermaatse visbiomassa heeft, dat uit de monitoring aan de turbines blijkt dat de schade groot is (en groter dan verwacht), dat er bedreigde soorten (paling) in het gedrang zijn, dienen de scores voor vissterfte gecorrigeerd te worden ten opzichte van de eerdere beoordeling voor alternatief 2 in het MER van 2009. Bij turbineren is de schade het grootst (50 %) en gaat het bovendien om grote hoeveelheden vis, waaronder bedreigde soorten. Populatie opbouw lijkt zeer onwaarschijnlijk (zeker indien alle installaties in werking zullen zijn). Een score -3 is hier geldig voor migrerende soorten en een score -2 voor residente soorten. Maatregelen zijn absoluut nodig voor de migrerende soorten. Bij pompwerking gaat het om kleiner hoeveelheden maar de schade is ook nog aanzienlijk (20 %). Gezien ook schade aan opwaarts migrerende palingen kan verwacht worden, is de score hier -2.

Voor de overige effecten (passeerbaarheid, vertraging en tijdelijke effecten door accidentele situaties of onderhoud) tijdens de werkingsfase zijn de bevindingen vergelijkbaar met de eerdere evaluatie.

Tabel 8-37 Overzicht effecten en hun beoordeling per alternatief (werkingsfase)



Geïnduceerde mortaliteit bij passage bij turbinewerking bij migrerende soorten

0 ---




Geïnduceerde mortaliteit bij passage bij pompwerking bij migrerende soorten

0 --

Geïnduceerde mortaliteit bij passage bij pompwerking en turbinewerking bij residente soorten

0 --

Passeerbaarheid van het sluizencomplex ++ ++

Vertraging door passage voor migrerende vissen + +

Optreden van belangrijke tijdelijke effecten in werkingsfase tijdens migratieperiode

Calamiteiten

Belemmering migratie tijdens onderhoudswerken en stilliggen van installaties

---

0 tot --

---

0 tot --


De effecten van de aanleg van installaties voor pompen en energieopwekking op het Albertkanaal verschillen per locatie. Gezien de aanwezige natuurwaarden, het ruimtebeslag en de aard van de aanlegwerken niet anders zijn anno 2017 in vergelijking met de vorige evaluatie in 2009, blijft de beoordeling gelden. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen de effecten bij aanleg en de effecten bij exploitatie van de installaties.

Tabel 8-38 Overzicht effecten op ‘overige aspecten biodiversiteit en hun beoordeling per locatie tijdens de aanleg

Effect Loca

tie

Die

penb

eek

Loca

tie

Gen

k

Direct natuurverlies tijdens de aanleg -- -

Indirecte eco- en biotoopwijziging via verstoring van de waterhuishouding tijdens de aanleg 0 0

Rustverstoring tijdens de aanleg -- -

Tabel 8-39 Overzicht effecten op ‘overige aspecten biodiversiteit’ en hun beoordeling per locatie tijdens de exploitatie

Effect Loca

tie

Die

penb

eek

Loca

tie

Gen

k

Direct natuurverlies door permanente infrastructuur -- -

Indirecte eco- en biotoopwijziging via verstoring van de waterhuishouding bij exploitatie 0 0

Rustverstoring bij exploitatie 0 0


8.6.8.1 Migratie over land

De aanlegwerkzaamheden (natuurverlies door de permanaente infrastructuur) zullen een negatieve invloed hebben op landdieren en insecten door het lokaal belemmeren van migratieroutes. De


initiatiefnemer kan dit beperken door nieuwe aanplantingen en door uitvoering van het bermbeheersplan, hetgeen zal leiden tot een herstel van de migratie. Vismigratie

Er dient voor de mogelijke mildering van de vismortaliteit en de belemmering van de vismigratie onderscheid gemaakt te worden tussen de reeds gebouwde (Ham en Olen) of in aanbouw zijnde installaties (Hasselt) en de nog te bouwen installaties (Diepenbeek en Genk).

8.6.8.1.1 Maatregelen voor de bestaande installaties

Gezien de visvriendelijkheid van de installaties ongeveer gekend is en ondermaats blijkt, dient hier een effectieve visafwering voorzien te worden, in de eerste plaats efficiënt voor paling maar ook voor smolt, blankvoorn, baars, brasem en snoekbaars. Daarnaast is het aangewezen om ook maatregelen te nemen om vismigratie toe te laten.

Wanneer de vijzels niet visveiliger gemaakt kunnen worden door enerzijds technologische ingrepen (door borstels of rubberen strips te voorzien waar de spleet tussen schroef en goot te groot is (maximaal 3 mm), of een andere technologische ingreep voor te stellen door de constructeurs om de knijpschade te verminderen, door het optimaliseren van het aantal toeren per minuut, …) of anderzijds beheermaatregelen zoals de periodes van (niet of minder) pompen of zelfs turbineren af te stemmen met de belangrijkste migratieperiodes van de belangrijkste te beschermen vissoorten dient, minstens voor de turbinewerking, een goed werkende viswering voorzien te worden die dus vooral voor paling goed moet werken.

Om de mogelijkheden voor open afwaartse migratie te vergroten, kunnen valse schuttingen uitgevoerd worden. Deze valse schuttingen kunnen gedurende het jaar sporadisch uitgevoerd worden terwijl de frequentie ervan opgedreven wordt tijdens migratieperiodes.

Wat de pompwerking van de vijzels betreft kan, op basis van de momenteel beschikbare gegevens, overwogen worden om voorlopig geen viswering te plaatsen, aangezien de verpompte hoeveelheid vis zeer klein is en zelfs in de toekomstscenario’s laag zal blijven. Bijkomende monitoring moet wel blijven gebeuren om de voorlopige resultaten te bevestigen. Eventueel kan toch minstens een eenvoudig kettingengordijn geplaatst worden ter hoogte van de stroomafwaartse intake, in combinatie met een aalgoot om stroomopwaartse migratie voor aal toe te laten.

Voor een aantal vissoorten is het reduceren van de vismortaliteit ten gevolge van passage door een turbine prioriteit nummer 1. De Europese paling doet het op dit moment zeer slecht en overal in Europa is hij met uitsterven bedreigd. Voor het aspect vismigratie wordt daarom voorgesteld om verder te gaan dan louter de mildering van de effecten van de vismigratie afwaarts. Op relatief eenvoudige wijze kan een aalgoot aangelegd worden aan de sluizen op het kanaal om op die manier de opwaartse migratie van glasaal te vergemakkelijken. Op deze manier kunnen zij zich beter verspreiden tijdens de trek naar hun opgroeigebieden en vergroot de kans op het herstel van hun populatie. Een aalgoot is een simpele buis bekleed met borstels en waardoor een klein debiet stroomt. Dankzij de borstels kunnen kleine palingen zich gemakkelijk een weg banen over de migratiebarrière. Dit systeem zou uitgetest kunnen worden op de installatie te Ham of Olen.

8.6.8.1.2 Maatregelen voor nieuw te bouwen installaties

Maatregelen in de aanlegfase

Verstoring ten gevolge van werkzaamheden De aanlegwerkzaamheden worden verondersteld geen directe impact te hebben op het gedrag van de vissen in het kanaal. Er worden dan ook geen milderende maatregelen voorgesteld om deze impact te reduceren. De verstoring op het kanaal zal zich voornamelijk ter hoogte van de oever voordoen waar de installatie en het omloopkanaal wordt aangelegd. Gezien de permanente verstoring van het kanaal door allerlei economische activiteiten en vermits de vissen in staat zullen zijn zich te verwijderen van de verstoringsbron is dit effect niet significant.


Passeerbaarheid van de sluiscomplexen In de huidige situatie is de af- maar vooral opwaartse migratie van vissen zeer beperkt. Dit zal zo blijven in de aanlegfase waarbij er geen extra voorzieningen zijn om de vismigratie reeds tijdens de werken mogelijk te maken. De initiatiefnemer kan overwegen om reeds te beginnen met het uitvoeren van valse schuttingen (zie paragraaf 5.1.3.3) en indien mogelijk, de effectiviteit ervan te laten onderzoeken. Op die manier komt men te weten wat de praktische implicaties zijn van een dergelijke maatregel en of deze uitvoerbaar is als milderende maatregel voor het gebrek aan migratiemogelijkheden tussen elk kanaalpand en zijn opwaarts gelegen pand.

Vertraging van de migratie Indien ervoor geopteerd wordt om reeds tijdens de aanlegwerkzaamheden valse schuttingen uit te voeren, kan de frequentie ervan opgedreven worden tijdens periodes van migratie. Hierdoor worden vissen minder lang opgehouden en worden ze minder blootgesteld aan predatie.

Overlapping werkzaamheden en migratieperiode Hoewel het effect niet significant negatief kan zijn, kunnen de initiatiefnemers overwegen om de werkzaamheden pas aan te vatten na de migratiepiek van de zalmachtigen naar het kanaal, dus de meest ingrijpende werkzaamheden aan de oevers pas te beginnen na juni 25. Het is alleszins het meest interessant om de meest ingrijpende werkzaamheden in de zomermaanden uit te voeren ook om de overwinterende watervogels op het kanaal zo min mogelijk te verstoren.

Maatregelen in de werkingsfase

Gedragsgebaseerde visafweersystemen op basis van lichtsignalen, akoestische signalen, enz… zijn zeer soortspecifiek en de effectiviteit is wisselvallig. Voor de situatie op het Albertkanaal is het geen goede oplossing om enkel maatregelen voor visafweer te voorzien, onder andere omdat hierdoor de vismigratie niet mogelijk zal zijn (Vriese et al, 2013, mondelinge mededeling INBO).

Een echte visbarrière (onder vorm van een zelfreinigend rooster) is een optie vanuit ecologisch oogpunt (met betrekking tot vermijden van sterfte, maar biedt eveneens geen oplossing voor de vismigratie) en is kostelijk, ook naar onderhoud.

De beste optie voor visbescherming zijn visvriendelijke turbines. Deze vergen geen ingewikkelde afzonderlijke systemen voor visafwering of visafscherming en hebben geen negatieve invloed op de werking van de WKC’s (Vriese et al., 2013). Bovendien laten ze vismigratie toe. Een aanpassing van het ontwerp van de installaties is evenwel niet mogelijk omwille van het grote hoogteverschil en de beperkt beschikbare fysieke ruimte.

Mortaliteit door passage Voor een aantal vissoorten is het reduceren van de vismortaliteit ten gevolge van passage door een turbine prioriteit nummer 1. De Europese paling doet het op dit moment zeer slecht en overal in Europa is hij met uitsterven bedreigd. Voor het aspect vismigratie wordt daarom voorgesteld om verder te gaan dan louter de mildering van de effecten van de vismigratie afwaarts. Op relatief eenvoudige wijze kan een aalgoot aangelegd worden aan de sluizen op het kanaal om op die manier de opwaartse migratie van glasaal te vergemakkelijken. Op deze manier kunnen zij zich beter verspreiden tijdens de trek naar hun opgroeigebieden en vergroot de kans op het herstel van hun populatie. Een aalgoot is een simpele buis bekleed met borstels en waardoor een klein debiet stroomt. Dankzij de borstels kunnen kleine palingen zich gemakkelijk een weg banen over de migratiebarrière.

Voor een aantal andere migratoren is de maximale afsluiting van de turbines een belangrijke maatregel. Indien de impact van de passage door de visonvriendelijke systemen te groot is, betekent dit dat de zeldzame populaties verder achteruit zullen gaan of zich niet kunnen herstellen. Het is tevens klassiek dat de passage door 1 turbine geen significant effect heeft maar dat de cumulatieve mortaliteit en verwonding

25 Niettegenstaande de werf meer dan een jaar duurt, is het zeker te vermijden dat de migratie in periode voor en in juni 2 keer wordt verstoord tijdens de werken.


van vissen na passage door verschillende centrales wel significante effecten heeft op de populatie. De keuze voor een visafleidingssysteem is niet evident omdat deze voor verschillende soorten en groottes moet ontworpen zijn. Het is echter niet evident om voor kleine vissen of voor paling een systeem te vinden dat een effectieve afsluiting heeft zonder dat het de werking van de turbine beïnvloedt. Zoals beschreven in paragraaf 5.1.3.2 zijn verschillende systemen mogelijk om deze afleiding te realiseren (zie Therrien and Bourgeois 2000).

1. Een spillway waar de vis naartoe wordt geleid en waar ze over een rand naar het volgende pand geleid worden. Het voordeel van deze techniek is dat deze op zich relatief goedkoop is in aanleg en onderhoud. Het nadeel is dat er steeds een visgeleidingssysteem moet aangelegd worden en dat een deel van het debiet verloren gaat voor elektriciteitsopwekking.

2. Een inclined plane screen kan vissen wegleiden van de toegang naar de turbine naar een bypass-systeem. Dit kan bestaan uit een hevelpassage of vissluis waarbij de inrichting en plaatsing ervan cruciaal is voor de efficiëntie. Het voordeel van het afleidingssysteem is dat het scherm zelf goedkoop is in plaatsing. Echter de kosten van het onderhoud en de installatie en kosten van een bypass-systeem kunnen oplopen. Het voordeel van de installatie van de vissluis is dat zowel op- als afwaartse migratie mogelijk wordt gemaakt met een minimum verlies aan water.

3. Afschrikken van vissen kan ook op basis van licht in het geval van paling. Andere vissoorten kunnen echter aangetrokken worden door de lichtbron en daardoor extra blootgesteld worden aan mortaliteit door de turbines26.

4. Lichtflitsen kunnen vissen afschrikken (bv. 300-600 flitsen per minuut voor zalmachtigen). De efficiëntie van dit systeem is echter sterk variabel maar kan opgedreven worden door het te combineren met andere systemen zoals schermen.

5. Geluid wordt met wisselend succes gebruikt om vissen af te schrikken. Voornamelijk hoge frequenties lijken toch een effect te hebben. De kosten voor de installatie van een dergelijk systeem zijn relatief laag maar onderhoud en soms lage efficiëntie maken het systeem voorlopig niet zeer rendabel.

6. Een elektrisch veld kan met een matige efficiëntie ingezet worden als bijkomend afschrikkingsmiddel maar wordt niet altijd als veilig omschreven.

7. Een gordijn van kettingen is een zeer goedkope oplossing die voor een aantal soorten een goede afleiding kan betekenen.

8. Een gordijn van luchtbellen kan succesvol zijn voor bepaalde soorten maar niet alle soorten worden hierdoor afgeschrikt. In combinatie met een lichtbron kan de efficiëntie verhoogd worden.

9. Het afleiden van vis naar een deel van het kanaal waar ze gemakkelijk afgevangen kunnen worden, is eveneens een mogelijk om migratie te bewerkstelligen. Hoewel dit relatief weinig investeringen vraagt, is het arbeidsintensief en veroorzaakt het onnodig veel vertraging in de migratie van de vissen. Deze techniek is enkel aan te raden als laatste redmiddel.

Gezien de vermeende bijdrage van waterkrachtcentrales aan de achteruitgang van de palingpopulatie in Europa, kan gesteld worden dat het gebruik van belichting als afweer voor paling noodzakelijk is.

Ook voor migratoren maar voornamelijk voor residente soorten kan overwogen worden om de toegang tot pomp af te sluiten voor vissen met behulp van een scherm. Op deze manier kunnen zij tijdens pompwerking niet zo gemakkelijk in de pomp gezogen worden en beschadigd of gedood worden door de installatie. Vermits dit minder impact zal hebben op afwaarts migrerende soorten, is deze maatregel niet hoogst noodzakelijk. Bovendien is de attractiviteit van de pomp laag voor vissen in het afwaartse pand vermits er geen lokstroom aanwezig is op het moment dat er gepompt wordt. Onderzoek heeft tevens aangetoond dat mortaliteit tijdens pompwerking van een Archimedesschroef zeer laag is (McNabb et al, 2003 en Voortgangsrapport Monitoring INBO, 2017).

26 Bij de grotere gemalen zijn stroboscooplampen in staat om vissen te weren / geleiden. De effectiviteit is niet 100 %

en er is verschil in werkzaamheid voor verschillende vissoorten. Voor Aal is het effect niet aangetoond. De effectiviteit van een lichtbarrière wordt sterk gereduceerd in troebel water. Zie bvb. M.J. (Martin) Kroes & M.B.E. (Martijn) de Boer (2013) “Onderzoek naar viswering en visgeleiding bij 7 gemalen in Nederland”.


Passeerbaarheid van de sluiscomplexen en installatie Een aantal vissen zullen tijdens het vullen van de sluizen of het spuien van water van een kanaalpand naar een lagergelegen pand meegesleurd worden door het water en aldus in een ander kanaalpand terecht komen. Wegens de afwezigheid van een effectieve, permanente en voldoende grote lokstroom ter hoogte van de sluisdeuren is opwaartse migratie eigenlijk zo goed als uitgesloten. Een beperkt aantal individuen zal tijdens het versassen van een schip mogelijk in de sluis verzeild geraken maar er is geen sprake van grootschalige, actieve migratie. Het kan geen prioriteit zijn om in een artificieel watersysteem als het Albertkanaal voldoende en natuurlijke migratie mogelijk te maken. Het is echter mogelijk om valse schuttingen als milderende maatregel uit te werken en samen met de evaluatie van de visvriendelijkheid van de turbines en pompen te testen. Ook voor een geoptimaliseerd project moet voorzien worden in een veilige, alternatieve migratieroute. Deze zou kunnen bestaan uit:

het realiseren van één of een combinatie van bovenstaande systemen voor de afleiding van vissen (zie punt 1)

migratie via de sluis: met behulp van een aangepast sluisbeheer (langer openhouden van de sluizen) en indien voldoende water beschikbaar is, zouden schuttingen ten behoeve van vismigratie kunnen uitgevoerd worden, zogenaamde valse schuttingen (zie paragraaf 5.1.3.3). Deze valse schuttingen kunnen gedurende het jaar sporadisch uitgevoerd worden terwijl de frequentie ervan opgedreven wordt tijdens migratieperiodes en voornamelijk de periodes dat men met behulp van detectiesystemen effectief migrerende vissen waarneemt ter hoogte van de sluizen.

migratie via een vispassage: de bouw van een klassieke vistrap is gezien de kostprijs, het te overbruggen hoogteverschil, het beschikbare debiet en het ruimtebeslag een weinig realistische oplossing maar er zijn installaties op de markt die voor een dergelijk type migratiebarrière wel in aanmerking komen (zie paragraaf 5.1.3.2).

Vertraging van de migratie Wanneer ervoor gekozen wordt om valse schuttingen in te voeren als milderende maatregel kan de vertraging in de vismigratie en opwaartse migratie bewerkstelligd worden door langere en meer frequente valse schuttingen uit te voeren. Op deze manier zullen meer vissen per schutting aangetrokken worden en hun migratie kunnen uitvoeren. Tevens kan op deze manier een voldoende lange lokstroom gecreëerd worden zodat vissen beter aangetrokken worden om opwaarts te migreren. Op basis van wetenschappelijke kennis en waarnemingen (via detectie van transponders bijvoorbeeld) zouden de valse schuttingen in frequentie opgedreven kunnen worden op het ogenblik dat de migratiepiek zich voordoet.

Om eventuele bemoeilijking of vertraging van de vismigratie tegen te gaan, zou ook een verbod op vissen in de nabijheid van de installatie en het omloopkanaal moeten doorgevoerd worden.

Optreden van tijdelijke effecten tijdens de migratieperiode Er wordt aangenomen dat er tijdens de werkingsfase ook momenten zullen zijn dat de pompen of turbines in onderhoud zijn en bijgevolg stilliggen. Hoewel dit op zich geen direct negatieve invloed heeft op de visgemeenschappen op het kanaal moet ten allen tijde vermeden worden dat waterverontreiniging zou optreden tijdens bijvoorbeeld onderhoudswerken. Anderzijds is het mogelijk dat tijdens het onderhoud de turbines stilliggen waardoor er geen afwaartse migratie via de installatie mogelijk is, maar in geval van het plaatsen van een viswering zal afwaartse vismigratie niet of in zeer geringe mate voorkomen.

In volgende tabellen worden de beoordelingen van de effecten na mildering samengevat, eerst voor de nieuwe installaties tijdens de aanlegfase, daarna voor de werkingsfase zowel voor de bestaande installaties als voor de nieuw te bouwen installaties.

Tabel 8-40 Overzicht effecten biodiversiteit en hun beoordeling na mildering (aanlegfase – voor nieuwe installaties)

EFFECT MILDERENDE MAATREGEL ALTERNATIEF 2 geoptimaliseerd

Verstoring vissen ten gevolge van de aanlegwerkzaamheden

Geen milderende maatregelen nodig -

Passeerbaarheid van het sluizencomplex Uitwerken en optimaliseren van valse +/++



schuttingen voor vismigratie27


Frequentie van valse schuttingen opdrijven en de werking optimaliseren via onderzoek

++

Overlap tussen de aanleg en periodes van migratie

Start van werken na migratie van zalmachtigen, paling

0

Tabel 8-41 Overzicht effecten en hun beoordeling na mildering (werkingsfase – voor bestaande installaties)



Maatregelen treffen om de mortaliteit tijdens turbineren te verminderen door een goed werkende afschermende viswering te voorzien

-


Geen milderende maatregelen noodzakelijk -



-

Passeerbaarheid van het sluizencomplex Valse schuttingen uitvoeren

Andere maatregelen die migratie mogelijk maken (vissluis, hevelpassage, …)

+++

+++


Frequentie en duur verhogen van valse schuttingen

Valse schuttingen beter afstemmen op wetenschappelijke kennis en waarnemingen omtrent vismigratie

++

++


Calamiteiten


Alles in het werk stellen om impact zo snel mogelijk op te heffen en impact te reduceren.

Herstel- en onderhoudswerkzaamheden niet uitvoeren in belangrijke periodes van vismigratie.

Pompwerking in periodes van afwaartse migratie tijdelijk stopzetten en valse schuttingen uitvoeren om migratie mogelijk te maken.

Opzetten detectiesysteem voor schuttingen

+

0

0

++

Tabel 8-42 Overzicht effecten en hun beoordeling na mildering (werkingsfase – voor nieuwe installaties)




-


Geen milderende maatregelen noodzakelijk -

27 In de aanlegfase zijn er onvoldoende gegevens vanuit monitoring beschikbaar. Hierdoor zal de timing en frequentie van de schuttingen mogelijk suboptimaal zijn. Dit zal verbeteren in de werkingsfase omdat er dan meer gegevens beschikbaar zullen zijn door monitoring.





-

Passeerbaarheid van het sluizencomplex Valse schuttingen uitvoeren

Andere maatregelen die migratie mogelijk maken (vissluis, hevelpassage, …)

+++

+++


Frequentie en duur verhogen van valse schuttingen

Valse schuttingen beter afstemmen op wetenschappelijke kennis en waarnemingen omtrent vismigratie

++

++


Calamiteiten


Alles in het werk stellen om impact zo snel mogelijk op te heffen en impact te reduceren.

Herstel- en onderhoudswerkzaamheden niet uitvoeren in belangrijke periodes van vismigratie.

Pompwerking in periodes van afwaartse migratie tijdelijk stopzetten en valse schuttingen uitvoeren om migratie mogelijk te maken.

Opzetten detectiesysteem voor schuttingen

+

0

0

++

8.6.8.1.3 Aanbeveling

Zoals uit het bovenstaande blijkt, is het niet mogelijk om eenduidige, bewezen effectieve maatregelen te treffen die ook nog technisch en financieel haalbaar zijn om enerzijds visafwering (voor alle migrerende en residente soorten) bovenaan de turbines te voorzien en anderzijds stroomop- en stroomafwaartse migratiemogelijkheden (voor alle migrerende en residente soorten) te voorzien/ te optimaliseren.

Op basis van de beschikbare literatuur, het monitoringsonderzoek op het Albertkanaal en de soortensamenstelling in het kanaal stellen we voor om volgende milderende maatregelen te treffen voor de bestaande en de nieuwe installaties:

Visafwering voor de turbinewerking bestaande uit de combinatie van volgende maatregelen:

o Afschrikken van paling op basis van lichtsignalen

o Afschrikken van andere soorten op basis van een gordijn van kettingen of luchtbellen (naargelang technische en financiële haalbaarheid)

Optimaliseren van de migratiemogelijkheden stroomop- en stroomafwaarts door het uitvoeren van valse schuttingen waarvan de frequentie toeneemt tijdens de migratieperiodes van paling en smolt.

Optimaliseren van de stroomopwaartse migratie van paling door het voorzien van een aalgoot eventueel in combinatie met een kettingengordijn voor afwering ter hoogte van de pompwerking.

De stuurgroep die de monitoring van de installatiewerking i.v.m. vismigratie opvolgt (De Vlaamse Waterweg, Agentschap Natuur en Bos, INBO, Dep. Omgeving (Team Milieu-Integratie Infrastructuur) besliste om een viswering te installeren aan de sluis te Hasselt (wordt mee ingebouwd bij de bouw van de


turbines) en vervolgens een monitoring van de resultaten uit te voeren. Rekening houdend met resultaten van de monitoring te Hasselt zullen de installaties aan de sluis te Hasselt indien nodig geoptimaliseerd worden en de sluizen te Diepenbeek en Genk ook uitgerust met viswering. Op die manier worden de visafweermaatregelen getest op hun efficiëntie en kunnen de nieuwe inzichten gebruikt worden om de maatregelen bij de andere installaties toe te passen/te optimaliseren/bij te stellen.


De onderstaande aan te bevelen maatregelen dienen bijkomend genomen te worden om de impact van de geplande werkzaamheden op de aanwezige fauna en flora te milderen.

De werkzaamheden voor de aanleg van de nieuwe installaties dienen zoveel mogelijk te worden beperkt in tijdsduur.

De werkzaamheden voor het aanleggen van de installaties die geluidsniveaus genereren die boven de achtergrondwaarden liggen, worden ter hoogte van Diepenbeek en Genk, bij voorkeur niet uitgevoerd in de winterperiode (september-februari) gezien dit de belangrijkste periode van pleisteren van vogelsoorten op het Albertkanaal is. Deze soorten zullen de meeste hinder van geluidsverstoring ten gevolge van de geplande werken kunnen ondervinden. Verder worden de sterk geluidsverstorende werken ter hoogte van het sluizencomplex van Diepenbeek bij voorkeur ook niet uitgevoerd in het broedseizoen (maart-juni). Hierdoor worden eventuele effecten van geluidsverstoring voor de broedende vogelsoorten in het Europees beschermde Natura 2000 ‘De Maten’ zoveel mogelijk vermeden.

Men dient tijdens de werkzaamheden ter hoogte van de sluizencomplexen van Diepenbeek en Genk de minst verstorende uitvoeringstechnieken te gebruiken.

Om het effect van het tijdelijke ruimtebeslag voor het aanleggen van de nieuwe installaties op de aanwezige fauna en flora voornamelijk ter hoogte van het sluizencomplex te Diepenbeek te milderen, is het nodig de werkzones (zoveel mogelijk) buiten biologisch waardevolle gebieden te situeren.

De nieuwe infrastructuur dient zo weinig mogelijk extra verlicht te worden, om effecten van lichtverstoring te vermijden.

Na de geplande werken is het noodzakelijk om aan herinrichting van de werfzones en restruimtes te doen. Deze zones dienen na de werken opnieuw te worden beplant met aangepast plantmateriaal (streekeigen en standplaatsgeschikt).

Voor de vegetaties die onder toepassing van het bosdecreet vallen en die tijdelijk of permanent zullen verdwijnen door de geplande werkzaamheden dienen afspraken gemaakt te worden met de bevoegde instanties (ANB). Meer bepaald dient besproken te worden in hoeverre compensatie nodig is, op welke manier deze dient te gebeuren (heraanplanting of bosbehoudsbijdrage) en op welke locatie.

Onderstaande tabellen geven weer hoe de beoordeling van de effecten op de verschillende locaties eruit ziet wanneer de voorgestelde milderende maatregelen in rekening gebracht worden.

Tabel 8-43 Overzicht effecten op ‘overige aspecten biodiversiteit’ en hun beoordeling per locatie tijdens aanleg, inclusief milderende maatregelen

Effect Loca

tie

Die

pen

beek

Loca

tie

Gen

k

Direct natuurverlies tijdens de aanleg - -

Indirecte eco- en biotoopwijziging via verstoring van de waterhuishouding tijdens de aanleg 0 0

Rustverstoring tijdens de aanleg - -


Tabel 8-44 Overzicht effecten op ‘overige aspecten biodiversiteit’ en hun beoordeling per locatie tijdens exploitatie, inclusief milderende maatregelen

Effect Loca

tie

Die

penb

eek

Loca

tie

Gen

k

Direct natuurverlies door permanente infrastructuur -- -

Indirecte eco- en biotoopwijziging via verstoring van de waterhuishouding bij exploitatie 0 0

Rustverstoring bij exploitatie 0 0

8.7 Discipline Landschap, Bouwkundig erfgoed en Archeologie


De afbakening van het studiegebied voor de locaties Diepenbeek en Genk voor de discipline Landschap, Bouwkundig erfgoed en Archeologie is niet verschillend van de afbakening zoals voorgesteld in het MER van 2009. Ook met betrekking tot de toestand van het Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie zijn geen betekenisvolle wijzigingen opgetreden in de periode 2009 - 2017. Met betrekking tot het landschap, het bouwkundig erfgoed of archeologie wordt de komende jaren weinig impact verwacht van algemene economische, demografische of fysische evoluties in het studiegebied. Verwacht wordt dat er op dit vlak ter plaatse in de periode 2017 - 2020 weinig autonome ontwikkelingen te verwachten zijn. Klimaatveranderingen kunnen onrechtstreeks wel een impact hebben op het landschap, bouwkundig erfgoed of archeologie maar dit zal zich in de betrokken periode waarschijnlijk moeilijk laten vaststellen.

Er dient ook rekening gehouden te worden met de eventuele uitvoering van reeds besliste projecten in de periode 2017 - 2020. In het studiegebied kan het bijvoorbeeld gaan over de uitvoering van bepaalde bouwprojecten. Voor de betrokken sluislocaties zelf zijn echter geen andere projecten bekend. Grondverzet in de omgeving ten gevolge van kleinschalige naburige bouwprojecten zijn mogelijk maar niet bekend. Invloed van deze projecten op het landschap, bouwkundig erfgoed of de archeologie in het projectgebied wordt niet waarschijnlijk geacht. De werken voor de verhoging van de brug in Genk zal vermoedelijk in 2019-2020 plaatsgrijpen.

Overzicht van de effecten en milderende maatregelen voor de discipline landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie

8.7.2.1 Effecten op landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie

De effectbeoordeling voor de discipline landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie in het MER van 2009 gebeurde aan de hand van drie effectgroepen:

Effectgroep structuur- en relatiewijzigingen Effectgroep verlies erfgoedwaarde Effectgroep perceptieve kenmerken

De effecten werden per locatie beoordeeld voor de aanleg- en de werkingsfase. In Tabel 8-45 en Tabel 8-46 wordt een overzicht gegeven van de effectbeoordeling per alternatief tijdens de aanlegfase en tijdens de werkingsfase.

De effecten van de aanleg en de werking van de installaties voor pompen en energie-opwekking op het Albertkanaal bleken niet significant verschillend te zijn voor de vier alternatieven. Er is voor alternatief 2 (archimedesvijzel met aangepaste schroef) gekozen. De effecten verschillen eveneens niet per locatie (Diepenbeek en Genk).


In het oorspronkelijk onderzoek werd de effecten als volgt beoordeeld:


EFFECT ALTERNATIEF

0 1 2 3 4

Effectgroep structuur- en relatiewijzigingen

Verwijderen of verstoren van geomorfologische elementen en eenheden 0 - - - -

Landschapsecologische verstoring / aantasting 0 - - - -

Effecten van functionele versnippering van het actuele gebruik 0 0 0 0 0

Effectgroep verlies erfgoedwaarde

Verdwijnen en verstoren historisch-geografische elementen en structuren 0 - - - -

Impact op historische continuïteit 0 0 0 0 0

Directe effecten op bouwkundig erfgoed

Vernietiging 0 0 0 0 0

Beïnvloeding ensemblewaarde 0 0 0 0 0

Beïnvloeding context 0 0 0 0 0

Proceseffecten op bouwkundig erfgoed 0 0 0 0 0

Effecten op archeologie

Fysieke aantasting door vergraving 0 - - - -

Degradatie door verandering grondwatertafel 0 - - - -

Deformatie 0 - - - -

Effectgroep wijziging perceptieve kenmerken 0 - - - -

Tabel 8-46 Overzicht effecten op landschap en hun beoordeling per alternatief (werkingsfase)

EFFECT ALTERNATIEF

0 1 2 3 4

Effectgroep structuur- en relatiewijzigingen

Verwijderen of verstoren van geomorfologische elementen en eenheden 0 - - - -

Landschapsecologische verstoring / aantasting 0 - - - -

Effecten van functionele versnippering van het actuele gebruik 0 0 0 0 0

Effectgroep verlies erfgoedwaarde

Verdwijnen en verstoren historisch-geografische elementen en structuren 0 - - - -

Impact op historische continuïteit 0 0 0 0 0

Directe effecten op bouwkundig erfgoed

Vernietiging 0 0 0 0 0

Beïnvloeding ensemblewaarde 0 0 0 0 0

Beïnvloeding context 0 0 0 0 0

Proceseffecten op bouwkundig erfgoed 0 0 0 0 0

Effecten op archeologie

Fysieke aantasting door vergraving 0 - - - -

Degradatie door verandering grondwatertafel 0 - - - -

Deformatie 0 - - - -

Effectgroep wijziging perceptieve kenmerken 0 - - - -


Uit de beoordeling van het MER uit 2009 blijkt dus dat de impact op alle effecten met betrekking tot de discipline landchap, bouwkundig erfgoed en archeologie neutraal of gering negatief (-1) beoordeeld wordt. Gezien noch de context, noch het project anno 2017 – 2020 betekenisvolle wijzigingen ondergaan heeft en zal ondergaan is deze beoordeling nog valabel.


Op basis van de uitgevoerde evaluatie werden volgende milderende maatregelen voorgesteld:

Structuren en relaties

De (geringe) effecten op de aantasting van geomorfologische structuren in het landschap zijn permanent en niet te remediëren. Milderende maatregelen voor de landschapsecologische effecten worden onder de discipline biodiversiteit besproken.

Erfgoed

De (geringe) effecten op de historisch-geografische elementen en structuren zijn permanent en nauwelijks te remediëren. Effecten op bouwkundig erfgoed en historische continuïteit van het landschap worden niet verwacht, zodat hiervoor ook geen milderende maatregelen voorgesteld worden. Mildering zal binnen deze effectgroep vooral van toepassing zijn bij de effecten op de (potentiële) archeologische waarden.

De kans dat er zich in de veelal verstoorde bodems in het projectgebied nog gave archeologische sites bevinden, is eerder gering.

Bij het indienen van vergunningsaanvragen die mogelijk een impact kunnen hebben op het archeologisch patrimonium, zal een archeologienota moeten worden gevoegd. Perceptieve kenmerken

In het algemeen kan de (geringe) visuele verstoring ten gevolge de ingrepen beperkt worden door de nieuwe installaties zo goed mogelijk te laten aansluiten bij de bestaande qua uitzicht, vormgeving en inplanting. Dit kan onder andere door een geschikte keuze van materialen. Grote spiegelende metaaloppervlakken in de vijzelconstructies kunnen bijvoorbeeld vermeden worden door het gebruik van gematteerd metaal, bv. geborsteld inox. Voor het gebouw rond de motor kan men een fijnere oppervlaktetextuur bekomen door metselwerk i.p.v. beton te gebruiken. Dergelijke keuzes moeten natuurlijk locatie per locatie in de gehele visuele context afgewogen worden.

Bij alle sluizencomplexen moet voor de aanleg van de inham en het omloopkanaal vegetatie verwijderd worden. Het visuele effect hiervan kan gemilderd worden door na de werken opnieuw gelijkaardige vegetatie aan te planten of door de juiste randvoorwaarden te creëren voor spontane ontwikkeling. Voor maatregelen die de effecten van het verwijderen van vegetatie verzachten, verwijzen we ook naar de discipline biodiversiteit.

Milderende maatregelen voor de geluidshinder tijdens aanleg en werking worden beschreven onder de discipline geluid.

Milderende maatregelen kunnen de effecten wel verzachten, maar er wordt ingeschat dat er voor alle te milderen effecten toch nog steeds een (gering) negatief effect blijft bestaan. Aangezien de effecten zonder mildering voor alle criteria gering tot onbestaande waren, is de invloed van mildering in de gebruikte beoordelingsschaal niet zichtbaar.

Te actualiseren effecten voor landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie

Er worden op geen enkel vlak wijzigingen verwacht met relevantie voor de effecten op landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie ten opzichte van het eerder onderzoek uitgevoerd in het MER van 2009. Het is bijgevolg ook niet zinvol om de effecten opnieuw te onderzoeken in voorliggende actualisatie.


8.8 Discipline mens – ruimtelijke aspecten en mobiliteit


De afbakening van het studiegebied voor de locaties Diepenbeek en Genk voor de discipline mens-ruimtelijke aspecten en mobiliteit is niet verschillend van de afbakening zoals voorgesteld in het MER van 2009. Ook met betrekking tot de toestandsbeschrijving voor deze discipline zijn geen betekenisvolle wijzigingen opgetreden in de periode 2009 - 2017. Er wordt de komende jaren eveneens weinig impact verwacht van algemene economische, demografische of fysische evoluties in het studiegebied, met uitzondering van een verdere toename in verkeersdrukte.

Er dient ook rekening gehouden te worden met de eventuele uitvoering van reeds besliste projecten in de periode 2017 - 2020. In het studiegebied kan het bijvoorbeeld gaan over de uitvoering van bepaalde bouwprojecten of verkeersplannen. Voor de betrokken sluislocaties zelf zijn echter geen andere projecten of plannen bekend. Grondverzet in de omgeving ten gevolge van kleinschalige naburige bouwprojecten zijn mogelijk maar niet bekend. Invloed van deze projecten op het aspect ruimte en mobiliteit in het projectgebied wordt niet waarschijnlijk geacht. De werken voor de verhoging van de brug in Genkzal vermoedelijk in 2019-2020 plaatsgrijpen.

Overzicht van de effecten en milderende maatregelen voor de discipline mens – ruimtelijke aspecten en mobiliteit

8.8.2.1 Effecten op mens – ruimtelijke aspecten en mobiliteit

De effectbeoordeling voor de discipline mens - ruimtelijke aspecten en mobiliteit in het MER van 2009 gebeurde aan de hand van volgende effectgroepen:

Impact op de morfologie : inpasbaarheid Impact op de leefbaarheid Verkeersgeneratie Langzaam verkeer Verkeersleefbaarheid Visuele kenmerken en landschapsbeleving

In Tabel 8-47 en Tabel 8-48 wordt een overzicht gegeven van de effectbeoordeling per alternatief tijdens de aanlegfase en tijdens de werkingsfase.

De effecten van de aanleg en de werking van de installaties voor pompen en energie-opwekking op het Albertkanaal bleken niet significant verschillend te zijn voor de vier alternatieven. Er is voor alternatief 2 (archimedesvijzel met aangepaste schroef) gekozen. De effecten verschillen eveneens niet per locatie (Diepenbeek en Genk).

Tabel 8-47 Overzicht effecten op mens en hun beoordeling per alternatief (aanlegfase)

EFFECT ALTERNATIEF

0 1 2 3 4

Impact op de morfologie : inpasbaarheid 0 - - - -

Impact op de leefbaarheid 0 - - - -

Verkeersgeneratie 0 - - - -

Langzaam verkeer 0 0 0 0 0

Verkeersleefbaarheid 0 - - - -

Visuele kenmerken en landschapsbeleving 0 - - - -


Tabel 8-48 Overzicht effecten op mens en hun beoordeling per alternatief (werkingsfase)

EFFECT ALTERNATIEF

0 1 2 3 4

Impact op de morfologie : inpasbaarheid 0 0 0 0 0

Impact op de leefbaarheid 0 0 0 0 0

Verkeersgeneratie 0 + + + + + + + +

Langzaam verkeer 0 0 0 0 0

Verkeersleefbaarheid 0 0 0 0 0

Visuele kenmerken en landschapsbeleving 0 - - - -

Tijdens de aanlegfase worden gering negatieve effecten verwacht op de inpasbaarheid, de (verkeers)leefbaarheid en de verkeersgeneratie. Het project is in hoge mate (objectief) inpasbaar, enerzijds door de aanwezigheid van de sluiscomplexen zelf, anderzijds omdat de werken binnen de voor sluisinfrastructuur voorziene zone plaatsgrijpen. Inzake (subjectieve) leefbaarheid dient naar de verschillende gebruikersgroepen gekeken te worden. Betekenisvolle effecten op leefbaarheid ten aanzien van passanten en sluiswachters(woningen) worden niet verwacht, voor bewoners in de onmiddellijke omgeving van het projectgebied zal de tijdelijke werfsituatie aanleiding geven tot een gering negatieve beoordeling (score -1).

Er zal tijdens de aanlegwerken extra verkeer gegenereerd worden door het aan- en afrijden van vrachtwagens voor grondverzet. Alle functies blijven bereikbaar tijdens de werken. Gezien de ligging van de locaties Diepenbeek en Genk wordt tijdelijk beperkte hinder verwachten (score -1).

Voor langzaam verkeersgebruikers zal een omleiding voorzien worden. Voor het scheepvaartverkeer en het openbaar vervoer worden geen negatieve effecten verwacht ter hoogte van de sluislocaties Diepenbeek en Genk.

Ten aanzien van visuele kenmerken en landschapsbeleving zijn (tijdelijke) gering negatieve effecten te verwachten (score -1).

Na de aanlegwerken wordt geen relevante aantasting van de ruimtelijke structuur verwacht, aangezien de installatie binnen de bestaande zone voor sluisinfrastructuur kan gerealiseerd worden. Betekenisvolle effecten op leefbaarheid ten aanzien van passanten en sluiswachters(woningen) worden na aanleg niet verwacht. Voor bewoners in de onmiddellijke omgeving van het projectgebied zal na aanleg geen zichtbelemmering optreden. Ter hoogte van de locaties Diepenbeek en Gent zijn geen woningen in de onmiddellijke omgeving aanwezig. Na de werken zal de verkeerssituatie (autoverkeer en openbaar vervoer) zich opnieuw normaliseren.

Door de uitvoering van het project wordt de diepgang van het Albertkanaal ook gegarandeerd in periodes van laagwater in de Maas. Het scheepvaartverkeer zal bijgevolg minder hinder ondervinden in vergelijking met de huidige situatie. De realisatie van het project heeft dan ook een positieve impact op het scheepvaartverkeer (score +2).

Door de aanleg van de inham en het omloopkanaal zal het niet altijd mogelijk zijn om de bestaande fiets- en wandelpaden langsheen het kanaal te behouden. Ter hoogte van sommige sluizencomplexen dient het jaagpad te worden omgelegd. De omlegging van het fiets- en wandelpad vindt slechts over beperkte afstand plaats, de bestaande fiets- en voetgangersverbindingen blijven behouden (score 0).

De bijkomende verkeersintensiteiten zijn tijdelijk, na afloop van de werken zal de verkeersleefbaarheid terug zijn huidige toestand aannemen (score 0).

De effecten door wijziging van de visuele kenmerken en het landschapsbeeld zullen zich voordoen door het zicht van de pompinstallaties, openheid, contrast, enz. in het landschap en hierdoor ook op de


landschapsbeleving. De pompen en de waterkrachtcentrales zijn bepalend voor de zichtbaarheid. De installaties komen echter niet boven de toren en de brug van sluis uit en zullen dus niet op grotere afstand zichtbaar zijn dan de bestaande infrastructuur. De bijkomende hinder door het project wordt bijgevolg als niet significant geacht (score -1).


De toenemende verkeersdruk, en bijgevolg de negatieve impact op de verkeersleefbaarheid, tijdens de aanlegfase is enkel te wijten aan het aan- en afrijden van vrachtwagens. Gezien de nabijheid van het Albertkanaal zou, logischerwijs, een gedeelte van de uitgegraven bodem per schip kunnen afgevoerd worden. Afvoer per schip betekent een ontlasting van de wegen waardoor het mobiliteits- en geluidseffect door vrachtwagens geneutraliseerd wordt.

Milderende maatregelen met betrekking tot de visuele impact en de landschapsbeleving werden besproken in de discipline landschap.

Op de vraag of de opgewekte groene stroom naar de woningen toebedeeld zou kunnen worden kan aangegeven worden dat de opgewekte stroom in eerste instantie gebruikt wordt voor de sluisbediening. Het teveel aan stroom wordt op het net gezet.

De groene stroom – waterkrachtprojecten bij de sluizen zullen via informatieborden aan de recreanten kenbaar gemaakt worden (bijvoorbeeld digitale aanduiding van de hoeveelheid geproduceerde stroom).

Tabel 8-49 Overzicht effecten op mens en hun beoordeling per alternatief na mildering (aanlegfase)

EFFECT MILDERENDE MAATREGEL ALTERNATIEF

0 1 2 3 4

Impact op de morfologie / - - - - -

Impact op leefbaarheid / 0 0 0 0 0

Verkeersgeneratie Afvoer per schip 0 0 0 0 0

Langzaam verkeer Omleiding voor fietsers voorzien 0 0 0 0 0

Verkeersleefbaarheid Afvoer per schip, omleiding fietsers, openbaar vervoer

0 0 0 0 0

Visuele kenmerken en landschapsbeleving / 0 - - - -

Tabel 8-50 Overzicht effecten op mens en hun beoordeling per alternatief na mildering (werkingsfase)

EFFECT MILDERENDE MAATREGEL ALTERNATIEF

0 1 2 3 4

Impact op de morfologie / 0 0 0 0 0

Impact op leefbaarheid / 0 0 0 0 0

Verkeersgeneratie / 0 ++ ++ ++ ++

Langzaam verkeer / 0 0 0 0 0

Verkeersleefbaarheid / 0 0 0 0 0

Visuele kenmerken en landschapsbeleving / 0 - - - -

Na mildering blijven nog slechts tijdelijke geringe resteffecten bestaan tijdens de aanlegfase, na de aanleg blijft een gering negatief visueel effect bestaan, het effect op de scheepvaart is positief door de meer gegarandeerde diepgang in het Albertkanaal.


Te actualiseren effecten voor mens (ruimte en mobiliteit)

Ook voor de discipline mens – ruimtelijke aspecten en mobiliteit zijn er geen andere effecten of beoordelingen te maken dan deze onderzocht in het MER van 2009. Het is bijgevolg ook niet zinvol om de effecten opnieuw te onderzoeken in voorliggende actualisatie.


PASSENDE BEOORDELING

In de omgeving van de sluizencomplex op het Albertkanaal ter hoogte van Diepenbeek ligt het Habitat- en Vogelrichtlijngebied ‘De Maten’. Gezien het gebied grenst aan het Albertkanaal ter hoogte van het sluizencomplex van Diepenbeek werd het voorafgaand mogelijk noodzakelijk geacht een passende beoordeling op te stellen. De passende beoordeling gaat de effecten voor de aanwezige fauna en flora van het project voor de bouw en werking van pompinstallaties en waterkrachtcentrales na op de aanwezige Europees beschermde gebieden en soorten van de Vogel- en Habitatrichtlijn in het beschouwde studiegebied. In de passende beoordeling wordt standaard achtereenvolgens een gebiedentoetsing en een soortentoetsing opgenomen.

9.1 Referentiesituatie

Het habitatrichtlijngebied ‘De Maten’ is een uit hoofde van de Habitatrichtlijn en Vogelrichtlijn aangeduid gebied van communautair belang, waarin prioritaire habitats voorkomen. De totale oppervlakte van het habitatrichtlijngebied bedraagt 536 ha. De beschermde habitats en soorten waarvoor het gebied is aangemeld, zijn onderstaand aangegeven. De prioritaire habitats zijn aangegeven in vet.

Habitats: 2310 Psammofiele heide met Calluna- en Genista-soorten 2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostis-soorten op landduinen 3110 Minerale oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakten met amfibische vegetatie:

Lobelia, Littorellia en Isoëtes 3130 Oligrotrofe wateren van het Middeneuropese en peri-alpiene gebied met Littorella- of

Isoëtes-vegetatie of met eenjarige vergetatie op drooggevallen oevers 4010 Noordatlantische vochtige heide met Erica tetralix 4030 Droge heide (alle subtypen) 7110 Actief hoogveen 7140 Overgangs- en trilveen 7150 Slenken in veengronden 91DO Veenbossen 91EO Overblijvende of relictbossen op alluviale grond

Flora: Lurononium natans – Drijvende waterweegbree

Fauna: Luscinia svecica - Blauwborst Ardea cinerea - Blauwe reiger Circus aeruginosus - Bruine Kiekendief Tachybaptus ruficollis - Dodaars Podiceps cristatus - Fuut Alcedo atthis - Ijsvogel Aythya fuligula - Kuifeend Fulica atra - Meerkoet Botaurus stellaris – Roerdomp Aythya ferina – Tafeleend Pandion haliaetus – Visarend Anas platyrhynchos - Wilde Eend Anas crecca – Wintertaling Ixobrychus minutus – Woudaap

9.2 Gebiedentoetsing

Ter hoogte van het sluizencomplex van Diepenbeek worden enkel werkzaamheden gepland aan de westelijke oever, dus ten zuiden van het Albertkanaal. Hierdoor zal geen oppervlakte-inname door tijdelijke werven of permanente infrastructuur in het Europees beschermde natuurgebied ‘de Maten’ plaatsvinden. Bijgevolg zijn er geen significante effecten van oppervlakte-inname te verwachten.


Indirecte eco- of biotoopwijziging ten gevolge van wijzigingen in de grondwaterhuishouding zijn evenmin te verwachten in de Maten, gezien de werkzaamheden aan de westelijke oever uitgevoerd zullen worden. Effecten van rustverstoring door geluidsbelasting tijdens de werken zijn, mits het in acht nemen van de nodige milderende maatregelen (bv. minst verstorende technieken, geen uitvoering van werken tijdens het broedseizoen), om diezelfde reden niet te verwachten. Zoals eerder weergegeven worden effecten van geluidsverstoring ten gevolge van de exploitatie van de nieuwe installaties niet verwacht, zeker niet op grotere afstand van de installatie. Er zullen bijgevolg geen significante effecten van verstoring op de kwaliteit van het habitat in de Maten optreden.

9.3 Soortentoetsing

De habitats van de soorten die beschermd worden in het beschouwde Habitat- en Vogelrichtlijngebied worden onderstaand weergegeven (Anselin, A. & Bauwens, D., 2003).

Drijvende waterweegbree: Deze zeldzame (Rode Lijst) watervegetatie komt voor in voedselarm tot matig voedselrijk water. De achteruitgang van de soort is te wijten aan eutrofiëring en/of verzuring van het water.

Vijvers met rietkragen: deze biotopen zijn van essentieel belang voor zangvogels zoals bv. Blauwborst en Ijsvogel; voor roofvogels zoals bv. Bruine Kiekendief en voor reigerachtigen zoals bv. Blauwe reiger, Woudaapje en Roerdomp.

Vochtige depressies en moerassen met microreliëf: deze biotopen zijn van essentieel belang voor eendensoorten zoals bv. Tafeleend, Kuifeend, Wilde eend en Wintertaling.

Door de geplande werkzaamheden in het kader van de bouw van pompinstallaties en waterkrachtcentrales zal door de verschillende alternatieven geen oppervlakte van geschikt habitat voor de beschermde soorten ingenomen en/of verstoord worden ter hoogte van het HRL-gebied, indien de nodige milderende maatregelen, zoals beschreven in paragraaf 8.6.8 in acht genomen worden.


ELEMENTEN VOOR DE WATERTOETS

10.1 Verplichting inzake Watertoets

Op 18 juli 2003 werd het decreet betreffende het Integraal Waterbeleid (IWB) bekrachtigd door de Vlaamse regering. Dat decreet geeft uitvoering aan de Europese kaderrichtlijn Water en moet leiden tot een duurzaam waterbeleid in Vlaanderen. Het decreet voorziet dat er, in de strijd tegen wateroverlast en overstromingen, meer ruimte voor water wordt gecreëerd. Ook een betere waterkwaliteit en een vrijwaring van de watervoorraden worden beoogd. Deze uitgangspunten zijn echter niet altijd verzoenbaar met het huidig grondgebruik door woningbouw, industrie en landbouw of (water)wegeninfrastructuur.

In artikel 8 van het decreet is daarom de invoering van de watertoets voorzien. De overheid die over een vergunning, een plan of programma moet beslissen, draagt er zorg voor, door het weigeren van de vergunning of door goedkeuring te weigeren aan het plan of programma, dan wel door het opleggen van gepaste voorwaarden of aanpassingen aan het plan of programma, dat geen schadelijk effect ontstaat of dit zoveel mogelijk wordt beperkt en, indien dit niet mogelijk is, dat het schadelijk effect wordt hersteld of, in de gevallen van de vermindering van de infiltratie van hemelwater of de vermindering van ruimte voor het watersysteem, gecompenseerd.

Via de watertoets wordt inhoudelijk en procedureel een expliciete plaats gegeven aan waterbelangen in de totstandkoming van plannen, programma’s en vergunningsbesluiten. De watertoets is, samen met het decreet Integraal Waterbeleid, sinds 24 november 2003 in voege getreden.

Op 9 september 2005 keurde de Vlaamse Regering het eerste uitvoeringsbesluit bij het decreet IWB goed (BS, 2 december 2005). Dit besluit geeft invulling aan de organisatie van het waterbeleid en zorgt voor de geografische indeling van watersystemen door de afbakening van de stroomgebieden, bekkens en deelbekkens binnen het Vlaamse Gewest. Verder worden de noodzakelijke bepalingen voor de formele oprichting van de overlegstructuren op de verschillende niveaus voorzien. Concreet betekent dit de oprichting van de Coördinatiecommissie Integraal Waterbeleid (CIW) op het Vlaamse niveau, de oprichting van de bekkenbesturen, de bekkensecretariaten en de bekkenraden op bekkenniveau en de oprichting van de waterschappen op deelbekkenniveau.

Op 20 juli 2006 keurde de Vlaamse Regering het uitvoeringsbesluit over de watertoets definitief goed (BS, 31 oktober 2006). Dit besluit geeft de lokale, provinciale en gewestelijke overheden, die een vergunning moeten afleveren, richtlijnen voor de toepassing van de watertoets.

10.2 Kenmerken van het instrument watertoets

De watertoets kan in het algemeen worden omschreven als het proces van vroegtijdig informeren, adviseren, afwegen en uiteindelijk beoordelen van de mogelijke schadelijke effecten van plannen, programma’s of vergunningsbesluiten op het watersysteem. Het doel van de watertoets is in hoofdzaak het ontstaan van schadelijke effecten te voorkomen of zoveel mogelijk te beperken, en als dat niet kan, om de schadelijke effecten te herstellen of te compenseren.

Daarnaast dient de toepassing van de watertoets gekoppeld te worden aan een uitdrukkelijke motiveringsplicht (artikel 8, paragraaf 2). Op die manier zal men in elke vergunning, plan of programma komen tot wat in Nederland de ‘waterparagraaf’ wordt genoemd. Het doel van de waterparagraaf is een samenhangend beeld te geven van hoe in een vergunning, plan of programma rekening is gehouden met duurzaam waterbeheer.

10.3 Integratie met milieueffectrapportage

In paragraaf 4 van artikel 8 van het decreet Integraal Waterbeleid is een koppelingsbepaling opgenomen, die de integratie van de watertoets in de discipline Water van het MER beschrijft. Deze koppelingsbepaling bepaalt dat voor de vergunningsplichtige activiteit, plan of programma dat onderworpen is aan een


milieueffectenrapportage, de analyse en evaluatie van het al dan niet optreden van een schadelijk effect en de op te leggen voorwaarden om dat effect te vermijden, te beperken, te herstellen of te compenseren, in het rapport (MER) dient te gebeuren.

In feite is aan deze verplichting reeds voldaan aan de hand van de rapportage ten behoeve van de discipline Water. Alle hierboven vermelde elementen maken immers deel uit van de betreffende rapportage.

Ten behoeve van de besluitvorming en vergunningverlening wordt in de onderstaande paragrafen een kort overzicht en samenvatting gegeven van de voornaamste te verwachten schadelijke effecten en van de op te leggen voorwaarden bedoeld om deze effecten te milderen.

Aanvullend wordt, omwille van de herkenbaarheid, een puntsgewijze bespreking gegeven van de mogelijke effecten op het watersysteem, volgens de systematiek gehanteerd in de bijlagen aan het Besluit van 20 juli 2006 en in het Watertoetsinstrument. Hierbij worden iets andere accenten gelegd dan in het MER en komen een aantal effecten aan bod die in het kader van het MER niet als significant werden beschouwd.

Bouwstenen voor de Watertoets

In volgende paragrafen worden ter voorbereiding van de uitvoering van de watertoets door de bevoegde instanties de effecten van de ingrepen op het watersysteem en de nodige mildering ervan samengevat. Een meer uitgebreide analyse van de effecten en voorziene mildering op het oppervlaktewateren grondwatersysteem kan geraadpleegd worden in de rapportage ten behoeve van de discipline Water.

De voorliggende milieueffectenrapportage voor de bouw van twee pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen van Diepenbeek en Genk op het Albertkanaal behandelt de gevolgen voor het milieu van het toepassen van alternatief 2 (archimedesvijzel met aangepaste schroef) zoals onderzocht in het MER van 2009, om ofwel water van het afwaartse pand naar het opwaartse pand terug te pompen, hetzij energie te winnen via waterkrachtcentrales.

Effecten op oppervlaktewater

Waterkwaliteit

Aanlegwerkzaamheden: kans op calamiteiten met gevolg voor de kwaliteit van het oppervlaktewater

Werking: geen effecten op hoeveelheid opgeloste zuurstof

Waterkwantiteit

Aanlegwerkzaamheden: geen effecten Werking: door het inzetten van de pompen kan in situaties van acute

watertekorten beter aan de watervragen voldaan worden

Structuurkwaliteit

De effecten op de structuurkwaliteit van de waterlopen in de omgeving van de sluizen werden in het MER niet afzonderlijk bestudeerd, aangezien dit effect als onbestaande werd beschouwd in vergelijking met de andere impacten op het watersysteem.

Effecten op grondwater

Grondwaterkwaliteit

Aanlegwerkzaamheden: kans op calamiteiten met gevolg voor de kwaliteit van het grondwater Werking: geen effecten


Grondwaterhuishouding

Aanlegwerkzaamheden: mogelijke effecten van bemaling Werking: geen effecten

Effecten op aquatische fauna en flora

Aanlegwerkzaamheden: te verwaarlozen Werking: effecten op visbestand; zie discipline biodiversiteit


Waterkwaliteit

Aanlegwerkzaamheden: aangepaste werkmethode zal kans op voorkomen van calamiteiten verminderen (zowel voor grond- als voor oppervlaktewater)

Werking: geen mildering vereist

Waterhuishouding

Aanlegwerkzaamheden: geen Werking: geen mildering vereist

Structuurkwaliteit

Geen mildering vereist

Grondwater

Aanlegwerkzaamheden: aangepaste werkmethode (impact bemaling minimaliseren) Werking: geen mildering vereist


Beoordeling volgens de beoordelingsschema’s uit de bijlagen aan het besluit van 20 juli 2006

Gewijzigd overstromingsregime

De kaart van de overstromingsgevoelige gebieden wordt regelmatig geactualiseerd. De meest recente kaart is van toepassing sinds 1 juli 2017.

Het projectgebied van Diepenbeek is in mogelijk overstromingsgevoelig gebied gelegen. Het gebied is niet recent overstroomd of een risicozone voor overstroming, maar van nature overstroombaar vanuit de waterloop Stiemer. Het project voorziet niet in aanleg van constructies of verhardingen in een effectief overstromingsgevoelig gebied.

Gewijzigde afstromingshoeveelheid

Er wordt geen betekenisvolle hoeveelheid bijkomende verharde oppervlakte aangelegd. De afstromingshoeveelheden wijzigen bijgevolg niet.

Gewijzigde infiltratie naar het grondwater

Er wordt geen betekenisvolle hoeveelheid bijkomende verharde oppervlakte aangelegd. Er is geen effect op de infiltratie naar de bodem.

Gewijzigd grondwaterstromingspatroon

Het project voorziet niet in de aanleg van ondergrondse constructies, dieper dan de reeds bestaande, die de grondwaterstroming bijkomend zouden kunnen belemmeren.

Opslag en storten van bodemvreemd bodemmateriaal

Het project voorziet niet in de vergunningsplichtige opslag of het storten van bodemvreemd materiaal


Wijziging van vegetatie Het project voorziet niet in een vergunningsplichtige wijziging van vegetatie

Reliëfwijziging Het project voorziet niet in een vergunningsplichtige reliëfwijziging.

Buffering en infiltratie van oppervlakte- en hemelwater

Het project voorziet niet in een vergunningsplichtige buffering en infiltratie van oppervlakte- en hemelwater

Wijziging van het aantal puntbronnen

Er vindt geen lozing op riolering, oppervlaktewater of grondwater plaats die kan beschouwd worden als een ingedeelde ingreep.

Wijziging van de grondwaterwinning

Er vindt geen grondwaterwinning plaats.

Toename en bestendiging van knelpunten voor vismigratie

Er worden geen vismigratieknelpunten gewijzigd of in stand gehouden. De bestaande sluiscomplexen vormen vismigratieknelpunten. Door de installlatie van visvriendelijke pompen en waterkrachtcentrales verbetert de vismigratie op het Albertkanaal.

Migratiebelemmering voor fauna op de oever.

Het project belemmert de migratiemogelijkheden langs de waterloop niet. De betrokken locaties zijn sluisomgevingen, met betonnen oevers, kaaimuren die in de bestaande toestand reeds een belemmering vormen.

Gewijzigd afvoergedrag van de waterloop

De werking van de pompen heeft een invloed op het afvoergedrag van het Albertkanaal. Het is net de bedoeling om water van de afwaartse naar de opwaartse panden op te pompen om diepgangbeperkingen in droge periodes tegen te gaan.


LEEMTEN IN DE KENNIS EN VOORSTELLEN TOT MONITORING

11.1 Bodem

Leemten in kennis

De kwaliteit van de uit te graven gronden is onderzocht. Er resten geen leemten in de kennis.

Monitoring

Vanuit de discipline bodem worden geen specifieke voorstellen voor monitoring en postevaluatie voorgesteld.

11.2 Water

Leemten in kennis

Als leemte in de kennis kan aangegeven worden dat het wenselijk is om de laagwaterstrategie voor het Albertkanaal verder af te werken en te implementeren. Op die manier zal het voor alle watergebruikers duidelijk worden welke maatregelen genomen worden en wat nog mogelijk is in geval van acute watertekorten op het Albertkanaal.

Verder is het inzake waterkwaliteit momenteel niet precies in te schatten wat het effect zal zijn van het oppompen/turbineren, in het bijzonder op de opgeloste gassen (o.a. zuurstof) en de effecten daarvan op biota.

Monitoring

Voorgesteld wordt om het watergebruik langs het Albertkanaal en de Kempische kanalen op een gestructureerde manier in kaart te brengen. Daarbij moet voorzien worden dat de verschillende watergebruiken door de verschillende sectoren op regelmatige basis geactualiseerd kunnen worden (bv. via de captatievergunningen, al geeft dit vooral zicht op de debieten die men verwacht te zullen onttrekken en niet op de daadwerkelijk onttrokken debieten).

Mogelijk kan dit ingebracht worden in de methodiek voor het opstellen van laagwaterstrategieën voor het Albertkanaal en de Kempische kanalen.

11.3 Geluid en trillingen

Leemten in kennis

Het effectieve geluidsvermogen van de reeds operationele installatie te Olen is opgemeten en gebruikt om de geluidsimpactberekeningen voor de andere installaties uit te voeren en gepaste maatregelen voor te stellen. Er resten geen leemten in de kennis.

Monitoring

Indien andere installaties voor de locaties Diepenbeek of Genk voorgesteld worden of om de effectiviteit van de geoptimaliseerde installaties te verifiëren kunnen controle metingen uitgevoerd worden.


11.4 Biodiversiteit

Leemten in kennis

Vismigratie

De leemten in de kennis omtrent het onderzoek naar de impact van de aanleg en in werking stelling van de pomp/WKC installaties manifesteren zich op volgende vlakken:

Gegevens omtrent de geïnduceerde directe of indirecte mortaliteit van de installaties

De exacte oorzaak en gedetailleerde gegevens over het gebruik van het Albertkanaal door vooral afwaarts migrerende vissoorten. Hoe zullen populaties zich herstellen en op welke manier zal het gebruik van het Albertkanaal als migratieroute in de toekomst veranderen?

Het succes en de trends in de opwaartse trek van vissen vanuit de Schelde naar de Antwerpse havendokken en naar het Albertkanaal

De toekomstige ontwikkeling van de palingpopulatie die steeds meer achteruit gaat.

De impact op kelten is vergelijkbaar met de impact op schieraal. Aangezien het om populaties in herstel gaat, zijn hierover amper gegevens bekend.

Wetenschappelijke gegevens over onderwatergeluid, zodat het effect ervan op de vertragingsschade beoordeeld kan worden.

De voordelen en de efficiëntie van het gebruik van valse schuttingen via de sluizen en hun impact op zowel residente als migrerende vissoorten.

De effectiviteit van de voorgestelde maatregelen voor visafwering.

De impact van de manier van werking van de installaties tijdens de migratie verandert natuurlijk. Indien de migratieperiode samenvalt met een droge periode is de kans groot dat de installatie als pomp werkt en dat de impact op vismigratie anders is dan als de installatie als turbine werkt. Er kan echter van uitgegaan worden dat de migratie meestal samenvalt met periodes van hoge afvoer waarbij de installaties als turbines ingezet kunnen worden. Dit samenvallen, is echter niet gegarandeerd.

Algemeen dient nogmaals benadrukt dat door het gebrek aan voldoende gegevens over de aard, de aantallen en het gedrag van de aanwezige en migrerende vissen in het Albertkanaal er uiteindelijk een eerder kwalitatief beoordelingskader voor vismigratie is toegepast (dat echter wel geschikt was om de globale effecten op vismigratie te kunnen beoordelen en om gepaste maatregelen en verdere monitoring voor te stellen).

Overige aspecten biodiversiteit

Voor een heel aantal effecten ontbreekt een onderbouwde dosis-effectrelatie. Hierbij kunnen we bijvoorbeeld denken aan de wijziging in geluidsniveaus, aan lichthinder en aan visuele verstoring. Daardoor is het niet mogelijk de effecten gedetailleerd te analyseren of correct in te schatten.

Wegens de complexiteit van de biotische omgeving is het niet altijd mogelijk een soortgerichte benadering te hanteren. In het studiegebied komen namelijk zoveel verschillende habitats voor, dient men rekening te houden met interfererende verstoringsbronnen en spelen ook populatiefluctuaties een belangrijke rol. Om deze redenen is de evolutie van populaties moeilijk in te schatten en kunnen de effecten op soortniveau niet steeds bepaald worden.

Monitoring

Vismigratie

Monitoring aan de bestaande en nieuwe installaties is nodig om enerzijds na te gaan of de maatregelen voor visafwering effectief zijn en om anderzijds te onderzoeken of de vismigratie stroomop- en stroomafwaarts mogelijk wordt gemaakt door de getroffen milderende maatregelen.


Overige aspecten biodiversiteit

Indien de nodige milderende maatregelen genomen worden, zoals eerder besproken, zal het voor de overige aspecten van biodiversiteit niet nodig zijn aan monitoring te doen.

11.5 Landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie

Leemten in kennis

De belangrijkste leemte in de kennis binnen deze discipline betreft de potentiële aanwezigheid van nog onontdekte archeologische waarden in het studiegebied. De bodem in het projectgebied is reeds verstoord, wat de kans verkleint dat hier gave archeologische waarden voorkomen. De inpassing van archeologisch onderzoek in de werken (via de archeologienota) kan tegemoet komen aan deze onzekerheid.

Verder is er onzekerheid over de grootte van de invloedssfeer van de bemaling in Genk. Dit is binnen deze discipline vooral belangrijk met het oog op degradatie (aantasting door zuurstof) van gekende of nog onontdekte archeologische waarden. Het kan echter ook van tel zijn voor de landschapsecologische effecten, via standplaatsverdroging.

Monitoring

Er wordt geen monitoring voorgesteld in het kader van de discipline landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie.

11.6 Mens – ruimtelijke en verkeersaspecten

Leemten in kennis

Ondanks het ontbreken van verkeerstellingen ter hoogte van de sluiscomplexen is uit terreinwaarnemingen en op basis van gegevens van de betrokken gemeenten, de impact van de werken op de verkeersleefbaarheid op voldoende wijze ingeschat kunnen worden.

Monitoring

Er wordt geen monitoring voorgesteld in het kader van de discipline mens- ruimtelijke aspecten en verkeer.


GRENSOVERSCHRIJDENDE EFFECTEN

Het verdrag inzake m.e.r. in grensoverschrijdend verband werd op 25 februari 1991 aangenomen te Espoo (Finland) en ondertekend door de Europese Gemeenschap. De doelstellingen van het verdrag van Espoo zijn dezelfde als van milieueffectrapportage in het algemeen, zij het dat vooral de nadruk wordt gelegd op de voorkoming, beperking en beheersing van belangrijke nadelige grensoverschrijdende milieueffecten van voorgenomen activiteiten. Op 9 juni 1999 (B.S. 31/12/1999) heeft België via de ‘wet houdende instemming met het Verdrag inzake milieueffectrapportage in grensoverschrijdend verband, gedaan te Espoo op 25/02/1991’ het verdrag bekrachtigd. Verder kan er inzake (gewest)grensoverschrijdende milieueffecten ook verwezen worden naar het samenwerkingsakkoord van 4 juli 1994 tussen het Vlaams Gewest, het Waals Gewest en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, en de Europese richtlijn van 27 juni 1985 betreffende de milieueffectbeoordeling van bepaalde openbare en particuliere projecten (85/337EEG), gewijzigd door de richtlijn 97/11/EG van de Raad van 3 maart 1997. Tot slot verwijzen we naar de bepalingen omtrent grensoverschrijdende effecten die zijn opgenomen in het MER/VR-decreet, waarbij wordt aangegeven dat de kennisgeving en het MER in voorkomend geval de gegevens bevatten die de administratie nodig heeft voor het aanvangen van de grensoverschrijdende informatie-uitwisseling. Als het plan of project aanzienlijke effecten kan hebben voor mens of milieu in andere lidstaten van de Europese Unie en/of verdragspartijen bij het Verdrag inzake milieueffectrapportage in grensoverschrijdend verband ondertekend in Espoo op 25 februari 1991 en/of in andere gewesten of als de bevoegde autoriteiten van deze lidstaten, verdragspartijen en/of gewesten daarom verzoeken, bezorgt de administratie de nodige informatie28 aan de bevoegde autoriteiten van de betrokken lidstaten, verdragspartijen en/of gewesten.

Het geplande project is volledig op Vlaams grondgebied gelegen. Het projectgebied bevindt zich op grondgebied van de gemeenten Diepenbeek en Genk en bevindt zich op meer dan 13 km afstand van de Nederlandse grens (het dichtstbijzijnde sluizencomplex te Genk). Significante grensoverschrijdende negatieve effecten ten gevolge van de aanleg en exploitatie van het project worden niet verwacht. Nederland dient niet geïnformeerd te worden over eventuele milieueffecten.

28 1) Een afschrift van de volledig verklaarde kennisgeving; 2) Een beschrijving van de rapportageprocedure die op het voorgenomen plan van toepassing is; 3) een aanduiding van de vergunningsplicht waaraan het voorgenomen plan is onderworpen en een beschrijving van het doel ervan alsook van de toepasselijke vergunningsprocedure(s).


INTEGRATIE EN EINDSYNTHESE Om de scheepvaart in periodes van laag water te kunnen garanderen is uit onderzoek gebleken dat het inzetten van pompinstallaties die het afwaartse water opnieuw naar een hoger gelegen pand kunnen pompen de beste oplossing is. Door die pompinstallaties ook als turbines uit te voeren kan in periodes van voldoende waterafvoer energie opgewekt worden door het water te turbineren. Het project dat in voorliggend MER op zijn milieueffecten beoordeeld is, is de bouw en werking van pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen van het Albertkanaal te Diepenbeek en Genk.

Globaal beschouwd zal de bouw en het gebruik van de pompinstallaties en waterkrachtcentrales op het Albertkanaal te Diepenbeek en Genk een aantal al dan niet tijdelijke effecten op de omgeving veroorzaken. Belangrijkste (negatieve) effecten naast de tijdelijke hinder door het werfgebeuren (geluid, verkeer, omleidingen) zijn de impact op het visbestand (mortaliteit) en het verlies aan bepaalde natuurwaarden op de oever. Positieve effecten zijn in de eerste plaats te verwachten omdat de projectdoelstellingen gerealiseerd worden (garantie scheepvaart en energieopwekking) en vergroten mogelijkheid afwaartse vismigratie.

Het Maasafvoerverdrag vrijwaart het natuursysteem van de Grensmaas. Door het inzetten van pompen kan Vlaanderen voldoen aan het Maasafvoerverdrag én tegelijk scheepvaart garanderen.

Het enige knelpunt vormt nog de impact van het project op vissen. Het ontwerp van de installaties kan niet aangepast worden omwille van het grote hoogteverschil en de beperkt beschikbare fysieke ruimte. Wel kunnen nog bijkomende maatregelen genomen worden om de mortaliteit te beperken (visafweersystemen) en de vismigratie te vergroten (o.a. aalgoot en valse schuttingen). Het lijkt opportuun om deze milderende maatregelen op heel korte termijn te implementeren bij de bestaande installaties en te monitoren. Op die manier worden de maatregelen getest op hun efficiëntie en kunnen tegen de tijd dat de nieuwe installaties gerealiseerd worden, de nieuwe inzichten gebruikt worden om de maatregelen bij de nieuwe installaties te optimaliseren/bij te stellen.

Het project blijkt aanvaardbaar te zijn voor mens en milieu, op voorwaarde dat aan de geldende wettelijke normen en richtlijnen wordt voldaan en dat de mildering en monitoring voorgesteld in dit MER wordt toegepast en opgevolgd.


BIJLAGEN


BIJLAGE 1. VERKLARENDE WOORDENLIJST

abiotisch: behorende tot de niet-levende natuur (lucht, water, bodem)

alternatief: een andere keuzemogelijkheid, beantwoordend aan de doelstellingen van het project, omvattende: doelstellings-, locatie- en uitvoeringsalternatief

anadroom: vissen die vanuit zee de rivieren (zoet water) optrekken om zich voort te planten.

autonome evolutie: een autonome ontwikkeling van een studiegebied is de ontwikkeling die dit gebied zou doormaken zonder gestuurde beïnvloeding van buitenaf.

basiskwaliteit: kwaliteit van het oppervlaktewater waarbij de normale evenwichtige ontwikkeling van het biologisch leven hersteld wordt of, waar aanwezig, gehandhaafd blijft

belevingswaarde: de manier waarop het landschap ervaren wordt

bemaling: afpomping van water om het grondwaterniveau plaatselijk te verlagen zodat funderingswerken in droge grond kunnen uitgevoerd worden

beoordelingsperiode : een tijdsinterval waarin een dag wordt verdeeld door de toetsing van de trillingsterkte aan de streefwaarden

bevaarbare waterlopen: de waterlopen opgenomen in het Koninklijk Besluit van 5 oktober 1992 tot vaststelling van de lijst van de waterwegen en hun aanhorigheden, overgedragen van de Staat aan het Vlaams Gewest

biotisch: van de levende natuur

bodem: het vaste deel van de aarde met inbegrip van het grondwater en de organismen die zich erin bevinden

bodemsanering: het wegnemen, behandelen, afschermen, neutraliseren, immobiliseren of isoleren van bodemverontreiniging

bodemsaneringsnorm: een niveau van bodemverontreiniging bij overschrijding waarvan ernstige nadelige effecten kunnen optreden voor de mens of het milieu, gelet op de kenmerken en de functies die deze vervuld

bodemverontreiniging: de aanwezigheid van stoffen of organismen, veroorzaakt door menselijke activiteiten, op of in gronden, die de kwaliteit van de bodem op directe of indirecte wijze nadelig (kunnen) beïnvloeden

curatief: gericht op herstel van reeds verstoorde waarden

dB : decibel, is de eenheid van een logaritmische grootheid

dB / dB (A) : een meetmicrofoon is even gevoelig voor alle frequenties (dB), het menselijk oor is minder gevoelig bij hoge en lage frequenties – de gevoeligheid van het menselijk oor wordt opgenomen in een wegingskurve (A-weging) van het geluid (dB(A)

debiet: hoeveelheid doorstromend medium (vloeistof of gas) per tijdseenheid

deelingreep: onderdeel van een ingreep, waarvoor afzonderlijke effecten kunnen aangegeven worden

direct effect: een rechtstreeks milieu-effect als gevolg van een deelingreep

discipline: milieu-aspect dat in het kader van een milieu-effectrapportage onderzocht wordt

diversiteit: het aantal soorten dat op een bepaald oppervlak voorkomt

ecosysteem: samenhangend geheel van elkaar onderling beïnvloedende planten, dieren, mensen en omgeving in een bepaald gebied

effect: verandering in het abiotische milieu ten gevolge van (voornamelijk) antropogene activiteiten

effectbeoordeling: waarde-oordeel van de effecten die optreden ten gevolge van een geplande situatie uitgedrukt in kwalitatieve of kwantitatieve termen, zodanig dat de besluitvormer en de bevolking zich objectief kunnen inlichten over de ernst van de effecten


effectvoorspelling: beschrijving van een toekomstige situatie rekening houdend met de aanleg, de exploitatie, de nabestemming en de afbraak van de geplande activiteit

emissie : uitstoot, elke inbreng op rechtstreekse of onrechtstreekse wijze door de mens van verontreinigingsfactoren in de atmosfeer, de bodem of het water

exploitatie : uitbating, gebruik

fauna: de dierenwereld

flora: de plantenwereld

geluid: trillingen in de lucht die waarneembaar zijn voor het menselijk gehoor

geologie: de wetenschap van de bouw en de ontwikkelingsgeschiedenis van de aardkorst en van de processen die zich erin afspelen

geplande situatie: toestand van het studiegebied tijdens en na de uitvoering van het geplande project

gestuurde ontwikkeling: tegenover de autonome ontwikkeling staan door de overheid gestuurde en beïnvloede ontwikkelingen. Deze kunnen uiteraard zeer divers zijn en afhankelijk van beleidsvoornemens, plannen en programma’s.

grondwater: water onder het grondoppervlak, meestal beperkt tot water onder de grondwaterspiegel

hinderafstand : de afstand tussen bron en ontvanger (mens of fauna) waarbij geluid als hinderlijk of verstorend wordt beschouwd volgens de grenswaarden van de normering

indirect effect: onrechtstreeks milieu-effect ten gevolge van een direct effect of in hogere orde ten gevolge van een ander indirect effect

ingreep-effectenschema: schema of netwerk dat de relatie tussen de milieueffecten onderling en met de afgeleide ingrepen van de activiteit aanduidt

ingreep: onderdeel van een activiteit

initiatiefnemer: degene (privaat- of publiekrechtelijk rechtspersoon) die een bepaald project wil ondernemen en daarover een besluit vraagt

in situ : ter plaatse

intensiteit : aantal passages per tijdseenheid of -periode

katadroom: vissen die paaien in zee en waarvan de juvenielen in zoet water opgroeien

kennisgevingsdossier: het kennisgevingsdossier vormt de eerste procedurele stap in de opmaak van een MER in Vlaanderen. Via de publieke terinzagelegging van dit dossier krijgen belangrijke actoren en het brede publiek de mogelijkheid om opmerkingen te maken over de toegepaste methoden en de te onderzoeken effecten, de alternatieven en de maatregelen met betrekking tot het milieu. Het kennisgevingsdossier ligt ter inzage bij de Dienst Mer en in de betrokken gemeente(n).

LAeq,T : het A-gewogen equivalent geluidsniveau is een maat voor het beschouwde fluctuerende geluid. De

discontinue geluidsbelasting gedurende een periode T wordt omgerekend naar het niveau van een continu geluid met dezelfde geluidsbelasting.

LA95,T: het A-gewogen geluidsdrukniveau dat gedurende 95 % van de observatieperiode T wordt overschreden. Het is een maat voor het overwegend heersende achtergrondgeluidsniveau.

landschap: het waarneembare deel van de aarde, dat wordt bepaald door de onderlinge samenhang en wederzijdse beïnvloeding van de factoren klimaat, reliëf, water, bodem (abiotische factoren), flora en fauna (biotische factoren), alsmede het menselijk handelen (antropogene factoren)

LDEN: jaargemiddelde waarde van de geluidsbelasting op een welbepaalde plaats. De indicator steunt op een gemiddeld A-gewogen dag-, avond- en nachtniveau in dB.

meetduur : de totale duur van een periode gedurende dewelke het geluid effectief wordt gemeten

meetperiode : niet noodzakelijk aaneengesloten periode die meerdere meetduren kan omvatten


meetpunt : positie waar een trillingsgrootheid (versnelling, snelheid, verplaatsing) wordt gemeten

milderende maatregel : maatregelen die voorgesteld worden om nadelige milieueffecten van het geplande project te vermijden, te beperken en zoveel mogelijk te verhelpen

milieu : de fysieke, niet-levende en levende omgeving van de mens waarmee deze in een dynamische en wederkerige relatie staat

milieueffectrapportage : de procedure waarbij een rapport wordt opgesteld dat dient als hulpmiddel bij de besluitvorming rond een voorgenomen actie die belangrijke gevolgen kan hebben voor het milieu. Het milieueffectrapport dient de te verwachten gevolgen voor het milieu en de mogelijke alternatieven te analyseren en te evalueren

milieukwaliteitsnormen : om een akoestische kwalitatieve omgeving te garanderen werden, in de wettekst Vlarem II, richtwaarden vastgelegd als bovengrens voor het niveau van het omgevingsgeluid dat 95 % van de tijd wordt overschreden

natuur: het geheel van ecosystemen, flora, vegetatie en fauna

omgevingsgeluid : geluid op een gegeven plaats en op een gegeven ogenblik

onbevaarbare waterlopen: de waterlopen die door de regering niet in het KB van 5 oktober 1992 zijn opgenomen (niet als bevaarbare waterlopen worden gerangschikt) vanaf hun punt van oorsprong of van klassering, namelijk vanaf het punt waarop zij een deelbekken van meer dan 100 ha bezitten (Wet Onbevaarbare waterlopen)

ontwikkelingsscenario: beschrijft de evolutie van het studiegebied in de toekomst, rekening houdend met de autonome evolutie van het gebied en met de evolutie onder invloed van plannen en beleidsopties. Deze scenario’s dienen beschreven te worden ter aanvulling van de referentiesituatie, indien er redenen zijn om aan te nemen dat deze toestand in de toekomst ingrijpend kan veranderen. Deze veranderingen kunnen onder impuls geschieden van zowel de autonome ontwikkeling als door de mens gestuurde ontwikkelingen.

oorspronkelijk omgevingsgeluid : omgevingsgeluid dat aanwezig is vóór het exploiteren of veranderen van een inrichting

polluent: verontreinigende stof

pomp (in toepassing binnen dit project): Machine opgesteld aan de sluizen op het kanaal, die kanaalwater verplaatst in stroomopwaartse richting (van lager gelegen kanaalpand naar hoger gelegen kanaalpand)

populatie: planten of dieren van één soort die met elkaar een bepaald milieu in een bepaald gebied bewonen

profiel: eigenschap van de bodem die bepaald wordt door een opeenvolging van lagen in de diepte, gekenmerkt door een eigen textuur, structuur, kleur,... en die ontstaat als gevolg van de inwerking van klimaat en biologische factoren

projectgebied: het gebied waarin een voorgenomen activiteit gepland is

recreatie: alle vormen van gedrag gericht op ontspanning in de vrije tijd met een maximale duur van één dag. Deze activiteiten kunnen plaatsvinden binnen of buiten de eigen woning of woonomgeving

referentiesituatie : de toestand van het studiegebied, waarnaar gerefereerd wordt in functie van de effectvoorspelling, omvattende: de huidige, gewijzigde en de wenselijke situatie

reikwijdte : de te beschouwen aspecten van het milieu in de m.e.r.

sanering : gezond maken, verontreiniging wegnemen, immobiliseren of isoleren

schutdebiet: debiet dat gebruikt wordt ten behoeve van de versassing van schepen

schutten: met een schip door een sluis varen, of het door een sluis laten varen. Een schutsluis heeft ruimte voor een beperkt aantal vaartuigen.

secundair effect: milieueffect veroorzaakt door een activiteit, die een gevolg is van het geplande project


significantie: het kenmerk van een effect dat de graad van invloed op de besluitvorming bepaald, uitdrukking van de ernst van een effect door het invoeren van een uniforme waarderingsschaal

simulatiemodel : een wetenschappelijk onderbouwde en gewoonlijk in computerdatastructuren gebouwde nabootsing van een deel van de werkelijkheid om te kunnen onderzoeken. Simulatiemodellen worden dikwijls gebruikt in situaties, waarin men zich afvraagt wat het effect is van bepaalde ingrepen in de werkelijkheid, maar het doen van de ingreep zelf niet mogelijk of gewenst is

structuur (bodem): eigenschap van de bodem die bepaald wordt door de samenhang tussen de bestanddelen van de bodem groepen van korrels, humus,...)

structuurkenmerken: eigenschappen die de morfologisch variatie van een waterloop beschrijven zoals het meanderend verloop, het stroom-kuilenpatroon en de aan- of afwezigheid van holle oevers

studiegebied: het gebied dat bestudeerd wordt in functie van het vaststellen van de milieueffecten en afhankelijk is van de invloedssfeer van de milieueffecten

textuur (bodem): eigenschap van de bodem die bepaald wordt door de grootte van de bodemkorrels. De bodem wordt op basis van de textuur ingedeeld in de klassen: zand, lemig zand, licht zandleem, leem, klei en zware klei

turbine: machine die de stromingsenergie van een vloeistof of gas omzet in mechanische energie door middel van een roterend schoepensysteem, deze mechanische energie kan gebruikt worden om een andere machine of een elektrische generator aan te drijven

turbineerbaar debiet: debiet dat gebruikt kan worden door een turbine, om groene stroom op te wekken

tapdebiet: debiet dat te allen tijde wordt doorgelaten via de omloopriolen van de sluiscomplexen. Dit debiet wordt niet gebruikt door de scheepvaart zelf maar is noodzakelijk om de industriële activiteiten, agrarische activiteiten, de ruwwaterbron voor drinkwaterproductie, of voeding van natuurgebieden, … te garanderen.

valse schutting: het openen van een sluis echter niet ten behoeve van de scheepvaart

vegetatie: ruimtelijke massa van plantenindividuen, in samenhang met de plaats waarin zij groeien en in de rangschikking die zij spontaan en door onderlinge concurrentie hebben ingenomen

verwijdering: de vernietiging en definitieve opslag op of in de bodem en de hierop gerichte handelingen evenals de handelingen die als dusdanig worden bepaald door de Vlaamse regering overeenkomstig de geldende Europese voorschriften

vismigratie: de verplaatsing van vissen van de ene habitat naar de andere, die functioneel is voor overleving van de soort

waterbodem: de bodem van een oppervlaktewaterlichaam die altijd of een groot gedeelte van het jaar onder water staat

waterkrachtcentrale (WKC) of hydraulische centrale: een elektriciteitscentrale die stromend of neerstortend water (stroomafwaartse richting) gebruikt om een turbine in beweging te brengen. De kinetische energie van de turbine wordt via een generator omgezet in elektrische energie. De turbine-as is met de as van een generator verbonden. In de generator ontstaat door het ronddraaien van een rotor elektriciteit.

wegverkeerslawaai : een component van het omgevingsgeluid die kan worden toegeschreven aan het wegverkeer

zand: de minerale fractie groter dan 63 μm


BIJLAGE 2. LITERATUURLIJST

Adviesbureau Peutz & Associés B.V (1988) LA-HR-02-10 Geluid van machines voor grondverzet, wegenbouw en bouwactiviteiten. in opdracht van het Ministerie van Sociale zaken en Werkgelegenheden.

AGIV – Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen, http://geo-vlaanderen.agiv.be/geo-vlaanderen/dhm/

AGIV – Landschapsatlas, http://geo-vlaanderen.agiv.be/geo-vlaanderen/landschapsatlas/

Antrop, M. & Van Damme, S. (1995), Landschapszorg in Vlaanderen: onderzoek naar criteria en wenselijkheden voor een ruimtelijk beleid met betrekking tot cultuurhistorische en esthetische waarden van de landschappen in Vlaanderen. Studie uitgevoerd in opdracht van de heer Johan Sauwens, Vlaamse minister bevoegd voor Monumenten en Landschappen.

Antrop, M., Van Eetvelde, V., Janssens, J., Martens, I. & Van Damme, S. (2002), Traditionele landschappen van het Vlaamse Gewest.

Baeyens, R., Pauwels, I. & Coeck, J. (2016). Monitoring van de effecten van de pompinstallatie en waterkrachtcentrale te Ham op het visbestand in het Albertkanaal. Voortgangsverslag oktober 2016.

Baeyens, R., Pauwels, I. & Coeck, J. (2017) Monitoring van de effecten van de pompinstallatie en waterkrachtcentrale te Ham op het visbestand in het Albertkanaal. Voorlopige analyse van de visfauna-gegevens in functie van de aanleg van viswering. Voortgangsverslag februari 2017. Onderzoek in opdracht van NV De Scheepvaart, 22 p.

Baetens, J., Van Eerdenbrugh, K., Meire, P. & Mostaert, F., (2005) Watersysteem van het Albertkanaal en de Kempische kanalen. Inventarisatie voor de opmaak van zoetwaterstrategieën. Rapport Mod. 720/4

Broothaers, L. (1995), Geologie van Vlaanderen: een schets. Uitgegeven door het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie.

Buysse, D., Vlietinck, K., Martens, S. (2001) Onderzoek naar vismigratie in de ringvaart aan de sluis van Evergem.[IN.R.2003.6]. Rapporten van het instituut voor natuurbehoud, 2003(6). Instituut voorNatuurbehoud: Brussel : Belgium. ISBN 90-403-0167-0. 131 pp.

Buysse, D., Martens, S., Baeyens, R., Coeck, J. (2004) Onderzoek naar de migratie van vissen tussen boven-zeeschelde en bovenschelde. Rapporten van het instituut voor natuurbehoud, 2004(02). Instituut voor Natuurbehoud: Brussel : Belgium. ISBN 90-403-0198-0. 94 pp.

Coeck J., Vandelannoote A. en Yseboodt R. (1991) Visdoorgangen voor laaglandbeken, Werking, bouw, evaluatie. Instituut voor Natuurbehoud, Rapport I.N.A.91.28.

Den Hertog (2006) Fish Migration in the Dutch Coast. An assessment on species abundance and possibilities for upstream migration on five locations. EUCC – The Coastal Union / University Leiden.

Denis P. (2008). Geologie van Limburg, http://www.leefmilieutongeren.be/Map-pdf/GeologieLimburg.pdf

Everaert J. (2012) Advies over de inplanting van windturbines op het industriegebied Genk Zuid. INBO.A.2012.105, 11 p.

Everaert J. (2008). Effecten van windturbines op de fauna in Vlaanderen: onderzoeksresultaten, discussie en aanbevelingen. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, INBO.R.2008.44. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek.

Everaert J., Devos K., Kuijken E. (2003) Vogelconcentraties en vliegbewegingen in Vlaanderen – Beleidsondersteunende Vogelatlas – Achtergrondinformatie voor de interpretatie; Rapport van het Instituut voor Natuurbehoud 2003.2, Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek.

Everaert J., Peymen J. & van Straaten D. (2011). Risico's voor vogels en vleermuizen bij geplande windturbines in Vlaanderen. Dynamisch beslissingsondersteunend instrument. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, INBO.R.2011.32. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO).

FAO, ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/010/y4454e/y4454e02.pdf


Froese, R. and D. Pauly. (2008) FishBase World Wide Web electronic publication., www.fishbase.org, version (04/2008)

Habex, J. & Reulens, K. (2007) Genk – gisteren en vandaag. Geschiedenis in een notendop. Uitgegeven door de Dienst Cultuur van de Stad Genk.

Hubrechts, L., Patyn, J., Bronders, J., Refsgaard, A., Basberg, L., Larssen, O., Vlieghe, C., Buysse, M. en Feyen, J. (2003) Ontwikkeling van een modelleringsomgeving voor drinkwaterwinningen. Tijdschrift Water, juli 2003.

http://www.waterwereld.nu/limnology4.php

IMDC (2008) Technische Voorstudie MER Pompinstallaties en WKC Albertkanaal – Rapport voor nv De Scheepvaart

Janssens, L. (2007) “Kempens karakter”: samen werken aan erfgoed in de Kempen. Intentienota erfgoedconvenant. Stad Herentals, gemeente Lille, gemeente Olen, gemeente Nijlen, gemeente Herenthout, gemeente Grobbendonk, gemeente Vorselaar.

Keevin, T.M., B.L. Johnson, E.A. Laux, T.B. Miller, P. Slattery (2005) Adult fish mortality during lockage of commercial navigation traffic at lock and dam 25, Upper Mississipi River. Interim report for Upper Mississippi River Water system navigation study, ENV Report 58.

Kemper, J. & Vis, H. (2010) Sonaronderzoek naar het visbestand in het Albertkanaal in het Vlaamse Gewest. zomer 2010. VisAdvies BV, Nieuwegein. Projectnummer VA2010_21, 11 p.

Kibel, P. (2007) – Fish monitoring and live fish trials. Ritz Atro Archimedes Screw turbine, River Dart. FISHTEK Consulting report for Mann Power Consulting Ltd. Phase 1 report.

Kibel, P. (2008) – Archimedes screw turbine fisheries assessment. Phase II: Eels and Kelts. FISHTEK Consulting report for Mann Power Consulting Ltd.

McNabb, C.D., C. R. Liston en S. M. Borthwick (2003) Passage of Juvenile Chinook Salmon and Other Fish Species through Archimedes Lifts and a Hidrostal Pump at Red Bluff, California. Transactions of the American Fisheries Society 132, pp. 326–334.

Monden S., De Charleroy D., Coeck J., Van Liefferinge C. en Vandenabeele P. (2000) Voorstel tot implementatie van de Benelux Beschikking inzake vismigratie in het Vlaamse beleid Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer, IBW.Wb.VR.2000.80 Instituut voor Natuurbehoud, IN.R.2000.8

Monden S., Van Liefferinge C., Vandenauweele I., Simoens I., Beyens J., Denayer B., Yseboodt R., Meire P. & De charleroy D. (2001) Databank vismigratieknelpunten op prioritaire waterlopen in het Vlaamse Gewest. IBW-UIA databank, http://vismigratie.instnat.be.

nv De Scheepvaart, http://www.descheepvaart.be

nv De Scheepvaart (2007) Pompinstallaties en waterkrachtcentrales Albertkanaal. Startnota. Bijlage bij Bestek nr. DSE/07-15 voor het MER voor de bouw van pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen van het Albertkanaal.

Oud-Limburg.be, http://www.oud-limburg.be

Philippart, J.C., Rimbaud G., Neus Y, Ovidio M., Sonny D., Darimont M., Micha J.C., Malbrouck C., Foisson P. (2007) Etude télémétrique prioritaire du comportement de dévalaison des saumoneaux dans le résau hydraulique à Liège, avec entrée ou non dans le canal Albert. Rapport pour le Ministère de la Région Wallonne, Action 1.

Quak J. (1994) Klassificatie en typering van de visstand in het stromend water. Uit: Vismigratie, visgeleiding en vispassages in Nederland (ed. Raat A.J.P.), Organisatie ter verbetering van de binnenvisserij, Niewegein, Nederland, 279 p.

Raat A.J.P. (1994) Aspecten van vismigratie in zoet water in Nederland. Uit: Vismigratie, visgeleiding en vispassages in Nederland (ed. Raat A.J.P.), Organisatie ter verbetering van de binnenvisserij, Niewegein, Nederland, 279 p.


Reijnen, M.J.S.M., Veenbaas, G. & Foppen, R.P.B. (1991) Het voorspellen van het effect van snelverkeer op broedvogelpopulaties. Rijkswaterstaat Dienst Weg- en Waterbouwkunde, DLO-Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek

Resource Analysis (2001) Studie naar waterkrachtpotenties

Resource Analysis & IMDC (2006) Opmaak van laagwaterstrategieën voor het Albertkanaal en de Kempische kanalen - Economische analyse – Rapport voor Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Departement Leefmilieu en Infrastructuur, Administratie Waterwegen en Zeewezen, Afdeling Waterbouwkundig Laboratorium en Hydrologisch onderzoek

Späh, H. (2001) – Fishery-biological opinion on the fish compatibility of the patented hydraulic screw from RITZ-ATRO Pumpwerksbau GmbH. For Ritz-Atro.

Tauw (2016) Onderzoek naar het visbestand in het Albertkanaal 2012-2015. Rapport Tauw R003-1209465EYV-wga-V03-NL, 96 p.

Technum-Resource Analysis-IMDC (2009) Project-Milieueffectenrapport voor de bouw en werking van pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen van het Albertkanaal. Rapport 43-60720–5226-503-018-02, 539 p.

Therrien, J. & Bourgeios, G. (2000) – Fish passage at small hydro sites. Report by Genivar Consulting Group Inc. for CANMET Energy Technology Centre, Ottawa, 114p.

Van Daele, T. Batelaan, O. & De Smedt, F. (2000) Ontwerp van ecosysteemvisie voor de vallei van de Zwarte Beek. Deelrapport Hydrologische systeemmodellering. Onderzoekopdracht MINA/105/9803. Studie in opdracht van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer Afdeling Natuur. Vakgroep hydrologie en waterbouwkunde, Vrije Universiteit Brussel, 59 p.

Van Liefferinge, C., Jacobs, B., Kroes, M., Monden, S., Martens, K., Vriese, F.T., Kemper, J., Van Erdeghem, D. & Meire, P. (2004). Handleiding voor het saneren van vismigratieknelpunten. Handboek voor het herstel van vrije vismigratie in Nederland en Vlaanderen. Rapport Universiteit Antwerpen i.s.m. Soresma en Organisatie ter verbetering van de Binnenvisserij in opdracht van Aminal, Afdeling Water. Rapportnummer : ECOBE 03-R52.

Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed, http://www.vioe.be

VLAREM I-II

Vriese, F.T., Buijse, A.D., Bijstra, D., Bakker, H., van den Berg, M. & Breukelaar, A.W. (2013) Voorstel voor een toetsingskader voor waterkrachtcentrales (WKC’s) in Nederlandse Rijkswateren. In opdracht van: Rijkswaterstaat Water, Verkeer en Leefomgeving. Rapportnummer: 20130475/03, 52 p.

Winter, H.V. (2007) A fisheye view on fishways. PhD Thesis, Wageningen University, The Netherlands.

Wouters, L. & Vandenberghe, N. (1994). Geologie van de Kempen. Niras. 208 p.


BIJLAGE 3. KEUZE VAN POMP- EN TURBINETYPE

In het MER uit 2009 was een vergelijking gemaakt tussen verschillende types gecombineerde pompen waterkrachtcentrales.

Definities

Voor een goed begrip worden voorafgaandelijk een aantal definities gegeven in verband met pompen en waterkrachtcentrales en hun alternatieve uitvoeringsvarianten in het geval van voorliggend project.

Pomp (in toepassing binnen dit project): Machine opgesteld aan de sluizen op het kanaal, die kanaalwater verplaatst in stroomopwaartse richting (van lager gelegen kanaalpand naar hoger gelegen kanaalpand). Deze pomp kan uitgevoerd zijn als een hydraulische schroef (of een Archimedesschroef) of als een turbopomp (i.c. een centrifugaalpomp of een axiaalpomp).

Hydraulische schroef (of Archimedesschroef of vijzel): de waterverplaatsing is het gevolg van de draaiende beweging van een spiraalvormige schroef in een mantel. De schroef heeft een speciale vorm, zodat het water in een ronde omgang van de schroef niet kan teruglopen naar beneden.

Turbopompen functioneren op basis van een ronddraaiend schoepensysteem, een typisch voorbeeld is de centrifugaalpomp.

Een centrifugaalpomp bestaat in zijn eenvoudigste vorm uit een waaier die in een pomphuis kan ronddraaien. De vloeistof wordt door de waaier in een centrifugale beweging naar de uitgang van het pomphuis geduwd.

Bij een axiaalpomp (of schroefpomp) stroomt de vloeistof in axiale richting door de waaier.

Waterkrachtcentrale of hydraulische centrale: een elektriciteitscentrale die stromend of neerstortend water (stroomafwaartse richting) gebruikt om een turbine in beweging te brengen. De kinetische energie van de turbine wordt via een generator omgezet in elektrische energie. De turbine-as is met de as van een generator verbonden. In de generator ontstaat door het ronddraaien van een rotor elektriciteit.

Een turbine is een turbomachine die de stromingsenergie van een fluïdum (vloeistof of gas) omzet in mechanische energie door middel van een roterend schoepensysteem. Deze mechanische energie wordt in geval van een elektrische centrale gebruikt worden om elektrische generator aan te drijven. Een eenvoudige turbine bestaat slechts uit één rotor met schoepen, die zorgen voor energieuitwisseling met de stroming.

In het geval van een hydraulische schroef fungeert de hydraulische schroef als turbine.

In het geval van een turbopomp fungeert de waaier en as van de pomp als de turbine.

In het gegeven project worden de pompen de waterkrachtcentrale-werking gecombineerd in één installatie.

A - reservoir, B - krachtcentrale, C - turbine, D - generator, E - inlaat, F - leiding, G – hoogspannings-kabels, H - kanaal

Figuur 14-1 Schematische voorstelling van een waterkrachtcentrale


Een waterkrachtcentrale wordt gedimensioneerd aan de hand van het potentieel dat afhangt van de energiehoogte en het beschikbaar debiet in de waterloop, en van het benodigd vermogen. Aan de hand van het debietsregime en de energiehoogte wordt het maatgevend debiet berekend en de netto energiehoogte geschat, waarvoor een waterwiel/turbine kan gedimensioneerd worden. Waterwielen en turbines functioneren tussen bepaalde parametergrenzen om een optimaal rendement te realiseren (Müller en Kauppert, 2002). De beoogde implementatie kan geclassificeerd worden als een lage energiehoogte (kleiner dan 30 m) (Penche, 1998).

In grote lijnen kunnen 3 types van waterkrachtcentrales worden onderscheiden:

Waterwielen; Hydraulische schroeven; Turbine met behuizing rond de rotor.

Waterwielen zijn voor dit project uit te sluiten omwille van hun beperkt vermogen en de moeilijkheid om ze functioneel te combineren met de beoogde pompwerking.

Indien een combinatie van pompen waterkrachtcentrale wordt uitgevoerd, is een hydraulische schroef of een turbine met rotor en behuizing een evidente keuze. Wanneer een pomp wordt gecombineerd met een turbinewerking kan weerom een centrifugaal- of axiaalwerkende pomp/turbine worden aangewend.

Hydraulische schroef

De hydraulische schroef of Archimedesschroef kan naast het oppompen van water en bulk producten ook gebruikt worden voor het omzetten van energie. Proeven toonden aan dat een hoek van 30° optimaal rendement geeft. De toepassing van hydraulische schroeven voor waterkrachtcentrales blijkt uit proeven (o.a. Technische Universiteit van Praag) veelbelovend te zijn. Hierbij wordt de schroef zo opgesteld dat de bovenzijde lager staat dan het waterpeil waardoor het water de hydraulische schroef instroomt en door de waterdruk aangedreven wordt (zie Figuur 14-3). Verder zijn er nog twee belangrijke aanpassingen:

De hydraulische schroef is voorzien van een hefmechanisme om de positie ten opzichte van de waterlaag aan te passen. Tijdens het gebruik als pomp staat de hydraulische schroef in de hoge positie waarbij de bovenzijde van de hydraulische schroef hoger staat dan het waterpeil van het hoogste pand (Figuur 14-3a). Bij inzet van de hydraulische schroef als turbine staat de schroef in de lage positie waardoor het waterpeil in het hoogste pand hoger staat dan de instroomopening (Figuur 14-3 b) waardoor het water in de schroef loopt en deze aandrijft.

Om de hydraulische schroef visveiliger te maken, kunnen aan aantal technische aanpassingen gedaan worden.


(a)

(b)

Figuur 14-2 (a) In deze uitvoering wordt water opgepompt. (b) De hydraulische schroef ingezet als turbine (bron Fishflowinnovations).

Axiaal- of centrifugaalpomp

Conventionele pompen kunnen gebruikt worden als turbines waarbij hydraulische energie wordt omgezet in mechanische energie. De voordelen van pompen zijn dat ze overal beschikbaar makkelijk te onderhouden zijn. Het nadeel is dat er geen debietcontrolemechanisme is. Pompen kunnen als turbines werken door een instroming langs de conventionele uitlaat van de pomp te realiseren. Aangezien er geen regelmechanismen zijn, kunnen deze turbines enkel werken bij relatief constante energiehoogte en debiet (Penche, 1998).

Er moet vermeld worden dat axiaalpompen niet goedkoop zijn, waardoor het voordeel voor dit type pomp wegvalt voor gebruik als turbine (Chapallaz et al., 1992).

Visvriendelijke aanpassingen aan installaties

De mate waarin vissen een passage doorheen een turbine of waterkrachtcentrale overleven, is afhankelijk van de diameter, de hoek van de turbinebladen en de specifieke stromingspatronen van water in de turbine. Al deze parameters moeten dus, in de mate dat ze bekend zijn van de installatie, bekeken worden om elk type waterkrachtcentrale op zijn visvriendelijkheid te beoordelen.


Aanpassingen aan hydraulische schroef

Bij conventionele vijzels loopt de schroef over de volle breedte door tot aan het uiteinde van de vijzel, waardoor de eerste windingen bij elke draai door het water slaan. Deze slagen kunnen vissen verwonden en doden. Om de vijzels meer visvriendelijk te maken zijn twee aanpassingen mogelijk:

In een visveilige hydraulische schroef neemt de breedte van de schroefbladen ter hoogte van de laatste windingen af zodat de bladen teruglopen naar de buitenkant van de schroef tot ze uiteindelijk op lijken te gaan in de buis rond de hydraulische schroef. Op deze manier worden minder vissen ‘geslagen’ door de bladen, maar worden ze geleidelijker aan uit geschept samen met het water.

De tweede aanpassing in een visveilige hydraulische schroef is dat de schroef over de gehele lengte omhuld wordt. Deze omhulling draait mee in de goot, waardoor er geen ruimte meer bestaat tussen de schroef en de wand. De omhulling en de aangepaste schroefbladen zorgen ervoor dat de schroef niet langer door het water slaat en de vis niet meer beschadigd of beklemd kan raken. Een extra voordeel bij deze aanpassing is dat het rendement van de schroeven stijgt. De verklaring is dat minder water de kans krijgt weg te lekken dankzij het omhulsel.

Een derde aanpassing is toegespitst op het gecombineerd gebruiken van de hydraulische schroef als pomp en als waterkrachtcentrale. De aanpassing aan de bladen van de hydraulische schroef worden zowel aan de onderzijde als de bovenzijde voorzien (zie eerste aanpassing)

Figuur 14-3 Schets van een visvriendelijke hydraulische schroef (bron Fishflowinnovations)

Visvriendelijke turbines

Onderzoek in het kader van het “Advanced Hydropower Turbine System (AHTS) Propram” van het U.S. Department of Energy heeft geleid tot een ontwerp van hoogtechnologische milieuvriendelijke turbines (met rotor in behuizing). Het “Alden”-ontwerp is een verbeterde versie van een pompwaaier voor het transporteren van bijvoorbeeld groenten met een minimale beschadiging (Alden Research Laboratory Inc.). De turbine heeft 2 propellerbladen en heeft een centrifugale schroefvorm, waarbij elk propellerblad 360 graden rondom het centrum van de turbine draait (Figuur 14-4). Om een maximaal rendement van 90% te halen, zou de propeller een diameter van 5,25 m moeten hebben, doch deze kan kleiner worden gedimensioneerd met slechts een beperkte vermindering aan rendement (Therrien en Bourgeois, 2000). Een andere onderzoeksgroep nl. Voith Hydro Inc. Bracht verbeteringen aan aan het concept van de bestaande Kaplan- en Francis turbines. De aanpassingen bestaan uit het reduceren van de afstand (spleet) tussen waaier en huis, het toepassen van een zachte oppervlakteafwerking, enz… De visvriendelijkheid van dit systeem zal tevens beoordeeld moeten worden in de discipline Biodiversiteit.


Normaliter worden deze installatie echter ontworpen voor grotere systemen waarbij hoge debieten geturbineerd moeten worden.

Figuur 14-4 “Alden”-Ontwerp van een visvriendelijke turbine voor het AHTS program (U.S. Department

of Energy, 2001)

Ruimtelijke configuratie

Hydraulische schroef

De hydraulische schroef staat opgesteld aan het stroomafwaartse kanaalpand. De schroef is ca. 12 m lang. Het hoogste gedeelte van de schroefinstallatie (motorhuis) bevindt zich in het algemeen 15 m boven het waterpeil in het stroomafwaartse kanaalpand (waar de hydraulische schroef opgesteld staat). De hoogteligging boven het omgevende maaiveld is variabel. In een aantal gevallen wordt een doorgang voor vrachtwagens onder het betonnen uitstroomkanaal van de hydraulische schroef ingericht. Dit is nodig opdat het benedenhoofd van de sluis bereikbaar blijft.

Centrifugaal- of axiaalpomp

In principe kan een vergelijkbare opstelling worden voorzien van deze pompen als voor de hydraulische schroef. De pompen brengen het water naar een hoger gelegen omloopkanaal dat in verbinding staat met het stroomopwaartse kanaalpand. Dit type pompen moet wel in een droog pomphuis aangelegd worden waarbij de kosten van de bouw hoger kunnen oplopen dan bij de aanleg van vijzels.

Verschillen tussen de alternatieven inzake visvriendelijkheid

In het kader van de effectenbeoordeling van de pompen WKC-installaties op het Albertkanaal in het MER van 2009, werden twee situaties onderscheiden: 1. De vissen kunnen de installatie niet passeren wegens de afscherming van de inlaatconstructie (alternatief 1 en 4). De afscherming is voorzien zowel stroomopwaarts als stroomafwaarts van de constructie. 2. De vissen kunnen de installatie vlot passeren omdat deze niet afgeschermd is (alternatief 2 en 3). Het gaat echter in alternatieven 1, 2 en 3 over vijzels van een grote omvang met een lage draaisnelheid. Verwacht wordt dan ook dat in alle gevallen de mortaliteit procentueel laag zal zijn bij eventuele passage.


Alternatief 1 en 4

In zowel alternatief 1 als 4 wordt het omloopkanaal naar de turbine afgesloten voor vissen. De mogelijke technieken die hiervoor kunnen gebruikt worden, werden ter illustratie opgenomen in paragraaf 5.1.3.2. Het gaat hier voornamelijk om de fysische afscheiding van de hoofdstroom waarbij enkele belangrijke aspecten in overweging moeten genomen worden:

Het systeem moet effectief zijn en een zo groot mogelijke range van vissoorten en visgroottes tegenhouden.

Het systeem moet onderhoudsvriendelijk zijn en mag de werking van de waterkrachtcentrale zo weinig mogelijk beïnvloeden. Systemen die gevoelig zijn voor dichtslibben omdat bijvoorbeeld de maaswijdte van het scherm zeer klein is, zullen ook een effect hebben op de werking van de turbine/schroef.

De optimale locatie van dit afweersysteem is soortafhankelijk. Vissen zullen meegezogen worden in de turbine wanneer de watersnelheid hoger is dan hun maximale sprint zwemsnelheid. Het afweersysteem moet zich voor dit omslagpunt bevinden.

Het belangrijkste gegeven is dat er geen enkel systeem bestaat dat voor alle groottes van vissen 100 % effectief werkt. Maar sommige systemen werken wel voldoende efficiënt. In het kader van visvriendelijkheid van waterkrachtcentrales werd reeds een studie opgemaakt die de verschillende voor- en nadelen van de systemen tegen elkaar afweegt. Een belangrijk gegeven bij de keuzen van de uiteindelijke visgeleidingsinstallatie is het feit dat afwaarts migrerende individuen van de doelsoorten zoals de zalm en zeeforel typisch een grootte hebben van zo’n 15-20 cm. Het is belang dat deze vissoorten onbeschadigd kunnen migreren. Afhankelijk van het gekozen systeem zal er echter wel de kans bestaan dat kleinere individuen van andere soorten via het omloopkanaal in de installatie geraken. In de beoordeling wordt ervan uitgegaan dat er altijd individuen beschadigd kunnen geraken, gevoeliger zullen zijn aan predatie na passage of kunnen sterven. Omdat de Archimedesschroef dan toch visvriendelijker wordt aanzien dan de turbine, zit ook hierin een klein verschil in de beoordeling.

Alternatief 1: neutraal tot gering negatief Alternatief 4: gering negatief

Tijdens pompwerking wordt verondersteld dat de afwaarts migrerende vissen niet in de installatie zullen verzeild geraken. De enige migrerende vissoort die tijdens pompwerking ook effectief opwaarts wil migreren, is de paling. Gezien de zeer kleine grootte van de glasaaltjes, wordt ervan uitgegaan dat de impact van de pomp op deze vissen zeer klein is. De voorkeur gaat hierbij uit naar de hydraulische schroef die visvriendelijker is dan de traditionele pomp (McNabb et al, 2003).

Alternatief 1: neutraal Alternatief 4: gering negatief

Alternatief 2 en 3

In alternatief 2 en 3 is voorzien dat de pomp en WKC installaties voldoende visvriendelijk zijn om afwaartse migratie toe te laten. In de literatuur bestaan verschillende gegevens over de visvriendelijkheid van Archimedesschroeven. Belangrijke informatie wordt echter gehaald uit een zeer recent onderzoek van FISHTEK Consulting die de beschadiging en mortaliteit van een Archimedesschroef als WKC hebben uitgetest (Kibel, 2007 en Kibel 2008). Eerder onderzoek van Späh toonde reeds zeer positieve resultaten bij onderzoek naar de visvriendelijkheid van de schroeven aan (Späh, 2001).

Het onderzoek van FISHTEK consulting in Groot-Brittannië gebeurde met een niet afgeschermde hydraulische schroef waarbij vissen van verschillende grootte doorheen de schroeven passeerden. Hierna werden de vissen grondig en gedurende lange tijd onderzocht op eventuele beschadiging. Tot een rotatiesnelheid van 31rpm werden geen vissen beschadigd of gedood. Bij de vrijwillige passage van wilde smolts, werd bij 1,4% van de vissen een beschadiging van de schubben vastgesteld. Het is echter niet onwaarschijnlijk dat de vissen deze reeds op voorhand hadden en dat de impact van de schroef dus nihil is. Bovendien bleek uit het onderzoek dat de turbulentie van het water in de schroef tijdens werking zeer


laag was waardoor de desoriëntatie van de vissen tot een minimum beperkt wordt. Hierdoor zijn zij minder gevoelig aan predatie na passage van de installatie.

Het verschil tussen alternatief 2 en 3 bestaat erin dat er bij alternatief 2 enkele aanpassingen aan de schroeven gebeuren om het systeem visvriendelijker te maken. Deze aanpassingen worden ook beschreven in het FISHTEK phase I en II. Het gaat om aanpassingen van het initiële punt waar vissen de schroef binnenkomen en waar de schroef door het water snijdt. Op basis van videobeelden werd namelijk vastgesteld dat kleinere individuen hierdoor zouden kunnen beschadigd worden. Het snijvlak van de schroef kan worden aangepast en een rubberen bescherming kan zowel de schroef als de vissen verder beschermen. In alternatief 3 wordt nog verder gegaan door de mantel van de Archimedesschroef aan de schroef zelf vast te maken en de eerste windingen in de mantel te laten teruglopen29. Hierdoor ontstaat er geen snijvlak zoals er bij alternatief 2 het geval is en is de kans op beschadiging van de vissen nog kleiner.

Figuur 14-5 Illustratie van aanpassingen aan Archimedesschroef ter bevordering van visvriendelijkheid

(Bron: Fishflow Innovations).

De beoordeling van de effecten van de werking als waterkrachtcentrale zijn:

Alternatief 2: neutraal Alternatief 3: neutraal

De redenering over de visvriendelijkheid van de installatie tijdens pompwerking werd eerder toegelicht bij de beoordeling van alternatief 1 en 4. Er wordt aangenomen dat pompen met een Archimedesschroef geen significante impact heeft op glasaal.

Alternatief 2: neutraal Alternatief 3: neutraal

29 http://www.fishflowinnovations.nl/39/index.html


BIJLAGE 4. BEOORDELING WATERLICHAAM ALBERTKANAAL VL05-151



BIJLAGE 5. MONITORING VAN DE EFFECTEN VAN DE POMPINSTALLATIE EN WATERKRACHTCENTRALE TE HAM OP HET VISBESTAND IN HET ALBERTKANAAL

INBO, 2017

Monitoring van de effecten van de pompinstallatie en waterkrachtcentrale te Ham op het visbestand in het Albertkanaal

Voorlopige analyse van de visfauna-gegevens in functie van de aanleg van viswering

Voortgangsverslag februari 2017

Raf Baeyens, Ine Pauwels & Johan Coeck

Onderzoek in opdracht van NV De Scheepvaart

__________________________________________________________________

www.inbo.be

2

De analyse in dit rapport is gebaseerd op de voorlopige gegevens die tot op heden

verzameld werden in het kader van deze onderzoeksopdracht “Monitoring van de

effecten van de pompinstallatie en waterkrachtcentrale te Ham op het visbestand in het

Albertkanaal”. Alle data waarop de bevindingen in dit tussentijds rapport gebaseerd zijn,

zullen als bijlage raadpleegbaar zijn in het eindrapport van de onderzoeksopdracht.

www.inbo.be

3

Inhoud

Inhoud .................................................................................................................................................................. 3

Lijst van figuren ............................................................................................................................................... 4

Lijst van tabellen .............................................................................................................................................. 4

1. Inleiding en doelstelling ...................................................................................................................... 5

2. Methoden .................................................................................................................................................. 6

2.1. Visfauna in het Albertkanaal ..................................................................................................... 6

2.2. Stroomafwaartse vispassage via de waterkrachtinstallatie .......................................... 6

2.2.1. Vissen die bij turbineren de installatie passeren ...................................................... 6

2.2.2. Migratieroute van gezenderde vissen ........................................................................... 6

2.2.3. Turbinewerking in Ham-Kwaadmechelen .................................................................. 7

2.3. Stroomopwaartse vismigratie via de pompinstallatie .................................................... 7

2.3.1. Vissen die bij pompen de installatie passeren ........................................................... 7

2.3.2. Pompwerking in Ham-Kwaadmechelen ....................................................................... 7

3. Resultaten ................................................................................................................................................. 7

3.1. Visfauna in het Albertkanaal ..................................................................................................... 7

3.2. Stroomafwaartse vispassage via de waterkrachtinstallatie .......................................... 8

3.2.1. Vissen die bij turbineren de installatie passeren ...................................................... 8

3.2.2. Migratieroute van gezenderde vissen ........................................................................... 9

3.2.3. Turbinewerking in Ham-Kwaadmechelen ............................................................... 13

3.3. Stroomopwaartse vismigratie via de pompinstallatie ................................................. 15

3.3.1. Vissen die bij pompen de installatie passeren ........................................................ 15

3.3.2. Pompwerking in Ham-Kwaadmechelen .................................................................... 16

4. Bespreking en besluiten ................................................................................................................... 18

5. Geraadpleegde literatuur ................................................................................................................. 21

6. Aanbevolen lectuur ............................................................................................................................ 22

www.inbo.be

4

Lijst van figuren Figuur 1: De samenstelling van het visbestand in het Albertkanaal op basis van aantallen

(Visser & Kroes, 2016) (grijze balkjes) en de aantalsverhouding van de gevangen vissoorten die de turbine (gearceerde balkjes) en de pomp (zwarte balkjes) in Kwaadmechelen passeerden. .......................................................................................................... 8

Figuur 2: Stroomafwaartse passagemomenten (n=132 ) van gezenderde schieralen doorheen de 6 sluiscomplexen. ................................................................................................... 10

Figuur 3: Verdeling van 22 gezenderde schieralen over de verschillende migratieroutes door het sluiscomplex van Kwaadmechelen bij een werkende vijzelturbine (T=turbine, DV=duwvaartsluis, MS=middensluis, NS=noordersluis). ......................... 11

Figuur 4: Spreiding van de zwemdieptes van 10 gezenderde schieralen stroomopwaarts het sluiscomplex van Kwaadmechelen (- mediaan, ⧫ gemiddelde). .............................. 12

Figuur 5: Zoekpatronen van een zalmsmolt (rood) en een schieraal (geel), bolletjes zijn door triangulatie berekende posities. ....................................................................................... 13

Figuur 6: Geturbineerde volumes in Kwaadmechelen (absolute waarden 2015-2016). . 14

Figuur 7: Geturbineerd volume t.o.v. het theoretisch maandelijks maximum in Kwaadmechelen (activiteitsratio 2015-2016). Stippellijnen geven het jaarlijks gemiddelde weer; gemeten gemiddelde voor 2015, gemiddeld activiteitscenario op basis van het huidig Maasafvoerverdrag 2020 en gemiddeld activiteitscenario op basis van het toekomstig Maasafvoerverdrag 2050 (IMDC, 2008). .............................. 14

Figuur 8: Verpompte volumes in Kwaadmechelen, met aftrek van de verpompte volumes voor de INBO proeven (absolute waarden 2015-2016). ................................................... 17

Figuur 9: Verpompt volume t.o.v. het theoretisch maandelijks maximum in Kwaadmechelen (activiteitsratio 2015-2016). Stippellijnen geven het jaarlijks gemiddelde weer; gemeten gemiddelde voor 2015, gemiddeld activiteitscenario op basis van het huidig Maasafvoerverdrag 2020 en gemiddeld activiteitscenario op basis van het toekomstig Maasafvoerverdrag 2050 (IMDC, 2008). .............................. 17

Lijst van tabellen Tabel 1: Vissoorten die via de vijzelturbine het sluiscomplex van Kwaadmechelen

passeerden doorheen het jaar (in grijze vakjes werden geen data verzameld). ......... 9

Tabel 2: Toekomstscenario’s van het aantal vissen dat de 5 turbines passeren op jaarbasis bij een bepaald activiteitspercentage van de turbines. ................................... 15

Tabel 3: Vissoorten die via de vijzel het sluiscomplex van Kwaadmechelen stroomopwaarts passeerden doorheen het jaar (in grijze vakjes werden geen data verzameld). .......................................................................................................................................... 16

www.inbo.be

5

1. Inleiding en doelstelling Om de scheepvaart te kunnen garanderen in droge periodes met weinig afvoer vanuit de Maas, heeft de beheerder NV De Scheepvaart beslist om vijzelpompinstallaties te bouwen ter hoogte van 5 sluiscomplexen (Olen, Kwaadmechelen, Hasselt, Diepenbeek en Genk) in het Albertkanaal. De twee eerst genoemde installaties zijn ondertussen operationeel en de overige drie installaties zitten in de planningsfase. Naast de hoofdfunctie als pompinstallatie kunnen deze vijzels ook als waterkrachtturbine gebruikt worden om elektriciteit op te wekken. Deze geproduceerde stroom is hernieuwbare energie en wordt als ‘groene stroom’ gecatalogeerd. De opwekking van hydro-elektriciteit kan echter ernstige negatieve gevolgen hebben voor de ecologie van waterlopen in het algemeen en de vispopulaties in het bijzonder (Jansen et al., 2007; Verbiest et al., 2012; Winter et al., 2006). Vijzelturbines worden algemeen als visvriendelijker beschouwd dan conventionele propellertypes, maar de reeds uitgevoerde proeven in het kader van dit onderzoeksproject tonen aan dat de visschade van de in het Albertkanaal gebouwde vijzelinstallatie toch nog aanzienlijk is (Baeyens et al, 2016). Om deze reden wil NV De Scheepvaart viswering installeren aan de inname punten van de installaties. Om een keuze te kunnen maken welke viswering dient voorzien te worden, werd aan INBO gevraagd om, op basis van de reeds verzamelde resultaten tot nu toe, een voorlopige analyse te maken van de stroomaf- en stroomopwaartse migratie van vissen door de pompen waterkrachtinstallatie van Ham-Kwaadmechelen in het Albertkanaal. In dit vorderingsrapport willen we een zo realistisch mogelijk beeld schetsen van de aanwezige vissoorten in het Albertkanaal en van de soorten die gebruik maken van de stroomaf- en stroomopwaartse doorgang via de vijzelinstallatie. Viswering of –geleiding wordt al enige tijd met wisselend succes toegepast ter hoogte van waterkrachtcentrales of bij de onttrekking van koelwater. In globo kunnen de bestaande systemen in twee categorieën ingedeeld worden, enerzijds fysieke afwering en anderzijds afwering gebaseerd op het gedrag van bepaalde vissoorten (Boubée & Haro, 2003). De eerste categorie maakt gebruik van mechanische afscherming door gebruik te maken van fijnroosters of netten, terwijl de gedragssystemen allerlei technieken gebruiken om een ontwijkingsreactie bij de vissen te stimuleren. Gangbare technieken zijn het gebruik van grofroosters, licht, geluid, elektrische velden, luchtbelgordijnen of een combinatie ervan. Fysieke mechanische afscherming via een fijnrooster is het meest efficiënt en werkt bovendien voor alle vissoorten. Nadelen zijn een hogere installatiekost, een brede intake die noodzakelijk is om te hoge stroomsnelheden op het rooster te vermijden en een hogere onderhoudskost (continue automatische reiniging van het fijnrooster). Ook het optreden van “impingement” bij te hoge aanvoersnelheden door de roosters kan een nadeel zijn bij fysieke afscherming met fijnroosters (Bryhn et al., 2013; Callas et al., 2013). Wat betreft de gedragssystemen zijn er voor bepaalde situaties en bepaalde doelsoorten hoopvolle experimenten gebeurd (Larinier & Travade, 2002). Het grote nadeel van al deze systemen is de selectiviteit om een vluchtreactie teweeg te brengen bij verschillende vissoorten en levensstadia gedurende wisselende omgevingsomstandigheden (Schilt, 2007), waardoor soms nog behoorlijke hoeveelheden vis niet tegen gehouden worden. Daarnaast werken gedragssystemen voor afscherming ook maar goed wanneer er een goed werkende bypass is.

www.inbo.be

6

2. Methoden

2.1. Visfauna in het Albertkanaal

Het meest recente onderzoek naar de visfauna in het Albertkanaal werd uitgevoerd in 2012-2015 door studiebureau Tauw in opdracht van het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) (Visser & Kroes, 2016). Verschillende stuwpanden werden in deze periode met diverse vangstmethoden bemonsterd. Het gebruik van verschillende vangstmethoden geeft een beter beeld van de samenstelling van het visbestand omdat iedere methode selectief is. Er werd gebruik gemaakt van kuilvisserij, elektrovisserij, zegenvisserij en fuikvisserij. Elektrovisserij werd gebruikt om oeverzones te bemonsteren, terwijl kuil- en zegenvisserij vooral het open water bevisten. Fuiken werden enkel in 2012 gebruikt in havens en inhammen.

2.2. Stroomafwaartse vispassage via de waterkrachtinstallatie

2.2.1. Vissen die bij turbineren de installatie passeren

In het kader van het project ‘Monitoring van de effecten van de pompinstallatie en waterkrachtcentrale te Ham op het visbestand in het Albertkanaal’ zijn reeds partiële data beschikbaar over de vissoorten die op bepaalde momenten van het jaar gebruik maken van de doorgang via de turbine. Het betreft hier zowel 24u-metingen, als bijvangsten bij het uitvoeren van andere proeven en vangsten van meerdere dagen turbineren. Deze data verschaffen bovendien ook informatie over de periodes waarin bepaalde soorten gebruik maken van de doorgang via de turbine.

2.2.2. Migratieroute van gezenderde vissen

Sinds 2014 werden door het INBO 172 schieralen1 en 106 zalmsmolts2 voorzien van een akoestische zender. Via een netwerk van vaste detectiestations in de Maas, het Albertkanaal, de Antwerpse haven en de Schelde kan de migratie van de dieren doorheen het systeem gevolgd worden. Ter hoogte van het sluizencomplex van Ham-Kwaadmechelen werden extra detectiestations voorzien zodat 2 en 3-D beelden van de verplaatsingen van de dieren in de tijd stroomopwaarts van het sluizencomplex en de waterkrachtcentrale in kaart gebracht kunnen worden. De twee bestudeerde soorten zijn bijzonder indicatief tijdens deze levensfase voor eventuele knelpunten in hun stroomafwaartse migratie. Bovendien is paling momenteel gecatalogeerd als ‘critically endangered’ (Jacoby & Gollock, 2014) door IUCN en werd deze soort Europees beschermd door de EU palingverordening (EC, 2007). Voor zalm loopt er al sinds 1988 een herintroductieproject in de Maas met de terugkeer van een duurzame zalmpopulatie als objectief. Deze soort is opgenomen ter bescherming in bijlage II van de Europese Habitatrichtlijn, die stelt dat elke lidstaat maatregelen moet nemen voor het behoud en herstel van deze soorten (EU, 1992). Analyse van de telemetriegegevens geeft informatie over de migratiekeuzes van de dieren op twee schaalniveaus. Enerzijds op macroschaal waarbij de migratieroute gevolgd wordt doorheen het Albertkanaal, de Maas, de Westerschelde tot en met de Noordzee. Anderzijds wordt er ook op microschaal gekeken wat het zoekgedrag en de

1 Schieraal: paling (Anguilla anguilla) in het volwassen stadium die zich aangepast heeft voor de stroomafwaartse paaimigratie richting de Sargassozee. 2 Zalmsmolt: Het juveniele levensstadium van zalm (Salmo salar) waarbij ze na de geboorte in kleine bovenlopen hun tocht naar zee beginnen om er op te groeien.

www.inbo.be

7

specifieke passagedoorgang is ter hoogte van het sluizencomplex van Ham-Kwaadmechelen (VPS-systeem Vemco®).

2.2.3. Turbinewerking in Ham-Kwaadmechelen

Data over de geturbineerde watervolumes werden beschikbaar gesteld door het Waterbouwkundig Laboratorium (WL), dat de debieten meet in het toevoerkanaal van de vijzelinstallatie. Aan de hand van gemeten vangstaantallen bij de 24u turbineproeven kan middels extrapolatie een schatting gemaakt worden van het aantal vissen dat jaarlijks de turbines passeert voor verschillende toekomstscenario’s.

2.3. Stroomopwaartse vismigratie via de pompinstallatie

2.3.1. Vissen die bij pompen de installatie passeren

In het kader van het project ‘Monitoring van de effecten van de pompinstallatie en waterkrachtcentrale te Ham op het visbestand in het Albertkanaal’ zijn ook partiële data beschikbaar over de vissoorten die op bepaalde momenten van het jaar gebruik maken van de doorgang via de vijzel in pompstand. Het betreft hier zowel 24u-metingen, als bijvangsten bij het uitvoeren van andere proeven.

2.3.2. Pompwerking in Ham-Kwaadmechelen

Data over de verpompte watervolumes werden beschikbaar gesteld door het WL, dat de debieten meet in het perskanaal van de pompinstallatie. Aan de hand van gemeten vangstaantallen bij de 24u pompproeven kan middels extrapolatie een schatting gemaakt worden van het aantal vissen dat jaarlijks de turbines passeert voor verschillende toekomstscenario’s.

3. Resultaten

3.1. Visfauna in het Albertkanaal

De resultaten van de visbestandsopnames in de periode 2012-2015 worden uitgedrukt in aantallen ten opzichte van het totale aantal. Er werden 23 verschillende vissoorten en één hydride teruggevonden tijdens deze bemonsteringen. Figuur 1 toont het aandeel van de meest voorkomende soorten in het kanaal, vergeleken met de aantalsverhouding bij passage door de vijzelinstallatie (turbine en pomp). Hieruit blijkt dat blankvoorn, pos en brasem het meest talrijk zijn in het Albertkanaal, gevolgd door baars, zwartbekgrondel, paling en snoekbaars. De overige soorten vertegenwoordigen slechts een kleine fractie waarbij de laatste groep (‘rest’) 1% of minder van de aantallen vertegenwoordigen maar wel 14 vissoorten telt. Het betreft rietvoorn, riviergrondel, vetje, Pontische stroomgrondel, winde, Europese meerval, bot, giebel, snoek, roofblei, spiering, Kesslers grondel, karper, driedoornige stekelbaars en een hybride. De dominante soort die gebruik maakte van de turbine is ook blankvoorn met een vergelijkbaar aandeel van ruim 40%. Pos en brasem werden niet aangetroffen in het vangstkooi achter de turbine. Visser & Kroes (2016) vingen in de periode 2012-2015 vooral in 2013 veel pos wat het meerjaarlijks gemiddelde op ruim 18% brengt. Het grootste deel van de aanwezige pos zijn echter visjes van 6-8cm, die niet weerhouden worden door de vangstkooi. De afwezigheid van brasem in de vangsten achter de

www.inbo.be

8

turbine zou verklaard kunnen worden door het ontbreken van bemonsteringen in het voorjaar. In een poldersysteem werden wel grote aantallen brasem gevangen in april achter een vijzel die water stroomafwaarts pompte (Baeyens et al., 2013). De grotere relatieve aantallen baars in de turbine ten opzichte van de vismonitoringsgegevens in het kanaal is mogelijk het gevolg van de voorkeur van deze soort voor structuren in een structuurarm kanaalsysteem. Snoekbaars staat er om bekend om ook in de herfst te migreren naar dieper overwinteringshabitat (Aarts, 2007). De hoeveelheid paling die volgens de recente vismonitoringsstudie in het Albertkanaal aanwezig is, is ongetwijfeld onderschat doordat er enkel in 2012 gebruik gemaakt werd van fuikvisserij. De aantalsverhouding tussen vissoorten die de installatie stroomopwaarts passeerden bij het pompen toont dat de exoot zwartbekgrondel hier dominant aanwezig is (35%). Alver, blankvoorn en baars vertegenwoordigen samen bijna de helft van de soorten die stroomopwaarts passeerden door de vijzel. Buiten deze soorten werden nog 8 andere vissoorten in kleine hoeveelheden aangetroffen in het opvangnet achter de pomp.

Figuur 1: De samenstelling van het visbestand in het Albertkanaal op basis van aantallen (Visser & Kroes, 2016) (grijze balkjes) en de aantalsverhouding van de gevangen vissoorten die de turbine (gearceerde balkjes) en de pomp (zwarte balkjes) in Kwaadmechelen passeerden.

3.2. Stroomafwaartse vispassage via de waterkrachtinstallatie

3.2.1. Vissen die bij turbineren de installatie passeren

In totaal maakten minstens 11 verschillende vissoorten gebruik van de stroomafwaartse doorgang via de vijzelturbine gedurende de proeven die INBO uitvoerde (tabel 1, 24u data en losse waarnemingen). Omdat het merendeel van de proeven op de vijzelinstallatie in het najaar gebeurden, is het aantal vissoorten dat de vijzelturbine passeert in de periode van januari tot september waarschijnlijk onderschat.

0%5%

10%15%20%25%30%35%40%45%50%

Tauw 2012-2015 INBO turbine Kwaadmechelen INBO pomp Kwaadmechelen

www.inbo.be

9

Tabel 1: Vissoorten die via de vijzelturbine het sluiscomplex van Kwaadmechelen passeerden doorheen het jaar (in grijze vakjes werden geen data verzameld).

alve

r

Am

. dw

ergm

eer

val

baa

rs

bla

nkv

oo

rn

karp

er

kolb

lei

pal

ing

riet

voo

rn

sno

ekb

aars

win

de

zwar

tbek

gro

nd

el

januari X X X

februari

maart

april

mei X X X X X

juni

juli

augustus

september X X X X X X

oktober X X X X X X

november X X X

december X X X X X X X

3.2.2. Migratieroute van gezenderde vissen

3.2.2.1. Schieralen

Van de gezenderde schieralen die op hun vangstlocatie losgelaten werden, kan bekeken worden op welke momenten ze sluiscomplexen in het Albertkanaal passeerden. Deze data geven een idee over de momenten waarop schieralen stroomafwaarts migreren doorheen het Albertkanaal. Figuur 2 toont dat er vooral in het voor- en het najaar verhoogde stroomafwaartse migratie plaats vindt. Enkel in februari en augustus werd er geen enkel sluiscomplex gepasseerd door de gezenderde schieralen.

www.inbo.be

10

Figuur 2: Stroomafwaartse passagemomenten (n=132 ) van gezenderde schieralen doorheen de 6 sluiscomplexen.

Ter hoogte van het sluiscomplex in Ham-Kwaadmechelen werd onderzocht hoe de gezenderde palingen precies het complex passeerden. Tot op heden passeerden 47 gezenderde dieren dit sluiscomplex, waarbij in 47% van de gevallen (n=22) de vijzelturbine in werking was. Bij de passage van de overige 53% konden de schieralen dus enkel via de sluizen passeren. Figuur 3 toont de verdeling van de schieralen over de verschillende passageroutes bij een werkende turbine. 68% van de schieralen (n=15) passeerde het complex door de sluizen, terwijl de rest (32%, n=7) via de vijzelturbine door het sluiscomplex zwom. Eén derde van de dieren verkoos dus de route doorheen de turbine, welke gepasseerd werd bij verschillende turbinedebieten. Eén van deze 7 schieralen kon op het moment van passage geen gebruik maken van het stroomafwaarts schutten van één van de sluizen aangezien het dier op zondag passeerde wanneer er geen scheepvaartactiviteit was (27/11/2016). Een tiental schieralen werden uitgerust met een zender waarin ook een druksensor zat. Zo kon ook een beeld geschetst worden van de zwemdiepte van schieralen die stroomopwaarts het complex van Kwaadmechelen een doorgang zochten. De gemiddelde zwemdiepte van alle posities (n=2621) was 3,15 meter. Met uitzondering van de bovenste waterlaag van 1 meter werden de schieralen over de gehele waterkolom gedetecteerd (figuur 4).

0

10

20

30

40Aantal schieralen

www.inbo.be

11

Figuur 3: Verdeling van 22 gezenderde schieralen over de verschillende migratieroutes door het sluiscomplex van Kwaadmechelen bij een werkende vijzelturbine (T=turbine, DV=duwvaartsluis, MS=middensluis, NS=noordersluis).

www.inbo.be

12

Figuur 4: Spreiding van de zwemdieptes van 10 gezenderde schieralen stroomopwaarts het sluiscomplex

van Kwaadmechelen (- mediaan, ⧫ gemiddelde).

3.2.2.2. Zalmsmolts

Het blijkt erg moeilijk om de exacte migratieroute van de zalmsmolts doorheen het sluiscomplex van Kwaadmechelen in kaart te brengen. Hier zijn verschillende verklaringen voor zoals de kleinere V7 zendertjes (beperkter bereik, dus minder registraties), meerdere smolts die tegelijkertijd een doorgang zoeken waardoor hun signalen interfereren en ze minder vaak gedetecteerd worden en snellere verplaatsingen zodat lokalisatie (door triangulatie met drie verschillende ontvangers) moeilijker wordt (figuur 5). In het voorjaar 2017 zal getracht worden deze problemen op te lossen zodat de passageroutes voor zalmsmolts beter gekend zijn. Het lijkt er op dat slechts een minderheid van de dieren de turbinepassage verkoos, maar de onzekerheden van de data is te groot om deze stelling te onderbouwen.

-7

-6

-5

-4

-3

-2

-1

0

100 101 102 103 104 105 106 107 108 109

Diepte (m)

Zendernummer schieralen

www.inbo.be

13

Figuur 5: Zoekpatronen van een zalmsmolt (rood) en een schieraal (geel), bolletjes zijn door triangulatie berekende posities.

.

3.2.3. Turbinewerking in Ham-Kwaadmechelen

De vijzelinstallatie in Ham turbineerde in 2015 en 2016 telkens ongeveer 105 miljoen m³ water. Er werd het meest geturbineerd in het voorjaar en het minst in de zomer (figuur 6). Als de geturbineerde volumes uitgezet worden tegen het theoretisch maximaal turbineerbaar volume (dus continu turbineren aan 15m³/s), dan resulteert dit een activiteitsratio van 22,1% en 22,3% voor respectievelijk 2015 en 2016 (figuur 7). Deze ratio is dus op volume gebaseerd en niet op de tijd dat de turbine actief was. Het is voorlopig nog onduidelijk wat de relatie is tussen het gebruikte turbinedebiet en het aantal verpompte vissen.

www.inbo.be

14

Figuur 6: Geturbineerde volumes in Kwaadmechelen (absolute waarden 2015-2016).

Figuur 7: Geturbineerd volume t.o.v. het theoretisch maandelijks maximum in Kwaadmechelen (activiteitsratio 2015-2016). Stippellijnen geven het jaarlijks gemiddelde weer; gemeten gemiddelde voor 2015, gemiddeld activiteitscenario op basis van het huidig Maasafvoerverdrag 2020 en gemiddeld activiteitscenario op basis van het toekomstig Maasafvoerverdrag 2050 (IMDC, 2008).

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

Mil

joen

m³

www.inbo.be

15

Om een inschatting te maken van het aantal vissen dat jaarlijks alle toekomstige vijzelinstallaties zal passeren, werd gebruik gemaakt van de verzamelde data in Kwaadmechelen (24u turbineproeven op maximaal debiet (15m³/s)). Deze werden gecorrigeerd voor het gemiddelde terugvangstpercentage (16%) en dan geëxtrapoleerd voor de 5 turbines bij verschillende toekomstscenario’s (tabel 2). Dit scenario houdt dus nog geen rekening met een eventuele zesde installatie in Wijnegem. De voorbije jaren was de activiteit van de turbine in Kwaadmechelen op jaarbasis 22%. Indien alle turbines gebouwd zijn en er voldoende wateraanvoer is vanuit de Maas, dan zal de activiteit van de turbines toenemen. Het toekomstscenario voor 2020 en 2050 is een gemiddelde turbine-activiteit van respectievelijk 45 en 55% (IMDC, 2008). Op basis van de procentuele samenstelling van de vissoorten in het Albertkanaal (Visser & Kroes, 2016) en op basis van het gemiddelde gewicht per soort wordt het gemiddeld gewicht van 100 vissen geschat op 22,5 kg. Met deze factor kan dan een inschatting gemaakt worden van de visbiomassa die jaarlijks alle turbines passeert bij een bepaalde activiteit van de turbines. Deze procentuele activiteit wordt uitgedrukt als geturbineerd volume ten opzichte van het theoretisch maximaal turbineerbaar volume. Tabel 2: Toekomstscenario’s van het aantal vissen dat de 5 turbines passeren op jaarbasis bij een bepaald activiteitspercentage van de turbines.

Jaarlijks geturbineerd volume t.o.v.

het theoretisch maximaal

turbineerbaar volume

Totaal geschat aantal

passerende vissen per jaar

Totaal geschatte biomassa aan

vis per jaar (ton)

10% 16250 3,7

20% 32500 7,3

30% 48750 11,0

40% 65000 14,6

50% 81250 18,3

60% 97500 21,9

70% 113750 25,6

80% 130000 29,3

90% 146250 32,9

100% 162500 36,6

3.3. Stroomopwaartse vismigratie via de pompinstallatie

3.3.1. Vissen die bij pompen de installatie passeren

In het voorjaar van 2015 werden 10 vissoorten en 1 rondbek aangetroffen in het net achter de vijzelpomp (tabel 3). Omdat de paaimigratie van karperachtigen (zoals de aangetroffen alver, blankvoorn, kolblei, riviergrondel en winde) in het voorjaar plaats vindt, werden de pompproeven in deze periode uitgevoerd. Naast deze soorten werden

www.inbo.be

16

twee roofvissoorten aangetroffen (baars en snoekbaars), één exoot (zwartbekgrondel) en één rondbek (rivierprik)(zie ook 3.1). Tenslotte werden ook enkele driedoornige stekelbaarsjes en palingen gevangen. In totaal werden slechts 89 vissen gevangen gedurende 10 24-u metingen, aangevuld met 10 vissen die opgepompt werden gedurende de geforceerde doorvoerproeven. Enkel vissen groter dan 50mm worden in rekening gebracht aangezien kleinere vissen doorheen de netten kunnen zwemmen en dus niet noodzakelijk opgepompt werden. Er werd op een totaal opgepompt watervolume van bijna 3.000.000m³ water slechts 5,3kg vis verpompt. Grofweg komt dit neer op 1kg vis voor het opvoeren van het watervolume voor 10 duwvaartschuttingen. Gedurende twee pompproeven met de buisvijzel werd geen enkele vis opgevangen in het net van het perskanaal. Tabel 3: Vissoorten die via de vijzel het sluiscomplex van Kwaadmechelen stroomopwaarts passeerden doorheen het jaar (in grijze vakjes werden geen data verzameld).

alve

r

baa

rs

bla

nkv

oo

rn

kolb

lei

pal

ing

rivi

erg

ron

del

rivi

erp

rik

sno

ekb

aars

win

de

zwar

tbek

gro

nd

el

januari

februari

maart X X X X

april X X X X X X

mei X X X X X X X

juni X X X X

juli

augustus

september

oktober

november

december

3.3.2. Pompwerking in Ham-Kwaadmechelen

In 2015 werd er (met aftrek van de volumes die opgevoerd werden ten behoeve van de INBO proeven) 6,2 miljoen m³ water opgepompt, gespreid rond het maximum in de maand juli. In 2016 was dat 5,5 miljoen m³, waarbij het zwaartepunt eerder in het najaar lag (figuur8). De pompactiviteit in Kwaadmechelen bedroeg in 2015 en 2016 slechts iets meer dan 1% van het theoretisch maximum (figuur 9).

www.inbo.be

17

Figuur 8: Verpompte volumes in Kwaadmechelen, met aftrek van de verpompte volumes voor de INBO proeven (absolute waarden 2015-2016).

Figuur 9: Verpompt volume t.o.v. het theoretisch maandelijks maximum in Kwaadmechelen (activiteitsratio 2015-2016). Stippellijnen geven het jaarlijks gemiddelde weer; gemeten gemiddelde voor 2015, gemiddeld activiteitscenario op basis van het huidig Maasafvoerverdrag 2020 en gemiddeld activiteitscenario op basis van het toekomstig Maasafvoerverdrag 2050 (IMDC, 2008).

Ook voor pompwerking werd er nagegaan hoeveel vissen er jaarlijks de 5 pompinstallaties zullen passeren. Deze inschatting is gebaseerd op de 24u-metingen uitgevoerd in Kwaadmechelen. De data werden gecorrigeerd voor een gemiddeld terugvangstpercentage van 65% en dan geëxtrapoleerd voor de 5 pompinstallaties. Er

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

jan

/15

apr/

15

jul/

15

okt

/15

jan

/16

apr/

16

jul/

16

okt

/16

Milj

oen

m³

www.inbo.be

18

werd uitgegaan van gemiddelde pompdebieten aangezien er nogal wat verschil is in het aantal schuttingen tussen Olen en Genk (Verhaegen et al., 2009). De pompactiviteit in 2015 en 2016 bedroeg slechts 1%, maar toekomstscenario’s gaan uit van 13% in 2020 en 23% in 2050 (IMDC, 2008). Tabel 3 toont de vertaling van deze scenario’s naar het aantal en biomassa vissen die opgepompt zullen worden bij bepaalde activiteit van de 5 pompinstallaties. Tabel 3: Toekomstscenario’s van het aantal vissen dat de 5 pompen passeren op jaarbasis bij een bepaald activiteitspercentage van de pompen.

Jaarlijks verpompt

volume t.o.v. het theoretisch

maximale volume

Totaal geschat aantal

passerende vissen per jaar (5 centrales)

Totaal geschatte biomassa aan

vis per jaar (ton, 5

centrales)

1% 250 0,06

10% 2499 0,6

20% 4998 1,1

30% 7496 1,7

40% 9995 2,2

50% 12494 2,8

60% 14993 3,4

70% 17492 3,9

80% 19990 4,5

90% 22489 5,1

100% 24988 5,6

4. Bespreking en besluiten Vissen kunnen zowel bij pompen als bij turbineren in aanraking komen met de vijzels, waarbij er schade of zelfs mortaliteit kan optreden. Actuele data (nog niet volledig uitgevoerd en als voorlopig te beschouwen) wijzen op vrij ernstige schade bij turbinewerking en lichtere schade bij pompwerking (Baeyens et al., 2016). Bovendien maken er meer vissen gebruik van de stroomafwaartse doorgang door de installatie, waardoor viswering aan de intake van het toevoerriool voor de turbine belangrijker is dan afwering aan het benedenstroomse pand. Bij de passieve pompproeven werden 11 vissoorten aangetroffen, waarvan de meeste in erg lage aantallen. De vangst van 3 paairijpe rivierprikken is opmerkelijk. Het lijkt er op dat de turbulentie aan de onderkant van de pompende vijzels een afschrikkend effect heeft voor veel vissen. Mogelijk heeft de relatief grote hellingshoek van de vijzel, waardoor er meer water terugvalt onderaan, hier een belangrijke bijdrage. Pompende

www.inbo.be

19

vijzels die een kleinere helling en een minder turbulente intake hadden, verpompten wel veel vissen (Baeyens et al., 2013; Baeyens et al., 2011). Wat ook de reden is, vissen lijken niet erg geneigd te zijn om draaiende vijzels te gebruiken als stroomopwaartse passageroute. In het toekomstscenario voor 2020 en 2050 (toekomstig Maasafvoerverdrag (IMDC, 2008)) zou er respectievelijk 750 en 1300kg vis door de 5 pompinstallaties gepompt worden. Rekening houdend met een schadepercentage van ongeveer 20 % bij pompwerking van de vijzels (Baeyens et al., 2016) en op basis van de voorlopige resultaten die tot nu toe verzameld werden, wordt er theoretisch bij de huidige pompwerking door de 5 geplande installaties in het Albertkanaal op jaarbasis ongeveer 60 kg vis ernstig beschadigd of gedood. In de toekomstscenario’s 2020 en 2050 zou de schade voor de 5 installaties dan respectievelijk 120 en 240 kg bedragen. De 11 aangetroffen vissoorten in de vangkooi na passage door de turbine komen deels overeen met de meest voorkomende soorten in het Albertkanaal (blankvoorn, baars, paling, snoekbaars). Een aantal ontbrekende metingen in het voorjaar zouden de overeenkomsten nog sterker kunnen maken. Daarnaast maken ook minstens 7 andere vissoorten gebruik van deze doorgang gedurende het hele jaar. Het doel om migraties uit te voeren verschilt voor verschillende vissoorten en verschillende levensstadia, maar is meestal noodzakelijk om te overleven. De meeste karperachtigen zoals blankvoorn, brasem, kolblei en rietvoorn migreren doorgaans niet over lange afstanden. Ze ondernemen wel beperkte migraties om zich voort te planten of om geschikt opgroei- of overwinteringshabitat te zoeken (De Laak, 2010; Schoone & van Breugel, 2006; Van Emmerik, 2008). Buysse et al. (2001) merkten in een vergelijkbaar systeem (ringvaart Gent/Kanaal Gent-Terneuzen) dat ook blankvoorn in het voorjaar massaal stroomopwaarts migreerde om te paaien. Na de voortplanting keren ze dan weer stroomafwaarts naar hun thuisbasis (bekend als ‘homing’). Karper en vooral winde zijn soorten die wel grote afstanden afleggen om te paaien of te overwinteren. Een deel van deze migraties is stroomafwaarts wat hen kwetsbaar maakt indien ze via de vijzelturbines willen passeren (De Wilt & Van Emmerik, 2007; Koopmans & van Emmerik, 2006). Naast deze groep van vissoorten zijn er enkele andere soorten (de zogenaamde grote migratoren) die over heel grote afstanden moeten migreren om hun levenscyclus te kunnen voltooien. In het Albertkanaal zijn dit vooral paling en in mindere mate zalm. Beide soorten zwemmen zeewaarts om er te paaien (paling) of op te groeien (zalm) tijdens periodes met verhoogde waterafvoer. Uit de resultaten van de telemetrie-studie op paling blijkt dat ze complexen stroomafwaarts willen passeren gedurende het hele voorjaar en het late najaar. Ook blijkt dat paling er vrij goed in slaagt deze sluiscomplexen te passeren via het schutten van de sluizen. Toch gebruikt 32% van de schieralen de passage via de turbine als deze werkzaam is. In tegenstelling tot de aanname dat schieralen hoofdzakelijk over de bodem zwemmen bij de zoektocht naar passage (Gosset et al., 2005), blijkt dat ze in het Albertkanaal ter hoogte van het sluiscomplex Kwaadmechelen de hele waterkolom benutten, met uitzondering van de bovenste waterlaag. Gezien de bedreigde status van deze soort is het van groot belang er voor te zorgen dat paling geweerd wordt aan de ingang van het toevoerkanaal van de turbines. Een efficiënte afscherming voor paling is essentieel zodat het Albertkanaal een veilige zeewaartse trekroute blijft voor schieraal. Ook een kleine fractie zalmsmolts passeerde via de turbine waardoor het aangewezen is om de viswering ook voor deze soort efficiënt te maken. Een exacte ratio van smolts die de turbinedoorgang verkozen, kon nog niet berekend worden.

www.inbo.be

20

Een viswering voor de vijzelturbines op het Albertkanaal zou daarnaast ook moeten werken voor de meest voorkomende soorten (blankvoorn, baars, brasem en snoekbaars) om de absolute mortaliteit door toedoen van de vijzelturbines te minimaliseren. Het maatschappelijk belang van deze soorten situeert zich vooral bij de hengelsport. Realistische toekomstscenario’s waarbij 45 tot 55% van het beschikbaar debiet benut wordt door 5 opeenvolgende turbines, resulteren in situaties waarbij jaarlijks meer dan 20 ton vis de turbines passeert. Rekening houdende met een gemiddelde mortaliteit of ernstige schade van 50 % van de vissen bij turbinewerking van de vijzels (Baeyens et al., 2016) zou de jaarlijkse vissterfte bij het turbineren op 50 % van de capaciteit van de 5 opeenvolgende installaties ongeveer 10 ton bedragen. Wanneer de vijzels niet visveiliger gemaakt kunnen worden, wijzen de in dit rapport gemaakte berekeningen er op dat minstens voor de turbinewerking van de installaties een goed werkende viswering voorzien dient te worden. Deze viswering moet in de eerste plaats goed werken voor paling, maar dient ook efficiënt te zijn voor smolt, blankvoorn, baars, brasem en snoekbaars. Wat de pompwerking van de vijzels betreft kan, op basis van de momenteel beschikbare gegevens, overwogen worden om voorlopig geen viswering te plaatsen, aangezien de verpompte hoeveelheid vis zeer klein is en zelfs in de toekomstscenario’s laag zal blijven.

www.inbo.be

21

5. Geraadpleegde literatuur Aarts, T. W. P. M. (2007). Kennisdocument snoekbaars, Sander lucioperca (Linnaeus,

1758). Kennisdocument 16. Sportvisserij Nederland, Bilthoven. Baeyens, R., Buysse, D., Mouton, A., Gelaude, E., De Maerteleire, N., Robberechts, K., . . .

Coeck, J. (2013). Evaluatie van een ‘de Wit’-aanpassing bij een conventioneel vijzelgemaal: Isabellagemaal (Boekhoute). Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2013. Retrieved from Brussel:

Baeyens, R., Buysse, D., Stevens, M., Mouton, A., Gelaude, E., Martens, S., . . . Coeck, J. (2011). Onderzoek naar de verwondingen bij vissen veroorzaakt door een gemaal met vijzels: Isabellagemaal (Boekhoute). Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2011. Retrieved from Brussel:

Baeyens, R., Pauwels, I. & Coeck, J. (2016). Monitoring van de effecten van de pompinstallatie en waterkrachtcentrale te Ham op het visbestand in het Albertkanaal. Voortgangsverslag oktober 2016.

Boubée, J. & Haro, A. (2003). Downstream migration and passage technologies for diadromous fishes in the United States and New Zealand: tales from two hemispheres. Downstream movement of fish in the Murray-Darling Basin, Canberra, 24-32.

Buysse, D., Vlietinck, K., Martens, S., Baeyens, R. & Coeck, J. (2001). Onderzoek naar vismigratie in de Ringvaart aan de sluis van Evergem. Rapport van het Instituut voor Natuurbehoud, IN.R.2003.6.

De Laak, G. A. J. (2010). Kennisdocument blankvoorn Rutilus rutilus (Linnaeus, 1758). Kennisdocument 32. Sportvisserij Nederland, Bilthoven.

De Wilt, R. S. & Van Emmerik, W. A. M. (2007). Kennisdocument karper, Cyprinus carpio (Linnaeus, 1758). Kennisdocument 22. Sportvisserij Nederland, Bilthoven.

EC. (2007). Council regulation (EC) No. 1100/2007 of 18 September 2007 establishing measures for the recovery of the stock of European eel. Official J. Eur. Union L, 248, 17-23.

EU. (1992). Richtlijn 92 / 43 / EEG van de raad van 21 mei 1992 inzake de instandhouding van de natuurlijke habitats en de wilde flora en fauna. Publikatieblad van de Europese Gemeenschappen, L.206, 7-50.

Gosset, C., Travade, F., Durif, C., Rives, J. & Elie, P. (2005). Tests of two types of bypass for downstream migration of eels at a small hydroelectric plant. River Research and Applications, 21(10), 1095-1105.

IMDC. (2008). Technische Voorstudie MER Pompinstallaties en WKC Albertkanaal – Rapport voor nv De Scheepvaart.

Jacoby, D. & Gollock, M. (2014). Anguilla anguilla. The IUCN Red List of Threatened Species. Version 2014.3 <www.iucnredlist.org>. Retrieved 29 january 2015

Jansen, H. M., Winter, H. V., Bruijs, M. C. M. & Polman, H. J. G. (2007). Just go with the flow? Route selection and mortality during downstream migration of silver eels in relation to river discharge. Ices Journal of Marine Science, 64(7), 1437-1443. doi:10.1093/icesjms/fsm132

Koopmans, J. H. & van Emmerik, W. A. M. (2006). Kennisdocument winde, Leuciscus idus L. Kennisdocument 20. Sportvisserij Nederland, Bilthoven.

Larinier, M. & Travade, F. (2002). Downstream migration: problems and facilities. Bulletin Français de la Pêche et de la Pisciculture, 364(Supplément), 181-207.

www.inbo.be

22

Schilt, C. R. (2007). Developing fish passage and protection at hydropower dams. Applied Animal Behaviour Science, 104(3–4), 295-325. doi:http://dx.doi.org/10.1016/j.applanim.2006.09.004

Schoone, C. H. & van Breugel, M. (2006). Kennisdocument kolblei Abramis (of Blicca) bjoerkna L. Kennisdocument 19. Sportvisserij Nederland, Bilthoven.

Van Emmerik, W. A. M. (2008). Kennisdocument brasem, Abramis brama (Linnaeus, 1758). Kennisdocument 23. Sportvisserij Nederland, Bilthoven.

Verbiest, H., Breukelaar, A., Ovidio, M., Philippart, J.-C. & Belpaire, C. (2012). Escapement success and patterns of downstream migration of female silver eel Anguilla anguilla in the River Meuse. Ecology of Freshwater Fish, 21(3), 395-403. doi:10.1111/j.1600-0633.2012.00559.x

Verhaegen, K., Weyns, S., Bluekens, K., Van Rompaey, M., Darras, I., Aerts, N., . . . Frederix, B. (2009). Project-Milieueffectenrapport voor de bouw en werking van pompinstallaties en waterkrachtcentrales op de sluizencomplexen van het Albertkanaal. Rapport Technum, 43-60720–5226-503-018-02.

Visser, E. C. & Kroes, M. J. (2016). Onderzoek naar het visbestand in het Albertkanaal 2012-2015. Rapport Tauw R003-1209465EYV-wga-V03-NL.

Winter, H. V., Jansen, H. M. & Bruijs, M. C. M. (2006). Assessing the impact of hydropower and fisheries on downstream migrating silver eel, Anguilla anguilla, by telemetry in the River Meuse. Ecology of Freshwater Fish, 15(2), 221-228. doi:10.1111/j.1600-0633.2006.00154.x

6. Aanbevolen lectuur Bruijs, M. C. M. (2004). Effectiviteit visgeleidingssystemen bij de bestaande

waterkrachtcentrales Linne en Alphen. KEMAreport 50351962-KPS/MEC 04-7019.

Schilt, C. R. (2007). Developing fish passage and protection at hydropower dams. Applied Animal Behaviour Science, 104(3–4), 295-325. doi:http://dx.doi.org/10.1016/j.applanim.2006.09.004

Spierts, I. L. Y., de Lange, M. C., & Kemper, J. H. (2008). Onderzoek naar schieraalmigratie bij de waterkrachtcentrale Alphen/Lith met behulp van akoestische merken. Visadvies-Report VA2007_58.

Williams, J. G., Armstrong, G., Katopodis, C., Larinier, M., & Travade, F. (2012). Thinking like a fish: a key ingredient for development of effective fish passage facilities at river obstructions. River Research and Applications, 28(4), 407-417. doi:10.1002/rra.1551

Winter, H. V. (2009). Voorkomen en gedrag van trekvissen nabij kunstwerken en consequenties voor de vangkans met vistuigen. IMARES-rapport, C076/09, 58.